Polskie Berlinale 2020

70. festiwal filmowy Berlinale był w lutym 2020 ostatnią masową imprezą kulturalną w Niemczech przed wybuchem pandemii. Powoli staramy wrócić się do normalnego życia, a widzowie wracają do kin, stosując się do obostrzeń antywirusowych. Warto przypomnieć polskie akcenty na ostatnim i wyjątkowym Berlinale. Wyjątkowym, ponieważ po 18 latach prowadzenia festiwalu przez dyrektora Dietera Kosslicka, oddanym przez władze Berlina w ręce dwójki obcokrajowców – Holenderki Mariette Rissenbeek, która przez wiele lat kierowała German Films, instytucją zajmującą się międzynarodową promocją niemieckiego kina oraz Włocha – Carlo Chatriana, wcześniejszego dyrektora festiwalu filmowego w Locarno.

@ Internationale Filmfestspiele Berlin/ State – Agentur für A, Berlin W trakcie ostatniego Berlinale wprowadzono kilka nowości – między innymi nową sekcję – Encouters – obejmującą oryginalne filmy, które nie miałyby szansy pojawić się na wielkim festiwalu filmowym, ale ogólny charakter Berlinale jako festiwalu politycznie zaangażowanego pozostał niezmieniony.

Na stronie internetowej Carlo Chatrian jako dyrektor artystyczny festiwalu prowadzi swój blog, będący rodzajem pamiętnika artystycznego – Artistic Director’s Blog. Okazuje się, że jednym z reżyserów, który miał ogromny wpływ na postrzeganie przez niego współczesnego kina, był Lech Kowalski – filmowiec polskiego pochodzenia, żyjący za granicą i zupełnie niedoceniony w Polsce. Lech Kowalski urodził się w Londynie w rodzinie polskich powojennych emigrantów. Rodzice w Anglii czuli się outsiderami i dlatego przenieśli dalej, do USA. Lech do pójścia do szkoły mówił głównie po polsku. Po burzliwej młodości i studiach w Nowym Jorku udaje się Kowalskiemu w 1981 nakręcić film Dead On the Arrival, pokazujący ostatnią amerykańską trasę koncertową kultowego brytyjskiego zespołu punkowego Sex Pistols. W Gringo, nakręconym w 1984, do tego stopnia wyraziście na zimno dokumentuje narkotykową autodestrukcję, że film staje się częścią kampanii antynarkotykowej. Za film East of Paradise – Na wschód od raju, opowiadający historię przetrwania jego matki, zesłanej do sowieckich łagrów, w zestawieniu ze współczesnym dekadenckim undergroundem Nowego Jorku, dostaje jedną z głównych nagród na Festiwalu Filmowym w Wenecji w 2005. Carlo Chatrian przyznaje – od 2002 roku do dziś dorastałem i starzeję się z filmami Lecha Kowalskiego - von 2002 bis heute bin ich mit den Filmen von Lech Kowalski gewachsen und älter geworden. Nowy dyrektor Berlinale uważa Lecha Kowalskiego za wielkiego reżysera, który swoimi filmami buduje emocjonalne mosty – wie alle grossen Regisseure versteht sich Lech Kowalski als Bruckenbauer.

Czesko-słowacko-polski Szarlatan

Największą produkcją fabularną, zrealizowaną w współpracy z Polską, był na 70. Berlinale film w reżyserii Agnieszki Holland Szarlatan. Jego bohaterem jest czeski uzdrowiciel

Während der letzten Berlinale wurden mehrere Neuheiten vorgestellt. Darunter eine neue Sektion Encouters mit originellen Filmen, die keine Chance gehabt hätten, auf einem großen Filmfestival präsentiert zu werden, aber der Gesamtcharakter der Berlinale als politisch engagiertes Festival blieb unverändert.

