Politikitis koinwnikis politikis simiwseis by ΔΑΠ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών

Γεωργία Καπλάνογλου Τηλέφωνο : 210 36 89 459 e-mail: gkaplanog@econ.uoa.gr Ώρες γραφείου : Παρασκευή 9.00 – 11.00 και με ραντεβού Γραφείο : 310, 3ος όροφος, Σταδίου 5

Ακαδηµαϊκό έτος 2012-13 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Βιβλία

Υποστηρικτικό υλικό μαθήματος

Μ. Χλέτσος (2011) Οικονομικά της Κοινωνικής Προστασίας, Εκδόσεις Πατάκη

Μπαίνετε στην ιστοσελίδα του eclass

http://eclass.uoa.gr/courses/ECON248/ H.S. Rosen, T. Gayer, Β. Ράπανος, Γ. Καπλάνογλου (2009) Δημόσια Οικονομική: Σύγχρονη Θεωρία και Ελληνική Πραγματικότητα, Εκδόσεις Κριτική Γ.Ν. Υφαντόπουλος, Δ. Μπαλούρδος, Κ.Β.Νικολόπουλος (2009) Οικονομικές και Κοινωνικές Διαστάσεις του Κράτους Πρόνοιας, Εκδόσεις Gutenberg

Βρίσκετε στους διάφορους φακέλους το υποστηρικτικό υλικό του μαθήματος (οδηγό μαθήματος, διαλέξεις κλπ.)

Τι σημαίνει κοινωνική πολιτική;

∆ιάλεξη 1 Εισαγωγή

Ως κοινωνική πολιτική ορίζεται το σύνολο των αρχών και παρεμβάσεων από το κράτος για την αλλαγή, διατήρηση και δημιουργία συνθηκών που συντελούν στην ευημερία και πρόοδο του πολίτη σε ένα περιβάλλον πρόνοιας. Δηλαδή στην πράξη;

Τι σηµαίνει κοινωνική πολιτική;

Η κοινωνική πολιτική και άλλες πηγές κοινωνικής προστασίας το κράτος δεν είναι το μόνο που παρέχει κοινωνική προστασία

Κοινωνική πολιτική δημόσια προγράμματα παροχής υπηρεσιών ... προγράμματα υγείας, εκπαίδευσης, στέγασης , κοινωνικής φροντίδας, προώθησης της απασχόλησης κ.ά. ... και εισοδηματικών μεταβιβάσεων συντάξεις, επιδόματα ανεργίας, ασθενείας, μητρότητας, οικογενειακά επιδόματα, παροχές καταπολέμησης της φτώχειας κτλ. κοινωνικό κράτος (welfare state) κοινωνική πολιτική + κοινωνικά δικαιώματα (δεν θα ασχοληθούμε με αυτά)

αγορά εργασίας ιδιωτικός τομέας ιδιωτική ασφάλιση ιδιωτική παροχή

εθελοντική παροχή οικογένεια Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (παραδείγματα;)

κράτος κοινωνική πολιτική φορολογικό σύστημα

εύρος της κοινωνικής πολιτικής τα όρια του κοινωνικού κράτους δεν είναι ευδιάκριτα π.χ.: εκπαίδευση φορολογικές παροχές στέγαση/κατοικία µέσα µαζικής µεταφοράς προστασία περιβάλλοντος

-> µέσα ή έξω;

Η έννοια της κοινωνικής προστασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση Σύνοδος Κορυφής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Λισαβόνα (2000) αναγνώρισε την κοινωνική πολιτική ως κεντρική συνιστώσα για την επίτευξη του στρατηγικού στόχου της Ευρώπης «να γίνει η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης ανά την υφήλιο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή» Ευρωπαϊκό Σύστημα Ολοκληρωμένων Στατιστικών Κοινωνικής Προστασίας (ESSPROS)

Η έννοια της κοινωνικής προστασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση Προτεραιότητα στην οικονομική και νομισματική ενοποίηση Αρχικά το θέμα της κοινωνικής προστασίας και κοινωνικής σύγκλισης στα πλαίσια της ΕΕ παρέμεινε αόριστο (αρχή της επικουρικότητας). Τα τελευταία χρόνια, η διόγκωση των κοινωνικών προβλημάτων (φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός, κλπ.) προκάλεσε προβληματισμό ως προς την ανάγκη: Παρακολούθησης των κοινωνικών πολιτικών των κρατών-μελών Κοινής αξιολόγησης των αποτελεσμάτων της Τρόπου μέτρησης της αποτελεσματικότητας της κοινωνικής πολιτικής Κατασκευής συγκεκριμένων δεικτών κοινωνικής προστασίας.

Δείκτες Laeken Υιοθετήθηκαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στο Laeken (2001) – 18 κοινωνικοί δείκτες Κίνδυνος φτώχειας (ανά ηλικιακή κατηγορία, φύλο, κλπ.) Ανισότητα στην κατανομή του εισοδήματος Εμμονή φτώχειας Σχετικό χάσμα του κινδύνου φτώχειας Περιφερειακή συνοχή Ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας Άτομα που ζουν σε νοικοκυριό που δεν έχουν πρόσβαση στην απασχόληση Άτομα που εγκαταλείπουν το σχολικό εκπαιδευτικό σύστημα Προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη γέννηση Υποκειμενική κατάσταση υγείας κατά επίπεδο εισοδήματος

+ 8 ακόμα συμπληρωματικοί δείκτες (π.χ. άτομα με πολύ χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο)

Δαπάνες κοινωνικής προστασίας, κατά κεφαλή, 2008 (Eurostat, 2012)

Κοινωνική πολιτική ως συλλογική αντιμετώπιση του κοινωνικού κινδύνου Κοινωνικός κίνδυνος

Κοινωνικά επιδόματα, EU-27, 2008 Housing Unemploy ment 2,1% 5,2% Surv iv ors 6,2%

Social exclusion n.e.c. 1.4%

Εκπαίδευση

υπηρεσίες υγείας κοινωνική φροντίδα

Family / children 8.3%

βρεφονηπιακοί σταθµοί προνοιακά ιδρύµατα βοήθεια στο σπίτι Sickness/ healthcare

Είδη κοινωνικών δαπανών: εισοδηματικές μεταβιβάσεις

ανταποδοτικές παροχές σε χρήµα ιστορικό ασφάλισης ορισµένο συµβάν ανεξαρτήτως εισοδήµατος αναλογία µε εισφορές (συνήθως)

π.χ. επιδόµατα κοινωνικής ασφάλισης, επίδοµα ανεργίας (συνήθως υπάρχουν προϋποθέσεις για την χορήγησή του)

Είδη κοινωνικών δαπανών: εισοδηματικές μεταβιβάσεις µη ανταποδοτικές παροχές σε χρήµα κοινωνική πρόνοια

«καθολικά» επιδόµατα

«στοχεύει» τους φτωχούς

«στοχεύουν» κατηγορίες

εισοδηµατικά κριτήρια

ανεξαρτήτως εισοδήµατος

αντίστροφη αναλογία µε το

ανεξαρτήτως εισφορών

εισόδηµα (συνήθως)

ενιαίο ποσό επιδόµατος

π.χ. ελάχιστο εισόδηµα

π.χ. επίδοµα παιδιού

σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες

Iceland

Norway

Bulgaria

παροχές σε είδος

Switzerland (1)

Romania

Estonia

Latvia (1)

Lithuania (1)

Malta

Poland

Hungary

Slovakia (1)

Cyprus

Portugal

Czech Republic

Greece

Spain (1)

Slovenia (1)

Ireland

United Kingdom

Finland

Italy (1)

Germany (1)

Austria

Belgium

Denmark

France (1)

Sweden (1)

Netherlands (1)

Είδη κοινωνικών δαπανών: κοινωνικές υπηρεσίες

στέγαση Old age 39,1%

Disability 8,1%

EU-27 (1)

Ασθένεια/Υγειονομική περίθαλψη Αναπηρία (π.χ. από εργατικό ατύχημα ή άτομα με ειδικές ανάγκες) Γήρας Επιζώντες (άτομα που δεν έχουν δικαίωμα σύνταξης και εξαρτιόνταν οικονομικά από κάποιον που έχει αποβιώσει) Οικογένεια (προστασία παιδιών) Ανεργία Στέγη Άλλα είδη κοινωνικού αποκλεισμού

Luxembourg

Βασικοί κοινωνικοί κίνδυνοι

15.000 12.000 9.000 6.000 3.000 0 Euro area (1)(2)

Δεν είναι πάντα εκ των προτέρων γνωστή η στιγμή της έλευσής του Αφορά όχι μόνο ένα συγκεκριμένο άτομο, αλλά ολόκληρη την κοινωνία

στόχοι πολιτικής (1) οικονομική αποδοτικότητα

στόχοι πολιτικής (2) µείωση ανισοτήτων κάθετη ισότητα

μακρο-αποδοτικότητα μικρο-αποδοτικότητα (προστασία του εισοδήματος του ατόμου,

οριζόντια ισότητα

κοινωνική ενσωµάτωση

αναγκαιότητα ένταξής του στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία)

αξιοπρέπεια κοινωνική αλληλεγγύη

κίνητρα

διοικητική διαχείριση απλότητα

διατήρηση βιοτικού επιπέδου

απουσία σφαλµάτων

αντιμετώπιση της φτώχειας ασφάλιση έναντι κινδύνων μείωση των δια βίου εισοδηματικών διακυμάνσεων

Ιστορική θεμελίωση του κοινωνικού κράτους Αρχικά (π.χ. την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, τέλη 18ου αιώνα), επικρατούσε η αντίληψη ότι ο καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του. Κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, οι ευρωπαϊκές οικονομίες - και ιδιαίτερα η βρετανική - ανασυγκροτήθηκαν στη βάση της ιδέας μιας αυτορρυθμιζόμενης καπιταλιστικής αγοράς, ελεύθερης από κοινωνικούς και πολιτικούς περιορισμούς. Ορισμένες επιχειρήσεις προσπάθησαν να διαχειριστούν μόνες τους το πρόβλημα – η «πόλη-εργοστάσιο». Οι εργοδότες προσέφεραν στοιχειώδεις συνθήκες υγιεινής, εκπαίδευσης, υγείας και στέγασης στους εργάτες των εργοστασίων τους.

φάσεις στην εξέλιξη του κοινωνικού κράτους 1880-1920: απαρχές 1920-1940: εδραίωση 1945-1975: επέκταση («χρυσή εποχή») 1975 - : κρίση -> µεταρρύθµιση

Η βιομηχανική επανάσταση όμως οδηγούσε στην προλεταριοποίηση του εργατικού δυναμικού, τραυμάτισε τον κοινωνικό ιστό και προκάλεσε μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες αντέδρασαν μέσω μιας πολιτικής κινητοποίησης, η οποία οδήγησε στην καθιέρωση θεσμών προστασίας των ατόμων από τις δυνάμεις της αγοράς.

εµφάνιση της κοινωνικής ασφάλισης

προγράµµατα ασφαλιστικής κάλυψης

Γερµανία ασφάλιση ασθενείας (1883) ασφάλιση εργατικού ατυχήµατος (1884) συντάξεις γήρατος (1889)

Ελλάδα 10.000 ασφαλισµένοι (1922) ίδρυση ΙΚΑ (1932/37) ίδρυση ΟΓΑ (1961) ίδρυση ΟΑΕ∆ (1954/69)

ασφάλιση γήρατος (συντάξεις)

ασφάλιση ασθενείας

Γερµανία

1889 1899 1911 1957 1967

εργάτες στη βιοµηχανία εργάτες στη γεωργία υπάλληλοι [1] αγρότες όλοι οι µισθωτοί

1883 1911 1941 1971

εργάτες στη βιοµηχανία εργάτες στη γεωργία συνταξιούχοι αγρότες

Γαλλία

1910 1930 1942 1948 1952

εργάτες στη βιοµηχανία [1] υπάλληλοι [1] όλοι οι µισθωτοί αυταπασχολούµενοι αγρότες

1930 1942 1946 1948

υπάλληλοι [1] όλοι οι µισθωτοί συνταξιούχοι αυταπασχολούµενοι

Ιταλία

1919 1950 1957 1958 1966

µισθωτοί [1] όλοι οι µισθωτοί αγρότες καταστηµατάρχες επαγγελµατίες

1928 µισθωτοί [1] 1954 αγρότες 1955 συνταξιούχοι 1956/59 αυταπασχολούµενοι 1966 άνεργοι 1978 όλοι οι πολίτες [1] κάτω από ένα όριο εισοδήµατος

προγράµµατα καθολικής κάλυψης συντάξεις γήρατος

διόγκωση της κοινωνικής δαπάνης

παροχές ασθενείας

Βρετανία

1908 φτωχοί ηλικιωµένοι 1925 εργάτες & υπάλληλοι [1] 1946 όλοι οι εργαζόµενοι

1911 εργάτες & υπάλληλοι [1] 1946 όλοι οι πολίτες

∆ανία

1891 φτωχοί ηλικιωµένοι 1933 όλοι οι πολίτες

1933 όλοι οι πολίτες [2] 1946 όλοι οι πολίτες

Σουηδία

1913/46 όλοι οι πολίτες

1864 όλοι οι πολίτες [3] 1954 όλοι οι πολίτες

[1] κάτω από ένα όριο εισοδήµατος [2] σε εθελοντική βάση πάνω από ένα όριο εισοδήµατος [3] νοσοκοµειακή περίθαλψη µόνο

αιτίες της διόγκωσης

κρίση του κοινωνικού κράτους (1975-)

διεύρυνση των κριτηρίων επιλεξιµότητας

πετρελαϊκές κρίσεις + κατάρρευση του Bretton Woods -> νέα διεθνής οικονοµική τάξη

αύξηση του αριθµού των δικαιούχων

στασιµοπληθωρισµός = πληθωρισµός κόστους + ανεργία -> οικονοµική ύφεση

βελτίωση της ποιότητας / αύξηση του επιπέδου των παροχών

ελευθερία µετακίνησης κεφαλαίων -> απότοµες διακυµάνσεις νοµισµατικών ισοτιµιών / κερδοσκοπικές χρηµαταγορές

σχετικές τιµές δηµοσίων υπηρεσιών (νόσος Baumol)

άσκηση εθνικής δηµοσιονοµικής και νοµισµατικής πολιτικής για τη «διαχείριση της ζήτησης» ολοένα πιο προβληµατική συσσώρευση χρέους ή/και ελλειµµάτων -> «δηµοσιονοµική κρίση του κοινωνικού κράτους»

Τυπολογία Συστημάτων Κοινωνικής Πολιτικής

«μοντέλα» κοινωνικού κράτους

Συγκριτική κοινωνική πολιτική. Προσπάθεια ταξινόμησης των συστημάτων κοινωνικής προστασίας με βάση τέσσερα κριτήρια: Είναι η ασφαλιστική κάλυψη επιλεκτική (σε επιμέρους κοινωνικές και εργασιακές ομάδες του πληθυσμού – Bismarck) ή καθολική (αφορά το σύνολο του πληθυσμού και διέπεται από την αρχή της καθολικότητας και της ομοιομορφίας – Beveridge);

Esping-Andersen G. (1990) The three worlds of welfare capitalism. Blackwell. 3 (του Esping-Andersen) + 1 µοντέλα παρατηρούνται στην Ευρώπη

Ποια είναι η οργάνωση του συστήματος κοινωνικής προστασίας; Ποιο φάσμα παροχών καλύπτει ο δημόσιος και ποιο ο ιδιωτικός τομέας;

σοσιαλδηµοκρατικό (Σκανδιναβικές χώρες)

Ποια είναι η ποιότητα των παροχών;

φιλελεύθερο (Αγγλοσαξονικές χώρες, π.χ. ΗΠΑ, Η.Β., Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία)

Ποια είναι η χρηματοδότηση του συστήματος κοινωνικής πολιτικής; Κυρίως από τις εργατικές και εργοδοτικές εισφορές ή κυρίως από το κράτος (φορολογία);

κορπορατιστικό (χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης)

Τελικά τι είναι το «Ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο»: 1 ή 15 (ή 25);

+ συντεχνιακό-οικογενειοκρατικό (χώρες της νότιας Ευρώπης)

σοσιαλδηµοκρατικό µοντέλο

βασικά χαρακτηριστικά: το κράτος προσφέρει καθολική κάλυψη

η κοινωνική προστασία δικαίωµα του πολίτη

των κοινωνικών αναγκών, η πρόσβαση στην κοινωνική παροχή

καθολική κάλυψη του πληθυσµού

θεωρείται δικαίωµα για όλους τους πολίτες

ίσα (υψηλά) «βασικά ποσά» παροχών για όλους πρόσθετες παροχές σε ανταποδοτική βάση

πολιτική κινητοποίηση των εργαζοµένων «σοσιαλιστική» οικονοµική πολιτική το δηµόσιο παρέχει ευρύ φάσµα κοινωνικών υπηρεσιών

αναδιανεµητικές κοινωνικές πολιτικές, που χρηµατοδοτούνται από τη

ενεργητικά προγράµµατα απασχόλησης

γενική φορολογία ➾ ➾

θεµελιώδης αξία: ισότητα



υψηλά ποσοστά συµµετοχής στην αγορά εργασίας  για άνδρες και γυναίκες!

στόχος: κοινωνική ιδιότητα του πολίτη, επίτευξη πλήρους απασχόλησης, εξασφάλιση ισότητας µεταξύ των πολιτών



Goodin R.E., Heady B., Muffels R. & Dirven H.-J. (1999) The real worlds of welfare capitalism. Cambridge University Press.

σοσιαλδηµοκρατικό µοντέλο πρόσφατες εξελίξεις

σοσιαλδηµοκρατικό µοντέλο µελλοντικές προοπτικές 

το τέλος του Σκανδιναβικού µοντέλου;

«στιβαρότητα» και λογική συνοχή 

ένας σχεδόν ιδανικός τύπος κοινωνικού κράτους

βαθιά ριζωµένες αντιλήψεις 

ισότητα και αλληλεγγύη

κρίση της κεϋνσιανής πολιτικής οικονοµίας 

προβλήµατα κόστους και δηµιουργίας θέσεων εργασίας

φιλελεύθερο µοντέλο βασικά χαρακτηριστικά

φιλελεύθερη πολιτική – ο ρόλος του κράτους είναι συµπληρωµατικός µε την αγορά και λειτουργεί ως δίχτυ ασφάλειας (safety net) οικονοµία της αγοράς «υπολειµµατικές» κοινωνικές πολιτικές

µετά τις µεταρρυθµίσεις, λιγότερο γενναιόδωρο και µε µεγαλύτερη συναίσθηση του κόστους ... ... όµως, η γενική «αρχιτεκτονική» του παραµένει άθικτη έτοιµο να αντιµετωπίσει νέες ανάγκες και νέους κινδύνους 

γήρανση του πληθυσµού



µετάβαση προς τη «νέα οικονοµία»

φιλελεύθερο µοντέλο Βρετανία & Ιρλανδία ↔ Β. Αμερική & χώρες Ν. Ειρηνικού μέτρια επίπεδα κοινωνικής προστασίας – οι κοινωνικές ασφαλίσεις είναι περιορισμένης κλίμακας και πολλοί πολίτες καταφεύγουν στις ιδιωτικές ασφαλίσεις. Η αγορά καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα των παρεχόμενων κοινωνικών υπηρεσιών.

➾

θεµελιώδεις αξίες: ελευθερία και αυτονοµία

➾

στόχος: αντιµετώπιση της φτώχειας

αυστηρή (έως «εκδικητική») δομή κινήτρων προτίμηση προς στοχευμένες παροχές (target groups) – κριτήριο για την αρωγή του κράτους προς τον πολίτη είναι ο έλεγχος του εισοδήματος.

φιλελεύθερο µοντέλο φιλελεύθερο µοντέλο το φιλελεύθερο µοντέλο στην Ευρώπη

ευρύτατη κάλυψη

το φιλελεύθερο µοντέλο στην Ευρώπη

χρηµατοδότηση υπηρεσιών από έσοδα γενικής φορολογίας 



χαµηλή φορολογία ... 

χαµηλά επίπεδα δηµόσιας απασχόλησης ... 

φιλελεύθερο µοντέλο πρόσφατες εξελίξεις

η κοινωνική προστασία έχει γίνει πιο «υπολειµµατική» επέκταση των θέσεων εργασίας χαµηλής ειδίκευσης και συνεπώς χαµηλής αµοιβής

επιδόµατα εργασίας («in-work benefits») 

... και χαµηλή κοινωνική δαπάνη

χαµηλότερης αξίας από ό,τι στις Σκανδιναβικές χώρες

εκτεταµένη χρήση εισοδηµατικών ελέγχων (means testing)



συµµετοχή ασφαλιστικών εισφορών στις παροχές σε χρήµα

πλήρης καθολικότητα στην υγεία

ενιαίες παροχές 

(συνέχεια)

... σε σύγκριση µε τις Σκανδιναβικές χώρες

φιλελεύθερο µοντέλο µελλοντικές προοπτικές

το πρόβληµα κόστους λιγότερο πιεστικό από ό,τι αλλού 

το «αναλογιστικό έλλειµµα» των συντάξεων υπό έλεγχο

Έντονα φαινόµενα φτώχειας και κοινωνικών και εισοδηµατικών ανισοτήτων, µε αυξητικές τάσεις

«επιστρεφόµενες φορολογικές πιστώσεις» στη Βρετανία

κορπορατιστικό µοντέλο

Χώρες ηπειρωτικής Ευρώπης – Γερµανία, Γαλλία , Βέλγιο, Αυστρία Κορπορατισµός: όλοι οι κοινωνικοί εταίροι ενώνονται στη βάση

«µοντέλο Bismarck»

του κοινωνικού συµφέροντος (παράδοση γερµανικής προέλευσης) Βασικά χαρακτηριστικά αλληλεγγύη της οµάδας

εµµονή στη διατήρηση της κοινωνικής θέσης – το κράτος εδραιώνει τις ταξικές διαφορές δηµιουργώντας οµάδες προνοµιούχων

«κοινωνική οικονοµία της αγοράς» - ο ρόλος του κράτους είναι να προσφέρει κοινωνικές υπηρεσίες ανάλογα µε τη θέση του καθενός στην εργασία και στην κοινωνία. «αλληλοβοηθητικές» κοινωνικές πολιτικές

το δικαίωµα στις κοινωνικές παροχές απορρέει από: τη θέση στην απασχόληση τη θέση στην οικογένεια – το κράτος στηρίζει τη γεννητικότητα

➾

θεµελιώδης αξία: κοινωνική συνοχή

➾

στόχοι: ασφάλεια και σταθερότητα

κορπορατιστικό µοντέλο δοµή παροχών

κορπορατιστικό µοντέλο Ηπειρωτικό σύνδροµο

παροχές ανάλογες µε τις εισφορές

γενναιόδωρα επιδόµατα κοινωνικής ασφάλισης

χρηµατοδότηση από ασφαλιστικές εισφορές

συνήθως «παθητική» µορφή των παροχών

γενναιόδωρα ποσοστά αναπλήρωσης

χρηµατοδότηση κοινωνικής προστασίας από εισφορές

ευρεία κάλυψη

χάσµα µεταξύ «insiders» και «outsiders»

Συνέπειες 

υψηλή φορολογία ⇒ υψηλή κοινωνική δαπάνη

δυσµενείς επιπτώσεις στην απασχόληση θύµατα: ανειδίκευτοι εργάτες, γυναίκες, νέοι φαύλος κύκλος

κορπορατιστικό µοντέλο διλήµµατα του «ηπειρωτικού µοντέλου» ενώ το πρόβληµα των Σκανδιναβικών χωρών είναι οι ακαµψίες της αγοράς εργασίας ... ... και το πρόβληµα των Αγγλοσαξονικών χωρών είναι οι ανισότητες και η φτώχεια ... ... οι Ηπειρωτικές χώρες αντιµετωπίζουν προβλήµατα και στα δύο «µέτωπα»

+ το νότιο μοντέλο (Ferrera, 1996) Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία Οι χώρες αυτές έχουν το κοινό χαρακτηριστικό ότι προήλθαν από ολοκληρωτικά πολιτικά συστήματα και μόνο από τη δεκαετία του 70 απολαμβάνουν δημοκρατικές κυβερνήσεις. «Συντεχνιακό – οικογενειοκρατικό» μοντέλο, με πολλά στοιχεία από το κορπορατιστικό μοντέλο. Ferrera (1996), “The Southern Model of welfare in Social Europe”, European Journal of Social Policy, 6(1), 17-37.

θεσμικά χαρακτηριστικά λογική Bismarck όσον αφορά τον τομέα κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής προστασίας

ξεχωριστά προβλήµατα δυϊσµός τάσεις γενναιοδωρίας για τους «από µέσα» …

λογική Beveridge όσον αφορά τις υπηρεσίες υγείας

… αλλά σοβαρά κενά κοινωνικής προστασίας για τους «απέξω» Ανισοµερής καταµερισµός της κοινωνικής προστασίας απέναντι στους κοινωνικούς κινδύνους

χρηματοδότηση κυρίως από κοινωνικές εισφορές … … αλλά το ειδικό βάρος της χρηματοδότησης από φορολογία αυξάνεται → π.χ. υγεία, κοινωνικές υπηρεσίες

➾

ένα ανεπαρκώς ανεπτυγµένο κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας, απουσία εθνικής πολιτικής ελαχίστου εισοδήµατος Χαµηλή αποτελεσµατικότητα και αποδοτικότητα των κοινωνικών υπηρεσιών

Ο καταμερισμός του φορολογικού βάρους είναι ανισομερής «οικογενειοκρατία» χαμηλά ποσοστά γυναικείας απασχόλησης

εκτεταµένη παραοικονοµία πελατειακές σχέσεις

μικρή ανάπτυξη των οικογενειακών επιδομάτων και υπηρεσιών

Ο ρόλος του εθελοντικού τομέα και της Εκκλησίας είναι εξαιρετικά σημαντικός στον τομέα της κοινωνικής προστασίας

χαµηλοί δείκτες απασχόλησης ειδικά µεταξύ των γυναικών και των νέων

Δημοσιονομικά ακριβό, αλλά αναποτελεσματικό κοινωνικό κράτος Υψηλή δαπάνη για συντάξεις + αποκλειστικά κρατική (%ΑΕΠ)

Υψηλή φτώχεια/ Υψηλές δαπάνες

Πηγή: ΟΟΣΑ, από Τήνιος 2010.

Ενδείξεις άτυπου κοινωνικού κράτους – στοιχεία έρευνας SHARE (άτομα 50+)

Απουσία κράτους – παρουσία ευρύτερης οικογένειας (Στοιχεία SHARE)

Ελλάδα: περισσότερη άτυπη + ενεργοποίησή της με ανάγκες

Πηγή: Δεύτερο κύμα 2007 έρευνας SHARE.

νέες προκλήσεις

Στο παρελθόν (SHARELIFE) SHARELIFE) Κράτος συνολικά απόν.

ενδυνάµωση του κοινωνικού διχτυού ασφαλείας ελάχιστο εγγυηµένο εισόδηµα

Πηγές εισοδήματος σε διαστήματα εκτός εργασίας

SHARELIFE W3

Ελλάδα Άλλες χώρες

επέκταση των κοινωνικών υπηρεσιών

Οικονομική Οικονομική υποστήριξη υποστήριξη από την Επιδόματα ή από σύζυγο / οικογένεια παροχές από σύντροφο και φίλους το κράτος

56,4

45,6

5,8

63,6

41,1

42,6

Η άτυπη φροντίδα υποκαθιστά τυπική

παιδική φροντίδα προσωπικές κοινωνικές υπηρεσίες

ευελιξία µε ασφάλεια («flexicurity») ➾

τόνωση της απασχόλησης µε «χαλάρωση» της αγοράς εργασίας

➾

επέκταση των κοινωνικών δικαιωµάτων στους «απέξω»

Πώς κάλυψαν διαστήματα μη εργασίας στο σύνολο της ζωής τους;

Τρεις επίκαιρες προκλήσεις στην άσκηση κοινωνικής πολιτικής 1. Η κοινωνία, μετά από μια περίοδο εύθραυστης οικονομικής ευημερίας, βρίσκεται εκ νέου αντιμέτωπη με αυξανόμενη ανεργία, φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισμό. 2. Η δομή των συστημάτων κοινωνική προστασίας στηρίχτηκε σε οικονομικά, κοινωνικά και δημογραφικά δεδομένα, τα οποία έχουν άρδην αλλάξει. 3. Υπάρχουν σοβαρά δημοσιονομικά προβλήματα, έτσι ώστε και οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας τίθενται σε αμφισβήτηση.

προκλήσεις (1): δηµογραφική µεταβολή 60 50 40 30 20 10 0 2000

2010

2020

2030

«λόγος εξάρτησης» (άτοµα 65+ / άτοµα 15-64) στην Ε.Ε.-15

2040

2050

προκλήσεις (2): παγκοσµιοποίηση

προκλήσεις (3): αλλαγές στη δοµή της οικογένειας

διεθνές εµπόριο χαλάρωση των δασµολογικών και άλλων περιορισµών από τη δεκαετία του 1970

2500 2000

χαλάρωση των περιορισµών στην κίνηση κεφαλαίων από τη δεκαετία του 1980

χιλιάδεςε

χρηµαταγορά 1500 1000

τεχνολογική µεταβολή αυξανόµενη «εξαΰλωση» της οικονοµικής δραστηριότητας

-> µειούµενη αυτονοµία του εθνικού κράτους

500 0 1960 γάµοι

προκλήσεις (4): αλλαγές στη δοµή της απασχόλησης 100 95

«άτυπες» µορφές απασχόλησης

Μερική απασχόληση

85 80

συµβάσεις ορισµένου χρόνου

75 70 65 60

συµβάσεις αορίστου χρόνου

55 50 1970

1975

1980

1985

1990

∆υτική Γερµανία (1970-95)

1995

1980 διαζύγια

δεύτεροι γάµοι

1990

2000

γεννήσεις εκτός γάµου

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών

∆ιάλεξη 2

Ακαδηµαϊκό έτος 2012-13

Ανταγωνισμός, οικονομική αποτελεσματικότητα και διανομή εισοδήματος

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Βασικά ερωτήµατα Κάθε κοινωνία πρέπει να απαντήσει σε ορισμένα βασικά ερωτήματα: Τι αγαθά θα παραχθούν; Με ποιον τρόπο; Πώς θα διανεμηθούν;

Σε αυτή τη διάλεξη θα εξηγήσουμε με ποιον τρόπο λαμβάνονται οι αποφάσεις από τους παραγωγούς και τους καταναλωτές, εάν και πώς επιτυγχάνεται η οικονομική αποτελεσματικότητα από την αγορά Πώς γίνεται η κατανομή του εισοδήματος από την αγορά.

Στο σημερινό οικονομικό σύστημα οι αποφάσεις αυτές λαμβάνονται μέσα από την αγορά. Χρειάζεται επομένως η κρατική παρέμβαση; Μπορεί το μοντέλο του τέλειου ανταγωνισμού να εφαρμοστεί πλήρως στην πράξη;

Στόχος είναι να εξηγήσουμε με οικονομικούς όρους τους λόγους ύπαρξης κοινωνικής προστασίας (στις επόμενες διαλέξεις).

Ανταγωνισµός και οικονοµική αποτελεσµατικότητα

Μια από τις πιο βασικές διακρίσεις στην οικονοµική θεωρία είναι µεταξύ των εννοιών της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας (economic efficiency) και της οικονοµικής δικαιοσύνης (equity). H αποτελεσµατικότητα αναφέρεται στην κατανοµή των πόρων σε διάφορες δραστηριότητες έτσι ώστε να µεγιστοποιηθεί η ευηµερία των ατόµων µιας κοινωνίας. H οικονοµική δικαιοσύνη στο πώς η ευηµερία αυτή διανέµεται ανάµεσα στα µέλη της κοινωνίας. 5

Βασικά ερωτήµατα

Ακόµη κι αν η κατανοµή των πόρων ικανοποιεί τα κριτήρια της αποτελεσµατικότητας, το αποτέλεσµα µπορεί να µην είναι επιθυµητό από άποψη οικονοµικής δικαιοσύνης. Μεταξύ των δύο κριτηρίων υπάρχει γενικά µια αντίστροφη σχέση. Η µεγάλη δυσκολία της οικονοµικής επιστήµης αλλά και της οικονοµικής πολιτικής έγκειται στο να επιλέξει εκείνη τη σχέση που είναι «άριστη» για µια κοινωνία.

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto Βασικό χαρακτηριστικό του κριτηρίου του Pareto είναι ο ατοµικισµός, µε την έννοια ότι:

Το κριτήριο της αποτελεσµατικότητας που συνήθως χρησιµοποιούµε είναι εκείνο που διατύπωσε ο Pareto. Αποτελεσµατικότητα έχουµε όταν οι διαθέσιµοι πόροι χρησιµοποιούνται, µέσα σε µια ορισµένη χρονική περίοδο, µε τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αδύνατο να βελτιωθεί η ευηµερία κάποιου ατόµου χωρίς να µειωθεί η ευηµερία κάποιου άλλου.

2. 3.

Το άτοµο είναι η βασική µονάδα της οικονοµικής ανάλυσης και η ευηµερία του εξαρτάται αποκλειστικά και µόνο από το δικό του εισόδηµα, το δικό του πλούτο, το δικό του διαθέσιµο χρόνο. Το άτοµο είναι ο καλύτερος κριτής της δικής του ευηµερίας. Η βελτίωση της θέσης ενός ατόµου είναι αποδεκτή µόνο όταν η θέση κανενός άλλου ατόµου δεν χειροτερεύει.

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto

Οι πιο πάνω αξιολογικές κρίσεις υποδηλώνουν ότι η κοινωνία µπορεί να αναλυθεί επαρκώς κατά τρόπο µη οργανικό, δηλαδή ως εάν η κοινωνία να είναι απλά και µόνο το άθροισµα των ατόµων που την αποτελούν και τίποτα περισσότερο. Η έννοια του κράτους ως κάτι διαφορετικού από τα άτοµα που το αποτελούν δεν αναγνωρίζεται και η ύπαρξη οργανωµένων και πολλές φορές συγκρουόµενων συµφερόντων αγνοείται 9

Ο ορισµός της αποτελεσµατικότητας κατά Pareto είναι αρκετά περιοριστικός και πολύ «συντηρητικός», αφού µε βάση τον ορισµό αυτό η άσκηση οικονοµικής πολιτικής είναι πρακτικά αδύνατη. Παρά τις µεγάλες του αδυναµίες όµως, ο ορισµός αυτός είναι ιδιαίτερα ελκυστικός στους οικονοµολόγους και πολύ χρήσιµος, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών 10

Αποτελεσµατικότητα και η καµπύλη

Αποτελεσµατικότητα και η καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας

δυνατοτήτων χρησιµότητας

Ας υποθέσουµε µιαν απλή οικονοµία η οποία αποτελείται από δύο µόνο άτοµα τα Α και Β. Έστω τώρα ότι προσδιορίζουµε το επίπεδο χρησιµότητας (ευηµερίας) του ενός ατόµου, π.χ. του Β και ζητούµε να δούµε πόσο υψηλό επίπεδο χρησιµότητας µπορούµε να δώσουµε στο άλλο άτοµο Α, µε δεδοµένους τους πόρους που έχουµε. Η καµπύλη που δίνει το µέγιστο επίπεδο ευηµερίας του ενός ατόµου, µε δεδοµένο το επίπεδο ευηµερίας του άλλου, ονοµάζεται καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας και παρουσιάζεται στο διάγραµµα 1.1.

