Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

UVOD

Moralni fenomen u svojoj biti je momenat susretanja i pomirenja moralnog slobodnog samoodređenja (mogućeg) i običajnosnih normi (datog), iz kojeg proizilazi ljudsko moralno delovanje. Svrha tog delovanja, tj. moralno-etički principi, jesu na različite načine, kroz povest, konkretizovani pojam dobra, praćen svojim protivpojmom zla. Nemačka idealistička filozofija baštini pojam trebanja, koji iz slobode (Kantove ideje autonomije volje) otvara mogućnost postojanja moralnog realiteta (sveta u kome ne važe zakoni prirode), različitog od sveta koji je dat po bitku. Što je izazvalo temeljan obrt u odnosu na dotadašnju filozofiju po pitanju razumevanja moralno-etičkih principa, a time je i Kantov moralni pojam radikalnog zla postavljen kao nemogućnost ostvarivanja metafizičkih i fizičkih predstava zla.

SHVATANJE ZLA KAO METAFIZIČKOG, FIZIČKOG, POLITIČKOG I ETIČKOG POJMA

U primitivnim društvima, predstavljanje dobra i zla prikazan je kroz dualističke mitove, gde su sunce i mesec, čiji su nosioci mitološka bića, dobila ulogu dobre i zle suprotnosti. Nemogućnost da ostvari korist od svake stvari, čovek se našao pred postojanjem štetnog uticaja u prirodi i upravo to je doprinelo nastanku vere u mitološka bića kao izvora svih dobrih i zlih odnosa. Mitologija starih Egipćana, Persijanaca uzdiže se do postojanja dve božanske sile koje dejstvuju u univerzumu, dajući metafizički karakter pojmovnom paru dobra i zla. Tradicija dualističke koncepcije postojanja dve apsolutne sile, dobra i zla, imaće svoje korene u gnostičkim učenjima i manihejstvu. Fizikalnim razumevanjem zla, u predsokratskoj epohi, određen broj fizičara pokušava osporiti ontološku ulogu zla, negirajući njegovu apsolutnost. Pojam zla se stavlja u predmetnu svest, čineći ga time činjenicom dostupnom ljudskom prosuđivanju. Heraklitovo određenje dobra i zla, preko kojeg se dolazi do onog Jednog (Logosa) kao suštine sveta, primer je takvog mišljenja fizičara. ,,Za boga je sve dobro, pravedno, lepo, a ljudi jedno drže za pravedno, a drugo kao nepravedno”1 i tek prevladavanjem ovih oprečnosti relativnog ljudskog mišljenja, shvata se suština Logosa. Empedokle sa svojim pojmovnim parom Ljubavi i Mržnje održava metafizički princip dobra i zla, čineći ih principom sveta što sve spaja i razdvaja. Smrt kao najveće zlo, Anaksimandar smatra prirodnom nužnošću. Strah od smrti treba biti prevladan, prema njegovom uverenju, činjenicom da je smrt prirodan proces koji ne sadrži ništa zlo; proces u kome se nastajanje i propadanje dešava iz iste bezgraničnosti (Apeirona). ,,…ono iz čega biva nastajanje u to biva i propadanje, po sudbini.”2 Sokratovim poimanjem zla kao prividne mudrosti dolazi se do etičkog razumevanja pojma zla. Polazeći od kritike običajnosti (nomosa i ethosa) i sofističke razložne svesti, Sokrat epistemičkim udubljivanjem u vlastitu svest, otvara pitanje o svrsi moralnosti. Težište se stavlja na pojedinačni ljudski karakter ( thos), koji svojom umskom (objektivnom) delatnošću, otkriva svrhu kao dobro, koja se nalazi u svesti. Spoznavajući vlastitu samodelatnu svrhu u sebi, čovek određuje celokupni običajni 1 2

Heraklit, Fragmenti b59 Anaksimandar, Fragmenti b1

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

svet ethosa i nomosa. Nemogućnost samorefleksije u svoju unutrašnjost jeste zlo tj. prividna mudrost, uobraženo neznanje koje sebe otkriva kao znanje – etički pojmljeno zlo. Za Platona, ljudsko dostižno dobro, ne proizilazi samo iz epistemičkog udubljivanjem u vlastitu svest, ona se podrazumeva, ali ontološki shvaćena ideja Dobra daje svrhu svakoj stvari, pa i ljudskom delovanju. ,,Ideju dobra treba da shvatiš kao nešto što predmetima koji se mogu spoznati daje istinu i što duši koja spoznaje daje sposobnost spoznavanja.”3 Kada je reč o moralnom zlu, ono se posmatra iz političke perspektive; individualno-etički karakter zla zamenjen je moralnim zlom u polisu. Stasis kao sukob (za razliku od rata – borbe između Grka i varvara) jeste nesloga između samih Grka, što Platon smatra najvećim mogućim zlom. Sklad duševnih delova u pojedinačnom čoveku, jeste istinsko dobro, koje može biti na delu i u polisu, samo ako postoji sklad između njegovih delova. Mogućnost izbora da prihvati ili propusti vrlinu, smatra Aristotela, nalazi se u ljudskoj individualnoj delatnosti, kojom se negira idealno postojanje Dobra kao biti svega. Da bi bio sposoban za vrlinu, čovek mora uobičavanjem steći naviku, trajnu sklonost delovanja ka vrlini. Pojmom heksijalnosti, sticanja navike, individualni ljudski karakter (thos) je sposoban za delovanje ka vrlini u različitim sferama ljudskog praksisa. Time je čovek spreman da izabere najbolji život, biranjem sredine između zlih krajnosti. Zlo se pokazuje kao nesposobnost za srednji život. U političkom životu, srednji stalež treba da vlada , budući da je najlakše podvrgnut zakonima razuma. Najbolje rešenje za dobrobit i pravednost u polisu, jer bogatstvo i siromaštvo jesu zle krajnosti. ,,Budući da se slažemo da je umjereno i srednje ono najbolje, bjelodano je i onaj posjed poželjnih dobara koji je srednji ujedno i najbolji od svih jer tada je najlakše podvrgavati razumu.”4 Kroz starozavetne spise prikazan je čitav horizont prirodnog, metafizičkog, etičkog i političkog predstavljanja zla. Jedenjem ploda sa drveta ,,znanja dobra i zla” čovek postaje jednak bogu, čime se dešava prvo radikalno zlo u ljudskoj prirodi – rođenje samosvesti. Da bi se izbegao metafizički dualizam, poreklo zla se stavlja u ,,božansku pedagogiju spasa”, kojom bog zlom oslobađa zlu ljudsku prirodu, udvajanjem samosvesti na dobru i zlu, da bi čovek vlastitim umom i božanskim udelom (milošću) savladao zlo u sebi. Dobijanjem samosvesti , čovek se izdiže iznad bivstvovanja u prirodnoj neposrednosti, za razliku od životinje koja ostaje u određenosti uzročno-posledične 3 4

Platon, ,,Država”, BIGZ, Beograd, 508e, str. 201 Aristotel, ,,Politika”, Globus, Zagreb, 1295b, str. 137