Als Künstlerischer Leiter der Berlinale führt Carlo Chatrian seinen Blog auf der Website, der eine Art künstlerisches Tagebuch, einen Artistic Director‘s Blog darstellt. Es stellt sich heraus, dass einer der Regisseure, die einen großen Einfluss auf seine Wahrnehmung des zeitgenössischen Kinos hatten, Lech Kowalski war - ein Filmemacher polnischer Herkunft, der im Ausland lebte und in Polen völlig unterschätzt wurde. Lech Kowalski wurde in London in eine Familie polnischer Nachkriegsauswanderer geboren. Die Eltern fühlten sich in England als Außenseiter und zogen deshalb in die USA. Vor der Einschulung sprach Lech hauptsächlich Polnisch. Nach einer turbulenten Jugend und einem Studium in New York schafft es Kowalski, 1981, Dead On the Arrival zu drehen und zeigt die letzte amerikanische Tour der britischen Kult-Punkband Sex Pistols. In Gringo, der 1984 gedreht wurde, dokumentiert er die Selbstzerstörung von Drogen so lebhaft kalt, dass der Film Teil einer AntiDrogen-Kampagne wird. Für den Film East of Paradise, der die Geschichte des Überlebens seiner Mutter erzählt, die in Kombination mit dem modernen, dekadenten Untergrund von New York in sowjetische Arbeitslager geschickt wurde, erhält er 2005 einen der Hauptpreise bei den Filmfestspielen von Venedig. Carlo Chatrian gesteht: „Von 2002 bis heute bin ich mit den Filmen von Lech Kowalski gewachsen und älter geworden.” Der neue Direktor der Berlinale betrachtet Lech Kowalski als einen großartigen Regisseur, der mit seinen Filmen emotionale Brücken schlägt - „Wie, alle großen Regisseure versteht sich Lech Kowalski als Brückenbauer.”.

Der tschechisch-slowakisch-polnische Charlatan

Die größte Spielfilm Produktion in Zusammenarbeit mit Polen war ein Film von Agnieszka Holland Charlatan auf der 70. Berlinale. Der Protagonist ist der in den Jahren 1887-1973 lebende tschechische Heilpraktiker Jan Mikolášek, der die Krankheit anhand von Urinproben diagnostizierte und dann Patienten erfolgreich mit von ihm hergestellten Kräutermischungen behandelte. Seine Patienten waren unter anderem der englische König Georg VI. und Präsident der Tschechoslowakei Antonín Zápotocky, den Mikolášek vor der Amputation seines Beines rettete. Holland zeigt auf der einen Seite Mikolášek als ein Genie, das einen so entwickelten intuitiven Kontakt mit der Natur hat, dass er Menschen mithilfe von Kräutern heilen kann, andererseits als einen in seinen gewöhnlichen menschlichen Schwächen verirrten Menschen. Der Scharlatan zeigt, dass auch diejenigen, die zu den Genies zählen, mit sich selbst im Widerspruch stehen können und dass manchmal diese wundersame Gabe zu einem Fluch im Leben werden kann. Auf der Pressekonferenz der Berlinale konnte man sehen, wie gut Agnieszka Holland ihre tschechisch-slowakischen Schauspieler verstand und die Atmosphäre des Landes spürte, in dem sie als Studentin der FAMU-Akademie für darstellende Künste in Prag aufgewachsen war. Der berühmte tschechische Schauspieler Ivan Trojan spielt die Hauptrolle des charismatischen Heilpraktikers und die Rolle seines treuen und hingebungsvollen Helfers spielt der Slowake Juraj Loj. Die Filmmusik wurde von Antoni KomasaŁazakiewicz komponiert, der derzeit in Berlin lebt.

Charlatan erhielt auf der Berlinale sehr positive Meinungen von Weltkritikern, die die hervorragende Regie und Schauspielerei betonten. Der Künstlerische Leiter des Festivals, Carlo Chatrian, schätzte unsere polnische Regisseurin so sehr, dass er Charlatan mit dem Film Minamata mit Johnny Depp in der Hauptrolle verglich: „Agnieszka Holland und Johnny Depp - zwei Kinomodelle treffen sich und erzählen nicht nur von der Vergangenheit, sondern interpretieren auch die Gegenwart.“

Zabij to i wyjedź z tego miasta (Kill It and Leave This Town) – Mariusz Wilczyński

Unter den 15 Titeln der neuen Sektion auf der 70. Berlinale befand sich der Animationsfilm von Mariusz Wilczyński Zabij to i wyjedź z tego miasta (Kill It and Leave This Town). Es ist ein autobiografischer Einblick, das Bild einer Reminiszenz an die Kindheit, in der an seine verstorbenen Eltern