∆ A

0 UB

Αποτελεσµατικότητα και η καµπύλη

δυνατοτήτων χρησιµότητας

Από το διάγραµµα είναι φανερό ότι όλα τα σηµεία της καµπύλης δυνατοτήτων χρησιµότητας είναι άριστα, αφού δεν είναι δυνατό να αυξήσει κανείς τη χρησιµότητα του ενός ατόµου χωρίς ταυτόχρονα να µειώσει τη χρησιµότητα του άλλου. Το σηµείο Γ δεν είναι ασφαλώς άριστο κατά Pareto, αφού µπορούµε µε µια αναδιανοµή της χρησιµότητας να βελτιώσουµε τη θέση του ενός ατόµου χωρίς να χειροτερεύσουµε τη θέση του άλλου ή και να βελτιώσουµε τη θέση και των δύο ατόµων.

Αυτό όµως συµβαίνει όταν η ανακατανοµή χρησιµότητας γίνει στο διάστηµα που περικλείεται από τις γραµµές που ξεκινούν από το σηµείο Γ και είναι παράλληλες προς τους άξονες. Αν η ανακατανοµή µας οδηγήσει σε ένα σηµείο της καµπύλης όπως το ∆, τότε υπάρχει πρόβληµα. το σηµείο δ αν και άριστο κατά Pareto δεν αποτελεί βελτίωση κατά Pareto σε σχέση µε το σηµείο Γ, το οποίο δεν είναι άριστο. Για τέτοιες περιπτώσεις το κριτήριο του Pareto δεν δίνει απάντηση και οι οικονοµολόγοι έχουν επινοήσει συµπληρωµατικά κριτήρια.

Τα δύο θεµελιώδη θεωρήµατα των

Τα δύο θεµελιώδη θεωρήµατα των οικονοµικών της ευηµερίας

οικονοµικών της ευηµερίας

Πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα

∆εύτερο θεµελιώδες θεώρηµα

Κάτω από ορισµένες συνθήκες, οι ανταγωνιστικές αγορές οδηγούν σε µια κατανοµή των πόρων τέτοια ώστε να µην είναι δυνατό µε ανακατανοµή των πόρων, είτε στην παραγωγή είτε στην κατανάλωση, να µπορούµε να βελτιώσουµε τη θέση ενός ατόµου χωρίς να χειροτερεύσουµε τη θέση κάποιου άλλου. Με άλλα λόγια, η λειτουργία των ανταγωνιστικών αγορών µας οδηγεί σε µια κατάσταση που είναι άριστη κατά Pareto

Κάθε σηµείο της καµπύλης δυνατοτήτων χρησιµότητας µπορεί να επιτευχθεί από ένα ανταγωνιστικό σύστηµα αγορών, µε δεδοµένο ότι αρχίζουµε µε τη σωστή κατανοµή των πόρων. Στην περίπτωση αυτή ο ρόλος του κράτους θα µπορούσε να περιοριστεί στο να επιτευχθεί αρχικά αυτή η σωστή κατανοµή των πόρων

Τέλειος ανταγωνισµός και αποτελεσµατικότητα κατά Pareto

Τέλειος ανταγωνισµός και αποτελεσµατικότητα κατά pareto d

Ο ανταγωνισµός οδηγεί σε αποτελεσµατικότητα επειδή:

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto: ανάλυση µερικής ισορροπίας

όταν τα άτοµα αποφασίζουν πόσο θα αγοράσουν από ένα αγαθό, εξισώνουν το οριακό όφελος που αποκοµίζουν από την κατανάλωση µιας επιπλέον µονάδας αγαθού µε το οριακό κόστος αγοράς της επιπλέον µονάδας, το οποίο είναι και η τιµή που πληρώνουν. οι επιχειρήσεις όταν αποφασίζουν πόση ποσότητα ενός αγαθού θα πουλήσουν, εξισώνουν την τιµή που εισπράττουν µε το οριακό κόστος παραγωγής µιας επιπλέον µονάδας αγαθού. Έτσι το οριακό όφελος από την κατανάλωση µιας επιπλέον µονάδας εξισώνεται µε το οριακό κόστος της επιπλέον µονάδας

S ε β α

Όπως είναι γνωστό από τη µικροοικονοµική θεωρία, η σχέση οριακού οφέλους-τιµής δίνεται από την καµπύλη ζήτησης και η σχέση οριακού κόστους-τιµής από την καµπύλη προσφοράς του αγαθού

γ D S q’

q’’

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto: ανάλυση

Aαποτελεσµατικότητα κατά Pareto: ανάλυση µερικής ισορροπίας

µερικής ισορροπίας Στο βαθµό που η καµπύλη ζήτησης εκφράζει την οριακή προθυµία πληρωµής του καταναλωτή για το αγαθό X, τότε στην τιµή ισορροπίας της αγοράς p ανά µονάδα προϊόντος, µπορούµε να βρούµε το πλεόνασµα του καταναλωτή, το οποίο είναι η περιοχή pDα. Ανάλογα η καµπύλη προσφοράς µπορεί να θεωρηθεί ως το ελάχιστο ποσό που θα αποδεχόταν ο παραγωγός για να προσφέρει µια επιπλέον µονάδα αγαθού, είναι δηλαδή η καµπύλη οριακού κόστους. το πλεόνασµα του παραγωγού είναι η περιοχή pSα. Αν δεχτούµε ότι το πλεόνασµα του καταναλωτή µαζί µε το πλεόνασµα του παραγωγού εκφράζουν το κοινωνικό πλεόνασµα ή µε άλλα λόγια την κοινωνική ευηµερία, τότε αυτή δίνεται από την περιοχή DSα=Dαp+Sαp.

Στο σηµείο ισορροπίας της πιο πάνω ανταγωνιστικής αγοράς η τιµή είναι ίση µε το οριακό κόστος και το κοινωνικό πλεόνασµα µεγιστοποιείται. Αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός ότι µια µείωση της παραγωγής π.χ. από το q στο q’ µειώνει το πλεόνασµα καταναλωτή και παραγωγού δηλαδή την ευηµερία κατά το τρίγωνο αβγ. Παρόµοια, µια επέκταση της παραγωγής πέρα από το q π.χ. στο q’’, θα προκαλέσει απώλεια ευηµερίας κατά το τρίγωνο αδε, αφού το επιπλέον προϊόν έχει συνολικό κόστος qαδq’’και συνολικό όφελος qαεq’’. Άρα, η ανταγωνιστική αγορά οδηγεί σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας και οποιαδήποτε παρέµβαση που µεταβάλλει το αποτέλεσµα της οδηγεί σε µείωση της ευηµερίας. 20

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto: ανάλυση γενικής ισορροπίας

Με την ανάλυση γενικής ισορροπίας εννοούµε ότι όταν εξετάζουµε π.χ. τη µεταβολή της τιµής ενός αγαθού ή ενός συντελεστή παραγωγή, λαµβάνουµε υπόψη και τις επιδράσεις που µπορεί αυτή η µεταβολή να έχει σε άλλες αγορές αγαθών ή συντελεστών παραγωγής. Για να µπορέσουµε να κάνουµε την ανάλυση µας απλή και να χρησιµοποιήσουµε διαγραµµατικά εργαλεία θα υποθέσουµε µια απλή οικονοµία, η οποία έχει δύο αγαθά και το κάθε αγαθό παράγεται µε τη χρήση δύο συντελεστών παραγωγής. 21

U A = U A ( X A , YA )

U B = U B ( X B , YB )

Οι δεδοµένες ποσότητες των αγαθών είναι

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή

X’1

+ X

= X

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή Με βάση τις συναρτήσεις χρησιµότητας των ατόµων µπορούµε να απεικονίσουµε τις προτιµήσεις των ατόµων µε καµπύλες αδιαφορίας

Χρησιµοποιώντας το διάγραµµα-κουτί των Edgeworth-Bowley έχουµε

0β

Υ’B1

Υ1

YA + YB = Y

α β u4a

u3a u2a u1b u4b

0A 23

u3b

u1a

u2b

x 24

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή Το σηµείο αυτό όµως δεν είναι το µόνο άριστο κατά pareto. Με το ίδιο σκεπτικό όπως πριν µπορούµε να δείξουµε ότι και το σηµείο γ είναι άριστο κατά Pareto. ξεκινώντας δηλαδή από ένα αυθαίρετο σηµείο όπως το α είδαµε ότι µπορούµε να έχουµε µια σειρά από άριστα σηµεία κατά Pareto. ενώνοντας τα σηµεία αυτά αποκτούµε τη (διακεκοµµένη) γραµµή 0α0β, η οποία αποκαλείται γραµµή άριστων σηµείων. Στα σηµεία όµως επαφής των καµπυλών αδιαφορίας οι κλίσεις των δύο καµπυλών είναι ίσες και επειδή η κλίση της καµπύλης αδιαφορίας είναι ίση µε τον οριακό λόγο υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών χ και υ, ισχύει η σχέση

Ας υποθέσουµε ότι η αρχική κατανοµή των αγαθών Χ και Υ δίνεται π.χ. από το σηµείο α. Με µια ανακατανοµή των Χ και Υ το άτοµο Α µπορεί να µετακινηθεί από το σηµείο α στο σηµείο β, όπου το άτοµο Β παραµένει στην ίδια καµπύλη αδιαφορίας U1Β αλλά το άτοµο Α µετακινείται σε µια ανώτερη καµπύλη αδιαφορίας την U3Α. Έχουµε δηλαδή µια βελτίωση κατά Pareto Περαιτέρω βελτίωση δεν µπορεί να γίνει, αφού αυτό θα σήµαινε ότι αν η ευηµερία του Α αυξηθεί π.χ. στο επίπεδο της καµπύλης αδιαφορίας U4Α θα πρέπει να µειωθεί η ευηµερία του Β γιατί θα βρεθεί σε µια χαµηλότερη καµπύλη αδιαφορίας. Άρα, το σηµείο β είναι άριστο κατά Pareto

B MRS XYA = MRS XY

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή

και ανταγωνιστικές αγορές

Σε µια ανταγωνιστική αγορά οι τιµές των αγαθών θεωρούνται δεδοµένες για τους καταναλωτές και ο κάθε καταναλωτής, µε δεδοµένο το εισόδηµα του, µεγιστοποιεί την ευηµερία του µε το να εξισώνει τον οριακό λόγο υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών µε το λόγο των τιµών τους . έχουµε δηλαδή ότι

MRS XY =

ΧΒ

Χ’Β

0Β

P α

ΥA

Υ’Β

Περίσσευµα

PX PY

Υ’A

Για να δούµε αν πράγµατι ισχύει το πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα σ’ ένα πλαίσιο γενικής ισορροπίας θα χρησιµοποιήσουµε και πάλι το διάγραµµα-κουτί του Edgeworth. 27

UA P

΄Ελλειµµα

ΧA

Χ’A

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή και ανταγωνιστικές αγορές

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή και ανταγωνιστικές αγορές XB

Y P

X’B

Τα άτοµα θα αρχίσουν εποµένως την ανταλλαγή µέχρις ότου οι οριακοί λόγοι υποκατάστασης των δύο ατόµων, µεταξύ των δύο αγαθών, εξισωθούν ώστε να µην υπάρχει πλέον κίνητρο για ανταλλαγή. Αυτό θα οδηγήσει στο σηµείο δ όπου οι δύο καµπύλες αδιαφορίας εφάπτονται µεταξύ τους και µε τη γραµµή τιµών PP. Στο σηµείο αυτό ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών είναι ίσος µε το λόγο των τιµών των δύο αγαθών και αυτός είναι ο ίδιος και για τα άτοµα. Έχουµε δηλαδή τη σχέση

Β θέλει να πουλήσει

A θέλει να πουλήσει

Β θέλει να αγοράσει

Y’B

Y’A

P A θέλει να αγοράσει

0A 29

X’A

B MRS XYA = MRS XY =

X 30

PX PY

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή και ανταγωνιστικές αγορές

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή Ας δούµε τώρα πως η οικονοµία που εξετάζουµε παράγει τα δύο αγαθά Χ και Υ µε τη χρήση δύο συντελεστών παραγωγής Κ (κεφάλαιο) και L (εργασία), τα οποία είναι σε ανελαστική προσφορά και έχουµε πλήρη απασχόληση τους. Ως βασικό εργαλείο ανάλυσης θα χρησιµοποιήσουµε και πάλι το διάγραµµα-κουτί των Edgeworth-Bowley

Η σχέση αυτή επιβεβαιώνει ότι πράγµατι η ανταγωνιστική οικονοµία οδηγεί σε µια συνθήκη στην οποία ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών είναι ο ίδιος για τα δύο άτοµα, συνθήκη που µεγιστοποιεί την κοινωνική ευηµερία.

Οι συναρτήσεις παραγωγής των δύο αγαθών, που χαρακτηρίζονται από σταθερές αποδόσεις κλίµακας, δίνονται από τις γενικές σχέσεις X = F (LX , K X ) 31

Y = G ( LY , K Y )

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή

Ο περιορισµός, υπό τον οποίο οι επιχειρήσεις µεγιστοποιούν τα κέρδη τους είναι

LY Κ

L = L X + LY

Προϊόν X

Ακολουθώντας την ίδια µεθοδολογία µε την ανάλυση για την αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή, ξεκινούµε µε το ακόλουθο διάγραµµα-κουτί των Edgeworth-Bowley

Περιοχή βελτίωσης κατά Pareto

qX qY 0X

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή

Αν συνεχίσουµε την ίδια διαδικασία και µε άλλες αρχικές κατανοµές κεφαλαίου και εργασίας θα αποκτήσουµε ένα άπειρο αριθµό άριστων σηµείων, οι οποίοι είναι πάνω στη γραµµή άριστων σηµείων την 0Χ0Υ στο πιο κάτω διάγραµµα

Είναι σαφές από το διάγραµµα ότι το ε δεν είναι αποτελεσµατικό. Με µια αναδιάταξη του κεφαλαίου και της εργασίας είναι δυνατό να αυξηθεί η ποσότητα του Χ χωρίς να µειωθεί η παραγωγή του Υ. Ένα τέτοιο σηµείο είναι το ζ. Ένα άλλο σηµείο στο οποίο έχουµε αύξηση της παραγωγής του Υ, χωρίς να µειωθεί η παραγωγή του Χ είναι το η. Παρατηρούµε δηλαδή ότι µια µετακίνηση από το ε προς τα σηµεία ζ και η έχουµε βελτίωση κατά Pareto. Άρα η κατανοµή στο σηµείο ε δεν είναι άριστη. Είναι όµως τα σηµεία ζ και η άριστα κατά Pareto; Η απάντηση είναι θετική αφού η επιπλέον αύξηση της παραγωγής του ενός αγαθού δεν µπορεί να γίνει χωρίς τη µείωση της παραγωγής του άλλου αγαθού. Άρα τα σηµεία ζ και η είναι άριστα κατά Pareto 35

Προϊόν Υ

K = K X + KY

β α q1Y q2Y 36

q2X

q1X LX

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και ανταγωνιστικές αγορές

Η κλίση µιας καµπύλης ίσου προϊόντος δείχνει, σε κάθε της σηµείο, τον οριακό λόγος τεχνικής υποκατάστασης µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, (MRTSΚL) Ξέρουµε επίσης ότι ο οριακός λόγος τεχνικής υποκατάστασης µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας είναι ίσος µε το λόγο των οριακών τους προϊόντων, δηλαδή: MPL MRTSKL = MPK

Ξέρουµε ότι η επιχείρηση µεγιστοποιεί τα κέρδη της στο σηµείο επαφής της καµπύλης ίσου προϊόντος µε τη γραµµή ίσου κόστους, ισχύει δηλαδή η σχέση MRTSKL =

w r

Όπως και στην περίπτωση της ανταλλαγής, οι κλίσεις των καµπυλών ίσου προϊόντος είναι ίσες στη γραµµή άριστων σηµείων, όπότε όπως φαίνεται από τα πιο κάτω διαγράµµατα ισχύει η σχέση

Επειδή όπως είδαµε στα άριστα σηµεία οι κλίσεις των καµπυλών ίσου προϊόντος είναι ίσες, αυτό σηµαίνει ότι η αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή ικανοποιείται όταν ο οριακός λόγος τεχνικής υποκατάστασης µεταξύ των συντελεστών παραγωγής είναι ο ίδιος για όλα τα αγαθά, δηλαδή

X Y MRTS KL = MRTS KL = X KL

Y KL

MRTS = MRTS

w r

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και ανταγωνιστικές αγορές

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και ανταγωνιστικές αγορές LY p KΧ

Μείωση εργασίας

Αύξηση κεφαλαίου

p KA

Μείωση κεφαλαίου

KY Μ

Αύξηση εργασίας

p p

Συνολική αποτελεσµατικότητα

Συνολική αποτελεσµατικότητα Η γραµµή άριστων σηµείων στο κουτί Edgeworth-Bowley για την παραγωγή µπορεί να µεταγραφεί ως καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων ΤΤ στο πιο κάτω διάγραµµα. Τα σηµεία α,β,γ, αντιστοιχούν στα ίδια σηµεία εκείνου του διαγράµµατος.

Είναι γνωστό ότι η κλίση της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων µας δείχνει πόσες µονάδες του ενός αγαθού πρέπει να θυσιάσουµε για να αποκτήσουµε µια µονάδα του άλλου αγαθού και η κλίση αυτή αποκαλείται οριακός λόγος µετασχηµατισµού (MRT) µεταξύ των αγαθών. Κάθε σηµείο της καµπύλης στο πιο πάνω διάγραµµα µας δείχνει και ένα διαφορετικό συνδυασµό Χ και Υ. Αν υποθέσουµε ότι παράγεται ο συνδυασµός Χ και Υ του σηµείου α. Πώς κατανέµονται οι ποσότητες των αγαθών αυτών µεταξύ των δύο ατόµων, της απλής οικονοµίας µας, Α και Β; Για να το δούµε αυτό µπορούµε να κατασκευάσουµε ένα διάγραµµα-κουτί του Edgeworth για την ανταλλαγή, εντός του διαγράµµατος της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων, όπως στο παρακάτω διάγραµµα

Τ α

Υ1

MRT=∆Υ/∆Χ ∆Υ

Υ2

γ ∆Χ 41

Χ1

Χ2

Συνολική αποτελεσµατικότητα

Συνολική αποτελεσµατικότητα Ας υποθέσουµε ότι βρισκόµαστε στο σηµείο β της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων, οπότε παράγεται 0Υ* ποσότητα του Υ και 0X* του Χ. Μπορούµε να θεωρήσουµε την αρχή των αξόνων ως την αρχή του κουτιού του Edgeworth για το άτοµο Α και το σηµείο β ως αρχή για το άτοµο Β. Έτσι το ορθογώνιο 0ΑΥ*0ΒΧ* είναι το κουτί του Edgeworth για την ανταλλαγή και η γραµµή 0Α0Β είναι η γραµµή άριστων σηµείων. Αν αντί για το σηµείο β είχαµε επιλέξει το σηµείο α θα είχαµε ένα άλλο κουτί του Edgeworth για ανταλλαγή το 0ΑΥ’0ΒΧ’, κ.ο.κ.

Υ Υ’

α β

Υ*

0Β

Υ’’

0Α

Χ Χ’

Χ*

Χ’’

B A MRS XY

Συνολική αποτελεσµατικότητα

Με δεδοµένη την καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων και την απειρία των συνδυασµών παραγωγής Χ και Υ που υπάρχουν το ερώτηµα που ανακύπτει είναι ποιο συνδυασµό θα επιλέξουµε τελικά. Με δεδοµένες τις τιµές της αγοράς για τα Χ και Υ έχουµε ένα σηµείο της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων στο οποίο ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού είναι ίσος µε το λόγο των τιµών. Ας υποθέσουµε ότι είµαστε στο σηµείο 0Β του τµήµατος (Ι) του διαγράµµατος. Έχουµε έτσι το κουτί του Edgeworth για ανταλλαγή το 0ΑΥ*0ΒΧ* µε καµπύλη άριστων σηµείων την 0Α0Β κατά µήκος της οποίας ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών Χ και Υ είναι ο ίδιος για τα άτοµα Α και Β.

(Ι)

Υ*

S’

Χ*

Συνολική αποτελεσµατικότητα Στον τέλειο ανταγωνισµό ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού µεταξύ δύο αγαθών είναι ίσος µε το λόγο των τιµών των δύο αγαθών, συνθήκη που είναι απαραίτητη για τη µεγιστοποίηση του κέρδους και της παραγωγής. Επίσης στον τέλειο ανταγωνισµό ο καταναλωτής µεγιστοποιεί την ευηµερία του όταν ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ δύο αγαθών είναι ίσος µε το λόγο των τιµών των αγαθών αυτών Άρα, µε συνδυασµό αυτών των δύο έχουµε ότι:

B MRS XYA = MRS XY = MRTXY

Με την ισότητα οριακού λόγου υποκατάστασης και οριακού λόγου µετασχηµατισµού είναι σαφές ότι η τελική αποτελεσµατική επιλογή δεν θα περιλαµβάνει όλα τα σηµεία της γραµµής ΟΑ ΟΒ. Ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού στο ΟΒ µετράται από την κλίση της γραµµής P, η οποία εφάπτεται της καµπύλης δυνατοτήτων παραγωγής στο σηµείο αυτό. Εξετάζοντας στη συνέχεια τους οριακούς λόγους υποκατάστασης κατά µήκος της ΟΑ ΟΒ µπορούµε να βρούµε ένα σηµείο όπως το γ, όπου η κοινή κλίση των καµπυλών αδιαφορίας στο σηµείο επαφής τους (t) έχει την ίδια κλίση και τιµή µε τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού P.

MRT XY = 47

P=P X/PY

Όπως φαίνεται από το τµήµα (ΙΙ) του διαγράµµατος, θα γίνουν τέτοιες αναδιατάξεις στην κατανάλωση, έτσι ώστε να ισχύει η σχέση:

B MRS XYA = MRS XY

= MRT XY

Συνολική αποτελεσµατικότητα

(ΙΙ)

PX = MRS XY PY

Συνολική αποτελεσµατικότητα

Σύνοψη

Με δεδοµένο ότι στον τέλειο ανταγωνισµό οι τιµές των αγαθών είναι οι ίδιες για όλα τα άτοµα, το ίδιο συµβαίνει και για τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού και τον οριακό λόγο υποκατάστασης. Είναι σαφές εποµένως ότι ένα σύστηµα τέλεια ανταγωνιστικών αγορών οδηγεί σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας. Άρα το πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα των οικονοµικών της ευηµερίας ικανοποιείται.

Η γενική ανταγωνιστική ισορροπία

συνεπάγεται

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto

Μεγιστοποίηση ευηµερίας καταναλωτή

συνεπάγεται

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή A B MRS XY = MRS XY

συνεπάγεται

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή

P A MRS XY = X PY

Ελαχιστοποίηση του κόστους

w X MRTS LK = r w MRTS YLK = r Μεγιστοποίηση κέρδους PX =MCX

P B MRS XY = X PY

PY =MCY

X Y MRTS KL = MRTS KL

Συνεπάγεται MRT XY =

MC X P = X = MRS XY MC Y PY

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών

∆ιάλεξη 3

Ακαδηµαϊκό έτος 2012-13

Κοινωνική Δικαιοσύνη και Κράτος

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Εισαγωγή

Η απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών, κάτω από ορισµένες συνθήκες, οδηγεί σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας, δηλαδή η οικονοµία βρίσκεται σε ένα σηµείο πάνω στην καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας. Εκείνο που δεν διασφαλίζει η λειτουργία της αγοράς είναι η διανοµή της ευηµερίας µεταξύ των ατόµων, αφού δεν µπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα η διανοµή αυτή να είναι πολύ άνιση. 3

Για παράδειγµα η λειτουργία της αγοράς µπορεί να οδηγήσει σε ένα σηµείο όπως το Α στο διάγραµµα 2.1, το οποίο µπορεί να θεωρείται από την κοινωνία ως αποδεκτή διανοµή της ευηµερίας. Αν όµως η αγορά µας οδηγήσει σε ένα σηµείο όπως το ∆ τότε είναι πιθανό η διανοµή αυτή να θεωρηθεί ως “άδικη”. Γεννάται εποµένως το ερώτηµα τι κάνουµε σε µια τέτοια περίπτωση 4

Εισαγωγή

Με βάση το δεύτερο θεμελιώδες θεώρημα των οικονομικών της ευημερίας, κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι θα μπορούσαμε να κάνουμε στην αρχή τέτοια κατανομή των πόρων ώστε η απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών να μας οδηγήσει σε ένα σημείο π.χ. Ανάμεσα στο Α και το Β, διανομή που θα ήταν αποδεκτή από την κοινωνία. Η μόνη παρέμβαση του κράτους είναι η επιβολή εφάπαξ φόρων (ή μεταβιβάσεων) σταθερού ποσού και η διασφάλιση της λειτουργίας ανταγωνιστικών αγορών.

UA A

∆ UB 5

Εισαγωγή Θα θέλαμε να είμαστε σε ένα σημείο πάνω στην καμπύλη δυνατοτήτων χρησιμότητας Στο διάγραμμα, κάθε σημείο πάνω στη γραμμή άριστων σημείων αντιστοιχεί σε ένα ζεύγος {U1, U2} Καθώς μετακινούμαστε από την κάτω αριστερή γωνία του κοτιού του Edgeworth προς την πάνω δεξιά γωνία, η χρησιμότητα του καταναλωτή 1 αυξάνεται και η χρησιμότητα του καταναλωτή 2 μειώνεται. Το σύνολο των σημείων δίνει την καμπύλη δυνατοτήτων χρησιμότητας Τα σημεία a και b είναι κατά Pareto αποτελεσματικά, το σημείο c δεν είναι

Εισαγωγή Πώς θα επιλέξουµε µεταξύ των διαφόρων σηµείων πάνω στην καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας;

U2 2

c b

Καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας

Το άριστο σηµείο για την κοινωνία Επιλέγουμε το σημείο που επιτυγχάνει το υψηλότερο επίπεδο κοινωνικής ευημερίας Οι κοινωνικές καμπύλες αδιαφορίας αντιστοιχούν σε σταθερά επίπεδα κοινωνικής ευημερίας

Το κοινωνικά άριστο σηµείο

Το σχήμα τους αντικατοπτρίζει το trade-off ανάμεσα στην ισότητα και την αποτελεσματικότητα

Στο διάγραμμα, το σημείο o πάνω στην καμπύλη δυνατοτήτων χρησιμότητας βρίσκεται στην υψηλότερη δυνατή καμπύλη αδιαφορίας

Αν εντοπίσουμε το κοινωνικά άριστο σημείο, μπορούμε να εφαρμόσουμε το δεύτερο θεμελιώδες θεώρημα των οικονομικών της ευημερίας Η κοινωνικά άριστη κατανομή αντιστοιχεί σε κάποια αρχική κατανομή στο κουτί του Edgeworth. Αν το κράτος προβεί στην κατάλληλη κατανομή των πόρων αρχικά, το άριστο σημείο θα επιτευχθεί από τις αγορές.

Το κοινωνικά άριστο σηµείο

Αυτό είναι και το κοινωνικά άριστο σημείο.

Το κοινωνικά άριστο σηµείο

Υπάρχουν δύο βασικά ερωτήµατα:

1. Είναι εφικτοί οι εφάπαξ φόροι (µεταβιβάσεις);

2. Τι προσδιορίζει το σχήµα των κοινωνικών καµπυλών αδιαφορίας;

Το κοινωνικά άριστο σηµείο Υπάρχουν δύο βασικά ερωτήµατα: 1. Είναι εφικτοί οι εφάπαξ φόροι (µεταβιβάσεις);

2. Τι προσδιορίζει το σχήµα των κοινωνικών καµπυλών αδιαφορίας;

Εφά̟αξ φόροι σταθερού ̟οσού Ένας φόρος (ή μεταβίβαση) ονομάζεται εφάπαξ σταθερού ποσού, αν ο καταναλωτής δε μπορεί να επηρεάσει το ύψος του φόρου μεταβάλλοντας τη συμπεριφορά του Αν φορολογήσουμε κάθε καταναλωτή με ένα σταθερό ποσό (π.χ. 1000 ευρώ), αυτό είναι εφάπαξ φόρος.

Η χρησιμότητα των εφάπαξ φόρων προϋποθέτει ότι η επιβολή τους δεν έχει κόστος Αυτό δεν ισχύει στην πράξη (UK poll tax) Η συλλογή πληροφοριών για τις ταχυδρομικές διευθύνσεις ήταν πολύ κοστοβόρα Η φορολογική βάση είχε υψηλή κινητικότητα

Οι εφάπαξ φόροι πρέπει να είναι άριστοι Το κράτος πρέπει να ξέρει ακριβώς ποια είναι η αρχική κατανομή πόρων Το κράτος πρέπει να ξέρει τις προτιμήσεις των καταναλωτών

Οι πόροι (οικονομικά χαρακτηριστικά) μπορεί να μην είναι γνωστοί στο κράτος, αλλά μόνο στους καταναλωτές

Εφά̟αξ φόροι σταθερού ̟οσού Το κράτος μπορεί να διαφοροποιεί τους εφάπαξ φόρους με βάση χαρακτηριστικά που παρατηρεί και ο καταναλωτής δε μπορεί να αλλάξει, όπως το χρώμα των ματιών, το φύλο, η ηλικία Όμως αυτά τα χαρακτηριστικά είναι άσχετα με οποιαδήποτε έννοια φοροδοτικής ικανότητας ή δικαιοσύνης.

Αφού τα χαρακτηριστικά που μας ενδιαφέρουν δε μπορεί να τα παρατηρήσει το κράτος, πρέπει Ή οι καταναλωτές να τα δηλώσουν με ειλικρίνεια Ή το κράτος να συμπεράνει ποια είναι από το πώς συμπεριφέρονται οι καταναλωτές

Στη δεύτερη περίπτωση, ο καταναλωτής με τη συμπεριφορά του μπορεί να αλλάξει το φόρο που πληρώνει, επομένως ο φόρος δεν είναι εφάπαξ. Είναι σημαντικό το σύστημα φορολόγησης να δίνει στα άτομα το κίνητρο να αποκαλύψουν το πραγματικό ύψος των «πόρων» που διαθέτουν

Πλευρές της α̟οτελεσµατικότητας κατά Pareto Μπορούμε να αποφύγουμε τις συγκρίσεις ατομικών χρησιμοτήτων και την προσπάθεια να δώσουμε μια «κοινωνική αξία» στην χρησιμότητα του κάθε ατόμου; Ένας τρόπος που έχουμε ήδη αναφέρει είναι η έννοια της αποτελεσματικότητας κατά Pareto. Η έννοια αυτή εισήχθη από τον Ιταλό οικονομολόγο Pareto στις αρχές του 20ου αιώνα. Ήταν πρωτότυπη διότι εισήγαγε έναν τρόπο να συγκρίνουμε οικονομικές καταστάσεις χωρίς να πρέπει να κάνουμε διαπροσωπικές συγκρίσεις χρησιμότητας Το χαρακτηριστικό αυτό είναι και το πλεονέκτημα, αλλά και η βασική αδυναμία του κριτηρίου του Pareto.

Εφά̟αξ φόροι σταθερού ̟οσού Αλληλεπίδραση μεταξύ των φόρων και της «δήλωσης» Ας υποθέσουμε ότι οι πόροι που έχει ένας καταναλωτής καθορίζονται από το IQ του Αν το ύψος του φόρου είναι αντίστροφη συνάρτηση του IQ Κανείς δε θα έκανε επίτηδες λάθη στο τεστ IQ Το κίνητρο θα ήταν η μεγιστοποίηση του σκορ

Αν το ύψος του φόρου είναι θετική συνάρτηση του IQ Οι καταναλωτές με υψηλό ΙQ θα είχαν επίτηδες χαμηλή επίδοση Η μέση επίδοση στο τεστ IQ θα μειωνόταν σημαντικά.

Δεύτερη περίπτωση Το σύστημα φορολόγησης δεν παρέχει τα κατάλληλα κίνητρα Υπάρχει περιθώριο τα άτομα να μην αποκαλύπτουν ειλικρινά τα χαρακτηριστικά τους

Τέτοιου είδους προβλήματα θα υπάρχουν πάντα όταν προσπαθούμε να βασίσουμε τους φόρους (ή μεταβιβάσεις) σε χαρακτηριστικά που δε μπορούμε να παρατηρήσουμε άμεσα.

Πλευρές της α̟οτελεσµατικότητας κατά Pareto Προσπαθούμε να προσδιορίσουμε καταστάσεις που είναι προτιμητέες. Τα συμπεράσματα δεν αλλάζουν, αν αλλάξουμε τα κριτήρια ευημερίας. Μπορώ να συγκρίνω καταστάσεις μόνο αν στην μία περίπτωση όλοι είναι σε καλύτερη θέση ή τουλάχιστον κανείς δεν είναι σε χειρότερη θέση. Είναι δύσκολο να φανταστούμε έναν σχεδιαστή οικονομικής πολιτικής ο οποίος δε θα προσπαθούσε να αυξήσει την ευημερία τουλάχιστον ενός ατόμου, χωρίς να ζημιωθεί κανένας άλλος. Παράδειγμα βελτίωσης κατά Pareto: η κατανομή (100, 201, 500) κερδίζει την κατανομή (100, 200, 400). Μια κατάσταση όπου δεν υπάρχουν δυνατότητες βελτιώσεων κατά Pareto είναι αποτελεσματική κατά Pareto.

Πλευρές της α̟οτελεσµατικότητας κατά Pareto Ας υποθέσουμε Ένα σύνολο οικονομικών καταστάσεων (economic states) Ένα σύνολο H, όπου h = 1,...,H, ατόμων

Πλευρές της α̟οτελεσµατικότητας κατά Pareto Ας υποθέσουμε ότι έχουμε να μοιράσουμε μια συγκεκριμένη ποσότητα ενός αγαθού σε δυο άτομα, το καθένα από τα οποία προτιμάει μεγαλύτερη ποσότητα από το αγαθό.