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

veze prirode.Tim činom, čovek trpi moći prirode, postaje smrtan što je prvo kazneno prirodno zlo za buđenje samosvesti. ,,Trnje i korov će ti rađati, a ti ćeš jesti zelje poljsko, sa znojem lica svojega ješćeš hljeb, dokle se ne vratiš u zemlju od koje si uzet, jer si prah i u prah ćeš se vratiti.”5 Slobodno ljudsko uverenje (zlo srce), koje ne sluša ,,reč božiju”, uzrok je zla etičkog i političkog koje prožima ceo Stari zavet. Nemogućnost da ostvari ,,pedagogijom spasa” put ka ostvarivanju dobra u svetu, u novozavetnim spisima, bog je okreće na sebe sama, u svoj drugo bitak (Hrista). Borba dobra i zla uzdiže se do boga i samo primer sleđenja Hristovog puta, mogu obezbediti čoveku sigurnost od pada u zlo. Pitanje zla u svetu, za Grčku i latinsku patristiku, je pitanje zloupotrebe slobode, oslobodivši boga svake odgovornosti za zlo. Avgustin smatra zlom svaku deficijentnu volju, koja je krenula za konačnim dobrom (korist, interes), negirajući tim večno dobro i eficijentnu delatnu volju. Novovekovna filozofija problem zla rešava prevazilazeći hrišćanske teze spasonosnog mišljenja, razvijenog sa teološkim spekulacijama. Etičko i političko razmatranje pojma zla, dobija na značaju u građanskoj filozofiji, gde je božija milost isključena iz rešavanja problema zla na svaki način. Lajbnic u svojoj ,,Teodiceji” pokušava osloboditi boga odgovornosti za nastanak zla, tezom da bog ne stvara već samo dopušta zlo, zbog raznolikih stupnjeva savršenstva, što čini ovaj svet najboljim od svih. U tome se sastoji metafizičko zlo, dok moralno (zlo u grehu) i fizičko (zlo u patnji), svoj uzrok ima u počiniocu dela. Stavovi da je čovek zao od prirode i da se u društvu tek oslobađa iz stanja ,,rata svih protiv svih” – Hobs i suprotnom idejom Rusoa da je u prirodi čovek dobar i da ga društvo kvari, ostvaruju se razmatranja političkih i moralnih, poroka i vrlina, čoveka u društvu.

Sveto pismo I knjiga Mojsijeva 3/18 i 19

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

KANTOVO SHVATANJE MORALA

Razlikujući se od novovekovne filozofije (koja ukida transcendentnost hrišćanske ideje božanskog ,,upliva” u ljudsko spasenje), gde je ljudsko delovanje svedeno na posredovanje individue i područja njenog delovanja (političkog, pravnog i sl.), poreklo moralne vrednosti Kant stavlja u čistu volju, nezavisno od konkretnih empirijskih uslova. Sloboda kao noumenalna moć je uslov moralnosti uopšte, bez uticaja materije i činjenica prirodnog sveta. Shvatanje moralnosti na takav način, Kant postavlja nepremostivu razliku između prirode i subjekta. Svet onakav kakav jeste, po svom prirodnom bitku, više ne može biti svet praktičnog subjekta koji ostvaruje mogućnost postojanja sveta kakav bi trebao da bude. Čovek kao praktično biće, svojim slobodnim aktom deluje ka ustrojstvu sveta, gde ne važi uzročno-posledična veza, već duhovnog sveta čija svrha jeste u individui, koja se nalazi pod dužnostima čistog uma. Kao biće koje ima volju, u prilici je svaki čovek da postavlja svrhe iz sebe samog, kroz svoj čisti praktični um; za Kanta to je autonomija volje koja ne podleže uzrocima heteronomnih svrha (što je karakteristika prirodnih bića). ,,Dok se dakle pod pretpostavkom heteronomije, heteromnosti moralnih principa, što znači određenost po nečemu drugom, čovjek je sveden na puku pasivnost u okviru danog i unaprijed određenog fakciteta, dotle autonomija uspostavlja i naglašava uprvo istinsku delatnu stranu, dakle aktivitet subjekta ne više u sebi tuđem, nego već u svojem vlastitom ljudskom svijetu.”6 Čovek određen kao slobodno biće sa voljom osvedočava autonomiju uma, koja mu omogućava nezavisnost od sveta kauzalnosti, pasivnosti i pruža aktivnost slobodne 6

Milan Kangrga, ,,Etika ili revolucija”, Nolit, Beograd, 1983, str.156

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

delatnosti u svetu kakav bi trebao da bude po pravilima čistog praktičnog uma. Samozakonodavstvo čistog uma se nameće snagom kategoričkog imperativa da se prihvati moralni zakon u delovanju individue i nije ništa drugo do autonomija uma (sloboda), kao forma koja se ostvaruje u sebi samoj. Za razliku od hipotetičkog imperativa koji postavlja materijalne svrhe, ne čini nikakav moralni akt, nikakvu samoprinudu, već upravo suprotno prinudu prirode koja postavlja svrhe. Tim izlaskom volje izvan sebe stvara se heteronomija, kao izvora lažnih principa moralnosti. Prema tome, forma moralnog zakona mora se uzeti kao njegova sadržina, u protivnom svaka empirijska sadržina stvarali bi lažne vrednosti morala, bilo da je reč o zadovoljstvu, koristi ili interesu. Ugrozila bi se sama poopštivost zakona morala, time i sloboda da se dejstvuje iz čistog praktičnog uma. Pojam morala i pojam slobode stoje u neraskidivom odnosu ,,slobodu spoznajemo iz postojanja moralnosti, a postojanje moralnosti mora pretpostavljati slobodi.” 7 Pojam moraliteta bio bi nezamisliv bez slobode, koja omogućava u svom pozitivnom značenju, ostvarivanje čistog praktičnog uma, a njeno negativno određenje podrazumeva slobodu od empirijskih predstava i činjenica. Slobodna uzročnost subjekta ostvaruje svet, idejom transcedentalne slobode, kakav bi trebao da bude nezavistan od svakog iskustva, u kome se sloboda kao autonomija uma ostvaruje kao delatnost subjekta u vlastitom svetu. Etika kao refleksija moralnog delovanja, prema Kantu, pokazuje se kao ispitivanje slobodne delatnosti individue (moralno delovanje), bez uticaja prirodnih uzroka. Problem koji Kant pokušava da reši, jeste odnos etike prema drugim oblastima praktičnog. Odnos moralnosti i prava, zakon u prvom slučaju postavlja čisti um koji određuje slobodnu volju pojedinca, a u drugom na delu je legalitet-poklapanje jedne radnje sa zakonom. Zbog činjenice da legalitet dopušta empirijsko postavljenje zakona, njegovo povezivanje sa moralnošću mora proizilaziti iz poklapanja zakonskih radnji koje bi bile u skladu sa samozakonodavstvom čistog praktičnog uma. Shvatajući razliku između legaliteta i moraliteta, mora doći do njihovog uzajmnog povezivanja na način da građansko društvo, organizovano na juridičkom pravu, priznaje pravo individualne slobode u kojem opšta volja uma mora biti vodilja i pravnom zakonodavstvu, ne ostavljajući ga u sferi slučajnosti da bude ispravno. Ukazuje se na različitost zakonodavstva iz čistog praktičnog uma i legalnosti (juridičkog prava), ali da ovo potonje treba da proizilazi iz moralne slobode individue, koja je ostvarena kao opštost slobodne zajednice ,,tj. prava svih u građanskom pravu.”8 Druge sfere praktičnosti politike, a pogotovu ekonomije, za Kanta ostaju nerešene iz njegove ideje morala čistog praktičnog uma.