Berlinale Special Gala: Charlatan Darsteller Ivan Trojan, Regisseurin Agnieszka Holland und die Darsteller Juraj Loj und Josef Trojan

Fot.: @ Alexander Janetzko/Berlinale 2020 Jan Mikolášek, żyjący w latach 1887-1973, który rozpoznawał chorobę na podstawie próbek moczu, a następnie leczył skutecznie pacjentów przygotowanymi przez siebie mieszankami ziół. Był znany w całej Czechosłowacji, ale zawsze podkreślał, że nie jest ani doktorem, ani cudotwórcą. Jego pacjentami byli między innymi angielski król Jerzy VI i Antonín Zápotocky, prezydent Czechosłowacji, którego Mikolášek uratował przed amputacją nogi. Holland pokazuje Mikoláška z jednej strony jako geniusza, mającego na tyle rozwinięty intuicyjny kontakt z przyrodą, że jest w stanie za pomocą ziół leczyć ludzi, z drugiej strony – jako zagubionego człowieka w swoich zwykłych, ludzkich słabościach. Szarlatan pokazuje, że nawet ci, którzy są geniuszami, mają w sobie zwalczające się sprzeczności, a czasem cudowny dar staje się w życiu przekleństwem.

Na konferencji prasowej festiwalu Berlinale widać było, jak dobrze Agnieszka Holland rozumiała się z ze swoimi czesko-słowackimi aktorami i czuła klimat kraju, w którym dojrzewała, będąc studentką praskiej Akademii Sztuk Scenicznych FAMU. Główną rolę charyzmatycznego uzdrowiciela gra znany czeski aktor Ivan Trojan, a rolę jego wiernego i oddanego do końca pomocnika – Słowak Juraj Loj. Muzykę do filmu skomponował mieszkający aktualnie na stałe w Berlinie Antoni Komasa-Łazakiewicz.

Szarlatan otrzymał na Berlinale bardzo pozytywne opinie krytyki światowej, która podkreślała świetnie poprowadzoną reżyserię i grę aktorską. Dyrektor artystyczny festiwalu Carlo Chatrian na tyle ceni naszą polską reżyserkę, że porównał jej Szarlatana do filmu Minamata z Johnnym Deppem w roli głównej: – Agnieszka Holland i Johnny Depp – dwa modele kina spotykają się i nie tylko opowiadają o przeszłości, ale także interpretują teraźniejszość.

Zabij to i wyjedź z tego miasta – Mariusza Wilczyńskiego

Wśród 15 tytułów nowej sekcji 70. Berlinale znalazła się animacja Mariusza Wilczyńskiego Zabij to i wyjedź z tego miasta, będąca autobiograficzną impresją, reminiscencją obrazów z dzieciństwa, w której odżywa wspomnienie nieżyjących rodziców i rodzinnego miasta Łodzi.

Wilczyński pracował 14 lat nad przygotowaniem swojego 85-minutowego debiutu, który ma w sobie równoległy do wizualnego obrazu, drugi świat muzyczny, oparty na muzyce Tadeusza Nalepy, będącego także jednym z bohaterów tej rysunkowej opowieści. W dubbingu słyszymy głosy tak znanych osób jak Andrzej Wajda, Barbara Krafftówna czy Krystyna Janda, co dodaje całości filmu ciekawą aktorską płaszczyznę.

Numery, Sole, Golda Maria

Spośród 340 filmów pokazanych na tegorocznym Berlinale kilka z nich miało wątki polskie lub było współfinan-

und seine Heimatstadt Lodz erinnert wird. Wilczyński arbeitete 14 Jahre lang an der Vorbereitung seines 85-minütigen Debüts, das parallel zum visuellen Bild eine zweite Musikwelt mit sich bringt, basierend auf der Musik von Tadeusz Nalepa, der auch einer der Hauptfiguren dieses Zeichentrickfilms ist. Bei der Synchronisation hört man die Stimmen bekannter Persönlichkeiten wie Andrzej Wajda, Barbara Krafftówna oder Krystyna Janda, was dem gesamten Film eine interessante Schauspielebene hinzufügt.

Nomera, Sole, Golda Maria

Unter den 340 Filmen, die auf der diesjährigen Berlinale gezeigt wurden, nahmen einige von ihnen Bezug auf polnische Motive oder wurden vom Polnischen Filminstitut (PISF) mitfinanziert.