S = {s1 , s2 ,...}

Κάθε μοιρασιά είναι αποτελεσματική κατά Pareto Ξεκινώντας από οποιαδήποτε κατανομή, μια ανακατανομή που δίνει μεγαλύτερη ποσότητα στο ένα άτομο αναγκαστικά μειώνει την ποσότητα που έχει το άλλο άτομο.

Ας υποθέσουμε ότι μεταβαίνουμε από την κατάσταση s1 στην κατάσταση s2. Η μετάβαση αυτή ορίζεται ως βελτίωση κατά Pareto, αν για κάποια(ο) άτομα(ο) η ευημερία αυξάνεται και για κανένα άτομο η ευημερία δε μειώνεται. Ή, Uh(s2)

Αυτό το απλό παράδειγμα δείχνει τις δυο βασικές αδυναμίες του κριτηρίου του Pareto

> Uh(s1) για τουλάχιστον ένα άτομο h,

Ακραίες κατανομές, όπως το να πάρει το ένα άτομο όλη την ποσότητα του αγαθού, μπορεί να είναι κατά Pareto αποτελεσματικές, αφού η αποτελεσματικότητα κατά Pareto δεν συνεπάγεται ισότητα ή δικαιοσύνη Μπορεί να υπάρχουν πολλές κατανομές που είναι αποτελεσματικές κατά Pareto

και Uh(s2) ≥ Uh(s1) για όλα τα άτομα

h = 1, …..,H.

Αυτός είναι ένας τρόπος να μεταφράσουμε ένα σύνολο ατομικών προτιμήσεων σε κοινωνικές προτιμήσεις μεταξύ οικονομικών καταστάσεων.

Πλευρές της α̟οτελεσµατικότητας κατά Pareto Η γραμμή άριστων σημείων δείχνει τις κατανομές στο κουτί του Edgeworth που είναι κατά Pareto αποτελεσματικές

Πλευρές της α̟οτελεσµατικότητας κατά Pareto 2

Υπάρχει άπειρος αριθμός κατά Pareto αποτελεσματικών κατανομών Το κριτήριο του Pareto δε μας βοηθά να επιλέξουμε μια συγκεκριμένη κατανομή Η κατανομή στην κάτω αριστερή γωνία είναι αποτελεσματική κατά Pareto 1 αλλά είναι ιδιαίτερα άδικη.

Αποτελεσµατικότητα και ανισότητα

Προβλήµατα µε το κριτήριο του Pareto Ατελής ιεράρχηση. Ακόμα και μια μικρή ζημιά για ένα άτομο σημαίνει ότι δε μπορούμε να αποφανθούμε αν υπάρχει βελτίωση. Το να εμποδίσουμε τον Νέρωνα να καίει τη Ρώμη θα μείωνε την ευημερία του, άρα δε μπορούμε να αποφανθούμε ότι αυτό που έκανε είναι λάθος. Sen (1970) “μια κοινωνία ή μια οικονομία μπορεί να είναι αποτελεσματική κατά Pareto και όμως να είναι εντελώς αποκρουστική”.

Στηρίζεται στην ατομική ευημερία. Πολλές φορές όμως τα κοινωνικά κριτήρια μπορεί να υπερέχουν της ατομικής ευημερίας, π.χ. κοινωνικά αγαθά (merit goods).

Το κριτήριο του Pareto δεν µας δίνει πλήρη ιεράρχηση οικονοµικών καταστάσεων Οι κατανοµές s1 και s2 δε µπορούν να συγκριθούν παρόλο που οι s1 και s2και s 3 µπορούν s 3 προτιµάται από την s1 και την s 2 Όµως δεν ισχύει ότι s1 f P s2 ούτε ότι s2 f P s1 Αδυναµία σύγκρισης ≠ αδιαφορία 1 Αδιαφορία µεταξύ των s1 και s2 θα σήµαινε ότι είναι εξίσου καλές Αδυναµία σύγκρισης σηµαίνει ότι δε µπορούν να ιεραρχηθούν. Η ιεράρχηση εποµένως δεν είναι πλήρης

2 s2 s1 s3

Ατελής ιεράρχηση

Προβλήµατα µε το κριτήριο του Pareto Η κοινωνική ευηµερία δεν είναι πάντοτε αυξανόµενη συνάρτηση της ατοµικής ευηµερίας. Υπάρχουν περιπτώσεις που η βελτίωση της θέσης ενός ατόµου µπορεί να θεωρηθεί ως χειροτέρευση για την κοινωνία; Η ισότητα (Egalitarianism) θα µπορούσε να είναι από µόνη της ένας στόχος, θα µπορούσαµε να κρίνουµε τη βελτίωση της ευηµερίας των πλουσίων σαν κάτι αρνητικό αν αυτό τους αποµακρύνει υπερβολικά από την ευηµερία της υπόλοιπης κοινωνίας. Πλάτωνας: ‘αν ένα κράτος θέλει να αποφύγει την πολιτική αποσύνθεση, η ακραία φτώχεια και ο ακραίος πλούτος δεν πρέπει να επιτραπεί να ανέβουν σε κανένα τµήµα της κοινωνίας. Για το λόγο αυτό ο νοµοθέτης πρέπει να ανακοινώσει ποια είναι τα αποδεκτά όρια πλούτου και φτώχειας ‘. Προβληµατισµός για την απόσταση. Πότε θεωρείται υπερβολική; Παράδειγµα ΗΒ top 1% of earnings / median earnings ήταν <4 το 1991 5.25 τώρα

Πέρα α̟ό το κριτήριο του Pareto Το βασικό πρόβλημα πίσω από όλες αυτές τις δυσκολίες έγκειται στο γεγονός ότι το κριτήριο του Pareto μπορεί να βοηθήσει μόνο αν η μετάβαση από μια κατάσταση σε μιαν άλλη έχει μόνο νικητές ή μόνο χαμένους Αν κάποιοι χάνουν και κάποιοι κερδίζουν, το κριτήριο δε βοηθά Στην πράξη οι περισσότερες πολιτικές (και κοινωνικές πολιτικές) σημαίνουν ότι κάποιοι κερδίζουν και κάποιοι χάνουν και κάπως πρέπει να σταθμιστούν τα οφέλη και οι ζημίες. Για παράδειγμα, τα προγράμματα στήριξης της φτώχειας έχουν στόχο να αναδιανείμουν εισόδημα από τους πλούσιους στους φτωχούς. Από αυτήν την άποψη το κριτήριο του Pareto είναι ανεπαρκές ως βάση για την επιλογή των κατάλληλων κοινωνικών πολιτικών.

ΕΝΑ ΒΗΜΑ ΠΙΣΩ Προσδιορίζοντας τη µερολη̟τικότητα στα ε̟ιχειρήµατα

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας Πρέπει εποµένως να χρησιµοποιήσουµε κάποια συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας προκειµένου να εντοπίσουµε ποιο σηµείο είναι άριστο για την κοινωνία. Η µορφή της συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας θα προσδιορίσει και το σχήµα των κοινωνικών καµπυλών αδιαφορίας. (Σηµειώστε την οµοιότητα µε την περίπτωση της συνάρτησης χρησιµότητας του καταναλωτή η οποία προσδιορίζει τη µορφή των καµπυλών αδιαφορίας του καταναλωτή)

Η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας αντικατοπτρίζει τους ηθικούς στόχους της κοινωνίας. Εποµένως πρέπει να µελετήσουµε θεωρίες της κοινωνίας που έχουν αναπτυχθεί από τους ηθικούς φιλόσοφους.

Θετική και δεοντολογική ̟ροσέγγιση

Μια χρήσιµη διάκριση είναι αυτή µεταξύ της θετικής και της δεοντολογικής προσέγγισης Η θετική προσέγγιση αφορά την αντικειµενική επεξήγηση και την επαλήθευση ή απόρριψη θεωριών Η δεοντολογική προσέγγιση εκφράζει µια γνώµη για το τι θα έπρεπε να ισχύει, δηλαδή εµπεριέχει µια αξιολογική κρίση.

Υπάρχουν δυο διαφορετικοί λόγοι γιατί δυο οικονοµολόγοι µπορεί να διαφωνούν. Μπορεί να διαφωνούν σχετικά µε τον τρόπο µε τον οποίο πιστεύουν ότι λειτουργεί η οικονοµία. Ή, µπορεί να διαφωνούν σχετικά µε τα κριτήρια που πρέπει να χρησιµοποιηθούν προκειµένου να κριθούν οι οικονοµικές επιδόσεις.

Θετική και δεοντολογική ̟ροσέγγιση

Είναι τα οικονοµικά µια επιστήµη ηθικής?

Για παράδειγµα, πρόσφατα επιβλήθηκε στη Γαλλία ένα φόρος 2% στις πωλήσεις ψαριών, και τα έσοδα χρησιµοποιήθηκαν για να αποζηµιωθούν οι ψαράδες για την άνοδο της τιµής του πετρελαίου. ∆ιαφωνία πρώτου είδους: ποιος θα επιβαρυνθεί µε το φόρο; Οι καταναλωτές ή οι ψαράδες; Εξαρτάται από το πώς θεωρούµε ότι προσδιορίζονται οι τιµές και από τις ελαστικότητες προσφοράς και ζήτησης. ∆ιαφωνία δεύτερου είδους: Υπάρχει λόγος να δίνουµε προτεραιότητα στην αποζηµίωση των ψαράδων; Τι είδους κριτήρια χρησιµοποιούµε;

Το ενδιαφέρον για κοινωνική δικαιοσύνη είναι ηθικό ζήτηµα. Είναι τα οικονοµικά µια επιστήµη ηθικής; “Economics deals with ascertainable facts; ethics with valuations and obligations. The two fields of enquiry are not on the same plane of discourse.” (Lionel Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, 1932, p. 132) “Economics is essentially a moral science. That is to say, it employs introspection and judgement of value.” (Lord Keynes, writing to Sir Roy Harrod, 4 July 1938)

Θεωρίες της κοινωνίας και θεωρίες κοινωνικής δικαιοσύνης Μια κοινωνία είναι ένα συνεργατικό εγχείρηµα µε σκοπό το αµοιβαίο όφελος των µελών της Σε γενικές γραμμές περιλαμβάνει ταυτόχρονα ταύτιση συμφερόντων και σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ ατόμων και ομάδων . Οι θεσμοί κάθε κοινωνίας (το σύνταγμα, οι νόμοι και οι κοινωνικές διαδικασίες) επηρεάζουν βαθύτητα τις ευκαιρίες που έχει στη ζωή του ένα άτομο. Ο στόχος μίας κοινωνικής θεωρίας είναι να προσφέρει αρχές που θα μας δώσουν την δυνατότητα να επιλέξουμε μεταξύ διαφορετικών προτύπων οργάνωσης της κοινωνίας.

Θεωρίες της κοινωνίας Οι θεωρίες της κοινωνίας µπορούν να διακριθούν σε τρεις βασικές κατηγορίες: 1. Ελευθεριακές θεωρίες (Libertarian theories). Μεγάλο βάρος δίνεται στην ελευθερία, υποστήριξη στην ατοµική ιδιοκτησία και τον µηχανισµό της αγοράς. 2. Φιλελεύθερες θεωρίες (Liberal theories). Φιλοσοφία του ωφελιµισµού. Οι κοινωνίες αναλύονται σε όρους ατόµωνµελών. 3. Κολεκτιβιστικές θεωρίες (Collectivist theories). Μαρξ και δηµοκράτες σοσιαλιστές. Η κοινωνία αποτελείται από κοινωνικές τάξεις, που ορίζονται µε όρους που αφορούν την σχέσης τους µε τα µέσα παραγωγής.

1 Ελευθεριακές απόψεις : 1 Ελευθεριακές απόψεις Βασικός στόχος: η µεγιστοποίηση της ατοµικής ελευθερίας Ελευθεριακοί των φυσικών δικαιωµάτων (π.χ. Nozick) υποστηρίζουν ότι η κρατική παρέµβαση είναι ηθικά λανθασµένη, µε εξαίρεση κάποιες περιπτώσεις. Εµπειρικοί ελευθεριακοί (Hayek, Friedman) υποστηρίζουν ότι η κρατική παρέµβαση µειώνει τη συνολική ευηµερία. Ο Hayek υποστηρίζει ότι η επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης καταστρέφει τη λειτουργία της αγοράς.

1 Ελευθεριακές απόψεις : Ελευθεριακοί των φυσικών δικαιωµάτων Ο ρόλος του κράτους είναι ο ρόλος του «νυχτοφύλακα» µε ένα στόχο: την προσφορά ενός και µόνο δηµόσιου αγαθού – την υπεράσπιση του ατόµου και της ιδιοκτησίας του, συµπεριλαµβανοµένης της επιβολής των συµβολαίων Η φορολογία είναι «κλοπή», εφόσον αποσπά χρήµατα από τα άτοµα (νόµιµα αποκτηµένα), και επίσης «σκλαβιά», µε την έννοια ότι τα άτοµα είναι υποχρεωµένα να δαπανήσουν ένα µέρος της ζωής τους εργαζόµενοι για την κυβέρνηση.

Ελευθεριακοί των φυσικών δικαιωµάτων Nozick: όλοι έχουν το δικαίωµα να διανείµουν τις απολαβές της εργασίας τους. Υπεράσπιση της ατοµικής ιδιοκτησίας σε ηθικό επίπεδο. Ένα άτοµο έχει το δικαίωµα κατοχής σε κάτι αν το έχει αποκτήσει (α) µέσω απολαβών (β) µέσω της κληρονοµιάς του πλούτου που έχει αποκτήσει νόµιµα

Οι κατοχές που δεν ανήκουν σε καµία από τις παραπάνω περιπτώσεις δεν αιτιολογούνται, εποµένως (γ) η κυβέρνηση µπορεί να αναδιανείµει τις κατοχές που αποκτήθηκαν παράνοµα

1 Ελευθεριακές απόψεις : Εµπειρικοί ελευθεριακοί Η θεωρία του Hayek: Η ελευθερία έχει πρωταρχικό ρόλο και ορίζεται ως η απουσία καταναγκασµού ή περιορισµού: περιλαµβάνει την πολιτική ελευθερία, την ελευθερία του λόγου και την οικονοµική ελευθερία. Ο µηχανισµός της αγοράς είναι πολύτιµος «Είναι µία διαδικασία, η οποία έχει βελτιώσει αισθητά τις ευκαιρίες όλων των ατόµων για την ικανοποίηση των αναγκών τους, αλλά µε το τίµηµα όλων των ατόµων … που διατρέχουν τον κίνδυνο της αδικαιολόγητης αποτυχίας» Η επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι επιβλαβής. ∆εν υπάρχει η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η αγορά, αντίθετα, (ibid. 64-5), είναι µία απρόσωπη δύναµη όπως η «Φύση», η οποία µοιάζει µε ένα οικονοµικό παιχνίδι µε νικητές και ηττηµένους, του οποίου το αποτέλεσµα µπορεί να είναι καλό ή κακό, αλλά ποτέ δίκαιο ή άδικο. Π.χ. αν κάποιος κερδίσει ένα λαχείο ή πεθάνει νέος) µπορεί να θεωρηθεί ως καλό ή κακό, αλλά είναι δίκαιο ή άδικο «µόνο στον βαθµό στον οποίον θεωρούµε κάποιον υπεύθυνο… επειδή επιτρέπει σε αυτό να συµβεί».

1 Ελευθεριακές απόψεις : Εµπειρικοί ελευθεριακοί Η προσπάθεια για κοινωνική δικαιοσύνη θα µειώσει την ελευθερία. «Όσο πιο εξαρτώµενη µοιάζει να είναι η θέση των ατόµων… από τις δράσεις της κυβέρνησης, τόσο πιο πολύ εκείνοι θα επιµένουν ότι η κυβέρνηση θα πρέπει στοχεύει σε κάποιο αναγνωρίσιµο πρόγραµµα διανεµητικής δικαιοσύνης, και όσο περισσότερο οι κυβερνήσεις προσπαθούν να υλοποιήσουν κάποιο προσχεδιασµένο πρότυπο επιθυµητής διανοµής, τόσο περισσότερο πρέπει να υποβάλλουν τη θέση των διαφορετικών ατόµων…στον έλεγχό τους. Όσο η πίστη στην «κοινωνική δικαιοσύνη» κυβερνά την πολιτική δράση, αυτή η διαδικασία πρέπει προοδευτικά να πλησιάζει όλο και περισσότερο ένα απολυταρχικό σύστηµα « Η «Νέα ∆εξιά» (New Right) (1970s and ‘80s), π.χ. η Θάτσερ υποστήριζαν αυτές τις απόψεις. Μεγάλη πίστη στα άτοµα (µεγάλος ρόλος για τις αγορές) και µικρή πίστη στο κράτος (µικρός ρόλος για το κράτος).

2 Φιλελεύθερες θεωρίες της κοινωνίας

1 Ελευθεριακές απόψεις : κύρια κριτική Θεωρούν τις αγορές ως ένα παίγνιο µε νικητές και χαµένους. Μπορεί κανείς, όµως, να υποστηρίζει ότι είναι ένα παιχνίδι χωρίς κανόνες, σαν έναν διαγωνισµό πυγµαχίας όπου οι συµµετέχοντες δεν µοιράζονται σε διαφορετικές κλάσεις λόγω βάρους.

2.1 Ωφελιµισµός

Τρεις υποθέσεις: 1. Ο καπιταλισμός θεωρείται ως πιο αποδοτικός από κάθε άλλο σύστημα, αλλά έχει τεράστια κόστη σε όρους φτώχειας και ανισότητας . 2. Η κυβέρνηση μπορεί να βελτιώσει αυτά τα κόστη . 3. Ένας συνδυασμός καπιταλισμού και κυβερνητικής δράσης μεγιστοποιεί από κοινού την αποδοτικότητα και την δικαιοσύνη

Α̟λός ωφελιµισµός Η ωφελιµιστική συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας είναι: 1 2 n

W = F (U , U ,..., U

)

Εξαρτάται από την ωφέλεια όλων των ατόµων n της κοινωνίας. Μια ειδική µορφή είναι η:

W = U + U +...+U

1 2 n Η µορφή αυτή είναι γνωστή ως προσθετική συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας (ΣΚΕ).

Στόχος του ωφελιµισµού: η πολιτική θα πρέπει να έχει ως στόχο να µεγιστοποιεί τη συνολική ωφέλεια των µελών της κοινωνίας. Η µεγιστοποίηση της συνολικής ευηµερίας έχει δύο πλευρές: Τα αγαθά πρέπει να παράγονται και να κατανέµονται αποτελεσµατικά Τα αγαθά πρέπει να διανέµονται δίκαια (αν και όχι απαραίτητα ίσα) Κάτω από ορισµένες συνθήκες, ο ωφελιµισµός οδηγεί στην ίση κατανοµή, αλλά τι γίνεται όταν τα άτοµα έχουν διαφορετικές συναρτήσεις χρησιµότητας ή αν δε µπορούµε να µετρήσουµε την χρησιµότητα;

Α̟λός ωφελιµισµός Με την πιο πάνω προσθετική ΣΚΕ, υποθέτουµε επίσης: Ταυτόσηµες συναρτήσεις ωφέλειας για όλα τα άτοµα, που εξαρτώνται µόνο από το εισόδηµα. Η οριακή χρησιµότητα του εισοδήµατος είναι φθίνουσα. Το συνολικό εισόδηµα της κοινωνίας είναι σταθερό.

Συνέπεια: Το κράτος πρέπει να κάνει αναδιανοµή µέχρις ότου έχουµε πλήρη ισότητα των εισοδηµάτων.

Αυτό είναι το Ο Παύλος καθαρό κερδίζει αυτή όφελος της τη χρησιµότητα κοινωνίας e f

d MUΠέτρου Εισόδηµα Παύλου 0 Εισόδηµα Παύλου

Α̟λός ωφελιµισµός Αν και το αποτέλεσµα της πλήρους ισότητας είναι κάτι που πρέπει να επιδιωχθεί, υπάρχουν κάποια σηµεία που πρέπει να διευκρινιστούν και στα οποία στηρίζεται το πιο πάνω συµπέρασµα. Υποτίθεται ότι όλα τα άτοµα είναι ταυτόσηµα. Υποτίθεται ότι η οριακή ωφέλεια του εισοδήµατος είναι φθίνουσα Υποτίθεται ότι το συνολικό εισόδηµα είναι σταθερό Με απλά λόγια υποτίθεται ότι δεν δηµιουργούνται αντικίνητρα από την αναδιανεµητική πολιτική.

2.1 Ωφελιµισµός: κριτική Το ασυµβίβαστο ενός κατά Pareto φιλελεύθερου. Η ατοµική ελευθερία και η µεγιστοποίηση της συνολικής ευηµερίας (ωφελιµισµός) µπορεί να είναι ασύµβατοι στόχοι. Τι συµβαίνει αν µια πράξη ενός ατόµου επηρεάζει την ευηµερία ενός άλλου ατόµου για λόγους αισθητικής ή ηθικής; (π.χ. άνδρες µε µακριά µαλλιά, ένας πλούσιος µε γιοτ στο Monte Carlo, ένα ζευγάρι που συζεί πριν παντρευτεί, κλπ. Τι υποδηλώνει αυτό για την δηµόσια πολιτική; Αν αυτές οι απόψεις λαµβάνονται υπόψη «τα άτοµα θα τιµωρούνται για την προσωπικές επιλογές στην ιδιωτική τους ζωή που επηρεάζουν τους άλλους µόνο και µόνο εξαιτίας των αντιλήψεών τους» (Brittan 1995: 74). Η αποδοχή τέτοιων προτιµήσεων µπορεί να κάνει τον ωφελιµισµό ένα µη φιλελεύθερο δόγµα Αν τέτοιες προτιµήσεις αγνοηθούν, η πολιτική δεν καθορίζεται πλέον µόνο σε ωφελιµιστική βάση, αλλά ενσωµατώνει και κρίσεις σχετικά µε το ποιες µορφές αλληλεξάρτησης είναι επιτρεπτές και ποιες όχι.

Οριακή χρησιµότητα Πέτρου

Το πιο πάνω συµπέρασµα, µπορεί να διευκρινιστεί µε ένα παράδειγµα δύο ατόµων. Βλέπε πιο κάτω διάγραµµα Οποιοδήποτε σηµείο εκτός από το I* δεν µεγιστοποιεί τη ΣΚΕ. Το I* συνεπάγεται ισότητα εισοδηµάτων.

Α̟λός ωφελιµισµός Οριακή χρησιµότητα Παύλου

Α̟λός ωφελιµισµός

Ο Πέτρος χάνει αυτή τη χρησιµότητα

Μεγιστοποίηση c Πάρε ab από τον κοινωνικής Πέτρο και δώσταευηµερίας στον Παύλο a

MUΠαύλου

Εισόδηµα Πέτρου 0’

Εισόδηµα Πέτρου

2.1 Ωφελιµισµός: κριτική Μπορεί να οριστεί µε ακρίβεια η χρησιµότητα (ωφέλεια); Η διαπροσωπική σύγκριση της ωφέλειας έχει νόηµα ? Ποιού ατόµου η χρησιµότητα µετράει (π.χ. µελλοντικών γενεών, ζώων, κτλ); ? Ο ωφελιµισµός µπορεί να αιτιολογήσει την αδικία . Τυπικά, ας υποθέσουµε ότι το άτοµο Β αντλεί λιγότερη ικανοποίηση από τη ζωή από ότι ο Α επειδή έχει µεγάλα προβλήµατα υγείας, ένας ωφελιµιστής θα του έδινε λιγότερο εισόδηµα.

2.2 Ο Rawls σχετικά µε την κοινωνική δικαιοσύνη Σε αντίθεση µε τον Nozick, για τον Rawls το φυσικό δικαίωµα είναι η “κοινωνική δικαιοσύνη”. Η δικαιοσύνη είναι επιθυµητή: Σε ηθική βάση Επειδή οι θεσµοί θα επιβιώσουν µόνο αν θεωρούνται δίκαιοι

Ο Rawls σχετικά µε την κοινωνική δικαιοσύνη

Ο Rawls σχετικά µε την κοινωνική δικαιοσύνη Ας φανταστούμε τώρα ότι το άτομο καλείται να συμφωνήσει στη θέσπιση των κανόνων που θα διέπουν την κοινωνική και οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας στην οποία θα ζει, τη θέσπιση ας πούμε ενός συντάγματος.

Ο Rawls υποστηρίζει ότι ο κατάλληλος τρόπος να προσεγγίσουμε τη θεωρία της δικαιοσύνης είναι να υποθέσουμε ότι το άτομο ξεκινά από μια «αρχική θέση» βρισκόμενο πίσω από ένα «πέπλο άγνοιας».

Ο Rawls σχετικά µε την κοινωνική δικαιοσύνη Για να είναι η διαδικασία αμερόληπτη ας φανταστούμε ότι: α) το άτομο ξέρει πολύ λίγα, εκτός από τα πλέον γενικά στοιχεία, της ανθρώπινης κοινωνίας. β) έχει άγνοια για το ποια πιθανό θα είναι η δική του θέση στην κοινωνία. γ) ποια θα είναι η αρχική του περιουσία και δ) δεν ξέρει ακριβώς που είναι τα συμφέροντα του. Με βάση αυτά ποια θα πρέπει να είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του συντάγματος στο οποίο το άτομο θα συμφωνήσει;

2.2 Ο Rawls σχετικά µε την κοινωνική δικαιοσύνη Κάθε αρχή δικαιοσύνης εξετάζεται (π.χ. , η δίκαιη δράση είναι εκείνη που ανήκει στο συμφέρον του ισχυρότερου, ή εκείνη που μεγιστοποιεί τη συνολική χρησιμότητα) Ο Rawls υποστηρίζει ότι τα ορθολογικά άτομα θα απορρίψουν όλες αυτές τις αρχές, διότι με κάθε μία από αυτές ενδέχεται να βρεθεί συστηματικά σε πολύ δυσμενή θέση Η μόνη ορθολογική επιλογή θα είναι ο … Ο Ροουλσιανός σκοπός: πρέπει να μεγιστοποιηθεί η ευημερία του ατόμου που βρίσκεται στη δυσμενέστερη θέση (φανταστείτε ότι είστε ο λιγότερο προνομιούχος κάτοικος της Γκάνα)

Ο Rawls σχετικά µε την κοινωνική δικαιοσύνη Όλα τα άτομα έχουν δικαίωμα στην πιο ευρεία βασική ελευθερία που είναι συμβατή με την ίδια ελευθερία για τα άλλα άτομα. Αποκλίσεις από την κοινωνική και οικονομική ισότητα δικαιολογούνται, με την προϋπόθεση ότι δεν παραβιάζεται ο πρώτος κανόνας και με την προϋπόθεση ότι α. Είναι υπέρ του λιγότερο προνομιούχου ατόμου, δηλαδή πρέπει να γίνονται αλλαγές που βελτιώνουν τη θέση του ατόμου που είναι στη δυσμενέστερη θέση στην κοινωνία. Η αρχή αυτή της βελτίωσης της θέσης του ατόμου με τη μικρότερη ευημερία λέγεται κανόνας maximin. β. Οι αλλαγές αυτές είναι ανοιχτές σε όλους-αρχή της ισότητας των ευκαιριών. 53

Το κριτήριο του maximin Η Ροουλσιανή (Rawlsian) συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας είναι:

Η κοινωνική ευηµερία εξαρτάται µόνο από τη χρησιµότητα του ατόµου που έχει τη χαµηλότερη χρησιµότητα. Η κοινωνική ευηµερία βελτιώνεται µόνο όταν βελτιωθεί η ευηµερία του ατόµου που είναι στη δυσµενέστερη θέση της κοινωνίας και παίρνει τη µορφή

W = Minimum(U1 , U 2 ,..., U n ) 54

2.2 Ο Rawls και ο ωφελιµισµός

2.2 Κριτική στη θεωρία του Rawls

Ο Rawls είναι ρητά πολέμιος του ωφελιμισμού Τον θεωρεί ως παράλογο (εφόσον οι ορθολογικοί διαπραγματευτές θα τον είχαν απορρίψει στην αρχική θέση) και άδικο . Οι συνέπειες είναι πολύ διαφορετικές σχετικά με τις πολιτικές (π.χ. κοινωνικές πολιτικές) που πρέπει να ακολουθούνται. Παράδειγμα: Μια πολιτική που βελτιώνει τη θέσει ενός ατόμου (όχι αυτού με τη χαμηλότερη χρησιμότητα) χωρίς να επιδεινώνει τη θέση κανενός άλλου.. Υποστηρίζεται αυτή η πολιτική από (a) τον Pareto; (b) έναν ωφελιμιστή; (c) τον Rawls;

Ισοελαστική (Isoelastic) συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας

Ισοελαστική (Isoelastic) συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας Μεταξύ των άκρων (αθροιστική ΣΚΕ και Ροουλσιανή):

∑

n i

(U i )

Για e=0 , η ισοελαστική ΣΚΕ παίρνει τη µοργή της προσθετικής ΣΚΕ. Για e=∞, παίρνει τη µορφή της Ροουλσιανής ΣΚΕ.

1− e

Όπου Ui είναι η χρησιµότητα του ατόµου i. Η κοινωνική ευηµερία εξαρτάται από την τιµή του δείκτη αποστροφής στην ανισότητα, e. Μεγαλύτερη τιµή του e, σηµαίνει ότι αποστρεφόµαστε περισσότερο την ανισότητα.

Οι διαπραγματευτές δεν θα ήταν σε θέση να λάβουν κάποιες αποφάσεις πίσω από το πέπλο της άγνοιας. Απόλυτη προτεραιότητα στην ελευθερία; Οι φτωχοί μπορεί να αντάλλαζαν πρόθυμα ένα μέρος της ελευθερίας τους για ένα μεγαλύτερο κοινωνικό ή οικονομικό πλεονέκτημα. Το maximin είναι το άριστο αποτέλεσμα κάτω από πολύ περιοριστικές υποθέσεις. Τα άτομα έχουν υπερβολική αποστροφή στον κίνδυνο Το μόνο που μετράει είναι η ευημερία του λιγότερο προνομιούχου ακόμα και αν μια πολιτική είναι καταστροφική για όλους τους άλλους

Ισοελαστική (Isoelastic) συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας

Η κοινωνική οριακή χρησιµότητα ενός ευρώ που δίνεται στο άτοµο i: Μεταξύ των άκρων (αθροιστική ΣΚΕ και Ροουλσιανή): βi = ∂W/∂Ui = (Ui)-e Πόσο µεγαλύτερη αξία για την κοινωνία έχει το ευρώ που δίνεται σε έναν φτωχό σε σχέση µε το ευρώ που δίνεται σε έναν πλούσιο; ∆είκτης αξιολόγησης (valuation ratio) του φτωχού (P) σε σχέση µε τον πλούσιο (R):

Εποµένως, αν e = 1, και ο πλούσιος έχει διπλάσιο εισόδηµα από τον φτωχό (YR=2YP),

βR/βP = (YR/YP)-e= (YP/2YP)1=1/2 δηλαδή, αν δώσουµε ένα ευρώ σε κάποιον µε διπλάσιο εισόδηµα από έναν άλλο, αυξάνουµε την κοινωνική ευηµερία µόνο κατά το µισό από ό, τι θα την αυξάναµε αν το ίδιο ευρώ το δίναµε στον φτωχό. Αν e = 0

βR/βP = (YR/YP)-e= (YP/2YP)0=1

βP/βR = (YP/YR)-e= (YR/YP)e

e=0 δείχνει ότι δεν αποστρεφόµαστε την ανισότητα, και το βi είναι ίδιο για όλα τα άτοµα (αθροιστική ΣΚΕ). 59

2.3 Η ανάλυση της κοινωνικής δικαιοσύνης από τον Miller

Ισοελαστική (Isoelastic) συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας

Ο Miller (1976) υποστηρίζει ότι μία ολοκληρωμένη γενική θεωρία της δικαιοσύνης είναι λογικά αδύνατη (άρα και ο Rawls δεν εκφράζει μια γενική θεωρία).

Στο άλλο άκρο, αν e = 5, και το πλούσιο άτοµο έχει διπλάσιο εισόδηµα από το φτωχό άτοµο (YR=2YP),

βP/βR = (YP/YR)-e= (2YP/YP)e = 25 =32 δηλαδή, µια τιµή 5 προσεγγίζει το Ροουλσιανό κριτήριο του “maxi-min”, όπου µόνο η ευηµερία του φτωχού µετράει (ένα ευρώ αξίζει 32 φορές περισσότερο από ένα ευρώ σε κάποιον µε διπλάσιο εισόδηµα).

η κοινωνική δικαιοσύνη έχει τρία διακριτά στοιχεία : Δικαιώματα – π.χ. πολιτική ελευθερία, ισότητα απέναντι στο νόμο, δικαίωμα να είμαι υγιής. Αξιώσεις (δίκαιη ανταπόδοση - deserts) – δηλ. την αναγνώριση της δράσης και των ποιοτήτων του κάθε ατόμου (π.χ. αυτός που δουλεύει περισσότερες ώρες πρέπει να αμείβεται περισσότερο) Ανάγκες – δηλ. τα προαπαιτούμενα για την εκπλήρωση ατομικών σχεδίων ζωής (δε μπορεί να επιτρέπουμε να πεθάνει από πείνα κάποιος που δε μπορεί να εργαστεί). Κάθε στοιχείο εμπεριέχει ένα διαφορετικό είδος ηθικής απαίτησης. 61

2.3 Η ανάλυση της κοινωνικής δικαιοσύνης από τον Miller Τα δικαιώματα και οι αξιώσεις είναι συμβατά(π.χ. ένα άτομο θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να διατηρήσει όλο του το εισόδημα αν το έχει κερδίσει με νόμιμο τρόπο) Τα δικαιώματα και οι ανάγκες είναι συμβατά (π.χ. ένα άτομο θα πρέπει να έχει το δικαίωμα της ιατρικής περίθαλψης αν είναι άρρωστο) Σύγκρουση συμφερόντων μπορεί να δημιουργηθεί μεταξύ αξιώσεων και αναγκών: αν είμαι πλούσιος και υγιής και εσύ είσαι φτωχός και άρρωστος, τότε είτε εγώ θα φορολογηθώ (και δεν θα λάβω τις αξιώσεις που έχω) για να πληρώσω για την ιατρική σου περίθαλψη, ή δεν θα λάβεις καμία θεραπεία (άρα η ανάγκη σου δεν θα καλυφθεί) για να προστατεύσω εγώ τις αξιώσεις μου.