7 8

Milenko A. Perović, ,,Etika”, INED CO ,,Grafomedia”, Novi Sad, 2001, str.309 Milenko A. Perović, ,,Etika”, INED CO ,,Grafomedia”, Novi Sad, 2001, str.225

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

Čovek u svojoj slobodi postaje stvaralac sveta i moralnih vrednosti u horizontu pojma trebanja, praktično biće, stvoritelj ,,druge prirode”. Veliki napredak je postignut stvaranjem čoveka kao uzroka moralnog sveta, ali dualizam prirode i individue nastao ovim napretkom, Kant ne može prevladati, što je mesto Hegelove kritike upućene njemu. Bitna je, međutim, kao etapa u procesu istorijskog-fenomenološkog napretka svesti ka slobodi ličnosti smatra Hegel. Moralitet jeste mesto najviše slobode ljudskog bića u kome čovek postavlja svet kakav treba da bude, ali mora biti prevladan u apsolutnom jedinstvu identiteta i razlike, što Kant ne može učiniti. Svojom dobrom voljom, čistim praktičnim umom stvaraju se moralne vrednosti, bez uticaja empirijskih činjenica, što pojmovima dobra i zla ne ostavlja drugu mogućnost do njihovog apriornog postavljanja. Kantovo shvatanje morala otvara mogućnost postajanja duhovne sfere (druge prirode) u kojoj čovek postavlja svrhe na način slobodne delatnosti stvarajući svet trebanja, na čijem temelju se izvode moralni fenomeni dobra i zla.

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

KORENI RADIKALNOG ZLA U ČOVEKU

Stavovi da je čovek od prirode dobar ili zao (fizički pojam zla), kao i metafizičko poimanje zla, Kant ne razmatra, shvatajući da je zlo moguće jedino kao moralno zlo, u smislu ukorenjenosti u ljudsku prirodu (radikalno zlo). Ukorenjenost ne znači prirodan pojam zla, već subjektivni razlog upotrebe čovekove slobode, pre svakog iskustva. Povratak shvatanja moralno-etičkim principima Sokratove filozofije i radikalni obrt u odnosu na dotadašnju novovekovnu filozofiju, Kant čini novumom, pojmom trebanja. Čist praktičan um kao volja, svojim slobodnim dejstvom (ideja autonomije volje) otvara horizont trebanja. Čovek nije naprosto ono što jeste, kao bilo koje biće koje stoji u okovima kauzaliteta prirode, on sebe tek ima da ostvari u ono što u budućnosti treba da bude. ,,Čovek je tako postavljen na samoga sebe tj. na svoje vlastito delovanje kao slobodno biće, koje ne mora biti ovisno o ustanovljenom redu stvari izvan, podvrgnut prirodno-socijalnoj ili psihološko kauzalnoj determiniranosti, nego delatno, smisleno inicira novi red stvari, koji ima vlastiti iskon ne više u onom što naprosto jeste.”9 Prirodne pojave ne mogu biti uzrok zla ili dobra u smislu nekog predmeta što jeste, već se to sada odnosi samo na volju. Neprihvatljivo je stanovište koje polazi od stava da svet počinje od dobra padajući postepeno u zlo ili obrnuti proces civilizacijskog napretka ka dobru (istorija ne dokazuje takav napredak). Zdravo telesno rođenje (koje bi potvrdilo i duhovno zdravlje), ne garantuje postojanje prirodnog uzroka dobra u čoveku, jer negira se radnja iz slobode (osnovno određenje ljudskog bića ), koja omogućava biranje dobre ili zle nastrojenosti. Ono na osnovu čega se dolazi do pojma zla, nije čin u iskustvu već shvatanje, preko tog čina, postojanje 9

Milan Kangrga, ,,Etika ili revolucija”, Nolit, Beograd, 1983, str.124

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

slobode koja prebiva u subjektu. Kada Kant govori o prirodi dobra i zla, govori o subjektivnoj upotrebi slobode uopšte, biranje dobre i zle nastrojenosti u svoju maksimu, jer sama priroda je u suprotnosti sa predikatima moralnih pojmova (uzročno-posledična veza u prirodi neostvariva je na polju moralnosti). Moralno određenje čoveka kao dobrog i zlog potvrđuje slobodu i odbacuje raspravljanje o fizičkom ili bilo kakvom drugom pojmu dobra i zla. Nikakva iskustvena pojava, prirodni poriv ne može biti uzrok zla, već je ,,u pravilu koje je htijenje samom sebi odredilo za upotrebu svoje slobode, to znači u jednoj maksimi.” 10 Svojom subjektivnom upotrebom slobode, prihvatanja dobrih ili zlih principa, čovek je sebe apriori ostvario kao dobrog ili zlog. Maksime su ti subjektivni razlozi upotrebe slobode i od njih zavisi da li se pridržavamo moralnog zakona ili smo za svoju maksimu prihvatili nepoštovanje moralnog zakona, što vodi zlu u ljudskoj prirodi. Priroda je oslobođena odgovornosti za čovekovo delovanje u svetu bio dobar ili zao, on je taj koji svojom slobodom otvara mogućnost za biranje jedne od ovih nastrojenosti. Da li je individua u svoju maksimu prihvatila opštu volju i time odbacila druge pobude da utiču na nju ili je svoje htenje okrenula protiv zakona opšte volje, zavisi da li će biti dobra ili zla. O nastrojenostima, Kant govori kao subjektivnim razlozima prihvatanja maksima izvan vremena i bez mogućnosti njihovog saznavanja. Reč je o tome da mi ne možemo spoznati u vremenu trenutak kada je neka od maksima prihvaćena, jer ne postoji. Čovek živi od mladosti sa dobrom ili zlom maksimom, maksimom koja izražava opšti moralni zakon ili ne. Korene radikalnog zla u ljudskoj prirodi, nalazimo u upotrebi čovekove slobode uopšte pre svakog iskustva, time što za svoju maksimu prihvata nepoštovanje moralnog zakona. Prihvatanje bilo koje maksime nedostupno je iskustvenom ispitivanju, jer stečena je vanvremenski. Vanvremenska nastrojenost postavljanja dobrih i zlih maksima, ne znači da čovek nije tvorac sebe kakav bi trebao da bude, već da se ne može slobodna nastrojenost saznati u vremenu. Jednom prihvaćena maksima, čoveku ne ostavlja mogućnost da u nekoj situaciji bude dobar, a u drugoj zao, jer prihvatanjem maksime koja se poklapa sa moralnim zahtevom, ispunjavajući dužnosti koje se kategoričkim imperativom zahtevaju, on je prihvatio moralni zakon za maksimu i ne može biti zao u nekoj situaciji. Moralni zakon vodi do pojma slobode, preko maksima i ako je dobra nastrojenost prihvaćena, njena je dužnost da kroz kategorički imperativ privati sveopšti moralni zakon. Naprotiv, postajući svesna moralnog zakona u sebi, zla nastrojenost odnosi se prema maksimi koja ne ispunjava dužnosti imperativa. Osnovni zakon čistog praktičnog uma glasi: 1010

Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma” , BIGZ, Beograd, 1990, str.21

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

,,Delaj tako da maksima tvoje volje uvek može istovremeno važiti kao princip sveopšteg zakonodavstva.”11 Čovek uvek dela prema svojoj maksimi, u svetu kakav bi trebao da bude. Može izražavati dužnost čistog uma kroz prihvaćenu maksimu, ali takođe podstaknut drugim pobudama koje su protivstavljene sveopštem zakonu može u svojoj maksimi biti zao. Ostvarivanje dužnosti čistog uma kategoričkim imperativom kroz dobru maksimu, otvara se pitanje autonomije volje kao najvišeg principa moralnosti, čineći svet kakav treba da jeste. Као bića koja imaju volju, svaki čovek je u prilici da postavlja svrhe iz sebe, a ,,nemoguće je zamisliti igde išta na svetu pa čak ni izvan njega, što bi se bez ograničenja moglo smatrati dobrim, osim jedino dobre volje.” 12 Dakle, čovek jeste slobodno biće i svojim slobodnim aktom pre svakog iskustva može sebe postaviti kroz nastrojenost ili kao dobrog ili zlog. Svestan je moralnog zakona u sebi, ali od njega zavisi da li će ga se pridržavati ili ne. Subjektivni razlog upotrebe slobode, kao izvora radikalnog zla u čoveku, ukorenjena je u njemu, neprihvatanjem zakona čistog praktičnog uma, već deluje prema zlo nastrojenoj maksimi.

1111 1212

Imanuel Kant, ,,Kritika praktičnog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str.54 Imanuel Kant, ,,Zasnivanje metafizike morala”, BIGZ, Beograd, 1981, str.23

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

O SKLONOSTIMA KA DOBRU

Sklonost ka ustrojstvu dobra u ljudskoj prirodi je prvobitna (podrazumeva se kao nužna mogućnost ljudskog bića) i svedena je na tri vrste, kao elemente određenja čoveka. Prva sklonost je ka životinjstvu – označava čoveka kao živo biće, u jednoj opštoj vrsti fizičkog samoljublja za koje nije potreban um. U svojoj troslojnoj strukturi određuje čoveka u samoodržanju vlastitog života, u porivu za drugim polom, što rezultira održanju vrste i naposletku poriv društvenosti, ka zajednici sa drugim ljudima. Poroci koji mogu okrenuti ove sklonosti, su poroci sirovosti prirode, nazvane od strane Kanta, životnim porocima krkanluka. Sklonosti ka ljudstvu, za koje je potreban um, ali samo u slučaju kada se o sebi prosuđuje kao dobrom, srećnom ili nesrećnom, poredeći se sa drugim ljudima. Neka vrsta fizičkog samoljublja za koje je potreban um. Iz ovoga proističe naklonost stvaranja vrednosti o sebi u mišljenju drugih ljudi. Nedopustiti nikom nadmoćnost nad sobom, dovelo je do stalne zabrinutosti da drugi mogu težiti tom cilju i u sprečavanju toga, nastaje pokušaj sticanja nadmoćnosti nad drugim. Suparništvo, zavist, neprijateljstvo stvaraju poroke, čiji se koreni u tom takmičenju za nadmoć. Poroke, koje Kant naziva porocima kulture, nadmašuju ono ljudsko kao zavist, zluradost i sl. (đavolski poroci). Sklonost ka ličnosti, kao elemenat određenja čoveka ima čist bezuslovni um, prijemčivost za poštovanje moralnog zakona. Upravo zbog ideje čistog uma (moralnog zakona), ne može se ova sklonost posmatrati kao već sadržana u sklonosti ka ljudstvu. Koliko god ljudsko biće bilo umno, ne garantuje se mogućnost da neće krenuti za drugim pobudama i da će o dobru i zlu razmatrati na osnovu njih ne obazirući se na moralni zakon. On ne može biti izmudrovan ako ne postoji u čistom umu… ,,U tu

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

svrhu moglo bi se primjeniti najumnije razmišljanje kako što se tiče najviše sume pobuda tako i sredstava da bi se time postigla određena svrha, a da čak i ne sluti o mogućnosti tako nečeg kao što je moralni, apsolutni zapovedavajući zakon, koji se najavljuje kao sama, i to najveća pobuda.” 13 Sklonost ka ljudstvu svoj um upotrebljava za ,,uporedno samoljublje” ne imajući pred sobom ideju čistog moralnog zakona. Apsolutni moralni zakon, kroz sklonost ka ličnosti nameće se čoveku koji ga postaje svestan i ako ne vodeći se za drugim pobudama, prihvata u svoju maksimu. Slobodno htenje ispunjavajući dužnost čistog praktičnog uma, u maksimu uzima poštovanje moralnog zakona, što Kant naziva dobar karakter i za čiju mogućnost je potrebno da postoji sklonost koja sadržava prijemčivost za apsolutni zakon. Ništa zlo se ne može nakalemiti na ovu sklonost, jer u protivnom, ne bi mogla biti sklonost, koja obezbeđuje primenu moralnog zakona. Samo sklonost ka ličnosti je nešto neodvojivo od ideje moralnog zakona, ali zbog subjektivnog htenja prijemčivosti koji postoji za prihvatanje zakona čistog praktičnog uma kao pobude u svoju maksimu ,,i otuda zaslužuje ime jedne sklonosti ka toj svrsi.”14 Ove sklonosti omogućavaju samu ljudsku prirodu, za prvu nije potreban nikakav um, druga podrazumeva um, ali ne može doći do ideje moralnog zakona, već ga upotrebljava za druge pobude. Sklonosti mogu biti korišćene protivno svojoj svrsi, ali nikada ne mogu biti ukinute. Moralni (apsolutni) zakon ostvaruje se sa trećom sklonošću, kao zakonodavni um sveta trebanja. Sklonosti su prvobitne tj. nužno određuju čoveka kroz formu svoje povezanosti da bi uopšte bio čovek, umno biće sa svešću o postojanju ideje moralnog zakona.