Es fand auch die Weltpremiere der ukrainisch-polnischtschechisch-französischen Koproduktion Nomera von Oleg Sentsov statt. Nomera ist eine Dystopie und Parabel, die auf Sentsovs Theaterstück basiert. Dieses erzählt von einer streng geordneten Welt von zehn Zahlen, in der ein Fehler unerwartet auftritt, der dazu führt, dass niemand weiß, ob dieser zu einer besseren sowie neuen Welt verhilft. Das Drehbuch zu diesem Film schrieb Sentsov im Gefängnis und schickte es in aufeinanderfolgenden Briefen. Der ukrainische Regisseur und Dokumentarfilmer war ein aktiver Teilnehmer des Euromaidan, wofür er beschuldigt wurde, einen Terroranschlag der russischen Sicherheitsdienste vorbereitet zu haben, gefoltert wurde und zu 20 Jahren in einem sibirischen Arbeitslager verurteilt wurde. Sein 145-tägiger Hungerstreik und die Macht der internationalen öffentlichen Meinung zwangen Wladimir Putin, Zugeständnisse zu machen, und nach 5 Jahren stimmte Russland zu, Sentsov freizulassen. Die Vorführung dieses Films auf der Berlinale war daher nicht nur kulturell, sondern auch politisch ein einzigartiges Ereignis.

Sole ist Carlo Sironis italienisch-polnisches Spielfilmdebüt, das die Geschichte von Lena erzählt, die im siebten Monat ihrer Schwangerschaft aus Polen nach Italien fährt, um ihr Kind zu verkaufen. Der junge Ermanno aus der italienischen Unterwelt gibt sich als ihr Partner und der Vater des Kindes aus, damit sie ihn nach den Regeln des italienischen Adoptionsrechts weggeben können. Lenas Tochter wird als ein Frühgeborenes zur Welt gebracht und muss gestillt werden, was Lena vermeiden wollte, damit sie sich nicht mit ihrem Baby bindet. Unerwartet fühlt und benimmt sich Ermanno wie ein echter Vater und Familienoberhaupt. Die zwei jungen Menschen stehen vor einer schwierigen Entscheidung ihres gemeinsamen zukünftigen Lebensweges.

Die Liste der polnischen Reminiszenzen der 70. Berlinale endet mit einem französischen Dokumentarfilm unter der Regie von Patrick und Hugo Sobelman. 1994 sprach Patrick Sobelman über drei Tage lang mit seiner damals 84-jährigen Großmutter Golda Maria Tondovska, die ihm zum ersten Mal ihre dramatischen Erfahrungen aus einem Konzentrationslager erzählte, in dem sie während des Krieges als jüdische Frau polnischer Herkunft endete. Der Regisseur zeichnete dieses intime Familiengespräch mit einer 8-mm-Kamera auf. Nach dem Tod von Golda Maria im Jahr 2010 redigierte er mit seinem Sohn Hugo aus 8 Stunden Aufnahmen eine fast 2-stündige und zeitlose Aussage seiner Großmutter, die uns alle als Weltbürger berührt, unabhängig von Nationalität oder Religion.

Und vor uns liegt eine weitere 71. Berlinale, für die ab Anfang September Filme eingereicht werden können. Das Direktorenduo Mariette Rissenbeek und Carlo Chatrian, das die Berliner Festspiele leitet, ist der Ansicht, dass eine sehr wichtige Funktion der Festivals der direkte Kontakt zwischen Künstlern und Publikum ist. Daher wird das bevorstehende Festival größtenteils in traditioneller analoger, d. h. physischer Form stattfinden. Der „Silberne Bär AlfredBauer-Preis“ wurde aufgrund neuer Erkenntnisse abgeschafft. Diese standen im Zusammenhang mit den früheren Aktivitäten des ersten Direktors der Berlinale, wie sich herausstellte, einst Mitglied der Sturmabteilung (SA) der NSDAP. Weder die Pandemie noch die überraschend dramatischen Informationen über die ehemaligen Organisatoren können das Bedürfnis des Publikums nach dem Kontakt mit der Kultur und die Faszination für das Kino mindern, was unsere Aufmerksamkeit auf die Probleme der modernen Welt lenkt und damit versucht, sie besser zu machen.  Agata Lewandowski

sowane ze środków PISF (Państwowego Instytutu Sztuki Filmowej).