3 Κολεκτιβιστικές απόψεις Οι κολεκτιβιστές συγγραφείς συμφωνούν για την σημασία της ισότητας. Οι πόροι είναι διαθέσιμοι για συλλογική χρήση, επομένως η κρατική δράση είναι επιθυμητή. Όμως διαφωνούν σχετικά με το αν οι στόχοι του σοσιαλισμού μπορούν να επιτευχθούν μέσω των αγορών. Κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν μία μικτή οικονομία που θα συνδυάζει τις ιδιωτικές επιχειρήσεις με την κρατική παρέμβαση Οι Μαρξιστές υποστηρίζουν ότι αυτό δεν είναι εφικτό, ότι ο καπιταλισμός είναι εγγενώς άδικος και ότι ο σοσιαλισμός είναι εφικτός μόνο όταν το κράτος ελέγχει την κατανομή και την διανομή των περισσότερων πόρων .

2.3 Η ανάλυση της κοινωνικής δικαιοσύνης από τον Miller Ο ορισμός της κοινωνικής δικαιοσύνης εξαρτάται αποφασιστικά από το είδος της κοινωνίας που αναλύεται . Καθαρή οικονομία της αγοράς: η δικαιοσύνη θα ορίζεται σε όρους δικαιωμάτων και αξιώσεων Κολεκτιβιστική θεωρία: η δικαιοσύνη ορίζεται σε όρους αναγκών. Επομένως, ο Rawls δεν αναπτύσσει μια γενική θεωρία κοινωνικής δικαιοσύνης (απλώς οι αντικρουόμενες απαιτήσεις των δικαιωμάτων, αξιώσεων και αναγκών δε λαμβάνονται υπόψη).

3 Κολεκτιβιστικές απόψεις Στόχοι των σοσιαλιστών: ελευθερία (περιλαμβάνεται η ελευθερία επιλογής και οικονομική ασφάλεια), ισότητα, αδερφοσύνη (συνεργασία και αλτρουισμός) Με τους όρους του Miller, κυριαρχούν τα δικαιώματα και οι ανάγκες, ενώ οι αξιώσεις έχουν έναν μικρότερο ρόλο.

3. Κολεκτιβιστικές απόψεις Η σοσιαλιστική κριτική της ελεύθερης αγοράς: Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος δεν προωθεί το γενικό καλό Κάποιες αποφάσεις με ευρύτατα αποτελέσματα λαμβάνονται από μια μικρή ελίτ, και άλλες αφήνονται στα αυθαίρετα διανεμητικά αποτελέσματα των δυνάμεων της αγοράς Η αγορά είναι άδικη επειδή διανέμει αμοιβές που δεν σχετίζονται με τις ατομικές ανάγκες ή ικανότητες Η ελεύθερη αγορά δεν είναι αυτορυθμιζόμενη (ανεργία) Η αγορά δεν έχει καταφέρει να καταπολεμήσει τη φτώχεια ή την ανισότητα (Παράδειγμα, ξοδεύουμε χρήματα για πολεμικούς εξοπλισμούς και όχι για σχολεία)

3.2 Μαρξιστές

3. 1 ∆ηµοκρατικός σοσιαλισµός Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός υποστηρίζει ότι η κρατική παρέμβαση σε μεγάλο βαθμό έχει καταφέρει να τιθασεύει το σύστημα της αγοράς προς την επίτευξη των στόχων του σοσιαλισμού, επομένως υποστηρίζει τη μεικτή οικονομία (οι αδυναμίες της κοινωνίας μπορούν να θεραπευτούν μέσα στο καπιταλιστικό πλαίσιο) Το κράτος σήμερα παίζει μεγάλο ρόλο στην οικονομική ζωή Η ιδιοκτησία των σύγχρονων επιχειρήσεων είναι τόσο διάσπαρτη και σε μεγάλο βαθμό ξέχωρη από τα άτομα που τις διοικούν

3.2 Μαρξιστές

Η Μαρξιστική προσέγγιση διαφέρει με τρεις τρόπους:

1. Οι κλασικοί πολιτικοί οικονομολόγοι (π.χ. Adam Smith, Ricardo), θεωρούν ότι η παραγωγή των εμπορευμάτων είναι, σε μεγάλο βαθμό, ανεξάρτητη από την εξεταζόμενη κοινωνία. Η προσέγγιση αυτή συνεχίζει να κυριαρχεί στην οικονομική σκέψη. Η συμβατική οικονομική θεωρία ισχύει για τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Σουηδία, και τις πρώην κομμουνιστικές χώρες.

2. Η συμβατική οικονομική θεωρία θεωρεί ότι τα άτομα πουλούν τις υπηρεσίες εργασίας τους (λίγο ή πολύ) ελεύθερα σε μία (λίγο ή πολύ) ανταγωνιστική αγορά. Ο μισθός είναι ίσος με το οριακό προϊόν εργασίας. Παρόμοια το κεφάλαιο λαμβάνει ως αμοιβή την αξία του οριακού προϊόντος του.

≠

Μαρξ: Η εκμετάλλευση της εργασίας στον καπιταλισμό κατέχει κεντρική θέση. Οι σχέσεις της παραγωγής επιβάλλονται μέσω του θεσμού της αγοράς εργασίας, και ο καπιταλιστής μπορεί να αποσπάσει υπεραξία από την εργασία που απασχολεί. Η ανισότητα στην κατανομή του προϊόντος είναι εγγενής. Ταξική πάλη.

Μαρξ: Η οικονομική, πολιτική και κοινωνική δομή μιας κοινωνίας προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον κυρίαρχο τρόπο της παραγωγής της. Υποστηρίζεται ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν θα καταλήξει απλά σε μία συγκεκριμένη μορφή οικονομικής οργάνωσης, αλλά (αναπόφευκτα) και σε μια συγκεκριμένη και άνιση δομή κοινωνικής τάξης και πολιτικής δύναμης

3.2 Μαρξιστές Η Μαρξιστική προσέγγιση διαφέρει με τρεις τρόπους: 3. Ο ρόλος του κράτους στην καπιταλιστική κοινωνία είναι να προστατεύει στον καπιταλισμό. Η κυρίαρχη τάξη έχει την οικονομική δύναμη, τη διανομή της πολιτικής δύναμης και καθορίζει και την κυρίαρχη ιδεολογία.

≠

3.2 Το µαρξιστικό κράτος Οι Μαρξιστές ασπάζονται την σοσιαλιστική τριάδα της ελευθερίας, της ισότητας και της αδερφοσύνης Η ελευθερία περιλαμβάνει την επαρκή ισότητα και την οικονομική ασφάλεια. (η ισότητα και η ελευθερία δεν έρχονται σε αντίθεση όπως υποστηρίζει η φιλελεύθερη άποψη) Ισότητα. Δεν υποδηλώνει πλήρη εξίσωση, αλλά την κάλυψη αναγκών. The Marxist aim is not equality but meeting need. Στη συνέχεια, οι διαφορές στις αμοιβές θα πρέπει να εξαρτώνται από την προσπάθεια ή την ικανότητα.

3.2 Το µαρξιστικό κράτος Το κράτος έχει ιδιαίτερα ενεργό ρόλο στην παραγωγή και στη διανοµή και την αναδιανοµή. Κρατικοποίηση των µέσων παραγωγής, ευρεία συµµετοχή των εργατών στις αποφάσεις που τους αφορούν. Η ελευθερία ορίζεται από τους ελευθεριακούς ως απουσία καταναγκασµού, εποµένως το κοινωνικό κράτος περιορίζει την ελευθερία. Η ελευθερία ορίζεται από τους σοσιαλιστές ως κάτι που περιλαµβάνει κάποια εγγύηση οικονοµικής ασφάλειας, εποµένως το κοινωνικό κράτος προωθεί την ελευθερία.

Συνέπειες πολιτικής: Ιδιωτική ιδιοκτησία Nozick: η δικαιοσύνη στην κατοχή ιδιοκτησίας υποδηλώνει την απόλυτη ελευθερία του ατόμου να κατανείμει όπως αυτό επιλέγει τους πόρους που έχει αποκτήσει εντίμως. Marx: “η ιδιοκτησία είναι κλοπή”. Οι πόροι είναι διαθέσιμοι συλλογικά για να διανεμηθούν σύμφωνα με τις ανάγκες. Εμπειρικοί ελευθεριακοί: η ιδιωτική ιδιοκτησία έχει έναν σημαντικό αλλά όχι κυρίαρχο ρόλο . Φιλελεύθεροι: η ιδιωτική ιδιοκτησία και η δημόσια ιδιοκτησία είναι πραγματιστικό ζήτημα, με το κράτος να είναι ελεύθερο να υιοθετεί οποιοδήποτε μείγμα των δύο είναι πιο χρήσιμο για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής

Συνέπειες πολιτικής: Αναδιανοµή Nozick: επικεντρώνεται πλήρως στα δικαιώματα και τις αξιώσεις. Δεν υπάρχει θέμα κοινωνικής κατανομής. Η διανεμητική δικαιοσύνη απομακρύνεται κατά συνέπεια από την ατζέντα . Εμπειρικοί ελευθεριακοί : αντιτίθενται στην προοδευτική φορολογία, αλλά δεν αποκλείουν καθολικά την αναδιανομή. Ωφελιμιστές: προτιμούν την αναδιανεμητική δραστηριότητα που αυξάνει τη συνολική ευημερία, αλλά αμφιβάλλουν σχετικά με το αντιστάθμισμα σε σχέση με την αποδοτικότητα. Rawls: δεν είναι απόλυτος υποστηρικτής του εξισωτισμού, εφόσον γι’ αυτόν το προνόμιο είναι αποδεκτό αν βελτιώνει τη θέση του ατόμου που βρίσκεται στην χειρότερη θέση. Μαρξ: Οι πόροι είναι διαθέσιμοι για συλλογική κατανομή με βάση την ανάγκη, στην οποία δίδεται σαφής προτεραιότητα.

Συνέπειες για το ρόλο της οικονοµικής (και κοινωνικής) πολιτικής Οι διαφορετικές θεωρίες για την κοινωνία οδηγούν σε πολύ διαφορετικές απόψεις για : Την ιδιωτική ιδιοκτησία Τη φορολογία Την αναδιανοµή Τη δηµόσια παραγωγή

Συνέπειες πολιτικής: Φορολογία Nozick: “η φορολογία είναι κλοπή”. Η φορολογία για τον Nozick σημαίνει ότι ένα άτομο θα εργάζεται (π.χ.) τρεις ημέρες την εβδομάδα για τον εαυτό του και δύο μέρες υποχρεωτικά για το κράτος. Κολεκτιβιστές: η φορολογία για κάθε κοινωνικό σκοπό είναι απόλυτα δικαιολογημένη . Εμπειρικοί ελευθεριακοί : Κάποια φορολογία είναι αναγκαία για την παροχή δημόσιων αγαθών (με περιοριστικό τρόπο ορισμένα) και για την ανακούφιση της φτώχειας (σε γενικές γραμμές στο επίπεδο επιβίωσης ). Φιλελεύθεροι : Η φορολογία είναι απαραίτητη, αλλά υπάρχει προβληματισμός σχετικά με τα αντικίνητρα που δημιουργεί (π.χ. στην προσφορά εργασίας)

Συνέπειες πολιτικής: ∆ηµόσια παραγωγή Ελευθεριακοί : υποστηρίζουν την κρατική παροχή μόνο περιορισμένων δημόσιων αγαθών όπως ο νόμος και η τάξη. Μαρξιστές: το κράτος παρέχει όλα τα βασικά αγαθά και τις υπηρεσίες, και τα διανέμει σύμφωνα με τις ατομικές ανάγκες Φιλελεύθεροι : το θέμα της δημόσιας έναντι της αγοραίας παραγωγής και κατανομής αποτελεί ένα ρεαλιστικό ερώτημα σχετικά με το ποια μέθοδος είναι πιο αποτελεσματική.

Στάση απέναντι στο κράτος πρόνοιας

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας και κοινωνικές καµπύλες αδιαφορίας

Οι ελευθεριακοί των φυσικών δικαιωμάτων όπως ο Nozick θεωρούν ένα κράτος πρόνοιας ως ένα ανάθεμα (η επιδίωξη της ισότητα είναι μη αποδεκτή παραβίαση της ατομικής ελευθερίας) Οι εμπειρικοί ελευθεριακοί υποστηρίζουν ένα πολύ περιορισμένο κράτος πρόνοιας με κύριο στόχο την ανακούφιση από την ακραία φτώχεια Οι φιλελεύθεροι και οι δημοκρατικοί σοσιαλιστές θεωρούν το κράτος πρόνοιας ως κάτι καλό. Οι Μαρξιστές διαφωνούν μεταξύ τους

Ποιο σηµείο είναι προτιµότερο;? Το C ή το D? UA A

Είναι το κράτος πρόνοιας θρίαμβος των εργατών; Ή η κύρια λειτουργία του είναι να προστατεύει το καπιταλιστικό σύστημα (να μετριάσει την εχθρότητα των εργατών απέναντι στο καπιταλιστικό καθεστώς);

Κοινωνικές καµπύλες αδιαφορίας UA

WB: αθροιστική ΣΚΕ (Bentham)

∆

450

Οι κοινωνικές καµπύλες αδιαφορίας είναι ευθείες γραµµές µε κλίση -1. Η συνολική ευηµερία είναι η ίδια ανεξάρτητα από το πώς κατανέµεται. Η µετακίνηση από το Α στο Β αυξάνει την κοινωνική ευηµερία, αλλά το Β είναι πολύ πιο άδικο.

∆

WR WM

450

WR: Rawlsian ΣΚΕ, 45° line. Ξεκινώντας από το A, η κοινωνική ευηµερία δεν αυξάνεται αν αυξηθεί η χρησιµότητα µόνο του ενός ατόµου. Πρέπει να αυξηθεί η χρησιµότητα και των δυο ατόµων, προκειµένου να αυξηθεί η κοινωνική ευηµερία. Τώρα το Α είναι προτιµότερο του Β.

Το δίληµµα µεταξύ ισότητας και αποτελεσµατικότητας

Κοινωνικές καµπύλες αδιαφορίας UA

W A

450

WB UB

WA: ισοελαστική ΣΚΕ µε µέση τιµή του e. Η µετακίνηση από το Α στο Β, αυξάνει την χρησιµότητα του ατόµου Α, αλλά µειώνει την χρησιµότητα του ατόµου Β. Η κοινωνική ευηµερία µειώνεται. Αν όµως η χρησιµότητα του ατόµου Α αυξηθεί περαιτέρω (π.χ. στι σηµείο D), αυξάνεται η ανισότητα αλλά και η κοινωνική ευηµερία. Η αύξηση της συνολικής κοινωνικής ευηµερίας υπεραντισταθµίζει την αύξηση στην ανισότητα 83

UU: καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας (όλα τα αποτελεσµατικά σηµεία)

UA A

Ισοελαστική ΣΚΕ

U C

Το σηµείο Α είναι αποτελεσµατικό. Β

Το σηµείο Β δεν είναι αποτελεσµατικό, αλλά βρίσκεται σε υψηλότερη κοινωνική καµπύλη αδιαφορίας.

WB WA 450 U

Το σηµείο E αντιστοιχεί στην πλήρη ισότητα, αλλά δε µεγιστοποιεί την κοινωνική ευηµερία. Το σηµείο C αντιστοιχεί στην υψηλότερη δυνατή κοινωνική ευηµερία Η καµπύλη WD δεν είναι εφικτή.

Α̟οτελεσµατικότητα και ισότητα:

διάφορα κριτήρια

διάφορα κριτήρια Η μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας με βάση την ενδιάμεση συνάρτηση κοινωνικής ευημερίας είναι το σημείο Β. Αν ως κριτήριο χρησιμοποιούσαμε τη συνάρτηση κοινωνικής ευημερίας (Bentham) τότε το σημείο στο οποίο η ευημερία μεγιστοποιείται είναι το Α. Με βάση τη συνάρτηση του Rawls η κοινωνική ευημερία μεγιστοποιείται στο σημείο Ε, όπου έχουμε ίση διανομή ευημερίας μεταξύ των δύο ατόμων.

Bentham Χρησιµότητα Α ατόµου

Ενδιάµεση Α

Rawls

450 Χρησιµότητα Β ατόµου 85

Μια ειδική περίπτωση: η αναδιανοµή είναι κατά Pareto αποτελεσµατική

Α̟οτελεσµατικότητα και ισότητα: διάφορα κριτήρια

Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η δικαιότερη διανομή ευημερίας μπορεί να οδηγεί και σε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και σε βελτίωση κατά Pareto. Ας πάρουμε, για παράδειγμα την περίπτωση που εκείνοι που ευημερούν, μπορεί να θεωρούν ότι η ευημερία τους βελτιώνεται όταν βλέπουν τη θέση των φτωχών να βελτιώνεται. Σε μια τέτοια περίπτωση αλτρουισμού, η καμπύλη δυνατοτήτων ευημερίας θα έχει ένα σχήμα παρόμοιο με εκείνο του παρακάτω διαγράμματος.

Είναι σαφές ότι η αξιολόγηση της αποτελεσματικής κατανομής των πόρων με βάση κοινωνικά κριτήρια είναι μια πολύπλοκη διαδικασία. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι τα άτομα μιας κοινωνίας δεν έχουν όλα τις ίδιες απόψεις για κοινωνική δικαιοσύνη, τότε γίνεται αντιληπτό ότι η χρήση αυτών των κριτηρίων για τη διατύπωση προτάσεων για οικονομική πολιτική δεν είναι πολύ πρακτική.

Σχέση αποτελεσµατικότητας και

Μια ειδική περίπτωση: η αναδιανοµή είναι κατά Pareto αποτελεσµατική

κοινωνικής δικαιοσύνης

Ας υποθέσουµε ότι η χρησιµότητα του πλούσιου ατόµου εξαρτάται από τη χρησιµότητα του φτωχού ατόµου. ∆ηλαδή:

U PETER = U ( I PETER , U ( I PAUL ))

Αν το κράτος αναδιανείµει εισόδηµα, αυξάνεται και η αποτελεσµατικότητα. Η αγορά δε µπορεί να το πετύχει αυτό, αν για παράδειγµα δεν υπάρχει πλήρης πληροφόρηση σχετικά µε το ποιος είναι πραγµατικά φτωχός. 89

Μπορεί περισσότερη ισότητα να οδηγήσει και σε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα και σε µια διανοµή βελτιωµένη κατά Pareto; Η περίπτωση του αλτρουϊσµού

UB 90

Μια ειδική περίπτωση: η αναδιανοµή είναι κατά Pareto αποτελεσµατική

Μη ατοµιστικές α̟όψεις Στις προηγούμενες περιπτώσεις, η συνάρτηση κοινωνικής ευημερίας προέρχεται από τις συναρτήσεις ωφέλειας των ατόμων. Υπάρχουν και άλλες προσεγγίσεις που προσδιορίζουν τη διανομή του εισοδήματος ανεξάρτητα από τις ατομικές προτιμήσεις. Ένα παράδειγμα είναι αυτό που αποκαλούμε : ισότητα ως προς τα αγαθά (commodity egalitarianism).

Ο αλτρουϊσµός παίζει ένα ρόλο. Όµως µπορεί να µην είναι µόνο αυτό. Μπορεί ο πλούσιος να σκέφτεται το δικό του συµφέρον. Ας υποθέσουµε ότι υπάρχει περίπτωση, για λόγους που δεν έχουν σχέση µε αυτόν, να γίνει φτωχός. Όταν είσαι σε πλεονεκτική θέση, πληρώνεις ένα «ασφάλιστρο». Όταν έρθουν δύσκολοι καιροί, παίρνεις την ανταµοιβή. Αυτό είναι το σκεπτικό των προγραµµάτων κοινωνικής ασφάλισης.

Το δικαίωμα στην ψήφο, στην τροφή, στέγη, εκπαίδευση, υγεία.

Θεωρίες πέρα από τον ωφελιµισµό Sen (1985) Έννοια των ικανοτήτων (capabilities): η ελευθερία που έχουν οι άνθρωποι να λειτουργήσουν σε σχέση µε βασικά πράγµατα.

Θεωρίες πέρα από τον ωφελιµισµό Προκύπτουν δυο ερωτήματα πολιτικής: Πώς θα άλλαζαν τα συμπεράσματα σχετικά με τις επιπτώσεις στην κοινωνική ευημερία διαφορετικών κοινωνικών πολιτικών, αν ο Bentham αντικατασταθεί από τον Rawls ή τον Sen? Αν οι άνθρωποι διαφωνούν σχετικά με το αν μια μεταρρύθμιση είναι επιθυμητή, μπορεί αυτό να συμβαίνει επειδή έχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με τους στόχους της κοινωνίας;

Θεωρίες πέρα από τον ωφελιµισµό Η βασική ιδέα του Sen (1985) είναι ότι πρέπει να δούµε τι είναι ικανά να κάνουν τα άτοµα ή να γίνουν (και όχι τι πόρους διαθέτουν). Το επίπεδο ζωής ενός ατόµου καθορίζεται από τα πράγµατα που µπορεί να κάνει και να είναι (´functionings´, i.e. doings and beings). Αυτά καθορίζουν την ποιότητα ζωής του. Οι λειτουργικότητες αφορούν πράγµατα όπως το να είναι κανείς ζωντανός, να τρέφεται καλά, να µετακινείται ελεύθερα, να έχει αυτοσεβασµό και σεβασµό για τους συνανθρώπους του, να συµµετέχει στα κοινά, κλπ. Το σύνολο ικανοτήτων (´capability set´) αντιπροσωπεύει την πραγµατική ελευθερία που έχει κάποιος να διάγει το βίο που επιθυµεί. Εποµένως, τα δικαιώµατα του ατόµου πρέπει να κρίνονται όχι µόνο µε βάση το εισόδηµα ή τη χρησιµότητα που έχει, αλλά και µε βάση την ελευθερία που έχει στην πραγµατικότητα να επιλέξει µεταξύ διαφορετικών τρόπων ζωής που αξιολογεί ως σηµαντικούς.

Πρόσθετη βιβλιογραφία για όποιον ενδιαφέρεται Atkinson, AB. (2009), “Economics as a moral science”, Economica, Vol. 76, pp. 791-804. Cullis, J. and P. Jones, (1998), Public Finance and Public Choice, 2nd edition, Oxford University Press, Chapter 9 (section 9.3.1) Hindriks, J. and G. Myles, (2006), Intermediate Public Economics, MIT Press, Chapters 12 (sections 12.1, 12.2 and 12.6). Barr, N. (2004), Economics of the Welfare State, 4th edition, Oxford University Press, Chapter 3. Sen, A. (2000), “Social Justice and the distribution of income”, in Atkinson, A.B. and F. Bourguignon, Handbook of Income Distribution, North Holland (section 6)

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών

∆ιάλεξη 4

Ακαδηµαϊκό έτος 2012-13

Μετρώντας την ανισότητα ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Το να ασκεί κανείς κριτική στην ανισότητα και να επιθυμεί την ισότητα δεν σημαίνει ότι… προσκολλάται στην ρομαντική ψευδαίσθηση ότι οι άνθρωποι είναι ίσοι σε χαρακτήρα και ευφυΐα. Σημαίνει να υποστηρίζει κανείς ότι, ενώ τα φυσικά τους προσόντα διαφέρουν σημαντικά, αποτελεί σημάδι μιας πολιτισμένης κοινωνίας να στοχεύει στην εξάλειψη τέτοιων ανισοτήτων που πηγάζουν, όχι από τις ατομικές διαφορές, αλλά από το πλαίσιο της ίδιας της οργάνωσής της. (R. H. Tawney, 1964)

Περίγραµµα της διάλεξης ☼ Γιατί µελετάµε την εισοδηµατική ανισότητα; ☼ Ανισότητα ποιας µεταβλητής µεταξύ ποιων; Προβλήµατα ορισµών ☼ Μετρώντας την ανισότητα ∆ιαγραµµατική απεικόνιση ∆είκτες ανισότητας Ιεράρχηση κατανοµών ∆είκτες ανισότητας που βασίζονται σε συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας ☼ Ευτυχία και ευηµερία

Η κοινή ευημερία δεν μπορεί και δεν πρόκειται ποτέ να σημαίνει την απόλυτη ισότητα ή ότι όλα τα μέλη της κοινωνίας βελτιώνουν ταυτόχρονα και με την ίδια ταχύτητα την θέση τους… Η συλλογιστική αυτή θα οδηγούσε σε κοινή φτώχεια. (Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής σχετικά με τη Μεταρρύθμιση του Οικονομικού Συστήματος, 1984)

Γιατί µελετάµε την εισοδηµατική ανισότητα; Οι άνθρωποι προβληματίζονται για την δικαιοσύνη, την ισότητα, την κατανομή των αμοιβών. Πολλά θέματα οικονομικής πολιτικής αφορούν στην πραγματικότητα αναδιανομή εισοδήματος. Οι σχεδιαστές οικονομικής πολιτικής ενδιαφέρονται για την ανισότητα (δείκτες που χρησιμοποιούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Παγκόσμια Τράπεζα, κλπ.)

Γιατί µελετάµε την εισοδηµατική ανισότητα; Έχουµε ήδη µελετήσει την θεωρητική βάση της αναδιανοµής ως στόχο της κοινωνικής πολιτικής (οικονοµικά της ευηµερίας)

Λειτουργική και προσωπική κατανοµή εισοδήµατος Λειτουργική κατανοµή εισοδήµατος (Functional distribution of income) -Ricardo: Μισθοί Κέρδη Πρόσοδοι

Πώς αξιολογούµε την επίδραση και την αποτελεσµατικότητα αυτών των πολιτικών; Χρειαζόµαστε κατάλληλα κριτήρια για να συγκρίνουµε κατανοµές εισοδήµατος και ατοµικής ευηµερίας Αυτό απαιτεί την εξέταση ορισµένων θεµάτων στην ανάλυση κατανοµής εισοδήµατος.

ΕΘΝΙΚΟ ΕΙΣΟ∆ΗΜΑ

Προσωπική (personal) κατανοµή εισοδήµατος + + + +

Μισθός του Γιώργου µισθός της Ειρήνης Τόκοι από καταθέσεις Σύνταξη της µητέρας της Ειρήνης Ενοίκιο από ένα διαµέρισµα

ένα αντιπροσωπευτικό νοικοκυριό σήµερα έχει κάποια περιουσιακά στοιχεία, εισοδηµατικές µεταβιβάσεις από συνταξιοδοτικά δικαιώµατα και από περιουσία

Καµπύλη Lorenz για τις ΗΠΑ Ανισότητα ποιας µεταβλητής,

0,8

µεταξύ ποιων;

ποσοστό εισοδήµατος

1974 2004

0,6

Equality

0,4

0,2

0 0

Καµπύλες Lorenz σε διάφορες χώρες του κόσµου…

0,2

0,4

0,6

ποσοστό πληθυσµού

0,8

Εισόδηµα ή κατανάλωση;

1,0

Sweden 2000 inc 25 India 1999–00 exp 32.5

0,9

United States 2000 inc 40.8 0,8

China 2001 exp 44.7 Russia 2000 exp 45.6

0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

0,0 0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

Ποσοστό εισοδήµατος

0,7

Brazil 1998 inc 59.1

Αλβανία Βουλγαρία Μπανγκλαντές Βιετνάµ Νεπάλ Μαρόκο Νικαράγουα Ταϊλάνδη Περού Παναµάς Ρωσία Βραζιλία

Ποσοστό πληθυσµού

Source World Bank (2004)

World Bank (2005)

Έτος 1996 1995 2000 1998 1996 1998 1998 2000 1994 1997 1997 1996

Συντελεστής Gini Κατανάλωση Εισόδηµα 0.252 0.392 0.274 0.392 0.334 0.392 0.362 0.489 0.366 0.513 0.390 0.586 0.417 0.534 0.428 0.523 0.446 0.523 0.468 0.621 0.474 0.478 0.497 0.596

Βασικά ερωτήµατα σχετικά µε τη µεταβλητή «εισόδηµα» Ο ορισµός του είναι µοναδικός; Τι πρέπει να περιλαµβάνει; Ποια πρέπει να είναι η δηµογραφική µονάδα αναφοράς; Είναι συγκρίσιµο µεταξύ των ατόµων;

Εισόδηµα: Ορίζεται µε έναν µόνο τρόπο; Πρέπει να χρησιµοποιούµε ανάλυση µιας ή πολλών µεταβλητών; Εισόδηµα και δαπάνη; Εισόδηµα και πλούτος (φυσικό, χρηµατοοικονοµικό, ανθρώπινο κεφάλαιο); ∆ιαχρονικό εισόδηµα; ∆ια βίου εισόδηµα; ∆ε µπορούµε να το µετρήσουµε παρά µόνο όταν έχει αποβιώσει το άτοµο! Εναλλακτικά: προσδοκώµενο δια βίου εισόδηµα.

Σχέση µεταξύ διαφορετικών πηγών εισοδήµατος? Συνδιακύµανση µεταξύ εισοδήµατος από εργασία και εισοδήµατος από ακίνητα; Εισοδηµατικές µεταβιβάσεις που εξαρτώνται από το συνολικό εισόδηµα;

Ποιος ορισµός εισοδήµατος είναι ο πιο κατάλληλος; Ακαθάριστο εισόδηµα; ∆ιαθέσιµο εισόδηµα; Άλλες κατηγορίες; Αξία των αγαθών που παρέχει το κράτος (π.χ. δηµόσιες βιβλιοθήκες, πάρκα, ιατρική περίθαλψη);

Εισόδηµα: τι περιλαµβάνει; Τι είναι το «πλήρες εισόδηµα»; Τελικό εισόδηµα + Ελεύθερος χρόνος+...;

Είναι το εισόδηµα καλή προσέγγιση της οικονοµικής ευηµερίας; Ανάληψη ρίσκου? Αξία ελεύθερου χρόνου; Συνταξιοδοτικά δικαιώµατα?

Μπορεί το εισόδηµα να είναι µηδενικό; Εισόδηµα από ενοίκια;

Εισόδηµα: τι περιλαµβάνει; Κλασικός ορισµός του ατοµικού εισοδήµατος (ορισµός Haig-Simons): (1) η αγοραία αξία των δικαιωµάτων στην κατανάλωση συν (2) τη µεταβολή στην αξία του συνόλου των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας µεταξύ της αρχής και του τέλους της περιόδου Πιο απλά, «το εισόδηµα σε µια δεδοµένη περίοδο είναι το ποσό που θα µπορούσε να δαπανήσει ένα άτοµο διατηρώντας άθικτο τον πλούτο του» (Atkinson 1983: 39).

... ή µικρότερο από µηδέν; Επιχειρηµατικές ζηµίες;

Εισόδηµα: τι περιλαµβάνει; Ο ορισµός των Haig-Simons περιλαµβάνει εκτός από τη συµβατική έννοια του εισοδήµατος: Μη χρηµατικά οφέλη από την εργασία. (π.χ. ένα αυτοκίνητο που οδηγείται από σοφέρ) Η ιδία παραγωγή περιλαµβάνει αγαθά που έχω παράγει για τον εαυτό µου (π.χ. το χτίσιµο µιας επέκτασης του σπιτιού µου, µαγείρεµα, καθάρισµα, φροντίδα των παιδιών). Η τεκµαρτό ενοίκιο είναι η αγοραία αξία των υπηρεσιών που προκύπτουν από τα φυσικά περιουσιακά στοιχεία, κυρίως τα διαρκή καταναλωτικά αγαθά και τα ιδιόκτητα σπίτια. Τα κέρδη κεφαλαίου και οι ζηµίες, π.χ. ένα άτοµο µε περιουσιακά στοιχεία αξίας 1000 ευρώ, που ανατιµώνται σε 1.100 ευρώ κατά την διάρκεια µιας χρονικής περιόδου, θα είναι σε θέση (αν υποθέσουµε ότι δεν υπάρχει πληθωρισµός) να δαπανήσει το επιπλέον ποσό των 100 ευρώ χωρίς να µειώσει τον πλούτο του. Έτσι, τα κέρδη κεφαλαίου θα πρέπει να συµπεριλαµβάνονται ως µέρος του εισοδήµατος την περίοδο που προκύπτουν, ανεξαρτήτως εάν ρευστοποιούνται ή όχι.

Αυτό που έχει σηµασία είναι η δυνητική κατανάλωση, είτε επιλέξω πράγµατι να καταναλώσω περισσότερο είτε όχι.

Εισόδηµα: Συγκρισιµότητα; Προσαρµογή τιµών Χρησιµοποιούµε τους δείκτες τιµών καταναλωτή

Προσαρµογή για διαφορές στις ανάγκες και στο µέγεθος των νοικοκυριών Η συνηθισµένη µέθοδος είναι να εισάγουµε κλίµακες ισοδυναµίας (equivalence scales)

Ο µετασχηµατισµός που γίνεται είναι

x = χ ( y, a )

Ισοδύναµο Ισοδύναµο εισόδηµα εισόδηµα

Χαρακτηριστικά Χαρακτηριστικά του του νοικοκυριού νοικοκυριού

Ονοµαστικό Ονοµαστικό εισόδηµα εισόδηµα

Συνήθως κάνουµε ορισµένες απλοποιητικές παραδοχές. παραδοχές. Ο µετασχηµατισµός που κάνουµε είναι: είναι: Αριθµός Αριθµός ισοδύναµων ισοδύναµων ενηλίκων ενηλίκων

x = y / ν (a)

Πώς υπολογίζουµε τη συνάρτηση χ;

Κλίµακες ισοδυναµίας Θα υποθέσουµε ότι υπάρχει µια συµφωνηµένη µέθοδος υπολογισµού των κλιµάκων ισοδυναµίας. Όµως υπάρχουν πολλές διαφορετικές πηγές από τις οποίες µπορούµε να πάρουµε πληροφορίες για τις κλίµακες ισοδυναµίας: Από επίσηµες κρατικές πηγές (π.χ. το Η.Β. έχει τη δική του) Από διεθνείς οργανισµούς όπως ο ΟΟΣΑ Από οικονοµετρικά υποδείγµατα οικογενειακών προϋπολογισµών.

Παράδειγµα: Τροποποιηµένη κλίµακα του ΟΟΣΑ (Modified OECD equivalence scale): 1 για τον αρχηγό του νοικοκυριού

Απόσπασµα από το Σχέδιο Νόµου που ψηφίστηκε στη Βουλή στις 7/11/12 I) Ενιαίο επίδοµα στήριξης τέκνων Θεσπίζεται ενιαίο επίδοµα στήριξης τέκνων, το οποίο αντικαθιστά τα καταργούµενα µε τις υποπεριπτώσεις 12 και 14 της παρούσας διάταξης οικογενειακά επιδόµατα. Το ενιαίο επίδοµα στήριξης τέκνων καταβάλλεται λαµβάνοντας υπόψη τον αριθµό των εξαρτώµενων τέκνων, την κλίµακα ισοδυναµίας, το ισοδύναµο εισόδηµα και την εισοδηµατική κατηγορία. Ως κλίµακα ισοδυναµίας ορίζεται το σταθµισµένο άθροισµα των µελών της οικογένειας. Ο πρώτος γονέας έχει στάθµιση 1, ο δεύτερος γονέας έχει στάθµιση 1/3 και κάθε εξαρτώµενο τέκνο έχει στάθµιση 1/6. Ως ισοδύναµο εισόδηµα ορίζεται το καθαρό, ετήσιο, οικογενειακό εισόδηµα (φορολογητέο εισόδηµα) διαιρεµένο µε την κλίµακα ισοδυναµίας.