1313 1414

Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str.25 Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str.27

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

O NAGNUĆU ZA ZLO

Ovde je reč o jednom nagnuću prema moralnom zlu – subjektivnom odstupanju maksime od moralnog zakona. Postavljajući ličnost kao neodvojivu od ideje moralnog zakona, Kant ostavlja mogućnost subjektivnog slobodnog htenja prihvatanja kroz maksimu tog zakona, dajući joj ime sklonosti. Svaki čovek je, međutim, slobodan u biranju nastrojenosti u vlastitoj maksimi, što ukazuje na nagnuće čoveka da može ne prihvatiti moralni zakon čistog praktičnog uma. Nagnuće je predispozicija za žudnju, a ako je ,,o tom stvorio iskustvo reč je o naklonosti.” Prediskustveni karakter upotrebe čovekovog slobodnog htenja odbacivanja zakonodavnog uma, jeste nagnuće koje je urođeno, ali se tako ne bi trebalo predstavljati. Sam čovek je u prediskustvenom aktu na sebe ,,navukao” zlu maksimu i urođeno je upravo zbog toga što se sloboda kao određenje koje uopšteno pripada čoveku, ne može iskustveno spoznati - ,,prirodno nagnuće čoveka za zlo.” Nesposobnost prihvatanja zakona čistog uma, Kant naziva ,,zlo srce”, koje može poticati iz tri različita stupnja: O trošnosti ljudske prirode, govori se kad volja stvarno postoji, ali ne i njeno izvršenje, dobro jeste moja maksima, ali pridržavanje prema moralnom zakonu ne postoji. ,,Trošnost ljudske prirode izražena je u jadikovci jednog apostola: volju doista imam, ali nedostaje izvršenje…”15 Nečistota ljudskog srca – maksima po predmetu jeste dobra, međutim nije čisto moralna, jer pored dužnosti čiste volje, zahteva i neke druge pobude (,,miješanje nemoralnih pobuda s moralnim”).16 Radnja može biti ispravna po zakonu, međutim nije činjena iz dužnosti čistog uma, neke druge pobude su se ustalile pored moralnog 1515 1616

Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990,str.29 Milenko A. Perović, ,,Etika”, INED CO ,,Grafomedia”, Novi Sad, 2001, str.360

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

zakona, čineći da osoba ne deluje moralno ispravno. Samo radnje iz čiste dužnosti praktičnog uma jesu dobre u svojim maksimama. Na trećem mestu je zloba (čovek kao zao) - nagnuće subjektivnog htenja da se moralni zakon posmatra kao drugačiji tj. prihvataju se zle maksime prema kojima se deluje. Kant ovo naziva ,,naopakost (perversitas) ljudskog srca, jer okreće običajni poredak pobuda” posmatrajući moralni zakon kao nemoralni. Utvrđivanjem opštosti nagnuća prema zlu u čoveku, pažnja je usmerena na ovom mestu i na zakonite radnje, kako bi se pomenuta opštost potvrdila. Pobude (častoljublje, samoživost, sapatnja) ako su delovanja prema njima dobra, ipak su takva samo slučajno u odnosu na čisti praktični um. Dakle, i pored toga što su radnje dobre po zakonu, čovek je, okrećući običajni poredak pobuda, prema svojoj maksimi zao. Svaka moralna vrednost ceni se prema maksimi i bilo koju pobudu da smo uzeli na mesto čisto moralnog zakona, negirajući ga, u maksimi smo zli. U tom smislu se zloba, kao nagnuće, može smatrati izvorom radikalnog zla u ljudskoj prirodi, negirajući moralni zakon drugim pobudama. O nagnućima, nadalje, Kant govori kao fizičkim, gde čovek ima svoja htenja prirodnog bića ili o moralnim nagnućima – htenja čoveka kao moralnog bića. Za moralno zlo izvor ne može biti u prirodnim nagnućima, jer zlo kao moralno, proizilazi iz slobodne moći htenja što je karakteristika moralnog nagnuća. Pojam nagnuća ukazuje na subjektivnu slobodu moći htenja da se ne prihvati dužnost čistog uma, pre svakog čina u vremenu. Postavlja se formalni uslov svakom zlom činu u iskustvu, koji se može samo umstveno saznati, bez vremenskog uslova. Zlu radnju koju čulno spoznajemo, razlikujemo od njenog formalnog uzroka postavljenog slobodnim htenjem, nagnućem negiranja moralnog zakona koje se ne može iskoreniti iz ljudskog određenja. Izvor moralnog zla nalazimo u slobodnom aktu postavljanja maksima suprotnih čistom umu, a ne u čulnosti. Kantov stav da je čovek zao, znači da u njemu prebiva svest o moralnom zakonu, ali da je subjektivnom upotrebom slobode prihvatio zlu maksimu tj. odstupanje od moralnog zakona. Zlo od prirode ne podrazumeva pojam čoveka uopšte, ali ga takvog moramo prihvatiti prema onom kako ga kroz iskustvo spoznajemo, i ukazuje na pretpostavku da je (zlo) subjektivno nužno u svakom čoveku apriori, kao nagnuće prema nepoštovanja moralnog zakona. Prema tome, radikalno zlo je urođeno u ljudskoj prirodi, samo na način nagnuća koje je uvek samoskrivljeno, što će reći nije nužno, ali zbog nemogućnosti razumevanja njegovog javljanja pre svakog iskustva i vremena, takvo mora biti prihvaćeno. Čulnost nema, za Kanta, nikakav odnos prema zlu, jer bi u tom slučaju čovek bio oslobođen svake odgovornosti za svoje radnje. Zlo kao prirodna nužnost ,,duboke ukorenjenosti u htijenje” mora se takvo razumeti, ali je delo slobodnog odnošenja moralnog subjekta i uvek je samoskrivljeno. Priroda nije uzrok zla, jer u protivnom zlo