Odbyła się światowa premiera ukraińsko-polsko-czesko-francuskiej koprodukcji Numery Olega Sencowa. Numery to dystopia i parabola zrealizowana na podstawie sztuki Sencowa, opowiadająca o ściśle uporządkowanym świecie dziesięciu liczb, w którym niespodziewanie pojawia się błąd powodujący stworzenie nie wiadomo czy lepszego nowego świata. Sencow pisał scenariusz tego filmu w więzieniu i przesyłał go kolejnymi listami. Ten ukraiński reżyser i dokumentalista był aktywnym uczestnikiem Euromajdanu, za co został oskarżony przez rosyjskie służby bezpieczeństwa, torturowany i skazany na 20 lat syberyjskiego łagru. Jego 145-dniowy strajk głodowy i siła międzynarodowej opinii publicznej zmusiły Władimira Putina do ustępstw i po 5 latach Rosja zgodziła się uwolnić Sencowa. Pokaz tego filmu na Berlinale był w związku z tym wyjątkowym wydarzeniem nie tylko kulturalnym, ale także politycznym.

Sole to włosko-polski debiut fabularny Carlo Sironi opowiadający historię Leny, która przyjeżdża z Polski do Włoch w siódmym miesiącu ciąży, żeby sprzedać swoje dziecko. Młody Ermanno z włoskiego półświatka jest jej fałszywym partnerem i ojcem dziecka, po to, aby mogli je oddać w ramach zasad włoskiego prawa do adopcji. Córeczka Leny rodzi się jako wcześniak i musi być karmiona piersią, czego Lena bardzo chciała uniknąć, aby nie powstała jej więź z dzieckiem. Niespodziewanie Ermanno zaczyna czuć się i zachowywać jak prawdziwy ojciec dziecka i głowa rodziny. Młodzi stoją przed trudnym wyborem ich wspólnej przyszłej drogi życiowej.

Listę polskich reminiscencji na 70. Berlinale kończy francuski dokument w reżyserii Patricka i Hugo Sobelmana. W 1994 roku Patrick Sobelman przez trzy dni rozmawiał ze swoją, wtedy 84-letnią babką – Goldą Maryją Tandowską, która po raz pierwszy opowiedziała mu swoje dramatyczne przeżycia z obozu koncentracyjnego, do którego trafiła jako Żydówka polskiego pochodzenia. Reżyser nagrał tę intymną rodzinną rozmowę 8-milimetrową kamerą. Po śmierci Goldy Maryji w 2010 zmontował z synem Hugo z 8 godzin nagrań prawie 2-godzinną i ponadczasową wypowiedź swojej babci, którą porusza nas wszystkich jako obywateli świata bez względu na narodowość czy religię.

A przed nami następne 71. Berlinale w lutym 2021, na którego konkurs można już zgłaszać filmy od początku września. Mariette Rissenbeek und Carlo Chatrian – dyrektorski duet, zarządzający berlińskim festiwalem, jest zdania, że bardzo ważną funkcją festiwali jest kontakt bezpośredni twórców z publicznością, dlatego też nadchodzący festiwal będzie odbywał się w dużej części w tradycyjnej analogowej, czyli fizycznej formie. Zlikwidowano nagrodę Srebrnego Niedźwiedzia imienia Alfreda Bauera z powodu nowych faktów, które odnaleziono w związku z wcześniejszą działalnością pierwszego dyrektora Berlinale – jak się okazało – niegdyś członka bojówek SA partii nazistowskiej NSDAP. Ani pandemia, ani zaskakująco dramatyczne informacje o organizatorach nie są w stanie zniszczyć potrzeby kontaktu publiczności z kulturą i fascynacji kinem, które zwraca nam uwagę na problemy współczesnego świata, starając się przez to zrobić go lepszym.  Agata Lewandowski

Fot.: Agata Lewandowski

Mehrsprachigkeit durch Generationen 8. Filmfestival EMiGRA Berlin

2020, bereits zum 8. Mal, brachte das Filmfestival EMiGRA weltweit fast 20 Millionen Polen zusammen. Das 8. EMiGRA war außergewöhnlich, denn aufgrund der Pandemie waren die meisten von den 80 Filmaufführungen Premieren online.