0,5 για κάθε επιπλέον ενήλικα 0,3 για κάθε παιδί

Μετρώντας την ανισότητα: εισαγωγή Η απεικόνιση µιας κατανοµής εισοδήµατος και η απεικόνιση της ανισότητας µεταξύ µιας ετερογενούς οµάδας ατόµων δεν είναι απλό θέµα.

Μετρώντας την ανισότητα: εισαγωγή Υπάρχουν τρεις µέθοδοι για να εκτιµηθούν οι πολύπλοκες πληροφορίες που περιλαµβάνει µια κατανοµή εισοδήµατος: ∆ιαγράµµατα ∆είκτες ανισότητας Ιεραρχήσεις Αυτές οι µέθοδοι µπορούν να εφαρµοστούν σε οποιαδήποτε µεταβλητή, της οποίας την κατανοµή θέλουµε να εκτιµήσουµε (π.χ. κατά κεφαλή ενεργειακή κατανάλωση)

Η ανισότητα διαγραµµατικά Απεικονίζουµε τις πληροφορίες που έχουµε για την κατανοµή εισοδήµατος σε διαγραµµατική µορφή (δηµιουργούµε εικόνες). Εδώ θα δούµε τέσσερεις τρόπους: Παρέλαση των Νάνων Κατανοµή συχνότητας Καµπύλη Lorenz Λογαριθµικός µετασχηµατισµός

Η Παρέλαση των

Νάνων και

λίγων

Γιγάντων

Ας υποθέσουµε ότι κάθε άτοµο στον πληθυσµό έχει ύψος που αντιστοιχεί στο εισόδηµά του. Στο άτοµο µε το µέσο εισόδηµα δίνουµε το µέσο ύψος. Τοποθετούµε τα άτοµα κατά ύψος και τους βάζουµε να παρελάσουν µέσα σε συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα, π.χ. 1 ώρας. Το θέαµα που θα αντικρίζαµε απεικονίζεται από την καµπύλη του επόµενου διαγράµµατος.

Η παρέλαση των Νάνων

Η παρέλαση των Νάνων Όλη η παρέλαση περνάει στο διάστηµα OC. ∆εν συναντάµε το άτοµο µε το µέσο εισόδηµα µέχρι το σηµείο B (όταν έχουν περάσει περισσότερα από τα µισά άτοµα) ∆ιαιρώντας το συνολικό εισόδηµα µε το συνολικό πληθυσµό: µέσο εισόδηµα ( ) Το µέσο εισόδηµα είναι το ύψος OA.

Η παρέλαση των Νάνων Πλεονεκτήµατα Επισηµαίνει την ύπαρξη υπερβολικά υψηλών εισοδηµάτων Επισηµαίνει την ύπαρξη υπερβολικά χαµηλών εισοδηµάτων, αλλά Η πληροφόρηση για τα µέσα εισοδήµατα δεν είναι τόσο σαφής.

Υπεραπλουστεύσεις

Κατανοµή συχνοτήτων Στατιστικό εργαλείο Στον οριζόντιο άξονα µαρκάρονται εισοδηµατικές κατηγορίες (π.χ. ετήσιο εισόδηµα $10,000-$12,500) Στον κάθετο άξονα µετράµε πόσα άτοµα εµπίπτουν σε κάθε εισοδηµατική κατηγορία (συχνότητα) Η καµπύλη που προκύπτει είναι η “κατανοµή συχνοτήτων” (ιστόγραµµα)

Θα µπορούσαν να υπάρχουν άτοµα µε αρνητικά εισοδήµατα (η καµπύλη θα έτεµνε την οριζόντια βάση προς το αριστερό άκρο της) Το σηµείο D θα µπορούσε στην πράξη να βρίσκεται πολύ υψηλότερα.

Κατανοµή συχνοτήτων

Κατανοµή συχνοτήτων Μπορούµε να δούµε αυτήν την καµπύλη σαν µια εµπειρική παρατήρηση µιας θεωρητικής καµπύλης η οποία παρουσιάζει την κατανοµή εισοδήµατος σαν µια οµαλή καµπύλη, f(y). Αν επιλεχθεί µια κλίµακα µέτρησης έτσι ώστε η περιοχή κάτω από την καµπύλη f(y) και πάνω από τη γραµµή Oy να αντιστοιχεί στη µονάδα, η f(y) γίνεται συνάρτηση πυκνότητας.

Κατανοµή συχνοτήτων Πλεονέκτηµα ∆είχνει πολύ πιο καθαρά τα µεσαία εισοδήµατα.

Μειονεκτήµατα ∆εν απεικονίζει καθαρά τι συµβαίνει στο άνω άκρο της κατανοµής εισοδήµατος. Πώς θα φαινόταν το διάγραµµα αν θέλαµε να απεικονίσουµε πολύ υψηλά εισοδήµατα;

Λογαριθµικός µετασχηµατισµός

Λογαριθµικός µετασχηµατισµός Ένα σηµαντικό πρόβληµα της κατανοµής συχνοτήτων είναι ότι Ή πρέπει να αγνοήσουµε τα πολύ υψηλά εισοδήµατα προκειµένου να χωράει το διάγραµµα στη σελίδα, ή Ή θα χαθεί η λεπτοµέρεια στη µέση και στο κάτω άκρο της κατανοµής, προκειµένου να απεικονιστούν και τα πολύ υψηλά εισοδήµατα.

Λογαριθµικός µετασχηµατισµός της κατανοµής συχνοτήτων

Ένας τρόπος να ξεπεραστεί το πρόβληµα είναι να κατασκευάσουµε την κατανοµή συχνοτήτων, µετρώντας τα µεγέθη σον οριζόντιο άξονα σε λογαριθµική κλίµακα. Ίσες αποστάσεις στον οριζόντιο άξονα αντιστοιχούν σε ίσες αναλογικές εισοδηµατικές διαφορές.

Η καµπύλη Lorenz Εισήχθη από τον Lorenz το 1905. Πάλι τοποθετούµε τα άτοµα ανάλογα µε το εισόδηµά τους (οι φτωχοί πρώτοι) και τους βάζουµε να παρελάσουν. Μόλις φτάσουµε στο σηµείο C, όλοι έχουν περάσει, οπότε F(y) = 1. Καθώς περνάει κάθε άτοµο, του δίνουµε το µερίδιό του από την «πίτα», δηλαδή το µερίδιο του συνολικό εισοδήµατος που είναι δικό του. Όταν παρελάσουν τα άτοµα µε εισόδηµα y, ας υποθέσουµε ότι έχουµε δώσει ένα ποσοστό Φ(y) της συνολικής πίτας. Εποµένως, όταν F(y) = 0, το Φ(y) είναι επίσης 0 (δεν έχουµε δώσει καθόλου πίτα). Και όταν F(y) = 1, τότε το Φ(y) είναι επίσης 1 (έχουµε δώσει όλη την πίτα). Το Φ (y) µετράται στον κάθετο άξονα στο διάγραµµα 2.4, και το Φ σχεδιάζεται σε σχέση µε το F, φτιάχνοντας την καµπύλη Lorenz.

Καµπύλη Lorenz

Καµπύλη Lorenz Ιδιότητες Είναι πάντοτε κυρτή ως προς το σηµείο C. Ας υποθέσουµε ότι το φτωχότερο 10% (F(y1) = 0.1) του πληθυσµού παίρνει το 4% της πίτας (Φ(y1) = 0:04). Τότε το φτωχότερο 20% του πληθυσµού (F(y2) = 0.2), θα πάρει τουλάχιστον το 8% της πίτας (Φ(y2) = 0.08). Γιατί; Επειδή έχουµε κατατάξει τον πληθυσµό µε βάση το εισόδηµά του. Αν η καµπύλη Lorenz βρίσκεται πάνω στη διαγώνιο OD, θα είχαµε απόλυτη ισότητα στην κατανοµή του εισοδήµατος, διότι πάνω στη διαγώνιο, το φτωχότερο 5% παίρνει το 5% της πίτας, το φτωχότερο 10% του πληθυσµού παίρνει το 10% της πίτας, κλπ.

∆είκτες ανισότητας Οι διαγραµµατικοί τρόποι παρουσίασης της ανισότητας χρησιµεύουν προκειµένου να υπολογίσουµε ορισµένα συνηθισµένους δείκτες ανισότητας.

∆είκτες ανισότητας- Εύρος Οι δύο πρώτοι δείκτες (R and M) προκύπτουν από την Παρέλαση των Νάνων. Το εύρος (R) είναι η απόσταση CD στο ∆ιάγραµµα 2.1 R = ymax – ymin όπου ymax και ymin είναι η µέγιστη και η ελάχιστη τιµή των εισοδηµάτων µιας κατανοµής. Μπορεί να «οµαλοποιηθεί» αν υπολογίσουµε το R/ymin.

Απεικονίζοντας την ανισότητα διαγραµµατικά Η παρέλαση των Νάνων προσελκύει την προσοχή στα υπερβολικά υψηλά εισοδήµατα. Η κατανοµή συχνοτήτων παρουσιάζει πολύ καθαρά τα µεσαία εισοδήµατα, αλλά όχι τα υψηλά. Ο λογαριθµικός µετασχηµατισµός απεικονίζει καλά τις πληροφορίες και στο µέσο και στα άκρα της κατανοµής, αλλά δεν ερµηνεύεται εύκολα. Κάθε τρόπος παρουσίασης δίνει έµφαση σε διαφορετικά σηµεία της κατανοµής.

∆είκτες ανισότητας Εύρος (Range) R Σχετική Μέση Απόκλιση (Relative Mean Deviation) M Διακύμανση (Variance) V Συντελεστής μεταβλητότητας (Coefficient of variation) c Συντελεστής Gini (Gini coefficient) G

∆είκτες ανισότητας- Εύρος Η έννοια του εύρους είναι πολύ παλιά. Πλάτωνας: “We maintain that if a state is to avoid the greatest plague of all -I mean civil war, though civil disintegration would be a better term - extreme poverty and wealth must not be allowed to arise in any section of the citizen-body, because both lead to both these disasters. That is why the legislator must now announce the acceptable limits of wealth and poverty. The lower limit of poverty must be the value of the holding. The legislator will use the holding as his unit of measure and allow a man to possess twice, thrice, and up to four times its value.” -The Laws, 745.

∆είκτες ανισότητας- Εύρος Προβλήµατα Σε µεγάλους ετερογενείς πληθυσµούς, το µέγιστο και το ελάχιστο εισόδηµα µπορούν µόνον να υποτεθούν. Η τιµή του δείκτη είναι εξαιρετικά ευαίσθητη στις ακραίες τιµές.

∆είκτες ανισότητας- Εύρος Το R παραµένει το ίδιο!

Πιθανή λύση: R = ybottom 5% – ytop 5% Πιο σοβαρό πρόβληµα: Τι συµβαίνει στην τιµή του R αν το ymax και το ymin παπραµείνουν σταθερά και το εισόδηµα όλων των υπολοίπων εξισωθεί σε ένα µέσο επίπεδο;

Δείκτες ανισότητας – Σχετική Μέση Απόκλιση (M) Σχετική Μέση Απόκλιση (Relative mean deviation) (M): η µέση απόσταση (σε απόλυτο µέγεθος) των ατοµικών εισοδηµάτων από το µέσο εισόδηµα, ως ποσοστό του µέσου εισοδήµατος.

Σχετική Μέση Απόκλιση (M) και η Παρέλαση των Νάνων Οι σκιασµένες περιοχές, οι οποίες έχουν ίδια επιφάνεια, είναι η περιοχή ανάµεσα στην καµπύλη και στην οριζόντια γραµµή που αντιπροσωπεύει το µέσο εισόδηµα. Όσο πιο µεγάλη είναι αυτή η περιοχή, τόσο µεγαλύτερη είναι και η ανισότητα (σκεφτείτε τι θα γίνει αν προσθέσουµε περισσότερους νάνους και περισσότερους γίγαντες).

Σχετική Μέση Απόκλιση (M) και η Παρέλαση των Νάνων Αν τυποποιήσουµε το δείκτη ανισότητας έτσι ώστε να µην εξαρτάται από τη µονάδα µέτρησης του εισοδήµατος (εποµένως διαιρούµε µε το συνολικό εισόδηµα, OCGA), προκύπτει η σχετική µέση απόκλιση, δηλαδή:

Δείκτες ανισότητας – Σχετική Μέση Απόκλιση (M)

Δείκτες ανισότητας – ο συντελεστής Gini (G) Ο συντελεστής Gini (G) υπολογίζεται µε βάση την καµπύλη Lorenz. Είναι ο λόγος της σκιασµένης περιοχής προς την περιοχή OCD.

Πρόβληµα: ας υποθέσουµε ότι αναδιανέµουµε το εισόδηµα µε τέτοιο τρόπο ώστε όλοι µε εισόδηµα µικρότερο του µέσου (αριστερά από το σηµείο Β) να έχουν ακριβώς το ίδιο εισόδηµα. Η επιφάνεια των σκιασµένων περιοχών παραµένει σταθερή και το M δεν αλλάζει! Όποια ανακατανοµή κι αν γίνει µόνο στα αριστερά ή στα δεξιά του Β, δεν επηρεάζει την ανισότητα!

Δείκτες ανισότητας – ο συντελεστής Gini (G) Σε μαθηματικούς όρους, ο G είναι η μέση διαφορά όλων των διαφορετικών ζευγών εισοδημάτων στον πληθυσμό, ως ποσοστό του συνολικού εισοδήματος :

Δείκτες ανισότητας – ο συντελεστής Gini (G) - Μειονεκτήματα Κύριο πρόβλημα Έτσι, ας υποθέσουμε ότι μεταβιβάζουμε € 1 από ένα άτομο με εισόδημα € 10,100 σε ένα άτομο με εισόδημα € 10,000. Αυτό έχει πολύ μεγαλύτερη επίδραση στη μείωση του G από ό,τι η μεταβίβαση € 1 από ένα άτομο με εισόδημα € 1,100 σε κάποιον με εισόδημα € 1,000 ή η μεταβίβαση € 1 από ένα άτομο με εισόδημα € 100,100 σε κάποιον με εισόδημα € 100,000. Αυτού του είδους η αξιολόγηση μπορεί να είναι επιθυμητή, αλλά αυτό δεν είναι εντελώς προφανές.

Δείκτες ανισότητας – ο συντελεστής Gini (G) - Μειονεκτήματα Κύριο πρόβληµα Οι τιµές του συντελεστή Gini είναι περισσότερο ευαίσθητες σε µεταβιβάσεις που γίνονται στα µεσαία εισοδηµατικά κλιµάκια: Μια µεταβίβαση εισοδήµατος από ένα σχετικά πλούσιο άτοµο σε ένα άτοµο µε εισόδηµα € x λιγότερο, έχει πολύ µεγαλύτερη επίδραση στον G αν τα δυο άτοµα είναι κοντά στο µέσο της κατανοµής εισοδήµατος παρά σε κάποια από τις δυο άκρες της. Επίδραση µεταβίβασης:

Δείκτες ανισότητας – Διακύμανση (V) Ας εξετάσουµε την κατανοµής συχνοτήτων και τον λογαριθµικό µετασχηµατισµό της. Χρησιµοποιούµε εργαλεία από τη στατιστική: µετράµε την ανισότητα ως τη διασπορά της κατανοµής συχνοτήτων

Δείκτες ανισότητας – Διακύμανση (V) Ας υποθέσουµε ότι υπάρχουν n άτοµα. Ορίζουµε τη διακύµανση (variance) (V) ως :

Μετράµε την διαφορά µεταξύ του εισοδήµατος του ατόµου yi και του µέσου εισοδήµατος y-bar, την υψώνουµε στο τετράγωνο (γιατί;), και βρίσκουµε το µέσο όρο των διαφορών στο συνολικό πληθυσµό.

Δείκτες ανισότητας – Συντελεστής μεταβλητότητας (c) Συντελεστής µεταβλητότητας (c):

Μετρική ανισότητα Πλεονεκτήµατα: Αν θέλουµε να απεικονίσουµε την ανισότητα σε διαφορετικές διαστάσεις, µπορούµε να το κάνουµε χρησιµοποιώντας διαφορετικούς δείκτες ανισότητας (I1, I2) Μπορούµε να απαντήσουµε στην ερώτηση «έχει αυξηθεί ή όχι η ανισότητα» µε ένα απλό “ναι” ή “όχι”.

Πρόβληµα: Αν θέλουµε να δώσουµε στην ανισότητα διαφορετικές διαστάσεις, τα αποτελέσµατα µπορεί να µην είναι σαφή. Ας δούµε το ακόλουθο παράδειγµα: Με αφετηρία το σηµείο B, το οποίο αντιστοιχεί σε I1 ανισότητα τύπου-1 και σε I2 ανισότητα τύπου-2, πώς συγκρίνουµε τα σηµεία B και D, ή B και E?

Δείκτες ανισότητας – Διακύμανση (V) Πρόβλημα Αν διπλασιάσουµε το εισόδηµα κάθε ατόµου (εποµένως διπλασιάσουµε επίσης και το µέσο εισόδηµα και στην ουσία δεν µεταβάλουµε την κατανοµή του εισοδήµατος), το V τετραπλασιάζεται. Λύση: Να τυποποιήσουµε το V.

« Μετρική» ανισότητα (χρήση δεικτών ανισότητας) ∆είκτης ανισότητας (απλός ορισµός): µια µετρική αριθµητική απεικόνιση των διαπροσωπικών εισοδηµατικών διαφορών σε ένα πληθυσµό. “µετρική” σηµαίνει ότι όλες οι πλευρές και διαστάσεις της ανισότητας συµπυκνώνονται σε έναν απλό αριθµό

Πρόβληµα µε τη χρήση δεικτών ανισότητας

Ιεραρχήσεις Τρόποι να συγκρίνουµε ολόκληρες κατανοµές εισοδήµατος, ακόµα και µε διφορούµενα αποτελέσµατα: Π.χ. ιεραρχήσεις καµπυλών Lorenz (µε βάση τις καµπύλες Lorenz)

Απλή περίπτωση: οι καµπύλες Lorenz δεν τέµνονται

Συγκρίσεις καµπυλών Lorenz Τι συµβαίνει στο µερίδιο του εισοδήµατος που αντιστοιχεί σε διαφορετικές οµάδες του πληθυσµού διαχρονικά (ή ως αποτέλεσµα της αναδιανεµητικής δράσης των κρατικών πολιτικών);

Απλή περίπτωση: οι καµπύλες Lorenz δεν τέµνονται B: Κατανομή εισοδήματος προ φόρων A: Κατανομή εισοδήματος μετά φόρων Η καμπύλη A βρίσκεται κοντύτερα από τη Β στη διαγώνιο της ισοκατανομής σε κάθε σημείο της. Τι σημαίνει αυτό; Π.χ. το φτωχότερο 20% του πληθυσμού έχει μεγαλύτερο ποσοστό του μετά-φόρων συνολικού εισοδήματος (καμπύλη Α) σε σχέση με το ποσοστό που είχαν από το προ-φόρων εισόδημα (καμπύλη Β). Επίσης το φτωχότερο 80% έχει μεγαλύτερο ποσοστό του μετά-φόρων εισοδήματος σε σχέση με το προ-φόρων εισόδημα (με άλλα λόγια το πλουσιότερο 20% του πληθυσμού έχει αναλογικά μικρότερο μέρος του μετά-φόρων εισοδήματος (καμπύλη Α) σε σχέση με το προ-φόρων εισόδημα (καμπύλη Β)).

Απλή περίπτωση: οι καµπύλες Lorenz δεν τέµνονται

∆ιαχρονικά? Τελικό εισόδηµα – Lorenz

Όποιο «κατώτερο ποσοστό» του πληθυσμού F(y) κι αν επιλέξουμε, αυτό παίρνει μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματος (y) στην κατανομή A σε σχέση με την κατανομή B.

1,0 0,9 1993 2000-1 (Equality Line)

0,8

Proportion of Income

0,7 0,6

Επομένως η κατανομή Α είναι ανώτερη dominates) από την κατανομή Β, και οδηγεί σε χαμηλότερη ανισότητα σύμφωνα με όλους σχεδόν τους δείκτες ανισότητας

Οι καμπύλες Lorenz τέμνονται

0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

Proportion of population

0,8

0,9

1,0

Ποια χρονιά ήταν η κατανομή πιο ίση;

Ιεράρχηση κατανοµών: περίληψη Αν υπάρχει ιεράρχηση κατά Lorenz, τότε οι περισσότεροι δείκτες ανισότητας συµφωνούν. Όταν οι καµπύλες Lorenz τέµνονται, δεν είναι δυνατόν να ιεραρχήσουµε τις εισοδηµατικές κατανοµές. Σε αυτήν την περίπτωση, οι διαφορετικοί δείκτες ανισότητας αποκτούν περισσότερο ενδιαφέρον.

Δείκτες ανισότητας που βασίζονται σε Συναρτήσεις Κοινωνικής Ευημερίας Βασικό εργαλείο είναι η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας (SWF) Αποδίδει σε κάθε κατανοµή ατοµικών χρησιµοτήτων έναν συγκεκριµένο αριθµό Όλες οι κατανοµές µπορούν να ιεραρχηθούν

Χρησιµοποιούµε ένα απλό πλαίσιο για να εκφράσουµε κάποια βασικά αξιώµατα

Υποθέτουµε ότι ο πληθυσµός είναι συγκεκριµένος, n ατόµων. Υποθέτουµε ότι η ατοµική χρησιµότητα είναι µετρήσιµη µε τη µεταβλητή x Το εισόδηµα προσαρµόζεται µε τις κλίµακες ισοδυναµίας Αποκλείεται η αλληλεξάρτηση των ατοµικών χρησιµοτήτων Η κοινωνική ευηµερία εξαρτάται µόνο από το διάνυσµα x := (x1, x2,…,xn )

Δείκτες ανισότητας που έχουμε εξετάσει μέχρι τώρα: βασικό πρόβλημα Ουσιαστικά είναι αυθαίρετοι Αυτό δε σημαίνει ότι η CV ή ο συντελεστής Gini είναι κακοί δείκτες Όμως ποια είναι η εννοιολογική τους βάση; Ποια είναι η σχέση με την κοινωνική ευημερία; Πρέπει να εξετάσουμε τη σχέση ανάμεσα στην ευημερία και την ανισότητα πιο άμεσα

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες Πέντε επιθυµητά χαρακτηριστικά: 1. Η ΣΚΕ είναι ατοµιστική και µη φθίνουσα, αν το επίπεδο κοινωνικής ευηµερίας σε κάθε κατάσταση A, που το συµβολίζουµε µε τον αριθµό WA, µπορεί να γραφτεί ως: WA = W(y1A, y2A,…, ynA) και, αν yiB ≥ yiA για κάθε i σηµαίνει, ceteris paribus, ότι WB ≥ WA, το οποίο σηµαίνει ότι η κατάσταση Β είναι τουλάχιστον όσο καλή είναι η κατάσταση A.

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες

Η ιδιότητα αυτή δηλώνει απλώς ότι το επίπεδο κοινωνικής ευηµερίας πρέπει να είναι συνάρτηση των ατοµικών εισοδηµάτων (ή του πλούτου, κλπ.), έτσι ώστε αν το εισόδηµα κάποιου ατόµου αυξάνεται, η κοινωνική ευηµερίας να µη µειώνεται. Η ιδέα ότι η κοινωνική ευηµερία δε µπορεί να µειώνεται όταν αυξάνεται το εισόδηµα δεν είναι ίσως τόσο αθώα: αποκλείει για παράδειγµα την περίπτωση, αν ένα εξωφρενικά πλούσιο άτοµο γίνει ακόµα πιο πλούσιο και το εισόδηµα όλων των υπολοίπων µείνει το ίδιο, η επίδραση στην ανισότητα να είναι τόσο µεγάλη ώστε η κοινωνική ευηµερία να µειωθεί.

2. Η ΣΚΕ είναι συµµετρική αν, W(y1, y2,...,yn) = W(y2; y1,...,yn) = … = W(yn, y2,...,y1);

Αυτό σηµαίνει ότι η συνάρτηση W χειρίζεται τα ατοµικά εισοδήµατα µε ανώνυµο τρόπο: η αξία της W δεν εξαρτάται από το ποιος θα πάρει ποιο εισόδηµα.

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες Με δεδοµένο ότι έχουµε προσαρµόσει τα εισοδήµατα όλων (π.χ. µε τις κλίµακες ισοδυναµίας), διαφορές σε ανάγκες έχουν ληφθεί υπόψη και η δεύτερη ιδιότητα (της συµµετρίας) είναι φυσικό επακόλουθο. ∆εν υπάρχει λόγος να αυξηθεί ή να µειωθεί η κοινωνική ευηµερία αν, π.χ., δυο άτοµα απλώς ανταλλάξουν εισοδήµατα.

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες Μια ΣΚΕ είναι προσθετική αν

όπου U1 είναι συνάρτηση µόνο του y1,, κλπ. Αν όλες οι παραπάνω ιδιότητες ικανοποιούνται, µπορούµε να γράψουµε τη ΣΚΕ ως:

όπου U είναι η ίδια συνάρτηση για όλα τα άτοµα και όπου το U(yi) αυξάνει όπως αυξάνει το yi.

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες

Αυτή είναι πολύ ισχυρή υπόθεση και είναι ανεξάρτητη από τις υποθέσεις 1 και 2. Σηµαίνει ότι αν θέλουµε να µετρήσουµε την αύξηση στην κοινωνική ευηµερία µεταξύ δυο καταστάσεων A και B (να υπολογίσουµε δηλαδή τη διαφορά WB – WA), σηµασία έχουν µόνο τα εισοδήµατα που έχουν µεταβληθεί, όχι το πώς µοιάζει όλη η εισοδηµατική κατανοµή.

Παράδειγµα: Ας υποθέσουµε ότι η µόνη αλλαγή είναι η αύξηση στο εισόδηµα του ατόµου 1 από € 20.000 σε € 21.000. Η υπόθεση ότι η ΣΚΕ είναι προσθετική σηµαίνει ότι η επίδραση αυτής της µεταβολής (το να αυξήσουµε το εισόδηµα του ατόµου 1 από € 20.000 σε € 21.000) είναι |(WB – WA) και είναι η ίδια για τη συγκεκριµένη µεταβολή, ανεξάρτητα αν όλοι οι υπόλοιποι έχουν εισόδηµα € 1 ή € 100.000.

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες

Ας συµβολίσουµε µε U(y1) την κοινωνική χρησιµότητα του ατόµου 1. Ο ρυθµός µε τον οποίο ο δείκτης αυτός αυξάνει καθώς αυξάνεται το εισόδηµα του 1 είναι

4. Η ΣΚΕ είναι αυστηρά κοίλη αν η στάθµιση ευηµερίας µειώνεται καθώς αυξάνεται το yi. Η έννοια της κοινωνικής οριακής χρησιµότητας (ή της στάθµισης ευηµερίας) είναι πολύ χρήσιµη. Ας υποθέσουµε ότι ένα πρόγραµµα κοινωνικής πολιτικής προκαλεί µια (µικρή) αλλαγή στα εισοδήµατα όλων των ατόµων: ∆y1,∆y2,…,∆yn. Ποια είναι η µεταβολή στην κοινωνική ευηµερία;

το οποίο µπορεί να θεωρηθεί ως η κοινωνική οριακή χρησιµότητα , ή η στάθµιση της ευηµερίας (welfare weight), του ατόµου 1. Η έννοια αυτή µου λέει πόσο αυξάνεται η κοινωνική ευηµερία αν δώσω ένα επιπλέον ευρώ στο άτοµο 1. Αν ισχύει η πρώτη ιδιότητα, καµιά στάθµιση ευηµερίας δε µπορεί να είναι αρνητική.

Εποµένως τα U’ λειτουργούν σε ένα σύστηµα συντελεστών στάθµισης όταν αθροίζουµε τις επιδράσεις του προγράµµατος για το συνολικό πληθυσµό.

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας: ιδιότητες

Πώς πρέπει να προσδιοριστούν οι συντελεστές στάθµισης; Η υπόθεση ότι η ΣΚΕ είναι αυστηρώς κοίλη µας λέει ότι όσο υψηλότερο είναι το εισόδηµα ενός ατόµου, τόσο µικρότερη πρέπει να είναι η στάθµιση ευηµερίας που πρέπει να του αποδοθεί. Αν υπάρχει αποστροφή προς την ανισότητα, αυτό µοιάζει λογικό : µια αναδιανοµή εισοδήµατος από τους πλούσιους προς τους φτωχούς θα έπρεπε να οδηγεί σε µια κοινωνικά προτιµητέα κατάσταση.

5. Η ΣΚΕ έχει σταθερή ελαστικότητα, ή σταθερή σχετική αποστροφή προς την ανισότητα αν η U(yi) µπορεί να γραφτεί ως

όπου ε είναι ο συντελεστής αποστροφής προς την ανισότητα, ο οποίος είναι µη αρνητικός

∆είκτες ανισότητας που βασίζονται σε µια ΣΚΕ

SWF-based inequality measures

Ας εισάγουµε την έννοια του ίσα διανεµηµένου ισοδύναµου επιπέδου εισοδήµατος (Υe), το οποίο είναι το ποσό του µικρότερου, κατά κεφαλή, συνολικού εισοδήµατος το οποίο αν διανεµηθεί εξίσου µας δίνει το ίδιο επίπεδο ευηµερίας µε την αρχική διανοµή, έτσι ώστε

Με ισοελαστική συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας, ο δείκτης γίνεται

W[U1(Ye), U2(Ye), …, Un(Ye)] = W[U1(Y1), U2(Y2), …, Un(Yn)]

Αν AI = 0.3, µπορούµε να πούµε ότι, αν το εισόδηµα ήταν ίσα διανεµηµένο, θα χρειαζόµασταν µόνο το (100-30)% = 70% του παρόντος εθνικού εισοδήµατος για να πετύχουµε το ίδιο επίπεδο κοινωνικής ευηµερίας.

Τότε ο δείκτης ανισότητας του Atkinson είναι AI = 1 – (Ye/ Y ) where Ye <

Βιβλιογραφικές αναφορές για πρόσθετη µελέτη: Amiel, Y. and Cowell, F.A. (1999) Thinking about Inequality, Cambridge University Press Atkinson, A. B. (1970) “On the Measurement of Inequality,” Journal of Economic Theory, 2, 244-263 Cowell, F. A. (2000) “Measurement of Inequality,” in Atkinson, A. B. and Bourguignon, F. (eds) Handbook of Income Distribution, North Holland, Amsterdam, Chapter 2, 87-166 The World Bank (2004) 2005 World Development Report: A Better Investment Climate for Everyone. Oxford University Press, New York The World Bank (2005) 2006 World Development Report: Equity and Development. Oxford University Press, New York.

1 n  AI = 1 −  ∑ (Yi / Y )1− e  n  i =1 

1 / 1− e

2. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ∆ΙΚΑΙΟΣΥΝΗ (επεξεργασία σηµειώσεων Β. Ράπανου) Εισαγωγή Στο προηγούµενο κεφάλαιο είδαµε ότι η απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών, κάτω από ορισµένες συνθήκες, οδηγεί σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας, δηλαδή η οικονοµία βρίσκεται σε ένα σηµείο πάνω στην καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας. Εκείνο που δεν διασφαλίζει η λειτουργία της αγοράς είναι η διανοµή της ευηµερίας µεταξύ των ατόµων, αφού δεν µπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα η διανοµή αυτή να είναι πολύ άνιση. Για παράδειγµα η λειτουργία της αγοράς µπορεί να οδηγήσει σε ένα σηµείο όπως το Α στο διάγραµµα 2.1, το οποίο µπορεί να θεωρείται από την κοινωνία ως αποδεκτή διανοµή της ευηµερίας. Αν όµως η αγορά µας οδηγήσει σε ένα σηµείο όπως το ∆ τότε είναι πιθανό η διανοµή αυτή να θεωρηθεί ως “άδικη”. Γεννάται εποµένως το ερώτηµα τι κάνουµε σε µια τέτοια περίπτωση.1

UA A • Γ

B •

•

∆

•

UB ∆ιάγραµµα 2.1. Αγορά και διανοµή κοινωνικής ευηµερίας

Με βάση το δεύτερο θεµελιώδες θεώρηµα των οικονοµικών της ευηµερίας, κάποιος θα µπορούσε να ισχυριστεί ότι θα µπορούσαµε να κάνουµε στην αρχή τέτοια κατανοµή των πόρων ώστε η απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών να µας οδηγήσει σε ένα σηµείο κοντά στο Α, διανοµή που θα ήταν αποδεκτή από την κοινωνία. Κάτι τέτοιο όµως είναι 1

Στην ανάλυση που ακολουθεί θα χρησιµοποιούµε εναλλακτικά και µε την ίδια σηµασία τους όρους ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη.

τελείως θεωρητικό και πρακτικά ανέφικτο. Ιδιαίτερα στις σύγχρονες κοινωνίες που η κατοχή από κάποια άτοµα πλούτου και παραγωγικών µέσων δεν είναι µόνο αποτέλεσµα φυσικών πόρων αλλά και ανθρώπινου κεφαλαίου το οποίο δεν κληρονοµείται. Επιπλέον, η ιδιωτική ιδιοκτησία προστατεύεται συνταγµατικά και εποµένως µια τέτοια ανακατανοµή δύσκολα θα µπορούσε να γίνει και µάλιστα συχνά αν χρειαστεί. Γι αυτό και πολλοί υποστηρίζουν ότι η επίτευξη µιας πιο ίσης διανοµής ευηµερίας µπορεί να γίνει µόνο µε την παρέµβαση του κράτους. Ποιο πρόβληµα όµως υπάρχει αν το κράτος παρέµβει και πάρει πόρους (ευηµερία) από το άτοµο Β (διάγραµµα 2.1) και τη δώσει στο άτοµο Α ώστε να πάµε σε ένα σηµείο µεταξύ Α και Β, όπου η διανοµή ευηµερίας είναι πιο ίση; Είναι όµως γενικότερα αποδεκτό ότι η επιβολή ενός φόρου, π.χ. ενός προοδευτικού φόρου εισοδήµατος, δηµιουργεί αντικίνητρα για εργασία και εποµένως οδηγεί σε µείωση του εισοδήµατος. Άρα η επιδίωξη µεγαλύτερης ισότητας στη διανοµή του εισοδήµατος προκαλεί µείωση του εισοδήµατος, δηλαδή αναποτελεσµατικότητα. Υπάρχει δηλαδή µια αρνητική σχέση (trade off) µεταξύ ισότητας (equity) και αποτελεσµατικότητας (efficiency).