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

bi se shvatilo kao samoniklo i ne bi imalo čoveka za tvorca. Zlo moralnozakonodavnog uma je apsolutno nemoguće, sam zakon čistog praktičnog uma ne može u sebi ukinuti svoju vlastitost i biti nešto što nije. Đavolsko bitisanje je neostvarivo kao nemogućnost postojanja uma bez morala, niti može biti uzrok zla i usklađenosti u čoveku. Čulnost čineći čoveka životinjskim, premalo sadrži da bi se odnosila prema moralnom zlu i bila njegov uzrok, kao što to ne može biti ni pokvarenost moralno-zakonodavnog uma, jer u dobroj volji nema klice zla. ,,Da bi se, dakle naveo razlog za moralno zlo u čovjeku, za to čulnost sadrži premalo, jer ona čini čovjeka samo nečim životinjskim u toliko što mu oduzima pobude koje mogu poteći iz slobode, međutim, jedan um koji je oslobođen moralnog zakona, koji je takoreći zao sadrži, naprotiv previše budući da bi se njome opreka prema zakonu uzdigla u pobudu i tako zakon pretvorio u đavolsko bitisanje.”17 Isključene su obe krajnosti, u shvatanju uzroka moralnog zla, zbog činjenice da nijedna ne predstavlja pravu prirodu čoveka. Svaki čovek svestan je moralnog zakona u sebi, koji mu se nameće da ga prihvati i ako nije podstaknut drugim pobudama, čovek će biti moralno dobar kroz svoju maksimu, ispunjavajući dužnost zahtevane kategoričkim imperativom čistog praktičnog uma (moralnog zakona). U protivnom, ako bi u svoju maksimu prihvatio druge pobude, pored moralnog zakona koga je svestan, čovek je moralno zao. Razlika da li je čovek dobar ili zao, ne može ležati u pobudama koje prihvatamo za svoje maksime što se tiče njihove materije, već u formi tako što ih činimo uslovom svih ostalih. ,,Preokrećući običajni poredak pobuda” postavlja se maksima prema kojoj čovek deluje kao moralno zao. Preokrenuti običajni poredak pobuda, znači postaviti iznad moralnog zakona pobudu, npr. samoljublja (kao formalnost), čineći je vrhovnim uslovom i takvu prihvatiti u svoju maksimu, delujući kao zla osoba. Čovek je zao, preokrećući običajni poredak pobuda, prihvatajući ih za svoje maksime slobodnim htenjem, neizvršavajući dužnost moralnog zakona. U čoveku leži jedno takvo nagnuće za zlo, koje se smatra prirodno, ali samo u smislu rezultata slobodnog htenja, jeste radikalno zlo. Ono se ne može kao prirodno nagnuće jednostavno ukinuti, jer to mora biti kroz dobre maksime, koje u ovom slučaju ne mogu biti izvedene iz vrhovnog uslova koji je iskvaren, s druge strane čovek kao slobodno delatno biće u stanju je da ponovo uspostavi moralni zakon kao vrhovni uslov. Iskustvom nismo i ne možemo sebe ostvariti kao moralno zlog i dobrog, tako da zlo u čoveku posmatramo kao prirodnu nužnost, koja je uvek samoskrivljena, apriori od strane slobodnog subjekta. Delovanje prema zloj maksimi, označeno je kod Kanta ,,radikalnom naopakošću srca 1717

Imanuel Kant ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str.33

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

(zlo srce).”18 Zlo srce nije u smislu da smo u nastrojenosti (,,subjektivni princip maksime”) prihvatili zlo kao zlu pobudu, već pobudu koja proizvodi zle radnje, postavljajući se u vrhovni uslov koji negira moralni zakon. Zla nastrojenost, prema Kantu, bila bi đavolska, naopakost srca (postavljanje neke pobude na mesto moralnog zakona) je ono što slobodno subjektivno htenje postavlja u svoju maksimu, gde za rezultat ima zlo delovanje. ,,Zlobnost ljudske prirode ne treba, dakle, toliko pakošću, ako se ova riječ uzme u strogom značenju, naime kao nastrojenost da se zlo kao zlo prihvati za pobudu svoje maksime, nego, naprotiv, naopakošću srca, koje se zbog posledica sada naziva takođe zlo srce.”19 Možemo takođe zlo prisvojiti zajedno sa trošnošću ljudske prirode, kojoj nedostaje izvršenje moralnog zakona, nemati snage za moralni čin ili sa nečistoćom srca, kada se akcenat više stavlja na zakonitost dobrih radnji, vodeći računa više o legalitetu ,,na saglasnost sa zakonom, a ne na izvođenjem iz njega.” O urođenoj krivici, Kant govori u smislu da se njeno postojanje može odrediti onoliko koliko se ispoljava čovekova slobodna delatnost, ali takođe da pripada čoveku i njegovom slobodnom apriornom biranju nastrojenosti. O trošnosti i nečistoći srca, možemo govoriti kao o nenamernoj, a zlo srce kao namernoj krivici. Namernoj zbog činjenice da sama sebe obmanjuje u pogledu dobrih i zli nastrojenosti, jer čim radnja za rezultat ima ispravno delovanje, u situaciji je da sebe prihvati kao dobro zbog skladnosti sa zakonom iako to nije. Nema pokušaja da se u svom umu pronađe moralni zakon, već se oslanjaju na sreću da će njihovo delovanje biti u skladu sa zakonom, a samo sreća je ono što zlom srcu, ostavlja mogućnost da svoje radnje uzima kao dobre, čiji se uzrok nalazi u maksimi koja ne podržava zakon čistog uma. To proizvodi dvoličnost u ljudskom ponašanju, čije izvor u radikalnom zlu u čoveku, i prema Kantu dok ne postanemo svesni svojih grešaka koje se čine iz radikalnog zla u ljudskoj prirodi, klica dobra neće biti dosegnuta.

1818 1919

Isto, str.35 Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str.35

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

PRAIZVOR ZLA U LJUDSKOJ PRIRODI

Određenost čoveka kao moralnog bića u svom slobodnom delovanju, ne ostavlja mogućnost da se o pitanju moralnog zla, prauzrok treba tražiti u vremenu. Bila bi to protivrečnost da se slobodi postavlja uzrok, i ne može se nikakvim načinom uskratiti čovekova sloboda kao delujućeg bića. Prema tome, početak radikalnog zla, ne treba tražiti u vremenu, pitanje praizvora jeste umstveni uzrok zla u ljudskoj prirodi. Kako doći do njega kada čisti praktični um (dobra volja) sam iz sebe ne može izroditi ništa zlo? Umstveni praizvor zla jeste razrešenje pitanja slobode subjektivnog htenja prihvatanja maksime koja ne izražava moralni zakon. Sveto pismo, objašnjava prauzrok zla, početkom zla u ljudskoj prirodi kroz starozavetnu priču, vraćajući se na početak nastanka čoveka. Moralni zakon se pojavio kao božanska zabrana, a zlo u čoveku nije proizvedeno iz slobodnog htenja ljudskog subjekta, već iz greha, nepoštovanjem moralnog zakona (božanske zapovesti). Stanje nedužnosti je karakteristika čoveka, koji se pridržava zabrana postavljenim od strane boga. Čulni porivi, međutim, nadvladavaju pobude iz božanskog zakona, i čovek prihvatajući te porive u maksimu čini greh. Zlo ne izvire iz nagnuća, već grehom iz stanja nedužnosti, što se dešava u ,,prvom čoveku”. ,,Svi smo zgrešili u Adamu”, to i dalje činimo, ali kod nas se dešava iz nagnuća koje nam je uračunato, ali je uvek samoskrivljeno. Raspravljati o vremenskom razlogu nagnuća za zlom, znači vraćati se u predhodno vreme, da bi novi uzrok bio sve dalji do čoveka