Wegen der Hygiene-Einschränkungen konnten wir das Publikum, die Protagonisten sowie die Filmemacher nicht direkt erleben, was wir sehr vermissen, denn das EMiGRA versteht sich als Fortsetzung der bewährten traditionellen Film-DiskussionsKlubs in Polen. Wir vermissen vor allem die magische Atmosphäre, wenn vor der Filmaufführung die Lichter ausgehen, wenn wir langsam in die volle Dunkelheit eintauchen und vom scharfen Lichtstrahl einer riesigen Kinoleinwand mitgerissen werden, wenn der Film gerade startet. Filme an Bildschirmen der Fernseher oder Computer zu sehen, heißt, nur einen Teil von dieser Stimmung mitnehmen zu dürfen. Es ist trotzdem die einfachste Möglichkeit, Kultur und Menschen zu erleben, wenn auch durch die Scheibe. Als ich im Sommer 2020 zusammen mit Beata Walczak eine Auswahl des FotoMotivs für Plakate treffen sollte aus Mietek Adameks Sammlung aus seiner Studienzeit an der Filmhochschule Łódź der 60-er Jahre, war unser Anliegen, unseren Zuschauern das zu geben, was sie gerade am meisten brauchten. So wurde zum Leitmotiv des 8. EMiGRAFestivals Nähe – Nähe im Tanz, Nähe im Leben, die wir alle jetzt so vermissen. Um mehr Nähe spüren zu können, trafen wir beim 8. EMiGRA über 50 polnische Filmemacher in unseren EMiGRA-Studios in Wilna, Lviv, London, Berlin, Chicago und Warschau.

Deutsch-polnisches EMiGRA in Berlin

Das SprachCafé Polnisch im Bezirk Pankow ist ein außergewöhnlicher Ort auf dem Stadtplan der Zugewanderten Berlins (www.sprachcafe-polnisch.org), an dem all diejenigen willkommen sind, die die Mehrsprachigkeit für Menschen aller Generationen mögen und unterstützen. Bereits in 2019 begann unsere Zusammenarbeit – während des 7. Filmfestivals EMiGRA, das interdisziplinär konzipiert wurde: mit Film-, Musik- und Literaturbeiträgen. Im SprachCafé Polnisch fand damals eine Reihe von Literaturveranstaltungen mit Schriftsteller*innen aus Ost- und West-Europa statt. Als Berliner Festivalstudio des 8. EMiGRA haben wir gerade das SprachCafé gewählt. Seine Rolle als Eisbrecher der Stereotypen bestärkt die Lage des Ortes in der Schulzestraße, in der gerade früher die Grenze zwischen Ost- und Westberlin verlief. Als Moderatorin des Filmgeschehens lud ich Agata Koch ein, die Initiatorin des SprachCafés, Dichterin und Fotografin zugleich, die vor Kurzem ihren Gedicht- und Fotoband herausbrachte. Jede der 5 EMiGRA-Editionen im Ausland hatte ihren eigenen Charakter. Dank empathischer Dolmetscherfähigkeit Agata Kochs war das Berliner EMiGRA zum größten Teil zweisprachig.

Zur filmischen Zusammenarbeit im Berliner Festival-Studio luden wir auch Andrzej Kostoń ein. Er ist in Polen geboren, seine Ausbildung zum Kamera-Mann machte er in Dortmund und arbeitet oft an deutsch-polnischen Projekten mit ähnlicher Prägung wie unser Festival. In den letzten 8 EMiGRA-Ausgaben tauchten im Programm Filme mit dem Bezug zu Deutschland auf. In diesem Jahr beschloss die internationale Jury des EMiGRA-Filmfestivals, den Kupfer-Preis EMiGRA an Agnieszka Karaś und Kai von Westerman zu vergeben – ein deutsch-polnisches Paar, er der Filmemacher für die Doku-Reihe zu deutsch-polnischen Stereotypen Aller Seelen (Zaduszki), Der Pole, der auch Deutscher war (Polak, który był też Niemcem) sowie 44 Jahre Knast (44 lata więzienia). Dieser Preis ist ein besonderer, denn hier laufen deutsch-polnische Motive aus

Fot. Mariola Koston