Σχέση αποτελεσµατικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης Είναι σηµαντικό να διευκρινίσουµε από την αρχή ότι υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η δικαιότερη διανοµή ευηµερίας µπορεί να οδηγεί και σε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα και σε βελτίωση κατά Pareto. Ας πάρουµε, για παράδειγµα την περίπτωση που εκείνοι που ευηµερούν, οι σχετικά πλούσιοι, µπορεί να θεωρούν ότι η ευηµερία τους βελτιώνεται όταν βλέπουν τη θέση των φτωχών να βελτιώνεται. Σε µια τέτοια περίπτωση αλτρουισµού, θα είχαµε µια καµπύλη δυνατοτήτων ευηµερίας που θα είχε ένα σχήµα παρόµοιο µε εκείνο του διαγράµµατος 2.2. Έχει παρατηρηθεί ακόµη ότι οι µεγάλες ανισότητες στη διανοµή του εισοδήµατος σε µια χώρα συνδέεται µε αυξηµένη εγκληµατικότητα. Η µείωση εποµένως των ανισοτήτων µπορεί να οδηγήσει σε µείωση της εγκληµατικότητας και άρα σε αύξηση της αποτελεσµατικότητας στην οικονοµία. Έχουµε δηλαδή αποτελεσµατικότητα και ισότητα να έχουν µια θετική µεταξύ τους σχέση και όχι αρνητική, όπως συνήθως. Σχετικά µε το τι ακριβώς εννοούµε µε τον όρο ισότητα, κοινωνική δικαιοσύνη, δίκαιη διανοµή, κ.λ.π. δεν είναι κάτι απλό. Η προσέγγιση του θέµατος συνδέεται µε τις γενικότερες φιλοσοφικές απόψεις που υπάρχουν για την κοινωνία, την οργάνωση της, και

UA •

UB ∆ιάγραµµα 2.2. Καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας µε αλτρουισµό

τη λειτουργία της, ένα θέµα που έχει πολυσυζητηθεί και είναι πολύ ευρύ για να το πραγµατευθούµε στο κεφάλαιο αυτό. Στην ανάλυση που ακολουθεί θα χρησιµοποιούµε τους όρους αυτούς µε τη γενικότερη µορφή τους.2

Συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας Ας υποθέσουµε τώρα ότι η αγορά µας οδηγεί σε ένα σηµείο, στο διάγραµµα 2.1, όπως το ∆, το οποίο είναι αποτελεσµατικό αλλά η κατανοµή της ευηµερίας είναι πολύ άνιση. Μια διανοµή ευηµερίας που θα ήταν σε ένα σηµείο µεταξύ Α και Β θα ήταν ίσως δικαιότερη. Ας θεωρήσουµε όµως ότι µια τέτοια διανοµή είναι ανέφικτη αλλά ένα σηµείο όπως το Γ είναι επιτεύξιµο. Το σηµείο ∆ είναι αποτελεσµατικό αλλά θεωρείται ότι οδηγεί σε µεγάλη ανισότητα. Αντίθετα το σηµείο Γ θεωρείται ότι οδηγεί σε πιο δίκαιη διανοµή αλλά είναι αναποτελεσµατικό. Αν είχαµε να επιλέξουµε µεταξύ των δύο ποιο θα επιλέγαµε; Το ερώτηµα δεν είναι τεχνικό και για να απαντηθεί απαιτείται αξιολογική κρίση µε βάση τα πρότυπα της κοινωνίας. Μια προσέγγιση θα µπορούσε να είναι παρόµοια µε εκείνη που ακολουθήσαµε στο κεφάλαιο 1 και να εισαγάγουµε την έννοια της καµπύλης κοινωνικής αδιαφορίας, δηλαδή µια συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας.

Για µια συνοπτική παρουσίαση των βασικών ιδεών για την κοινωνική δικαιοσύνη βλέπε Barr (1998), κεφάλαιο 3. Για τη σχέση αποτελεσµατικότητας και ισότητας βλέπε π.χ. Boadway and Bruce (1984), και Sen (1973).

Μαθηµατικά µπορούµε να παραστήσουµε τη συνάρτηση αυτή στη γενικότερη της µορφή ως εξής: W=W(U1, U2, …,Un)

(2.1)

Όπου Ui είναι το επίπεδο ευηµερίας (χρησιµότητας) του ι ατόµου, µε ι=1,2,…,n άτοµα στην οικονοµία. Για να κάνουµε την ανάλυση πιο απλή ας υποθέσουµε ότι έχουµε δύο άτοµα στην οικονοµία το Α και το Β. Η πιο γενική µορφή της συνάντησης θα είναι τότε W=W(UA, UB)

(2.2)

Η ειδικότερη µορφή που µπορεί να πάρει η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας εξαρτάται από τις απόψεις που έχει µια κοινωνία για την ισότητα στη διανοµή της κοινωνικής ευηµερίας. Για να διευκολυνθεί η ανάλυση µας θα πάρουµε µόνο τρεις µορφές της συνάρτησης.

1. Ωφελιµιστική (utilitarian), η οποία υποθέτει ότι η κοινωνική ευηµερία είναι ίση µε το άθροισµα της ευηµερίας όλων των ατόµων της κοινωνίας και η συνάρτηση παίρνει τη µορφή W=U1+U2+…

(2.3)

2. Ροουλσιανή (Rawlsian), η οποία θεωρεί ότι η κοινωνική ευηµερία βελτιώνεται µόνο

όταν βελτιωθεί η ευηµερία του ατόµου που είναι στη δυσµενέστερη θέση

της

κοινωνίας και παίρνει τη µορφή W=min{ U1 ,U2, …}

(2.4)

3. Ισοελαστική (Isoelastic), η οποία παίρνει µια ενδιάµεση θέση σε σχέση µε τις δύο προηγούµενες µορφές συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας και η µορφή της είναι

∑

∞ i

1− e U i

1 − e

(2.5)

και η κοινωνική ευηµερία εξαρτάται από το βαθµό αποφυγής της ανισότητας, όπως αυτός µετράται από το e. Μεγαλύτερη τιµή του e σηµαίνει µεγαλύτερη επιθυµία αποφυγής της ανισότητας. Έτσι αν e=0 , η συνάρτηση παίρνει τη µορφή της ωφελιµιστικής συνάρτησης και αν e=∞ η συνάρτηση παίρνει τη µορφή της Ροουλσιανής συνάρτησης. Για τιµές του e µεταξύ των δύο άκρων έχουµε ενδιάµεσα επίπεδα αποφυγής ανισότητας.

Το διάγραµµα 2.3 παρουσιάζει τρεις καµπύλες κοινωνικής αδιαφορίας που περνούν από το σηµείο Α, κάθε µια από τις οποίες αντιπροσωπεύει τις πιο πάνω µορφές συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας. Ο κάθετος άξονας δείχνει την ευηµερία του Α ατόµου και ο οριζόντιος την ευηµερία του Β ατόµου. Για τη διευκόλυνση της ανάλυσης µας ας

Ευηµερία Α ατόµου

υποθέσουµε ότι µπορούµε να µετρήσουµε την ευηµερία σε συγκρίσιµες µονάδες.

∆

WR WM

450

WB Ευηµερία Β ατόµου

∆ιάγραµµα 2.3.Εναλλακτικές συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας Η καµπύλη WB είναι η καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας της ωφελιµιστικής συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας και είναι ευθεία γραµµή µε κλίση -1 επειδή είναι αδιάφορη για την ισότητα. Ανεξάρτητα από τη διανοµή της ευηµερίας αυτή παραµένει πάντα η ίδια. Οποιαδήποτε αύξηση στο άθροισµα των χρησιµοτήτων αυξάνει την κοινωνική ευηµερία µε το ίδιο ποσό ανεξάρτητα από το ποιος τη λαµβάνει. Μια µετάβαση από το σηµείο Α στο σηµείο Β αυξάνει την κοινωνική ευηµερία, αφού το σηµείο Β είναι

σε µια ανώτερη καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας (δεν παριστάνεται), ανεξάρτητα από το αν αυξάνει η ανισότητα στη διανοµή της ευηµερίας.3 Η WR είναι η Ροουλσιανή καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας, η οποία έχει σχήµα ορθής γωνίας, µε την κορυφή της πάνω στη γραµµή 450 η οποία δείχνει την ίση διανοµή εισοδήµατος. Ξεκινώντας από το σηµείο Α, που είναι σηµείο ίσης διανοµής, η κοινωνική ευηµερία δεν µπορεί να αυξηθεί µόνο µε την αύξηση της ευηµερίας του ενός ατόµου, ανεξάρτητα από το πόσο µεγάλη είναι αυτή η αύξηση. Για να αυξηθεί η κοινωνική ευηµερία πρέπει αν αυξηθεί και για τα δύο άτοµα, π.χ. σηµείο Γ. Για τον Rawls ( µεγάλο Αµερικανό φιλόσοφο) ο µόνος τρόπος για να αυξηθεί η κοινωνική ευηµερία είναι να βελτιωθεί η θέση του ατόµου που είναι στη χειρότερη θέση στην κοινωνία. Για να δούµε τη διαφορά µεταξύ ωφελιµιστικού κριτηρίου (Bentham) και του κριτηρίου του Rawls αρκεί να συγκρίνουµε τη µετάβαση από το σηµείο Α στο σηµείο Β. Σύµφωνα µε τον Bentham έχουµε βελτίωση της κοινωνικής ευηµερίας, αφού είµαστε πάνω σε µια ανώτερη καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας, ενώ για το Rawls η κοινωνική ευηµερία µειώνεται, αφού η ευηµερία του ατόµου που είναι στη χειρότερη θέση µειώνεται. Η WΜ είναι µια ενδιάµεση µορφή καµπύλης κοινωνικής αδιαφορίας και έχει σχήµα συνήθους καµπύλης αδιαφορία;. Στη συνάρτηση αυτή η ισότητα ενδιαφέρει αλλά σηµαντικό ρόλο παίζει και το µέγεθος κατά το οποίο αυξάνεται η ευηµερία του ενός ατόµου. Για παράδειγµα, η µετάβαση από το σηµείο Α στο σηµείο Β αυξάνει την ευηµερία του Α ατόµου, µειώνει όµως την κοινωνική ευηµερία, αφού το σηµείο Β θα βρίσκεται σε µια χαµηλότερη καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας. Αν όµως η αύξηση που παίρνει το άτοµο Β είναι αρκετά µεγάλη, π.χ. µετάβαση από το σηµείο Α στο σηµείο ∆ αυξάνει σηµαντικά την κοινωνική ανισότητα, παρόλα αυτά η κοινωνική ευηµερία αυξάνει. Η αύξηση στη συνολική κοινωνική ευηµερία θεωρείται αρκετά µεγάλη και αντισταθµίζει την αύξηση στην ανισότητα. Για να δούµε πως η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας λαµβάνει υπόψη τη σχέση ισότητας-αποτελεσµατικότητας θα χρησιµοποιήσουµε το διάγραµµα 2.4.

Η καµπύλη

δυνατοτήτων ωφέλειας UU παριστάνει όλα τα σηµεία που είναι άριστα κατά Pareto. Το βασικό ερώτηµα είναι ποιο από όλα αυτά τα άριστα σηµεία θα επιλέξουµε. Στο διάγραµµα 2.4 έχουµε επίσης µερικές καµπύλες κοινωνικής αδιαφορίας που η κάθε µία αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό επίπεδο κοινωνικής ευηµερίας. Η συνάρτηση κοινωνικής

Η συνάρτηση αυτή λέγεται συχνά ως συνάρτηση του Bentham, από το όνοµα του Βρετανού φιλοσόφου Bentham οποίος το 1789 πρότεινε ως κριτήριο κοινωνικής ευηµερίας την αρχή της µεγιστοποίησης του αθροίσµατος των ατοµικών ωφελειών.

.Γ

Ευηµερία A ατόµου

Β WD W E

WB WA 45

Ευηµερία Β ατόµου

∆ιάγραµµα 2.4. Κοινωνική ευηµερία και καµπύλη δυνατοτήτων ευηµερίας

ευηµερίας την οποία αντιπροσωπεύουν οι καµπύλες αυτές είναι εκείνη της ενδιάµεσης θέσης, µεταξύ της ωφελιµιστικής και της Ροουλσιανής συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας. Η κοινωνική ευηµερία αυξάνει όσο µετακινούµαστε σε µια ανώτερη καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας. Ας πάρουµε τώρα ένα παράδειγµα. Το σηµείο Α είναι αποτελεσµατικό και το επίπεδο κοινωνικής ευηµερίας δίνεται από την καµπύλη WA. Το σηµείο Β δεν είναι αποτελεσµατικό αλλά βρίσκεται σε µια ανώτερη καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας, πράγµα που σηµαίνει ότι αν και λιγότερο αποτελεσµατικό από το Α, η κοινωνία θεωρεί ότι δίνει µεγαλύτερη ευηµερία. Η µέγιστη δυνατή ευηµερία επιτυγχάνεται στο σηµείο Γ, όπου η καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας εφάπτεται της καµπύλης δυνατοτήτων ωφέλειας. Υψηλότερα επίπεδα ευηµερίας, όπως π.χ. το WD δεν είναι εφικτό. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το σηµείο που µεγιστοποιεί την κοινωνική ευηµερία δεν είναι εκείνο που δίνει ίση διανοµή ευηµερίας. Το σηµείο στο οποίο η διανοµή ευηµερίας είναι ίση είναι το Ε, το οποίο είναι πάνω στη γραµµή 450. Με τη δεδοµένη συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας, η κοινωνία θεωρεί ότι το σηµείο Γ είναι εκείνο που µεγιστοποιεί την ευηµερία της. Η κοινωνία δηλαδή θεωρεί ότι ένα ανώτερο επίπεδο συνολικής ευηµερίας αντισταθµίζει την ωφέλεια από την απώλεια από τη µεγαλύτερη ανισότητα.

Αποτελεσµατικότητα και κοινωνική δικαιοσύνη: ∆ιάφορα κριτήρια Με βάση την πιο πάνω ανάλυση µπορούµε τώρα να προχωρήσουµε σε συγκρίσεις για τη σχέση αποτελεσµατικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης µε βάση τις τρεις µορφές συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας που αναφέραµε πιο πάνω, δηλαδή την ωφελιµιστική, τη Ροουλσιανή και την ισοελαστική ή ενδιάµεση. Για το σκοπό αυτό θα χρησιµοποιήσουµε το διάγραµµα 2.5, στο οποίο έχουµε την ίδια καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας, όπως το 2.4.

Bentham Χρησιµότητα Α ατόµου

Ενδιάµεση Α

Rawls

450 Χρησιµότητα Β ατόµου

∆ιάγραµµα 2.5. Μεγιστοποίηση κοινωνικής ευηµερίας µε εναλλακτικές συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας

Η µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας µε βάση την ενδιάµεση συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας είναι το σηµείο Β. Αν ως κριτήριο χρησιµοποιούσαµε την ωφελιµιστική συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας (Bentham) τότε το σηµείο στο οποίο η ευηµερία µεγιστοποιείται είναι το Α, θα έχουµε δηλαδή µεγαλύτερη ανισότητα στη διανοµή της ευηµερίας µεταξύ των δύο ατόµων. Με βάση τη συνάρτηση που προτείνει ο Rawls η κοινωνική ευηµερία µεγιστοποιείται στο σηµείο Ε, όπου έχουµε ίση διανοµή ευηµερίας µεταξύ των δύο ατόµων. Από την πιο πάνω παρουσίαση γίνεται σαφές ότι η αξιολόγηση της αποτελεσµατικής κατανοµής των πόρων µε βάση κοινωνικά κριτήρια είναι µια πολύπλοκη διαδικασία. Αν µάλιστα λάβουµε υπόψη µας ότι τα άτοµα µιας κοινωνίας δεν έχουν όλα τις ίδιες απόψεις για κοινωνική δικαιοσύνη, τότε γίνεται αντιληπτό ότι η χρήση αυτών των

κριτηρίων για τη διατύπωση προτάσεων για οικονοµική πολιτική δεν είναι πολύ πρακτική. Κατ’ αρχή είναι δύσκολο να µετρηθεί η ευηµερία και γι αυτό συνήθως ως δείκτης της ευηµερίας χρησιµοποιείται το εισόδηµα. Ο δείκτης όµως αυτός αµφισβητείται από πολλούς αφού υπάρχουν και άλλα στοιχεία τα οποία µπορεί να βελτιώνουν τη ζωή και το επίπεδο ευηµερίας του ατόµου και τα οποία δεν αντανακλώνται στο εισόδηµα. Είναι ακόµη πιθανό, ένα άτοµο να θεωρεί ότι η ανισότητα στη διανοµή του εισοδήµατος αντανακλά περισσότερη εργασία ή ειδικές δεξιότητες του ατόµου και για τις οποίες αν δεν αµειφθεί το άτοµο αυτές ίσως και να µην εκδηλωθούν για όφελος της κοινωνίας. Παρ’ όλες αυτές τις αδυναµίες τα πιο πάνω κριτήρια µας βοηθούν στο να µην παραµελούµε σηµαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη διαµόρφωση της οικονοµικής πολιτικής, την οποία τελικά αποφασίζουν οι εκλεγµένες κυβερνήσεις.

Αναδιανοµή εισοδήµατος και µέτρηση ανισότητας Εξετάζοντας το θέµα της κοινωνικής δικαιοσύνης ή της ισότητας στην οικονοµική ανάλυση, το ερώτηµα είναι πως µπορούµε να τη µετρήσουµε. Μέχρι τώρα αναφερόµαστε στην κοινωνική ευηµερία, µια έννοια η οποία όµως δεν προσδιορίζεται ακριβώς. Το ίδιο ισχύει και για την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης ή ισότητας. Για την άσκηση όµως της οικονοµικής πολιτικής είναι σηµαντικό να µπορούµε να εκφράσουµε ποσοτικά τις έννοιες αυτές. Το θέµα είναι ένα από τα πιο πολυσυζητηµένα της οικονοµικής ανάλυσης.4 Στην ανάλυση που ακολουθεί θα ασχοληθούµε πολύ συνοπτικά και µόνο εισαγωγικά µε το θέµα της ισότητας. Κατ’ αρχήν πρέπει να διακρίνουµε µεταξύ δύο εννοιών. Η µια αφορά την ισότητα ως αποτέλεσµα, δηλαδή ασχολείται µε το αν τα µερίδια ευηµερίας που παίρνουν τα άτοµα µιας κοινωνίας είναι δίκαια. Η άλλη έννοια ασχολείται µε την ισότητα ως διαδικασία, µε το αν δηλαδή η διαδικασία και οι µέθοδοι της διανοµής των µεριδίων ευηµερίας είναι δίκαιες. Υπάρχει όµως και ένα άλλο θέµα που αφορά τη µορφή των µεριδίων ευηµερίας που παίρνουν τα άτοµα ή οι κοινωνικές οµάδες. Μας ενδιαφέρει δηλαδή το πώς µοιράζεται η γενική κοινωνική ευηµερία ή η διανοµή ορισµένων αγαθών και υπηρεσιών; Αν για παράδειγµα θεωρήσουµε ότι το εισόδηµα είναι προσεγγιστικά ένας καλός δείκτης ευηµερίας το ερώτηµα είναι αν θα πρέπει να ενδιαφερόµαστε το πώς διανέµεται το εισόδηµα ή ορισµένα µόνο αγαθά όπως π.χ. υγεία, παιδεία, κ.α Το βασικό επιχείρηµα για

Βλέπε π.χ. Atkinson (1970), Sen (1973),και Cowell (1977).

τη δεύτερη προσέγγιση είναι απλό. Σε µια οικονοµία της αγοράς, η διανοµή του εισοδήµατος προσδιορίζεται, σε µεγάλο βαθµό, από τις δυνάµεις της αγοράς. Είναι όµως απαραίτητο ορισµένα βασικά αγαθά, όπως τροφή, στέγη, ένδυση, βασικές υπηρεσίες υγείας, πολιτικά δικαιώµατα και παρόµοια αγαθά και υπηρεσίες να παρέχονται σε όλους και η απόκτηση τους να µην επαφίεται στις δυνάµεις της αγοράς και µόνο.5 Το γεγονός ότι το εισόδηµα, που χρησιµοποιείται ευρέως ως δείκτης ευηµερίας δεν είναι επαρκές µέτρο που απεικονίζει την ευηµερία ατόµων ή κοινωνικών οµάδων είναι γενικότερα αναγνωρισµένο

και

γι

αυτό

χρησιµοποιούνται

και

συµπεριλαµβάνουν και άλλα στοιχεία εκτός από το εισόδηµα.

άλλοι

δείκτες,

οι

οποίοι

∆είκτης Gini και καµπύλη Lorenz Υπάρχουν πολλοί τρόποι µέτρησης της ισότητας ή ανισότητας στη διανοµή της ευηµερίας ή του εισοδήµατος, αν θεωρήσουµε ότι το εισόδηµα είναι ένας καλός δείκτης ευηµερίας. Το πλέον γνωστό τέτοιο µέτρο είναι η καµπύλη Lorenz και ο άµεσα συνδεόµενος δείκτης Gini. Η καµπύλη Lorenz δείχνει τη σχέση µεταξύ δύο µεταβλητών Χ και Υ που ορίζονται ως εξής: Χ= το ποσοστό (από 0 έως 100) του πληθυσµού το οποίο κατατάσσεται µε ανιούσα σειρά και ξεκινά από εκείνους που έχουν το µικρότερο ποσό του εισοδήµατος (αγαθού ή υπηρεσίας). Υ= το ποσοστό (από 0 έως 100) του ποσού του εισοδήµατος (αγαθού ή υπηρεσίας) το οποίο παίρνει το Χ ποσοστό του πληθυσµού. Ας πάρουµε την καµπύλη Lorenz που απεικονίζεται στο διάγραµµα 2.15.

Βλέπε Tobin (1970). Χαρακτηριστικό παράδειγµα ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης που χρησιµοποιείται τα τελευταία χρόνια από τα Ηνωµένα Έθνη. Βλέπε για παράδειγµα, UNDP Human Development Report, 2003.

100

Ποσοστό εισοδήµατος

∆είκτης Gini = A/(A+B)

Α Καµπύλη Lorenz 45ο

B 100

Ποσοστό πληθυσµού ∆ιάγραµµα 2.15. Καµπύλη Lorenz

Στο τετράγωνο που παρουσιάζεται, ο κάθετος άξονας απεικονίζει το ποσοστό εισοδήµατος από το 0 στο 100 και ο οριζόντιος άξονας σωρευτικά το ποσοστό του πληθυσµού, από 0 µέχρι 100. Κάθε καµπύλη Lorenz ξεκινά από την αρχή του τετραγώνου, όπου Χ=Υ=0 και τελειώνει στην απέναντι γωνία του τετραγώνου όπου Χ=Υ=100. Αν υπάρχει πλήρης ισότητα στη διανοµή του εισοδήµατος τότε η καµπύλη Lorenz είναι η διαγώνιος του τετραγώνου (γραµµή 450), που δηλώνει π.χ. ότι το 10% του πληθυσµού έχει το 10% του εισοδήµατος, το 20% του πληθυσµού το 20% του εισοδήµατος κ.ο.κ. Αν πάλι ένα άτοµο έχει όλο το εισόδηµα τότε η καµπύλη Lorenz είναι η ορθή γωνία που σχηµατίζεται από τον οριζόντιο άξονα από το 0 µέχρι το 100 και από εκεί και πέρα γίνεται κάθετη συµπίπτοντας µε τον κάθετο άξονα µέχρι το 100. Γίνεται εποµένως φανερό ότι όσο η καµπύλη Lorenz πλησιάζει τη διαγώνιο γραµµή των 450 τόσο η διανοµή του εισοδήµατος είναι πιο ίση και αντίθετα όσο αυτή αποµακρύνεται η ανισότητα στη διανοµή αυξάνει. Μαθηµατικά η ανισότητα µετριέται µε το δείκτη Gini ο οποίος είναι ο λόγος της περιοχής Α στο διάγραµµα ως προς το (Α+Β). Πιο συγκεκριµένα, αν υπάρχουν n άτοµα µε εισοδήµατα yi (i=1,2,…,n και

yi<yj για i<j) και το µέσο εισόδηµα είναι y , ο

συντελεστής Gini είναι G =1+

1 1 − 2 ( y 1 + 2 y 2 + ... + ny n ) n n y

(2.10)

Αν G=1, τότε ένα άτοµο έχει όλο το εισόδηµα. Αν G=0, τότε όλα τα άτοµα έχουν το ίδιο εισόδηµα. Ο δείκτης Gini χρησιµοποιείται συχνά για τη µέτρηση της ανισότητας, αλλά δύσκολα µπορεί να θεωρηθεί ως δείκτης κοινωνικής ευηµερίας, διότι η στάθµιση που θέτει στην ευηµερία του ατόµου εξαρτάται από τη θέση του στην κατάταξη και όχι από το εισόδηµα του (βλέπε εξίσωση 2.10). Ας υποθέσουµε τώρα ότι µια κρατική παρέµβαση π.χ. επιβολή φόρου ή µια µεταβιβαστική πληρωµή, µεταβάλλει τη διανοµή του εισοδήµατος και η νέα διανοµή είναι εκείνη που δείχνει η διακεκοµµένη καµπύλη Lorenz στο διάγραµµα 2.16.

Ποσοστό εισοδήµατος

100

Καµπύλη Lorenz µετά τη µεταβολή

Καµπύλη Lorenz πριν τη µεταβολή 100

0 Ποσοστό πληθυσµού ∆ιάγραµµα 2.16. Μεταβολή στην καµπύλη Lorenz

Είναι σαφές από το διάγραµµα 2.16 ότι η νέα (διακεκοµένη) καµπύλη Lorenz είναι πλησιέστερα στη γραµµή 45ο και άρα η διανοµή εισοδήµατος είναι πιο ίση από πριν. Είναι όµως δυνατόν µετά την παρέµβαση η νέα καµπύλη Lorenz να έχει διαφορετικό σχήµα και να τέµνει την παλία καµπύλη, όπως στο διάγραµµα 2.17. Στην περίπτωση αυτή δεν µπορούµε να πούµε ξεκάθαρα αν η νέα διανοµή εισοδήµατος είναι πιο ίση από την αρχική. Επειδή η ύπαρξη διασταυρούµενων καµπυλών Lorenz δεν µπορεί να αποκλειστεί, γίνεται σαφές ότι το µέτρο αυτό µέτρησης της ανισότητας στη διανοµή του εισοδήµατος, δηλαδή ο δείκτης του Gini, δηµιουργεί προβλήµατα και γι’ αυτό έχουν προταθεί αρκετά άλλα µέτρα, µερικά από τα οποίια θα εξετάσουµε αµέσως πιο κάτω.

Ποσοστό εισοδήµατος

100

Καµπύλη Lorenz µετά τη µεταβολή

Καµπύλη Lorenz πριν τη µεταβολή 100

0 Ποσοστό πληθυσµού ∆ιάγραµµα 2.17. ∆ιασταυρούµενες καµπύλες Lorenz

Συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας Η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας είναι µια αµφιλεγόµενη έννοια, η οποία έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις µεταξύ των οικονοµολόγων.. Προς το παρόν θα δεχτούµε ότι µια τέτοια συνάρτηση υπάρχει και µπορεί να πάρει τις διάφορες µορφές που αναφέραµε πιο πάνω. Μια ριζοσπαστική προσέγγιση στην έννοια της συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας είναι εκείνη του Rawls. Ο Rawls υποστηρίζει ότι ο κατάλληλος τρόπος να προσεγγίσουµε τη θεωρία της δικαιοσύνης είναι να υποθέσουµε ότι το άτοµο ξεκινά από µια «αρχική θέση» βρισκόµενο πίσω από ένα «πέπλο άγνοιας». Ας φανταστούµε τώρα ότι το άτοµο καλείται να συµφωνήσει στη θέσπιση των κανόνων που θα διέπουν την κοινωνική και οικονοµική διάρθρωση τηςκοινωνίας στην οποία θα ζει, τη θέσπιση ας πούµε ενός συντάγµατος.. Για να είναι η διαδικασία αµερόληπτη ας φανταστούµε ότι: α) το άτοµο ξέρει πολύ λίγα, εκτός από τα πλέον γενικά στοιχεία, της ανθρώπινης κοινωνίας. β) έχει άγνοια για το ποια πιθανό θα είναι η δική του θέση στην κοινωνία. γ) ποια θα είναι η αρχική του περιουσία και δ) δεν ξέρει ακριβώς που είναι τα συµφέροντα του. Με΄βάση αυτά ποια θα πρ΄πει να είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του συντάγµατος στο οποίο το άτοµο θα συµφωνήσει; Για το Rawls πρέπει να υπάρχουν δύο βασικοί κανόνες.

1. Όλα τα άτοµα έχουν δικαίωµα στην πιο ευρεία βασική ελευθερία που είναι συµβατή µε την ίδια ελευθερία για τα άλλα άτοµα. 2. Αποκλίσεις απο την κοινωνική και οικονοµική ισότητα δικαιολογούνται, µε την προϋπόθεση ότι δεν παραβιάζεται ο πρώτος κανόνας και µε την προϋπόθεση ότι α. Είναι υπέρ του λιγότερο προνοµιούχου ατόµου, δηλαδή πρέπει να γίνονται αλλαγές που βελτιώνουν τη θέση του ατόµου που είναι στη δυσµενέστερη θέση στην κοινωνία. Η αρχή αυτή της βελτίωσης της θέσης του ατόµου µε τη µικρότερη ευηµερία λέγεται κανόνας maximin. β. Οι αλλαγές αυτές είναι ανοιχτές σε όλους-αρχή της ισότητας των ευκαιρειών. Η αρχή 2α έχει ονοµαστεί και αρχή της διαφοράς και έχουν γραφτεί πολλά για τα πλεονεκτήµατα και της αδυναµίες της. Για την οικονοµική ανάλυση θα εξετάσουµε τις απόψεις του Rawls µε βάση τη συνάρτηση που αναφέραµε πιο πάνω (2.4). Πιο συγκεκριµένα θα το συνδέσουµε µε το δείκτη του Atkinson (AI) για τη διανοµή του εισοδήµατος. Θα υποθέσουµε ότι η συνάρτηση χρησιµότητας του ατόµου, µε βάση το εισόδηµα του (Υ), µας δίνεται από τη συνάρτηση ισοελαστικής µορφής

(Yi )1− e U (Yi ) = 1− e

(2.11

Η οριακή χρησιµότητα του εισοδήµατος είναι

dU (Yi ) / dYi = Yi − e

(2.12)

Με βάση την οφελιµιστική προσέγγιση η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας παίρνει τη µορφή n

W (U 1 ,U 2 ,...,U n ) = ∑U (Yi )

(2.13)

i =1

και µε βάση τη συνάρτηση (2.11) έχουµε ότι

[

W = ∑ (Yi ) i =1

1− e

]

1 1− e

(2.14)

Στο σηµείο αυτό, ακολουθώντας τον Atkinson, εισάγουµε την έννοια του ίσα διανεµηµένου ισοδύναµου επιπέδου εισοδήµατος (Υe), το οποίο είναι το ποσό του µικρότερου, κατά κεφαλή, συνολικού εισοδήµατος το οποίο αν διανεµηθεί εξίσου µας δίνει το ίδιο επίπεδο ευηµερίας µε την αρχική διανοµή. Έτσι έχουµε ότι

W [U 1 (Ye ),U 2 (Ye ),...,U n (Ye )] = W [U 1 (Y1 ),U 2 (Y2 ),...,U n (Yn )] Ο δείκτης του Atkinson είναι

AI = 1 − (Ye / Y )

(2.15)

όπου Y είναι το µέσο εισόδηµα και Ye < Y , το οποίο κάνει µε την ισοελαστική συνάρτηση το δείκτη Atkinson

1 n  AI = 1 −  ∑ (Yi / Y )1−e   n i=1 

1 1−e

(2.16)

Οι διανεµητικές προτιµήσεις της κοινωνίας περιλαµβάνονται στην παράµετρο e. Στο διάγραµµα 2.19 έχουµε δύο άτοµα τα Α και Β. Όταν e=0 υπάρχει αδιαφορία για τη διανοµή εισοδήµατος και η καµπύλη αδιαφορίας είναι ευθεία µε κλίση 45ο . Όταν e=∞ έχουµε την περίπτωση του κριτηρίου του Rawls. Για κάθε αρχική διανοµή εισοδήµατος, ας πούµε στο σηµείο α, η γραµµή 45ο στους άξονες δείχνουν όλες τις κατανοµές εισοδήµατος που επιτυγχάνονται από το σηµείο α, την αρχική διανοµή. Η γραµµή 45ο που ξεκινά από την αρχή των αξόνων αντιπροσωπεύει ίσο (µέσο) εισόδηµα για τα άτοµα Α και Β. Για το α η σχετική ίση διανοµή είναι στο σηµείο β.

SW0 (e=∞)

ΥB

SW0 (e=0) α

SW2 (e=∞) SW1 (e=1)

δ 0

45ο

SW0 (e=1) ΥA

∆ιάγραµµα 2.19. ∆είκτης Atkinson και ισότητα

Όταν e=1, το σηµείο α είναι πάνω στη SW0 και το β πάνω στην SW1 . Αυτό αντιπροοσωπεύει τη διαφορά (όφελος) στην κοινωνική ευηµερία που προκαλείται από τη µετακίνηση από το α στο β. Με βάση τον ορισµό που δώσαµε πιο πάνω, το σηµείο γ είναι το ίσα διανεµόµενο ισοδύναµο του σηµείου α, Y 1 . Έτσι έχουµε e

AI =

( SW1 − SW0 ) SW0 0β − 0γ γβ = 1− = = 0β 0β SW1 SW1

(2.17)

Το δείκτη µπορούµε να τον κατανοήσουµε καλύτερα αν δώσουµε στο δείκτη µερικές ειδικές τιµές (από 0 στο 1). Με ΑΙ=0,4, αν δηλαδή µόνο το 60% του συνολικού εισοδήµατος διανεµόταν εξίσου, αυτό θα εθεωρείτο ως κοινωνικά ισοδύναµο. Από την εξίσωση (2.15) έχουµε, µε κάποια αναδιάταξη, την επιβεβαίωση του πιο πάνω.