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

kome upotreba uma još nije razvijena, što je nemoguće, jer i kod ,,prvog čoveka” um je razvijen. Sveto pismo se vraća na početak sveta, stavljajući zlo u duh, a otkuda on u duhu za čoveka ostaje nepojmljivo; čini greh, čini zlo, ali umstveni prauzrok za njega je nepoznat. Umstveni prauzrok, traganje za nagnućem za zlo u ljudskoj prirodi, način njegovog prihvatanja, ostaje nedostižno za istraživanje, ono nam sa te tačke gledišta jeste urođeno, ,,tu ne postoji pojmljiv razlog iz kojeg bi isprva moglo u nas da dođe moralno zlo."20 U iskustvu i vremenskom odnošenju ne možemo spoznati nagnuće za zlo u ljudskoj prirodi i moramo ga shvatiti kao urođeno. Samo od čoveka zavisi, njegovog slobodnog odnošenja prema onome što od samog sebe ima napraviti, njegove maksime u koju prihvata ili ne prihvata poštovanje moralnog zakona, pre svakog iskustva, da li će biti dobar ili zao, zlo je samoskrivljeno, ali se prihvata kao urođeno. ,,To što čovek jeste ili treba da postane u moralnom smislu, dobar ili zao, za to mora on sebe samog da napravi ili da bude napravljen. Oboje mora biti učinak njegovog slobodnog htenja.”21 U tom pogledu, čovek može biti moralno dobar ili zao, jer svojom slobodom apriori odlučuje o nastrojenostima. Prvobitna sklonost u čoveku jeste dobra i određuje njegovu prirodu, ali od njegovog slobodnog akta zavisi da li će u svojoj maksimi biti moralno dobar ili zao, da li će da prihvati sklonost zakona čistog praktičnog uma ili će svoju maksimu graditi, negirajući ga. Ako je čovek zao u svojoj maksimi, Kant postavlja pitanje kako možemo postati bolji ljudi, ,,kako zločesto drvo može donijeti dobre plodove?”22 Moralni zakon prisutan je u nama zajedno sa sklonošću za njegovo prihvatanje, pa iako je naša maksima zla, mi smo svesni tog bezuslovnog zakona. Subjekat je slobodnim htenjem prihvatio njegovo negiranje u maksimi svoga delovanja, ali ga nije i ne može ukinuti. Moralni zakon je uvek prisutan, i način njegovog nepoštovanja može svedočiti da do ponovnog prihvatanja zakona može doći slobodnim htenjem individue. Sam taj slobodni akt je nepojmljiv (biranje nastrojenosti), ali ne osporava mogućnost da se može desiti prelazak iz zla u dobro. ,,Ponovno uspostavljanje prvobitne sklonosti ka dobru u nama nije prema tome sticanje jedne izgubljene pobude za dobro; jer nju koja se sastoji u poštovanju moralnog zakona nikada nismo mogli da izgubimo i da bi potonje bilo moguće mi je ne bismo ponovo stekli.”23 2020

Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str. 40 Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str. 41 2222 Isto, str. 41 2323 Isto, str. 42 2121

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

Uspostavljanje prvobitne sklonosti, da u svoju maksimu prihvatimo čistotu moralnog zakona, koja nije podređena drugim pobudama, jeste ponovno ispunjavanje dužnosti bezuslovnog zakona kategoričkim imperativom. Čovek koji podržava moralni zakon vršeći dužnost koji mu zapoveda kroz maksimu, ,,još nije svet – što će reći da od maksime do radnja nalazi se put beskonačnog napredovanja.”24 Za tu svrhu čovek stvara vrlinu prema legalnosti, postepeno učvršćujući svoju maksimu kao dobru, međutim to je za Kanta promena običaja, a ne srca. Čovek se oseća da mu je maksima ispunjena dužnošću moralnog zakona, ali legalne radnje se dešavaju ne iz vrhovnog uzroka, već iz principa blaženstva. ,,Slaganje jedne radnje sa zakonom jeste zakonitost, a slaganje maksime sa zakonom jeste moralnost.”25 Da bi bila ostvarena, moralnost se mora postići revolucijom u koju čovek zlog srca, ponovo vraća u maksimu dušnost čistog praktičnog uma (moralni zakon). Moralno dobrom čoveku nisu potrebne druge pobude, sem dužnosti moralnog zakona, za razliku od čoveka zlog srca koji je preokrenuo pobudama svoju maksimu u zlu. Treba sprečiti svaku vrstu pobuda da utiču na čoveka, a to ne može da se desi postepeno, već naglim preokretom u maksimu, koja je pod uzrokom čisto praktičnog uma. ,,To (uslovljeno sa moralnim zakonom) čovek zlog srca može postići ne postepenom reformom, već revolucijom (prelaskom ka maksimi njene svetosti).”26 Revolucija je ono što čoveka vraća na prvobitnu sklonost ka samoprinudi moralnog zakona, ka dobru. Reč je o slobodnom htenju prihvatanja dobre maksime, za razliku od naopakosti srca, koje se takođe dešava iz slobodnog htenja, ali je uvek samoskrivljena zbog shvatanja da nije iz sveopšteg moralnog zakona, već maksima traži druge pobude preobraćajući njihov običajni poredak. Na kraju postavlja se pitanje, kako izvesti tu revoluciju? Kant smatra da ono što moralni zakon zahteva, može biti ostvarivo. Pomirenjem revolucije u načinu mišljenja i postepene reforme, možemo sebe ostvariti boljim ljudima. Vrhovni uzrok svojih maksima čovek mora revolucijom okrenuti, da bi taj moralni zakon bio ostvaren u maksimi. Tim delom on postaje ,,u kontinuiranom činjenju dobar čovek”, što znači da u iskustvu uvek mora napredovati u beskonačnom nizu ka onom što se smatra apsolutnim dobrom. Za boga, kaže Kant, ovaj beskonačni niz jeste jedinstvo i u tom pogledu izveli smo revoluciju prihvatajući u svoju maksimu dužnost moralnog zakona; postepena reforma dešava se kroz iskustvo u kome ljudi prosuđuju dobrotu kroz beskonačno napredovanje ka dobru. 2424

Isto, str. 43 Imanuel Kant, ,,Metafizika morala”, Izdavačka knjižarnica Z. Stojanovića, Sr. Karlovci, 1993, str. 27 2626 Imanuel Kant, ,,Religija unutar granica čistog uma”, BIGZ, Beograd, 1990, str. 44 2525

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

Pozivajući se na moralnu religiju (hrišćanstvo), moralno obrazovanje počinje ne od promene običaja, već revolucijom načina mišljenja, da bi za onog ko promišlja umstveni karakter bili dobri, a u iskustvu sebe gradili kao boljeg čoveka.