Ye = Y (1 − AI )

(2.18)

Καθώς το σηµείο γ, στο διάγραµµα 2.19, πλησιάζει το β ο δείκτης τείνει στο µηδέν, πράγµα που σηµατοδοτεί ισότητα των εισοδηµάτων. Αν το γ πλησιάζει την αρχή των αξόνων ο δείκτης τείνει στο 1, που σηµαίνει πλήρη ανισότητα στη διανοµή. Για e=0 ο δείκτης θα γίνη 0/0β και για e=∞ , η περίπτωση του Rawls, δβ/0β. Το βασικό στοιχείο του δείκτη είναι ότι περιορίζει όλα τα επιχειρήµατα για την κατάλληλη µορφή της συνάρτησης κοινωνικής ευηµερίας στην τιµή που παίρνει το e. Αν και δεν ξέρουµε το e αυτό µας διευκολύνει τη συζήτηση για την αντίστροφη σχέση µεταξύ αποτελεσµατικότητας και ισότητας. Βιβλιογραφικές Αναφορές Atkinson, A. B. (1970), “On the measurement of inequality”, Journal of Economic Theory, 2, 244-263. Cowell, F.A. (1977), Measuring Inequality. Oxford: Philip Allan, Sen A. On Economic Inequality. Oxford: Oxford University Press, 1973. Tobin, J. (1970), “On Limiting the domain of inequality”, Journal of Law and Economics, 13, 263-278. UNDP Human Development Report, 2003

1. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ (επεξεργασία σηµειώσεων Β. Ράπανου)

Εισαγωγή Μια από τις πιο βασικές διακρίσεις στην οικονοµική θεωρία είναι µεταξύ των εννοιών της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας (economic efficiency) και της οικονοµικής δικαιοσύνης (equity). H αποτελεσµατικότητα αναφέρεται στην κατανοµή των πόρων σε διάφορες δραστηριότητες έτσι ώστε να µεγιστοποιηθεί η ευηµερία των ατόµων µιας κοινωνίας και η οικονοµική δικαιοσύνη στο πως η ευηµερία αυτή διανέµεται ανάµεσα στα µέλη της κοινωνίας. Ακόµη κι αν η κατανοµή των πόρων ικανοποιεί τα κριτήρια της αποτελεσµατικότητας, το αποτέλεσµα µπορεί να µην είναι επιθυµητό από άποψη οικονοµικής δικαιοσύνης. Μεταξύ των δύο κριτηρίων υπάρχει γενικά µια αντίστροφη σχέση και η µεγάλη δυσκολία της οικονοµικής επιστήµης αλλά και της οικονοµικής πολιτικής έγκειται στο να επιλέξει εκείνη τη σχέση που είναι ¨άριστη¨ για µια κοινωνία. Στο

κεφάλαιο

αυτό

θα

ασχοληθούµε

κυρίως

µε

την

έννοια

της

αποτελεσµατικότητας και µε το πώς µια τέλεια ανταγωνιστική αγορά µπορεί να ικανοποιεί τις συνθήκες άριστης κατανοµής των πόρων µιας κοινωνίας. Αν για κάποιους λόγους οι συνθήκες αποτελεσµατικότητας δεν ικανοποιούνται τότε γεννάται το ερώτηµα αν η κρατική παρέµβαση µπορεί να βελτιώσει την κατανοµή των πόρων. Ας δούµε όµως πρώτα τι εννοούµε µε τον όρο αποτελεσµατικότητα.

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto Η αποτελεσµατικότητα είναι ένα δεοντολογικό κριτήριο που χρησιµοποιούµε για να αξιολογούµε τις επιδράσεις που έχει η χρήση των πόρων στην ευηµερία των ατόµων. Το κριτήριο της αποτελεσµατικότητας ικανοποιείται όταν οι πόροι χρησιµοποιούνται, µέσα σε µια ορισµένη χρονική περίοδο, µε τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αδύνατο να βελτιωθεί η ευηµερία κάποιου ατόµου χωρίς να µειωθεί η ευηµερία κάποιου άλλου. Το κριτήριο αυτό διατυπώθηκε από το µεγάλο Ιταλό οικονοµολόγο και κοινωνιολόγο Vilfredo Pareto(1848-1923) και είναι γνωστό και ως κριτήριο της αριστοποίησης κατά Pareto. Το κριτήριο αυτό µας διευκολύνει να αποφύγουµε ένα από τα ¨άλυτα¨ προβλήµατα των

οικονοµικών της ευηµερίας, εκείνο που αναφέρεται στο θέµα της διαπροσωπικής σύγκρισης της ευηµερίας. Το κριτήριο του Pareto χαρακτηρίζεται από έντονο ατοµικισµό, αφού µόνο το ίδιο το άτοµο µπορεί να κρίνει αν µια κατάσταση είναι ¨καλλίτερη¨ ή ¨χειρότερη¨. Εάν κατά τη δική του κρίση, το άτοµο είναι καλύτερα, λόγω αναδιανοµής πόρων και κανένα άλλο άτοµο δεν δηλώνει χειρότερα, τότε λέµε ότι έχουµε βελτίωση κατά Pareto. Η αποδοχή του κριτηρίου αυτού σηµαίνει και την αποδοχή µιας σειράς αξιολογικών κρίσεων, όπως αυτές που αναφέρει ο Nath (1969): 1) Το άτοµο είναι η βασική µονάδα της οικονοµικής ανάλυσης και η ευηµερία του εξαρτάται αποκλειστικά και µόνο από το δικό του εισόδηµα, το δικό του πλούτο, το δικό του διαθέσιµο χρόνο. 2) Το άτοµο είναι ο καλύτερος κριτής της δικής του ευηµερίας. 3) Η βελτίωση της θέσης ενός ατόµου είναι αποδεκτή µόνο όταν η θέση κανενός άλλου ατόµου δεν χειροτερεύει. Οι πιο πάνω αξιολογικές κρίσεις

υποδηλώνουν ότι η κοινωνία µπορεί να

αναλυθεί επαρκώς κατά τρόπο µη οργανικό, δηλαδή ως εάν η κοινωνία να είναι απλά και µόνο το άθροισµα των ατόµων που την αποτελούν και τίποτα περισσότερο. Η έννοια του κράτους ως κάτι διαφορετικού από τα άτοµα που το αποτελούν δεν αναγνωρίζεται και η ύπαρξη οργανωµένων και πολλές φορές συγκρουόµενων συµφερόντων αγνοείται.1 Από τα πιο πάνω γίνεται φανερό ότι ο ορισµός της αποτελεσµατικότητας κατά Pareto είναι αρκετά περιοριστικός και πολύ ¨συντηρητικός¨, αφού µε βάση τον ορισµό αυτό η άσκηση οικονοµικής πολιτικής είναι πρακτικά αδύνατη. Παρά τις µεγάλες του αδυναµίες όµως, ο ορισµός αυτός είναι ιδιαίτερα ελκυστικός στους οικονοµολόγους και πολύ χρήσιµος, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών.

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto και η καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας Ας υποθέσουµε µιαν απλή οικονοµία η οποία αποτελείται από δύο µόνο άτοµα τα Α και Β. Έστω τώρα ότι προσδιορίζουµε το επίπεδο χρησιµότητας (ευηµερίας) του ενός ατόµου, π.χ. του Β και ζητούµε να δούµε πόσο υψηλό επίπεδο χρησιµότητας µπορούµε να δώσουµε στο άλλο άτοµο Α, µε δεδοµένους τους πόρους που έχουµε. Η καµπύλη που

Για πιο αναλυτική παρουσίαση των απόψεων αυτών, βλέπε Nath(1969), κυρίως κεφ. 2.

δίνει το µέγιστο επίπεδο ευηµερίας του ενός ατόµου, µε δεδοµένο το επίπεδο ευηµερίας του άλλου, ονοµάζεται καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας και παρουσιάζεται στο διάγραµµα 1.1. Στον οριζόντιο άξονα έχουµε την ευηµερία του ατόµου Β (UB) και στον κάθετο άξονα την ευηµερία του ατόµου Α. Από το διάγραµµα είναι φανερό ότι όλα τα σηµεία της καµπύλης δυνατοτήτων χρησιµότητας είναι άριστα, αφού δεν είναι δυνατό να αυξήσει κανείς τη χρησιµότητα του ενός ατόµου χωρίς ταυτόχρονα να µειώσει τη χρησιµότητα του άλλου. Το σηµείο Γ δεν είναι ασφαλώς άριστο κατά Pareto αφού µπορούµε µε µια αναδιανοµή της χρησιµότητας να βελτιώσουµε τη θέση του ενός ατόµου χωρίς να χειροτερεύσουµε τη θέση του άλλου ή και να βελτιώσουµε τη θέση και των δύο ατόµων. Αυτό όµως συµβαίνει όταν η

∆ A •

•

• •

∆ιάγραµµα 1-1. Καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας και βελτιώσεις κατά Pareto

ανακατανοµή χρησιµότητας γίνει στο διάστηµα που περικλείεται από τις γραµµές που ξεκινούν από το σηµείο Γ και είναι παράλληλες προς τους άξονες. Αν η ανακατανοµή µας οδηγήσει σε ένα σηµείο της καµπύλης όπως το ∆, τότε υπάρχει πρόβληµα. Το σηµείο ∆ αν και άριστο κατά Pareto δεν αποτελεί βελτίωση κατά Pareto σε σχέση µε το σηµείο Γ το οποίο δεν είναι άριστο. Για τέτοιες περιπτώσεις το κριτήριο του Pareto δεν δίνει απάντηση και οι οικονοµολόγοι έχουν επινοήσει συµπληρωµατικά κριτήρια, τα

οποία προσπαθούν να µετρήσουν τη χρηµατική αξία των ωφελειών που έχουν αυτοί που κερδίζουν από την αναδιανοµή και να τη συγκρίνουν µε τη χρηµατική αξία των απωλειών εκείνων που χάνουν. Αν η αξία των ωφελειών υπερβαίνει την αξία των απωλειών, τότε υποστηρίζουν η αναδιανοµή (ανακατανοµή) µπορεί να γίνει ανεξάρτητα από το αν οι κερδισµένοι αποζηµιώνουν τους χαµένους.2

Tα δύο θεµελιώδη θεωρήµατα των οικονοµικών της ευηµερίας Το 1776 δηµοσιεύτηκε το πρώτο σηµαντικό έργο της σύγχρονης οικονοµικής επιστήµης, Ο Πλούτος των Εθνών του Adam Smith. Στο έργο αυτό διατυπώθηκε η άποψη ότι ο ανταγωνισµός οδηγεί τα άτοµα, που επιδιώκουν το δικό τους ιδιωτικό συµφέρον, να επιδιώκουν ταυτόχρονα και το κοινό συµφέρον, ως εάν να καθοδηγούνται από ένα αόρατο χέρι. Το ερώτηµα που απασχόλησε από τότε τους οικονοµολόγους ήταν κάτω από ποιες συνθήκες και προϋποθέσεις ο ανταγωνισµός οδηγεί σε οικονοµική αποτελεσµατικότητα και εποµένως σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας. Τα βασικά αποτελέσµατα αυτής της προσπάθειας µπορούν να συνοψιστούν στις εξής δύο προτάσεις που έχουν ονοµαστεί ως τα δύο θεµελιώδη θεωρήµατα των οικονοµικών της ευηµερίας.

Πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα Το πρώτο θεώρηµα µας λέγει ότι, κάτω από ορισµένες συνθήκες, οι ανταγωνιστικές αγορές οδηγούν σε µια κατανοµή των πόρων τέτοια ώστε να µην είναι δυνατό µε ανακατανοµή των πόρων, είτε στην παραγωγή είτε στην κατανάλωση, να µπορούµε να βελτιώσουµε τη θέση ενός ατόµου χωρίς να χειροτερεύσουµε τη θέση κάποιου άλλου. Με άλλα λόγια, η λειτουργία των ανταγωνιστικών αγορών µας οδηγεί σε µια κατάσταση που είναι άριστη κατά Pareto. Αν πάµε πίσω στο διάγραµµα 1, το πρώτο θεώρηµα των οικονοµικών της ευηµερίας µας λέγει ότι κάτω από ορισµένες συνθήκες,

Τα κριτήρια αυτά συνδέονται µε τα ονόµατα των Kaldor, Hicks και Scitovsky. Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλέπε Nath (1969).

ένα ανταγωνιστικό σύστηµα αγορών θα µας οδηγήσει σ’ ένα σηµείο πάνω στην καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας.3

∆εύτερο θεµελιώδες θεώρηµα Το δεύτερο θεώρηµα µας λέει ότι κάθε σηµείο της καµπύλης δυνατοτήτων χρησιµότητας µπορεί να επιτευχθεί από ένα ανταγωνιστικό σύστηµα αγορών, µε δεδοµένο ότι αρχίζουµε µε τη σωστή κατανοµή των πόρων. Ας πάµε πάλι στο διάγραµµα 1 και ας υποθέσουµε ότι είµαστε στο σηµείο Α. Με το να πάρουµε πόρους από το άτοµο Α και να τους δώσουµε στο άτοµο Β, µπορούµε να οδηγήσουµε την ανταγωνιστική οικονοµία από το σηµείο Α στο σηµείο Β. Στο σηµείο αυτό πρέπει να διευκρινίσουµε ότι το να είναι η οικονοµία αποτελεσµατική κατά Pareto, δεν σηµαίνει ότι και η διανοµή του εισοδήµατος είναι ¨σωστή¨ ή επιθυµητή. Σε µια ανταγωνιστική οικονοµία είναι δυνατό η διανοµή του εισοδήµατος να είναι πολύ άνιση και στο διάγραµµα 1 αυτό φαίνεται µε το να έχει, για παράδειγµα το άτοµο Α ένα πολύ µεγάλο µερίδιο ευηµερίας και το άτοµο Β ένα πολύ µικρό µερίδιο και αντίστροφα. Το να λέµε ότι η οικονοµία είναι σε κατάσταση άριστη κατά Pareto, σηµαίνει απλά και µόνο ότι δεν µπορούµε να βελτιώσουµε τη θέση κάποιου ατόµου χωρίς να χειροτερεύσουµε τη θέση κάποιου άλλου. Στο σηµείο αυτό το δεύτερο θεώρηµα των οικονοµικών της ευηµερίας µας λέει ότι αν δεν µας αρέσει η διανοµή του εισοδήµατος που δηµιουργείται από τις ανταγωνιστικές αγορές δεν σηµαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουµε το µηχανισµό της ανταγωνιστικής αγοράς. Εκείνο που χρειάζεται να κάνουµε είναι να αναδιανείµουµε αρχικά τον πλούτο και µετά να αφήσουµε τις ανταγωνιστικές αγορές να λειτουργήσουν απρόσκοπτα. Με βάση τα πιο πάνω, ας δούµε τώρα πιο αναλυτικά πως ένα ανταγωνιστικό σύστηµα αγορών οδηγεί σε αποτελεσµατικότητα κατά Pareto και εποµένως σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας, την οποία προς το παρόν µπορούµε να τη θεωρήσουµε, πολύ γενικά, ότι είναι η ευηµερία όλων των ατόµων της κοινωνίας µαζί.

Στην ανάλυση που ακολουθεί θα χρησιµοποιούµε εναλλακτικά τους όρους αριστοποίηση κατά Pareto, οικονοµική αποτελεσµατικότητα και µεγιστοποίηση ευηµερίας. Εναλλακτικά επίσης χρησιµοποιούνται οι όροι χρησιµότητα και ευηµερία.

Ανταγωνιστικές αγορές και οικονοµική αποτελεσµατικότητα Ο ανταγωνισµός οδηγεί σε αποτελεσµατικότητα επειδή όταν τα άτοµα αποφασίζουν πόσο θα αγοράσουν από ένα αγαθό, εξισώνουν το οριακό όφελος που αποκοµίζουν από την κατανάλωση µιας επιπλέον µονάδας αγαθού µε το οριακό κόστος αγοράς της επιπλέον µονάδας, το οποίο είναι και η τιµή που πληρώνουν. Από την άλλη πλευρά οι επιχειρήσεις όταν αποφασίζουν πόση ποσότητα ενός αγαθού θα πουλήσουν, εξισώνουν την τιµή που εισπράττουν µε το οριακό κόστος παραγωγής µιας επιπλέον µονάδας αγαθού. Έτσι το οριακό όφελος από την κατανάλωση µιας επιπλέον µονάδας εξισώνεται µε το οριακό κόστος της επιπλέον µονάδας. Όπως είναι γνωστό από τη µικροοικονοµική θεωρία, η σχέση οριακού οφέλους-τιµής δίνεται από την καµπύλη ζήτησης και η σχέση οριακού κόστους-τιµής από την καµπύλη προσφοράς του αγαθού. Εξετάζοντας τη σχέση ανταγωνισµού και αποτελεσµατικότητας, θα ξεκινήσουµε από την ανάλυση της αγοράς ενός µόνο αγαθού, δηλαδή η προσέγγιση µας θα είναι µε ανάλυση µερικής ισορροπίας.

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto: Ανάλυση µερικής ισορροπίας

Υποθέτουµε την αγορά ενός αγαθού Χ, η οποία λειτουργεί σε περιβάλλον τέλειου ανταγωνισµού. Στο διάγραµµα 2 παριστάνεται η ζήτηση ενός αγαθού µε τη καµπύλη ζήτησης (καµπύλη οριακού οφέλους) DD και η προσφορά του ίδιου αγαθού µε την καµπύλη προσφοράς (καµπύλη οριακού κόστους) SS. Στο βαθµό που η καµπύλη ζήτησης εκφράζει την οριακή προθυµία πληρωµής του καταναλωτή για το αγαθό Χ, τότε στην τιµή ισορροπίας της αγοράς P ανά µονάδα προϊόντος, µπορούµε να βρούµε το πλεόνασµα του καταναλωτή, το οποίο είναι η περιοχή PDA. Ανάλογα η καµπύλη προσφοράς µπορεί να θεωρηθεί ως το ελάχιστο ποσό που θα αποδεχόταν ο παραγωγός για να προσφέρει µια επιπλέον µονάδα αγαθού, είναι δηλαδή η καµπύλη οριακού κόστους. Το πλεόνασµα του παραγωγού είναι η περιοχή PSΑ. Aν δεχτούµε ότι το πλεόνασµα του καταναλωτή µαζί

S Ε

B A

∆ Γ D S Q΄

Q΄΄

∆ιάγραµµα 1-2. Ανάλυση µερικής ισορροπίας και αριστοποίηση κατά Pareto

µε το πλεόνασµα του παραγωγού εκφράζουν το κοινωνικό πλεόνασµα ή µε άλλα λόγια την κοινωνική ευηµερία, τότε αυτή δίνεται από την περιοχή DSA=DAP+SAP. Στο σηµείο ισορροπίας της πιο πάνω ανταγωνιστικής αγοράς η τιµή είναι ίση µε το οριακό κόστος και το κοινωνικό πλεόνασµα µεγιστοποιείται. Αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός ότι µια µείωση της παραγωγής π.χ. από το Q στο Q’ µειώνει το πλεόνασµα καταναλωτή και παραγωγού δηλαδή την ευηµερία κατά το τρίγωνο ΑΒΓ. Παρόµοια, µια επέκταση της παραγωγής πέρα από το Q π.χ. στο Q’’, θα προκαλέσει απώλεια ευηµερίας κατά το τρίγωνο Α∆Ε, αφού το επιπλέον προϊόν έχει συνολικό κόστος QΑ∆Q’’και συνολικό όφελος QΑΕQ’’. Από τα πιο πάνω γίνεται φανερό ότι η ανταγωνιστική αγορά οδηγεί σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας και οποιαδήποτε παρέµβαση που µεταβάλλει το αποτέλεσµα της οδηγεί σε µείωση της ευηµερίας. Στην ανάλυση αυτή δεν εξετάστηκε καθόλου το θέµα της κοινωνικής δικαιοσύνης, δηλαδή αν το αποτέλεσµα αυτό είναι και το επιθυµητό από την κοινωνία. Αλλαγές στη διανοµή του εισοδήµατος επηρεάζουν τη θέση αλλά και την κλίση της καµπύλης ζήτησης. Στην ανάλυση που προηγήθηκε περιοριστήκαµε σε µια µόνο αγορά και αυτή αγαθών. Μια πιο ¨ρεαλιστική¨ προσέγγιση επιβάλλει να εξετάσουµε το θέµα της

αποτελεσµατικότητας σ’ ένα πλαίσιο που υπάρχουν και άλλες αγορές αγαθών και συντελεστών παραγωγής. Γι αυτό στο επόµενο τµήµα η ανάλυση µας θα είναι πλέον ανάλυση γενικής ισορροπίας.

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto: Ανάλυση γενικής ισορροπίας Με την ανάλυση γενικής ισορροπίας εννοούµε ότι όταν εξετάζουµε π.χ. τη µεταβολή της τιµής ενός αγαθού ή ενός συντελεστή παραγωγή, λα,βάνουµε υπόψη και τις επιδράσεις που µπορεί αυτή η µεταβολή να έχει σε άλλες αγορές αγαθών ή συντελεστών παραγωγής. Για να µπορέσουµε να κάνουµε την ανάλυση µας απλή και να χρησιµοποιήσουµε διαγραµµατικά εργαλεία θα υποθέσουµε µια απλή οικονοµία, η οποία έχει δύο αγαθά και το κάθε αγαθό παράγεται µε τη χρήση δύο συντελεστών παραγωγής. Θα ξεκινήσουµε την ανάλυση µας µε την εξέταση της αποτελεσµατικότητας στην περίπτωση της ανταλλαγής αγαθών, αφήνοντας προς το παρόν το θέµα της εξέτασης της παραγωγής των αγαθών αυτών για αργότερα.

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή Ας υποθέσουµε ότι στην οικονοµία µας υπάρχουν δύο άτοµα το Α και το Β και το καθένα έχει µια συνάρτηση χρησιµότητας η οποία εξαρτάται από την κατανάλωση των δύο αγαθών που υπάρχουν των Χ και Υ και οι ποσότητες των οποίων θεωρούνται δεδοµένες. Η ανάλυση αυτή µπορεί εύκολα να γενικευτεί σε µια οικονοµία µε πολλά αγαθά.4 Η συνάρτηση χρησιµότητας µπορεί να γραφεί ως εξής:

U A = U A ( X A , YA ) U B = U B ( X B , YB ) µε τον περιορισµό ότι

XA + XB = X YA + YB = Y Για την ανάλυση µας θα χρησιµοποιήσουµε το διάγραµµα-κουτί των EdgeworthBowley. Στο σχήµα 1.3 το µήκος κουτιού 0Αx αντιπροσωπεύει τη συνολική ποσότητα 4

Βλέπε για παράδειγµα Varian (2006) ικροοικονοµική: Μια σύγχρονη ανάλυση, εκδόσεις Κριτική, ή κάποιο άλλο εγχειρίδιο Μικροοικονοµικής Ανάλυσης. Για µια κριτική προσέγγιση βλέπε Βαρουφάκης και Θεοχαράκης (2005)

του Χ και το ύψος του κουτιού 0Αy τη συνολική ποσότητα του Υ. Οι ποσότητες που καταναλώνει ο Α µετρώνται από το 0Α και οι ποσότητες που καταναλώνει ο Β µετρώνται από το 0Β. Για παράδειγµα στο σηµείο α, ο Α καταναλώνει 0Υ1 από το Υ και 0Χ1 από το Χ, ςνώ ο Β καταναλώνει 0ΒΧ’1 από το Χ και 0Υ’1 από το Υ. Έτσι κάθε σηµείο µέσα στο κουτί του Edgeworth αντιπροσωπεύει κάποια κατανοµή των αγαθών Χ και Υ µεταξύ των ατόµων Α και Β.

X’1

Υ1

Υ’1

∆ιάγραµµα 1.3. Το κουτί του Edgeworth

Με βάση τις συναρτήσεις χρησιµότητας των ατόµων µπορούµε να απεικονίσουµε τις προτιµήσεις των ατόµων µε καµπύλες αδιαφορίας στο σχήµα 1.4. Οι καµπύλες αδιαφορίας του Α έχουν σηµειωθεί µε το UΑ και του ατόµου Β µε το UB. Όπως ξέρουµε η ευηµερία ενός ατόµου αυξάνεται όταν βρίσκεται σε καµπύλη αδιαφορίας η οποία είναι πιο αποµακρυσµένη από την αρχή των αξόνων. Άρα η καµπύλη αδιαφορίας U2Α δείχνει ανώτερο επίπεδο αυηµερίας από την U1Α, κ.ο.κ. Το ίδιο και η η καµπύλη αδιαφορίας U2Β δείχνει ανώτερο επίπεδο αυηµερίας από την U1Β, κ.ο.κ. Ας υποθέσουµε ότι η αρχική κατανοµή των αγαθών Χ και Υ δίνεται π.χ. από το σηµείο α. Το σηµείο αυτό είναι πάνω στις καµπύλες αδιαφορίας U1Α και U1Β και µάλιστα σ’ ένα σηµείο τοµής τους. Το ερώτηµα που τίθεται είναι αν είναι δυνατό µε µια

αναδιανοµή των Χ και Υ µεταξύ των ατόµων Α και Β που να βελτιώνει την ευηµερία και των δύο ατόµων ή έστω την ευηµερία του ενός ατόµου χωρίς να µειώνει την ευηµερία του άλλου.

0Β

β U4A

U3A U2A U1B U4B

U1A

U3B U2B

∆ιάγραµµα 1.4. Αριστοποίηση κατά Pareto στην ανταλλαγή

Από το διάγραµµα είναι σαφές ότι µε µια ανακατανοµή των Χ και Υ το άτοµο Α µπορεί να µετακινηθεί από το σηµείο α στο σηµείο β, όπου το άτοµο Β παραµένει στην ίδια καµπύλη αδιαφορίας U1Β αλλά το άτοµο Α µετακινείται σε µια ανώτερη καµπύλη αδιαφορίας την U3Α. Έχουµε δηλαδή µια βελτίωση κατά Pareto. Τίθεται όµως και πάλι το ερώτηµα αν µπορούµε να βελτιώσουµε επιπλέον την ευηµερία του Α χωρίς να µειωθεί η ευηµερία του Β. Είναι σαφές από το διάγραµµα ότι κάτι τέτοιο δεν µπορεί να γίνει, αφού αυτό θα σήµαινε ότι αν η ευηµερία του Α αυξηθεί π.χ. στο επίπεδο της καµπύλης αδιαφορίας U4Α θα πρέπει να µειωθεί η ευηµερία του Β γιατί θα βρεθεί σε µια χαµηλότερη καµπύλη αδιαφορίας. Ας σηµειωθεί ότι το σηµείο β είναι το σηµείο επαφής των καµπυλών αδιαφορίας U3Α και U1Β. Μπορούµε να πούµε εποµένως ότι το σηµείο β

είναι άριστο κατά Pareto, αφού η µετακίνηση από αυτό δεν µπορεί να βελτιώσει την ευηµερία του ενός ατόµου χωρίς να µειώσει την ευηµερία του άλλου. Το σηµείο αυτό όµως δεν είναι το µόνο άριστο κατά Pareto. Με το ίδιο σκεπτικό όπως πριν µπορούµε να δείξουµε ότι και το σηµείο γ είναι άριστο κατά Pareto. Ξεκινώντας δηλαδή από ένα αυθαίρετο σηµείο όπως το α είδαµε ότι µπορούµε να έχουµε µια σειρά από άριστα σηµεία κατά Pareto. Το ίδιο θα µπορούσε να γίνει αν ξεκινούσαµε από ένα άλλο αυθαίρετο σηµείο αρχικής κατανοµής των Χ και Υ, όπως π.χ. το k. Επαναλαµβάνοντας τη διαδικασία αυτή θα αποκτήσουµε ένα άπειρο αριθµό άριστων σηµείων που θα είναι τα σηµεία επαφής των καµπυλών αδιαφορίας των δύο ατόµων µέσα στο κουτί του Edgeworth. Ενώνοντας τα σηµεία αυτά αποκτούµε τη (διακεκοµµένη) γραµµή 0Α0Β, η οποία αποκαλείται γραµµή άριστων σηµείων. Στα σηµεία όµως επαφής των καµπυλών αδιαφορίας οι κλίσεις των δύο καµπυλών είναι ίσες και επειδή η κλίση της καµπύλης αδιαφορίας είναι ίση µε τον οριακό λόγο υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών Χ και Υ, ισχύει η σχέση B MRS XYA = MRS XY

(1.1)

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή και ανταγωνιστικές αγορές Από την πιο πάνω ανάλυση συναγάγαµε τις συνθήκες που διασφαλίζουν την µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας µε βάση το κριτήριο του Pareto. Το ερώτηµα όµως είναι κατά πόσο οι συνθήκες αυτές ικανοποιούνται από µια αναταγωνιστική αγορά. Με άλλα λόγια το ερώτηµα είναι αν ισχύσει το πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα των οικονοµικών της ευηµερίας. Όπως ξέρουµε σε µια ανταγωνιστική αγορά οι τιµές των αγαθών θεωρούνται δεδοµένες για τους καταναλωτές και ο κάθε καταναλωτής, µε δεδοµένο το εισόδηµα του, µεγιστοποιεί την ευηµερία του µε το να εξισώνει τον οριακό λόγο υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών µε το λόγο των τιµών τους . ¨εχουµε δηλαδή ότι

MRS XY =

PX PY

(1.2)

Για να δούµε αν πράγµατι ισχύει το πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα σ’ ένα πλαίσιο γενικής ισορροπίας θα χρησιµοποιήσουµε και πάλι το διάγραµµα-κουτί του Edgeworth. Ας υποθέσουµε, όπως και πριν, ότι έχουµε µια αρχική κατανοµή στο σηµείο α και ο

λόγος των τιµών των δύα αγαθών δίνεται από τη γραµµή PP στο διάγραµµα 1.5. Στην αρχική κατανοµή στο σηµείο α, το άτοµο Α έχει 0ΑΥΑ από το Υ και 0ΑΧΑ από το Χ. Το Β άτοµο έχει αντίστοιχα 0ΒΧΒ από το Χ και 0ΒΥΒ από το Υ, µε τον περιορισµό ότι

X A + X B = X , YA + YB = Y ΧΒ

Χ’Β

0Β

P α

ΥA

Υ’Β Περίσσευµα Υ’A

UA P

΄Ελλειµµα

ΧA

Χ’A

∆ιάγραµµα 1.5. Ανταλλαγή και ανταγωνιστική αγορά

Με δεδοµένες όµως τις προτιµήσεις των δύο ατόµων, όπως αυτές απεικονίζονται από τις καµπύλες αδιαφορίας UA και UΒ, το άτοµο Α επιθυµει 0ΑΥ’Α από το Υ και 0ΑΧ’Α από το Χ, ενώ το άτοµο Β επιθυµεί 0ΒΧ’Β από το Χ και 0ΒΥ’Β από το Υ. ΄Αρα µε βάση την αρχική κατανοµή στο α το άτοµο Α έχει περίσσευµα από το αγαθό Υ ίση µε την απόσταση ΥΑΥ’Α και έλλειµµα από το Χ κατά την ποσότητα ΧΑΧ’Α. Παρόµοια, το άτοµο Β έχει περίσσευµα από το αγαθό Χ ίσο µε την απόσταση ΧΒΧ’Β και έλλειµµα από το Υ ίσο µε ΥΒΥ’Β. Τα άτοµα θα αρχίσουν εποµένως την ανταλλαγή µέχρις ότου οι οριακοί λόγοι υποκατάστασης των δύο ατόµων, µεταξύ των δύο αγαθών, εξισωθούν ώστε να µην υπάρχει πλέον κίνητρο για ανταλλαγή. Αυτό θα οδηγήσει στο σηµείο δ

Y P

X’B

Β θέλει να πουλήσει

YB A θέλει να πουλήσειl

Β θέλει να αγοράσειl

Y’B

Y’A

P A θέλει να αγοράσειl

X’A

∆ιάγραµµα 1.5. Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή και ανταγωνιστική αγορά

όπου οι δύο καµπύλες αδιαφορίας εφάπτονται µεταξύ τους και µε τη γραµµή τιµών PP. Στο σηµείο αυτό ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών είναι ίσος µε το λόγο των τιµών των δύο αγαθών και αυτός είναι ο ίδιος και για τα άτοµα. Έχουµε δηλαδή τη σχέση B MRS XYA = MRS XY =

PX PY

(1.3)

Η σχέση αυτή επιβεβαιώνει ότι πράγµατι η ανταγωνιστική οικονοµία οδηγεί σε µια συνθήκη στην οποία ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των δύο αγαθών είναι ο ίδιος για τα δύο άτοµα, συνθήκη (1.1) που µεγιστοποιεί την κοινωνική ευηµερία.

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή Ας δούµε τώρα πως η οικονοµία που εξτάζουµε παράγει τα δύο αγαθά Χ και Υ µε τη χρήση δύο συντελεστών παραγωγής Κ (κεφάλαιο) και L (εργασία), τα οποία είναι σε ανελαστική προσφορά και έχουµε πλήρη απασχόληση τους. Ως βασικό εργαλείο ανάλυσης θα χρησιµοποιήσουµε και πάλι το διάγραµµα-κουτί των Edgeworth-Bowley.

Οι συναρτήσεις παραγωγής των δύο αγαθών, που χαρακτηρίζονται από σταθερές αποδόσεις κλίµακας, δίνονται από τις σχέσεις

X = F (LX , K X ) Y = G ( LY , K Y ) µε τον περιορισµό L = L X + LY K = K X + KY

Ακολουθώντας

την

ίδια

µεθοδολογία

µε

την

ανάλυση

για

την

αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή, ξεκινούµε µε το ακόλουθο διάγραµµα 1.6.

Προϊόν X

Προϊόν Υ

η Περιοχή βελτίωσης κατά Pareto

qX qY 0X

∆ιάγραµµα 1.6. Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή Με αρχή το 0X µετρούµε στον οριζόντιο άξονα την ποσότητα της εργασίας, συνολική ποσότητα 0Xl και στον κάθετο άξονα την ποσότητα του κεφαλαίου (συνολική ποσότητα 0Χk που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή του Χ. Ανάλογα, µε αρχή το ΟΥ µετρούµε τις ποσότητες εργασίας και κεφαλαίου που χρησιµοποιούνται για την

παραγωγή του Υ. Ας υποθέσουµε ότι η αρχική κατανοµή των συντελεστών µεταξύ των επιχειρήσεων που παράγουν τα Χ και Υ είναι εκείνη που απεικονίζεται από το σηµείο ε, δηλαδή για την παραγωγή του Χ έχουµε 0ΧΚΑ κεφάλαιο και 0ΧLX εργασίας και οι υπόλοιπες ποσότητες είναι για την παραγωγή του Υ. Οι καµπύλες ίσης παραγωγής (οι κυρτές προς την αρχή ΟΧ qΧ, δείχνουν τους συνδυασµούς ποσοτήτων κεφαλαίου (Κ) και εργασίας (L) που απαιτούνται για την παραγωγή ορισµένης ποσότητας του αγαθού Χ και αντίστοιχα οι καµπύλες ίσης παραγωγής qY τους συνδυασµούς Κ και L για την παραγωγή του Υ. Για το Χ όσο πιο µακριά είναι από την αρχή 0Χ η καµπύλη, τόσο µεγαλύτερη είναι η παραγόµενη ποσότητα και το ίδιο ισχύει αντίστοιχα και για το Υ. Οι συντελεστές παραγωγής είναι σε πλήρη απασχόληση και άρα κάθε σηµείο µέσα στο διάγραµµα-κουτί αποτελεί µια πιθανή κατανοµή τους. Το πρώτο ερώτηµα που τίθεται είναι αν η αρχική κατανοµή κεφαλαίου και εργασίας είναι αποτελεσµατική. Είναι σαφές από το διάγραµµα ότι το ε δεν είναι αποτελεσµατικό. Με µια αναδιάταξη του κεφαλαίου και της εργασίας είναι δυνατό να αυξηθεί η ποσότητα του Χ χωρίς να µειωθεί η παραγωγή του Υ. Ένα τέτοιο σηµείο είναι το ζ. Ένα άλλο σηµείο στο οποίο έχουµε αύξηση της παραγωγής του Υ, χωρίς να µειωθεί η παραγωγή του Χ είναι το η. Παρατηρούµε δηλαδή όρι µια µετακίνηση από το ε προς τα σηµεία ζ και η έχουµε βελτίωση κατά Pareto. Άρα η κατανοµή στο σηµείο ε δεν είναι άριστη. Είναι όµως τα σηµεία ζ και η άριστα κατά Pareto; Η απάντηση είναι θετική αφού η επιπλέον αύξηση της παραγωγής του ενός αγαθού δεν µπορεί να γίνει χωρίς τη µείωση της παραγωγής του άλλου αγαθού. Άρα τα σηµεία ζ και η είναι άριστα κατά Pareto. Αν συνεχίσουµε την ίδια διαδικασία και µε άλλες αρχικές κατανοµές κεφαλαίου και εργασίας θα αποκτήσουµε ένα άπειρο αριθµό άριστων σηµείων, οι οποίοι είναι πάνω στη γραµµή άριστων σηµείων την 0Χ0Υ στο διάγραµµα 1.7. Είναι σαφές ότι όλα τα σηµεία στη γραµµή άριστων σηµείων είναι σηµεία επαφής των καµπυλών ίσου προϊόντος, δηλαδή στα σηµεία αυτά οι κλίσεις των εφαπτοµένων είναι ίσες.

γ KY β

q 1Y q2

q 2X

q 1X

LX ∆ιάγραµµα 1.7. Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή

Όπως ξέρουµε η κλίση µιας καµπύλης ίσης παραγωγής δείχνει, σε κάθε της σηµείο, την αύξηση (µείωση)του κεφαλαίου (εργασίας) που απαιτείται για να αντισταθµίσει µια µικρή µείωση (αύξηση) της εργασίας (κεφαλαίου), ώστε το επίπεδο παραγωγής να µείνει αµετάβλητο. Η κλίση αυτή λέγεται οριακός λόγος τεχνικής υποκατάστασης µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, (MRTSΚL ) και είναι η σχετική αξία της τελευταίας (οριακής) µονάδας του κεφαλαίου σε σχέση µε την τελευταία (οριακή) µονάδα εργασίας. Η αξία που έχει για µια επιχείρηση η µεταβολή της εργασίας κατά µια µονάδα είναι η µεταβολή που προκαλείται στο προϊόν, δηλαδή το οριακό προϊόν (ΜΡ) Το ίδιο ισχύει και για το κεφάλαιο. Άρα, µπορούµε να πούµε ότι ο οριακός λόγος τεχνικής υποκατάστασης µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας είναι ίσος µε το λόγο των οριακών τους προϊόντων, δηλαδή:

MRTS KL =

MPL MPK

(1.4)

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και ανταγωνιστικές αγορές Ξέρουµε από τη µικροοικονοµική ανάλυση ότι κάθε επιχείρηση, για να µεγιστοποιήσει τα κέρδη της θα απασχολεί τους συντελεστές παραγωγής µε τέτοιο τρόπο ώστε ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των συντελεστών να είναι ίσος µε το λόγο των τιµών των συντελεστών. Με απλά λόγια η επιχείρηση µεγιστοποιεί τα κέρδη της στο σηµείο επαφής της καµπύλης ίσου προϊόντος µε τη γραµµή ίσου κόστους, ισχύει δηλαδή η σχέση

MRTSKL =

w r

Όπως και στην περίπτωση της ανταλλαγής, ας υποθέσουµε ότι η αρχική κατανοµή των συντελεστών είναι στο σηµείο ε (∆ιάγραµµα 1.8) και ο λόγος των τιµών κεφαλαίου (r) και εργασίας (w), που είναι δεδοµένος για τις επιχειρήσεις στις ανταγωνιστικές αγορές, απεικονίζεται από τη γραµµή pp. Με δεδοµένη την τεχνολογία της παραγωγής όπως αυτή απεικονίζεται από τις καµπύλες ίσου προϊόντος στο διάγραµµα 1.8, παρατηρούµε ότι η αρχική κατανοµή του κεφαλαίου και της εργασίας δεν ικανοποιούν τις ανάγκες των επιχειρήσεων για συντελεστές παραγωγής. Είναι σαφές από το διάγραµµα ότι για την παραγωγή του Χ υπάρχει πλεόνασµα του κεφαλαίου και έλλειψη εργασίας. Θα αρχίσει εποµένως µια µετατόπιση συντελεστών µεταξύ παραγωγής του Χ και Υ µέχρις ότου η ζήτηση συντελεστών είναι ίση µε την προσφορά. Η τελική ισορροπία απεικονίζεται στο διάγραµµα 1.9, (σηµείο Μ) όπου είναι φανερό ότι οι καµπύλες ίσου προϊόντος των αγαθών Χ και Υ εφάπτονται µεταξύ τους και µε τη γραµµή των τιµών των δύο συντελεστών. Ισχύει δηλαδή η σχέση X Y MRTSKL = MRTSKL =

w r

η οποία ικανοποιεί τη συνθήκη για αριστοποίηση κατά Pareto.

(1.5)

LY p

Μείωση εργασίας

KYF

Αύξηση κεφαλαίου

Μείωση κεφαλαίου

Αύξηση εργασίας

∆ιάγραµµα 1.8. Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και ανταγωνισµός

LY p KA

0Y ε

KYF Μ ε

∆ιάγραµµα 1.9. Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και ανταγωνισµός

Συνολική αποτελεσµατικότητα Από την πιο πάνω ανάλυση είδαµε ότι µια ανταγωνιστική αγορά στα αγαθά και στους συντελεστές της παραγωγής οδηγεί σε επίτευξη αριστοποίησης κατά Pareto τόσο στην παραγωγή όσο και στην ανταλλαγή των αγαθών. Την ανάλυση όµως αυτή την κάναµε χωριστά για την ανταλλαγή (κατανάλωση) και την παραγωγή. Το ερώτηµα που τίθεται είναι αν µπορούµε ταυτόχρονα να έχουµε αριστοποίηση στην κατανάλωση και στην παραγωγή και αν αυτό το επιτυγχάνει ένα σύστηµα ανταγωνιστικών αγορών. Πριν προχωρήσουµε όµως σε µια τέτοια ανάλυση θα επιχειρήσουµε να συναγάγουµε κάποιες σχέσεις που θα µας βοηθήσουν στην ανάλυση µας.

Ας

ξεκινήσουµε από το διάγραµµα 1.7. Η γραµµή άριστων σηµείων µας δείχνει όλους εκείνους τους συνδυασµούς κεφαλαίου και εργασίας που µπορούν να παραγάγουν διάφορες ποσότητες αγαθών. Η καµπύλη αυτή 0Χ0Υ µπορεί να µεταγραφεί ως καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων ΤΤ στο διάγραµµα 1.10. Τα σηµεία α,β,γ, αντιστοιχούν στα ίδια σηµεία του διαγράµµατος 1.7.

Τ α

Υ1

MRT=∆Υ/∆Χ ∆Υ

Υ2

γ ∆Χ

Χ1

Χ2

∆ιάγραµµα 1.10. Καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων

Είναι γνωστό ότι η κλίση της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων µας δείχνει πόσες µονάδες του ενός αγαθού πρέπει να θυσιάσουµε για να αποκτήσουµε µια µονάδα του άλλου αγαθού και η κλίση αυτή αποκαλείται οριακός λόγος µετασχηµατισµού (MRT) µεταξύ των αγαθών. Κάθε σηµείο της καµπύλης στο διάγραµµα 1.10 µας δείχνει και ένα διαφορετικό συνδυασµό Χ και Υ. Αν υποθέσουµε ότι παράγεται ο συνδυασµός Χ και Υ του σηµείου α. Πώς κατανέµονται οι ποσότητες των αγαθών αυτών µεταξύ των δύο ατόµων, της απλής οικονοµίας µας, Α και Β; Για να το δούµε αυτό µπορούµε να κατασκευάσουµε ένα διάγραµµα-κουτί του Edgeworth

για την ανταλλαγή, εντός του διαγράµµατος της

καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων, όπως στο διάγραµµα 1.11.

Υ Υ’

α 0Β

Υ*

Υ’’

0Α

Χ Χ’

Χ*

Χ’’

∆ιάγραµµα 1.11. Καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων και κουτί του Edgeworth

Ας υποθέσουµε ότι βρισκόµαστε στο σηµείο β της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων, οπότε παράγεται 0Υ* ποσότητα του Υ και 0X* του Χ. Μπορούµε να

θεωρήσουµε την αρχή των αξόνων ως την αρχή του κουτιού του Edgeworth για το άτοµο Α και το σηµείο β ως αρχή για το άτοµο Β. Έτσι το ορθογώνιο 0ΑΥ*0ΒΧ* είναι το κουτί του Edgeworth για την ανταλλαγή και η γραµµή 0Α0Β είναι η γραµµή άριστων σηµείων. Αν αντί για το σηµείο β είχαµε επιλέξει το σηµείο α θα είχαµε ένα άλλο κουτί του Edgeworth για ανταλλαγή το 0ΑΥ’0ΒΧ’, κ.ο.κ. Όπως µεταγράψαµε τη γραµµή άριστων σηµείων από το κουτί του Edgeworth για την παραγωγή σε καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων, έτσι µπορούµε να µεταγράψουµε τις γραµµές άριστων σηµείων του κουτιού του Edgeworth για την ανταλλαγή σε ένα διάγραµµα µε κάθετο άξονα την ευηµερία του Α ατόµου και τον οριζόντιο άξονα την ευηµερία του Β ατόµου. Η καµπύλη που θα βρούµε είναι η καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας. Αν πάρουµε τα τρία κουτιά του σχήµατος 1.11, τότε µπορούµε να έχουµε το εξής διάγραµµα 1.12. Είναι σαφές ότι µε την ύπαρξη ενός άπειρου αριθµού άριστων σηµείων στην παραγωγή, µπορούµε να έχουµε ένα άπειρο αριθµό κουτιών Edgeworth στην ανταλλαγή και άρα ένα άπειρο αριθµό καµπυλών δυνατοτήτων χρησιµότητας.

UΑ Καµπύλες δυνατοτήτων χρησιµότητας για διαφορετικά κουτιά Edgeworth

UΒ ∆ιάγραµµα 1.12. Καµπύλες δυνατοτήτων χρησιµότητας

Με δεδοµένη την καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων και την απειρία των συνδυασµών παραγωγής Χ και Υ που υπάρχουν το ερώτηµα που ανακύπτει είναι ποιο συνδυασµό θα επιλέξουµε τελικά. Με δεδοµένες τις τιµές της αγοράς για τα Χ και Υ έχουµε ένα σηµείο της καµπύλης παραγωγικών δυνατοτήτων στο οποίο ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού είναι ίσος µε το λόγο των τιµών. Ας υποθέσουµε ότι είµαστε στο σηµείο 0Β του τµήµατος (Ι) του διαγράµµατος 1.13. Έχουµε έτσι το κουτί του Edgeworth για ανταλλαγή το 0ΑΥ*0ΒΧ* µε καµπύλη άριστων σηµείων την 0Α0Β κατά µήκος της οποίας ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών Χ και Υ είναι ο ίδιος για τα άτοµα Α και Β.

(Ι)

Υ*

(ΙΙ)

A B = MRS XY MRS XY = MRT XY

Y* S’

P P=PX/PY

Χ*

∆ιάγραµµα 1.13. Συνολική αποτελεσµατικότητα

Είναι φανερό ότι έχουµε ένα µεγάλο αριθµό άριστων σηµείων και το ερώτηµα είναι ποιο από αυτά θα επιλέξουµε. Κανονικά πρέπει ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ Χ και Υ στην κατανάλωση να είναι ο ίδιος µε τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού στην παραγωγή (MRT). Αυτό πρέπει να ισχύει διότι αν ο οριακός λόγος υποκατάστασης στην κατανάλωση είναι π.χ. 3Χ για 1Υ, ενώ ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού είναι 4Χ για 1Υ, θα είναι αποτελεσµατικό να αυξήσουµε την παραγωγή του Χ και να µειώσουµε την παραγωγή του Υ. Η ευηµερία (χρησιµότητα) παραµένει η ίδια αν 3 µονάδες Χ

υποκαταστήσουν 1 µονάδα Υ και η µεταβολή στην παραγωγή αφήνει µια 1 µονάδα του Χ για να βελτιώσει τη θέση του ενός ατόµου χωρίς να χειροτερεύσει τη θέση του άλλου. Όπως φαίνεται από το τµήµα (ΙΙ) του διαγράµµατος 1.13, θα γίνουν τέτοιες αναδιατάξεις στην κατανάλωση, έτσι ώστε να ισχύει η σχέση:

A B MRS XY = MRS XY = MRT XY

Με

την

ισότητα

οριακού

λόγου

(1.6)

υποκατάστασης

και

οριακού

λόγου

µετασχηµατισµού είναι σαφές ότι η τελική αποτελεσµατική επιλογή δεν θα περιλαµβάνει όλα τα σηµεία της γραµµής ΟΑ ΟΒ. Ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού στο ΟΒ µετράται από την κλίση της γραµµής P, η οποία εφάπτεται της καµπύλης δυνατοτήτων παραγωγής στο σηµείο αυτό. Εξετάζοντας στη συνέχεια τους οριακούς λόγους υποκατάστασης κατά µήκος της ΟΑ ΟΒ µπορούµε να βρούµε ένα σηµείο όπως το γ, όπου η κοινή κλίση των καµπυλών αδιαφορίας στο σηµείο επαφής τους (t) έχει την ίδια κλίση και τιµή µε τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού P. Με τον τρόπο αυτό ικανοποιείται η σχέση (1.6). Η

ικανοποίηση

όµως

της

σχέσης

(1.6),

οποία

µας

διασφαλίζει

αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή και την κατανάλωση (ανταλλαγή), δεν είναι και το τέλος της ανάλυσης µας. Μια προσεκτική εξέταση του διαγράµµατος 1.13 µας αποκαλύπτει ότι το διάγραµµα-κουτί τoy Edgeworth κατασκευάστηκε µε αρχή το σηµείο ΟΒ. Αν είχαµε επιλέξει ένα άλλο σηµείο τότε θα κατασκευάζαµε ένα άλλο διάγραµµα κουτί και θα είχαµε ένα διαφορετικό άριστο σηµείο που θα ικανοποιούσε τη σχέση (1.6). Αν πάρουµε όλα αυτά τα άριστα σηµεία και τα βάλουµε σε µια γραµµή µε άξονες την ευηµερία των δύο ατόµων Α και Β, θα σχηµατίσουµε µια καµπύλη όπως η UU στο διάγραµµα 1.14 και η οποία αποκαλείται ως µεγάλη καµπύλη δυνατοτήτων χρησιµότητας. H καµπύλη αυτή δείχνει τη µέγιστη χρησιµότητα που µπορεί να αποκοµίσει το άτοµο Α, µε δεδοµένη τη χρησιµότητα του Β και αντίστροφα. Η ¨κυµατοειδής¨ µορφή της UU υποδηλώνει ότι η χρησιµότητα είναι τακτική και όχι απόλυτη, ενώ η αρνητική της κλίση είναι σύµφωνη µε την αρχή του Pareto, ότι δηλαδή δεν είναι δυνατό να αυξηθεί η ευηµερία του ενός ατόµου χωρίς να µειωθεί του άλλου.

UΑ

A Β W1 W2 = ( U , U

)

W3 Λ

UΒ U ∆ιάγραµµα 1.14. Συνολική κοινωνική ευηµερία

Επειδή όµως όλα τα σηµεία της µεγάλης καµπύλης δυνατοτήτων χρησιµότητας είναι άριστα, γεννιέται και πάλι το ερώτηµα ποιο από όλα αυτά θα επιλέξουµε. Εδώ µπορούµε να υποθέσουµε ότι όπως για τα άτοµα έτσι και για την κοινωνία έχουµε καµπύλες κοινωνικής αδιαφορίας, τις οποίες µπορούµε να παραστήσουµε ως W1, W2, κ.ο.κ στο διάγραµµα 1.14 και οι οποίες έχουν ιδιότητες παρόµοιες µε εκείνες των ατοµικών καµπυλών αδιαφορίας5. Η καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας που εφάπτεται µε την UU στο ανώτερο σηµείο της, προσδιορίζει και το τελικό σηµείο επιλογής, το οποίο µεγιστοποιεί την κοινωνική ευηµερία. Στο διάγραµµα 1.14, το σηµείο αυτό είναι το Μ. Το σηµείο Λ αν και πάνω στη UU είναι σε χαµηλότερη καµπύλη κοινωνικής αδιαφορίας, ενώ τα σηµεία της W3 δεν είναι εφικτά.

Για περισσότερες λεπτοµέρειες για τις καµπύλες κοινωνικής αδιαφορίας, βλέπε Stiglitz, «Οικονοµική του ∆ηµόσιου Τοµέα», κεφ.4 .

Ας δούµε τώρα κατά πόσο οι πιο πάνω συνθήκες, τόσο στην ανταλλαγή όσο και στην παραγωγή, που διασφαλίζουν τη µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας ικανοποιούνται από ένα τέλεια ανταγωνιστικό σύστηµα. Ξέρουµε ότι οι καταναλωτές µεγιστοποιούν τη χρησιµότητα (ευηµερία) τους όταν ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ δύο αγαθών είναι ίσος µε το λόγο των τιµών των δύο αγαθών. ∆ηλαδή

P MRS XY = X PY

Επίσης η µεγιστοποίηση των κερδών µιας επιχείρησης επιτυγχάνεται όταν η τιµή ενός αγαθού είναι ίση µε το οριακό του κόστος, (P=MC) και ξέρουµε ότι ο λόγος των τιµών δύο αγαθών είναι ίσος µε τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού των δύο αυτών αγαθών. Άρα

P MC X MRT XY = X = PY MC Y

(1.7)

Από τις σχέσεις αυτές έχουµε ότι

P MRT XY = X = MRS XY PY

(1.8)

Με δεδοµένο ότι στον τέλειο ανταγωνισµό οι τιµές των αγαθών είναι οι ίδιες για όλα τα άτοµα, το ίδιο συµβαίνει και για τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού και τον οριακό λόγο υποκατάστασης, η σχέση (1.8) είναι η ίδια µε τη σχέση (1.6). Είναι σαφές εποµένως ότι ένα σύστηµα τέλεια ανταγωνιστικών αγορών οδηγεί σε µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας. Άρα το πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα των οικονοµικών της ευηµερίας ικανοποιείται. Συνοπτικά οι βασικές σχέσεις µπορούν να συνοψιστούν στον παρακάτω πίνακα.

Πίνακας 1. Συνθήκες που ικανοποιούν το πρώτο θεµελιώδες θεώρηµα

Η γενική ανταγωνιστική ισορροπία Μεγιστοποίηση ευηµερίας καταναλωτή

συνεπάγεται

Αποτελεσµατικότητα κατά Pareto

συνεπάγεται

Αποτελεσµατικότητα στην ανταλλαγή

P A MRS XY = X PY

A B MRS XY = MRS XY

P B MRS XY = X PY

Ελαχιστοποίηση του κόστους X = MRTS LK Y MRTS LK =

Μεγιστοποίηση κέρδους

PX =MCX PY =MCY

συνεπάγεται w r

Αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή

X Y MRTS KL = MRTS KL

w r

συνεπάγεται

Συνολική αποτελεσµατικότητα MC X P MRT XY = = X = MRS XY MC Y PY

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α. Συνθήκες αριστοποίησης κατά Pareto και ανταγωνιστικές αγορές

Στο παράρτηµα αυτό θα προσπαθήσουµε να δείξουµε µε απλά µαθηµατικά τις συνθήκες που πρέπει να ικανοποιούνται για τη µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας κατά Pareto και πώς οι ανταγωνιστικές αγορές ικανοποιούν αυτές τις συνθήκες.

∆ιαγραµµατικά δείξαµε πιο πάνω ότι η αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή επιβάλλει να ισχύει η σχέση. X Y = MRTS KL MRTS KL

(Α1)

Αν έχουµε δύο αγαθά Χ και Υ, τα οποία παράγονται µε τη χρήση δύο συντελεστών παραγωγής το καθένα, κεφαλαίου (K) και εργασίας (L). Με δεδοµένες ποσότητες και µε πλήρη απασχόληση των συντελεστών παραγωγής έχουµε. L = L X + LY

(Α2)

K = K X + KY

(Α3)

Οι συναρτήσεις παραγωγής των δύο αγαθών είναι.

X = F (LX , K X )

(Α4)

Y = G ( LY , K Y )

(Α5)

Η µεγιστοποίηση κατά Pareto µας λέει ότι έχουµε βελτίωση αν µπορεί να αυξηθεί η παραγωγή του ενός αγαθού χωρίς να µειωθεί η παραγωγή του άλλου. Άρα επιδίωξη µας είναι να µεγιστοποιήσουµε π.χ. τη συνάρτηση (Α4), υπό τον περιορισµό της (Α5), η οποία, µε τη βοήθεια των σχέσεων (Α2) και (Α3) µπορεί να ξαναγραφτεί ως εξής. Y = G(L − LX , K − K X )

Σχηµατίζουµε έτσι την εξίσωση του Lagrange

(Α6)

Z = F ( L X , K X ) + λ [Y − G ( L − L X , K − K X )]

(A7) ∆ιαφορίζοντας σε σχέση µε το ΚX και LX και θέτοντας τις συνθήκες αυτές ίσον µε το µηδέν, έχουµε. ∂Z ∂F ∂G = +λ =0 ∂K X ∂K X ∂K X

(Α8)

∂Z ∂F ∂G = +λ =0 ∂L X ∂L X ∂L X

(Α9)

Από τις δύο αυτές σχέσεις έχουµε ότι ∂F / ∂K X ∂F / ∂L X = −λ = ∂G / ∂K X ∂G / ∂L X

(Α10)

και MP LY MP LX ∂G / ∂L X ∂F / ∂L X Y X MRTS KL = = == = = MRTS KL Y X ∂ G / ∂ K ∂ F / ∂ K X X MP K MP K

(Α11)

όπου MP είναι το οριακό προϊόν. Είναι σαφές ότι η συνθήκη (Α1) είναι η ίδια µε την (Α11), που σηµαίνει ότι για την αριστοποίηση στην παραγωγή ο οριακός λόγος τεχνικής υποκατάστασης µεταξύ των συντελεστών της παραγωγής πρέπει να είναι ο ίδιος για όλες τις επιχειρήσεις.

Στην περίπτωση του καταναλωτή δείξαµε ότι η ευηµερία µεγιστοποιείται όταν A B MRS XY = MRS XY

(Α12)

Με δύο καταναλωτές Α και Β και µε δεδοµένες τις ποσότητες των αγαθών Χ και Υ έχουµε ότι η κοινωνική ευηµερία βελτιώνεται όταν αυξάνει η ευηµερία του ενός ατόµου χωρίς να µειωθεί του άλλου ατόµου.

Οι συναρτήσεις χρησιµότητας των ατόµων είναι.

Με

X = XA+XB

και

U A = U A ( X A, Y A )

(Α13)

U B = U B (X B ,Y B )

(Α14)

Y = Y A +YB ,

η εξίσωση του Lagrange είναι

L = U A ( X A , Y A ) + µ[U B − U B ( X B , Y B )

(A15)

∆ιαφορίζοντας ως προς Χ και Υ έχουµε

και

∂L ∂U A ∂U B = −µ =0 ∂X ∂X A ∂X B

(Α16)

∂L ∂U A ∂U B = −µ =0 ∂Υ ∂Y A ∂Y B

(Α17)

MU XA MU XB

∂U A / ∂ X A ∂U B / ∂X B

= µ =

∂U A / ∂Y A ∂U B / ∂Y B

MU YA MU YB

MU XA MU YA ∂ U A / ∂X A ∂U A / ∂Y A A B MRS XY = = = = = MRS XY MU XB ∂U B / ∂X B ∂ U B / ∂Y B MU YB

(Α18)

(Α19)

όπου MU είναι η οριακή χρησιµότητα. Είναι και πάλι σαφές ότι η σχέση (Α19) είναι η ίδια µε την Α(12) και σηµαίνει ότι η ευηµερία µεγιστοποιείται όταν ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών είναι ο ίδιος για όλα τα άτοµα.

Τέλος είχαµε δείξει ότι για τη συνολική αριστοποίηση, την ταυτόχρονη δηλαδή αριστοποίηση σε παραγωγή και κατανάλωση δείξαµε διαγραµµατικά ότι πρέπει να ικανοποιείται η συνθήκη. A B MRS XY = MRS XY = MRT XY

(Α20)

Η καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων µπορεί να γραφτεί ως εξής. (Α21)

T = T (X ,Y ) Y = Y A +YB ,

η (Α21) µπορεί να γραφτεί ως

T (X ,Y ) = T ( X A + X B ,Y A + Y B ) = 0

(Α22)

και λαµβάνοντας υπόψη ότι

X = XA+XB

και

∆ιαφορίζοντας συνολικά τη συνάρτηση αυτή έχουµε ότι

30 ∂T ∂T dX + dY = 0 ∂X ∂Y

(Α23)

και η οποία µπορεί να γραφεί ως dY ∂ T / ∂X =− = MRT XY dX ∂T / ∂Y

όπου MRT

(Α24)

είναι ο οριακός λόγος µετασχηµατισµού. Μπορούµε τώρα να

µεγιστοποιήσουµε

την

µε

(Α15)

τον

πρόσθετο

περιορισµό

της

καµπύλης

µετασχηµατισµού, οπότε η εξίσωση του Lagrange παίρνει την εξής µορφή. L = U A ( X A , Y A ) + µ[U B − U B ( X B , Y B ) + κ [0 − T ( X , Y )]

(Α25)

∆ιαφορίζοντας σε σχέση µε τα ΧΑ, ΧΒ, ΥΑ, και ΥΒ και θέτοντας τα αποτελέσµατα ίσα µε το µηδέν, έχουµε. ∂L ∂X

∂L ∂Y A ∂L ∂X

∂L ∂Y

∂U A ∂X

−κ

∂U A ∂Y A

= −µ

−κ

∂U B B

∂U B ∂Y

(Α26)

∂T =0 ∂X

(Α27)

∂X

∂X = −µ

∂T

−κ

∂T =0 ∂X

(Α28)

−κ

∂T =0 ∂Y

(Α29)

Από τις πιο πάνω σχέσεις, µε απλές πράξεις έχουµε ότι ∂U A / ∂X A ∂ T / ∂X A MRS XY = = = MRT XY A A ∂ T / ∂Y ∂U / ∂Y

(Α30)

∂U B / ∂X B ∂T / ∂X B MRS XY = = = MRT XY B B ∂T / ∂Y ∂U / ∂Y

(Α31)

Από τις δύο αυτές σχέσεις έχουµε ότι A B MRS XY = MRS XY = MRT XY

(Α32)

Η συνθήκη αυτή µας λέει ότι για συνολική αποτελεσµατικότητα ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών να είναι ο ίδιος για όλα τα άτοµα και αυτός να είναι ίσος µε τον οριακό λόγο µετασχηµατισµού µεταξύ των αγαθών.

Τώρα πρέπει να εξετάσουµε κατά πόσο ένα σύστηµα ανταγωνιστικών αγορών ικανοποιεί τις πιο πάνω συνθήκες για αριστοποίηση κατά Pareto.

Σε ό,τι αφορά τους καταναλωτές ξέρουµε ότι ο κάθε καταναλωτής επιδιώκει να µεγιστοποιήσει την ευηµερία του υπό τον περιορισµό του εισοδήµατος του. Με τις τιµές των αγαθών δεδοµένες το εισόδηµα του αντιπροσωπευτικού καταναλωτή είναι. I=PXX+PYY Όπου PX και PY είναι οι τιµές των αγαθών X και Y αντίστοιχα και Ι είναι το εισόδηµα του καταναλωτή. Το πρόβληµα του καταναλωτή µπορούµε να το εκφράσουµε µε την εξής εξίσωση του Lagrange.

Λ = U ( X , Y ) + λ (Ι − PX X − PY Y )

(A33)

Παραγωγίζοντας σε σχέση µε το Χ και το Υ και θέτοντας τις πρώτες παραγώγους ίσες µε µηδέν έχουµε. ∂Λ ∂U = − λ PX = 0 ∂X ∂X ∂Λ ∂U = − λ PY = 0 ∂Y ∂Y

(Α34) (Α35)

Με βάση τις σχέσεις αυτές και µε δεδοµένο ότι (∂U/∂X)=(MUX) είναι η οριακή χρησιµότητα του Χ και (∂U/∂Υ) για το Υ, από τις (A34) και (A35) βρίσκουµε ότι

και

MU X − λ PX = 0

(Α36)

MU Y − λ PY = 0

(Α37)

∆ιαιρώντας τις σχέσεις αυτές έχουµε ότι MRS XY =

MU X P = X MU Y PY

(Α38)

Με δεδοµένο ότι όλοι οι καταναλωτές αντιµετωπίζουν τις ίδιες τιµές είναι φυσικό και ο οριακός λόγος υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών να είναι ο ίδιος για όλους τους καταναλωτές. ∆ηλαδή A B MRS XY = MRS XY

Άρα η συνθήκη του Pareto για αριστοποίηση στην κατανάλωση ικανοποιείται.

Ας δούµε τώρα τις συνθήκες για αριστοποίηση στην παραγωγή. Η κάθε επιχείρηση επιδιώκει την ελαχιστοποίηση του κόστους (µεγιστοποίηση των κερδών της) και γι αυτό χρησιµοποιεί δύο συντελεστές παραγωγής, κεφάλαιο (K) και εργασία (L) και οι αµοιβές του είναι αντίστοιχα (r) και (w). Με συνάρτηση παραγωγής X=F(K,L). Άρα το πρόβληµα της αντιπροσωπευτικής επιχείρησης είναι. R= wL+rK+µ[X-F(K,L)]

(A39

Παραγωγίζοντας σε σχέση µε το L και το K και θέτοντας τις σχέσεις που βρίσκουµε ίσες µε το µηδέν έχουµε ότι. ∂R ∂X = w−µ =0 ∂L ∂L

(Α40)

∂R ∂X =r−µ =0 ∂K ∂K

(Α41)

Με (∂Χ/∂L) να είναι το οριακό προϊόν της εργασίας (MPL) και (∂Χ/∂Κ) το οριακό προϊόν του κεφαλαίου, διαιρώντας τις σχέσεις (Α40) και (Α41) βρίσκουµε ότι MP LX w X MRTS KL = = X r MP K

(Α42)

Παρόµοια σχέση ισχύει και το αγαθό Υ. Επειδή όλες οι επιχειρήσεις αντιµετωπίζουν τις ίδιες τιµές συντελεστών παραγωγής, για τα δύο αγαθά που παράγονται θα ισχύει. X Y MRTS KL = MRTS KL

(Α43)

η οποία είναι η συνθήκη που εξασφαλίζει την αποτελεσµατικότητα στην παραγωγή.

Εφόσον στόχος της επιχείρησης είναι η µεγιστοποίηση των κερδών τότε έχουµε ότι αυτή επιδιώκει τη µεγιστοποίηση της συνάρτησης

Π=PXF(K,L)-(wL+rK)

(A44)

Παραγωγίζοντας ως προς Lκαι Κ και θέτοντας τη συνθήκες πρώτης τάξης ίσες µε το µηδέν, έχουµε ότι ∂F =w ∂L ∂F Px =r ∂K Px

και

(Α45) (Α46)

Επειδή PX(∂F/∂L) είναι η αξία του οριακού προϊόντος της εργασίας (MRPL) και PX(∂F/∂Κ) είναι η αξία του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου (MRPΚ), έχουµε τις σχέσεις (MRPL)=w και (MRPΚ)=r

(A47)

Ας πάρουµε τώρα τις συναρτήσεις παραγωγής των δύο αγαθών Χ =F(ΚX, LX) και Υ=G(KY, LY) και ς τις διαφορίσουµε συνολικά. Οι σχέσεις που βρίσκουµε είναι οι εξής.

dX =

∂F ∂F dL X + dK X ∂L X ∂K X

(Α48)

dY =

∂G ∂G dL Y + dK Y ∂ LY ∂K Y

(Α49)

Χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (Α45) και (Α46), µπορούµε να ξαναγράψουµε τις (Α48) και (Α49) ως εξής. dX =

w r 1 dL X + dK X = ( wdL X + rdK X ) PX PX PX

(Α50)

dY =

w r 1 dL Y + dK Y = ( wdL Y + rdK Y ) PY PY PY

(Α51)

Με τις ποσότητες των συντελεστών παραγωγής σε σταθερή προσφορά έχουµε από τις σχέσεις (Α2) και (Α3) έχουµε ότι dLX = -dLY και dKX = -dKY . Αντικαθιστώντας αυτές τις σχέσεις στην (Α51), έχουµε dY = −

1 ( wdL X + rdK X ) PY

(Α52)

∆ιαιρώντας την (Α50) µε την (Α52) βρίσκουµε ότι MRT XY = −

P dY = X dX PY

(Α53)

Συνδέοντας την (Α53) µε την (Α38) έχουµε ότι MRT XY = MRS XY

(Α54)

Η τελευταία συνθήκη είναι εκείνη που διασφαλίζει τη συνολική αποτελεσµατικότητα.

Varian, H. (2006) Μικροοικονοµική: Μια σύγχρονη ανάλυση, εκδόσεις Κριτική. Βαρουφάκης Γ και Ν. Θεοχαράκης (2005), Μικροοικονοµικά Υποδείγµατα Μερικής και γενικής Ισορροπίας, εκδόσεις Τυπωθήτω-Γ. ∆αρδανός