POJAM ZLA U NEMAČKOJ IDEALISTIČKOJ FILOZOFIJI

Idejom autonomije volje (čistog praktičnog uma), kao najviša ideja moralnosti, postavila je pojam trebanja kao mogućnost ostvarivanja sveta kakav bi trebao biti, a ne kako jeste po prirodnom bitku. To je doprinelo stvaranju sveta duhovnosti u kome je sloboda uzrok postavljanja svrha i moralno etičkih principa. ,,… autonomija uspostavlja i naglašava upravo istinski delatnu stranu, dakle aktivitet subjekta ne više u sebi tuđem nego već u svojem vlastitom ljudskom svetu.”27 U tom svetu, čovek je taj koji vršeći dužnost čistog uma ostvaruje sebe kroz dobru maksimu. Dužnost je shvaćena kao samoprinuda slobodnog bića da ispunjava zahtev kategoričkog imperativa moralnog zakona. ,,…ali pošto je čovek ipak slobodno biće, pojam dužnosti ne može sadržavati nikakvu drugu prinudu do samoprinudu.”28 Kako je već u dosadašnjem izlaganju shvaćena maksima, koja slobodnim htenjem prihvata zlo kao svoje određenje, na delu je radikalno zlo ljudske prirode nepoštovanje dužnosti čistog uma. 2727 2828

Milan Kangrga, ,,Etika ili revolucija”, Nolit, Beograd, 1983, str. 156 Imanuel Kant, ,,Metafizika morala”, Izdavačka knjižarnica Z. Stojanovića, Sr. Karlovci, 1993, str. 183

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

Fihte preuzima ideju radikalnog zla, posmatrajući ga kroz problem prirode i slobode, menjajući mu na taj način smisao. Za razliku od kauzaliteta prirode, nedelatnosti, pasivnosti, sloboda se pokazuje kao delatnost, plodnost i aktivnost, i na tom mestu treba tražiti uzroke dobra i zla u ljudskoj prirodi. Umno biće mora biti nezavisno od nedelatnosti prirode, njene pasivnosti da bi uopšte bilo umno. U čoveku se pokazuje i crta duhovnosti i prirodnosti, slobode i neslobode, što može dovesti do pojave zla u slučaju prevage tromosti prirode, to je za Fihtea radikalno zlo. ,,A to je ono što Fihte smatra radikalnim zlom u samom čoveku, koje se kao što vidimo zbiva po liniji prevage prirode nad slobodom, duhom i umom, odnosno prevage pasivnosti nad aktivnošću.”29 Korak koji je Fihte napravio u odnosu na Kanta , jeste u činjenici da empirijski nagoni treba da postanu deo moralnog delovanja. Nagone, koje Fihte deli na čiste i prirodne, a postoje u čoveku, treba da utiču jedni na druge, tako što će čisti nagoni potisnuti empirijske. ,,Volja treba dospjeti do sadržaja trebanja ne samo kao postulat nego kao određenje zbilje.”30 Kod Kanta nije slučaj da aposteriornost na bilo koji način utiče na moralno prosuđivanje, pa ako je to i potiskivanje prirodnih nagona, čovek apriori prihvata dobru ili zlu maksimu. Suština čovekovog bića je u istorijskom razvoju, da ne ostane na način prirodnog sveta što bi se moglo smatrati zlim. Ostajanje pri prirodnom, ako smo svesni istorijskog razvoja jeste zlo, samo kretanje ka apsolutnom dobru u vremenu (tj. kulturni razvoj) za Fihtea omogućuje dobro. ,,Samoosveštenjem kojim se može prevladati zlo”, pored prirodnog ima svoj izvor i u slobodi. Kako kod Kanta, tako i kod Fihtea favorizuje se sloboda, kao uslov bez kojeg ne bi moglo doći do moralnog prosuđivanja. ,,Tek sloboda jeste pretpostavka mogućnosti dobra i zla.”31 Problem je u nemogućnosti ozbiljenja pojma slobode, u vremenu ostaje nepremostivi jaz kretanja ka apsolutnom dobru. Šeling preuzima Kantova shvatanja radikalnog zla smatrajući stvaranje zla kao vlastiti čin koji se dešava van vremena. Opšto (ontološko) zlo nastaje u prvom određenju apsolutnog identiteta, dejstvom mračnog temelja iz svetlosnog (boga), tako da svaki čovek svojim rođenjem ima sklonost prema zlu, osvedočeno buđenjem sopstvene individualne volje - što jeste radikalno zlo. Čovek polazi od zla koje je u samom početku skriveno i ne znači da će nadvladati u kasnijem određenju čoveka, ali ako individualna volja nije vođena opštom voljom nego se odnosi na preuzimanje uloge praizvorne (opšte) volje, čovek će biti zao u empiriskim postupcima. Samo zlo 2929

Milan Kangrga, ,,Etika ili revolucija”, Nolit, Beograd, 1983, str. 298 Milan Kangrga, ,,Etika ili revolucija”, Nolit, Beograd, 1983, str. 294 3131 Isto, str. 307 3030

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

koje je iz mračnog temelja ,,koje smo na sebe navukli sopstvenim činom, ali od rođenja možemo nazivati zlom u radikalnom značenju.”32 Slično Fihteu, Hegel smatra da čovekovo ostajanje pri prirodnoj neposrednosti jeste zlo. ,,… ali čovek ne treba da ostane pukim prirodnim bićem, jer prirodnost volje jeste puki egoizam volje, dakle, zlo.”33 ,,Samoskrivljeno ostajanje čoveka u svom prirodnom bitku”34 otkriva se čoveku putem spoznaje, što vodi ka povezivanju spoznaje sa pojmom zla. Hegel povezanost ,,spoznaje i zla tj. duha i zla” uspostavlja se na terenu modernog subjektiviteta. Trajno ostavljanje pri svojoj subjektivnosti ,,korjen je modernog fenomenaliteta zla.” Moralitet je mesto na kome se ostajanje pri subjektivnosti dešava i sve što je osvedočeno kao umno ,,najviše je pravo subjekta.” Za razliku od Kanta, Hegel smatra da ne mora biti sve dobro prema moralnom uverenju, jer nešto se može izvoditi iz pukog mnjenja. Znači, insistiranje da se ostane u onom moralnom, subjektivnom određenju, može doneti pored istinitosti o nekoj stvari, takođe i najveće zablude. Beskonačno je moderno pravo čoveka na slobodnu savest, jer ono što se može pojaviti kao sadržina uverenja neke savesti, može biti svetinja dužnosti (kao kod Kanta), ali i puka proizvoljnost volje koju savest može preobratiti u zlo. Kant je svojim subjektivnim razlogom upotrebe slobode za prihvatanje određenih maksima, postavio temelj da se o dobru i zlu više ne može govoriti izvan moralnih postavki ovih određenja. Slobodom otvara horizont trebanja kao mogućnost postojanja sveta različitog od prirodnog bitka, što je bio veliki napredak i podstrek za buduću filozofiju.

3232

Šeling, ,,O suštini ljudske slobode”, Biblioteka Moderna, Beograd, str. 62 Milenko A. Perović, ,,Etika”, INED CO ,,Grafomedia”, Novi Sad, 2001, str. 363 3434 Isto, str. 364 3333

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta

LITERATURA

1. ,,Religija unutar granica čistog uma”- Imanuel Kant 2. ,,Etika”- Milenko A. Perović 3. ,,Država”- Platon 4. ,,Politika”- Aristotel 5. ,,Sveto pismo” 6. ,,Etika i revolucija”- Milan Kangrga 7. ,,Kritika praktičnog uma”- Imanuel Kant 8. ,,Metafizika morala”- Imanuel Kant 9. ,,O suštini ljudske slobode”- F.V.J. Šeling 10. ,,Zasnivanje metafizike morala”- Imanuel Kant

Problem radikalnog zla kod Imanuela Kanta