Հոգեբանության հիմունքներ by David Torosyan

ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐ 1. Հոգեբանությունը որպես գիտություն

1.1. Հոգեբանական գաղափարների «Հոգեբանության» կայացումը:

պատմական

զարգացումը,

Հոգեկան իրականության ճանաչման անհրաժեշտությունն ու նպատակը: «Հոգեբանություն» (πυχολογια) հասկացության ներմուծումը: Հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացման առարկայական պարբերականացում` հոգեբանությունը որպես գիտելիք հոգու, գիտակցության, վարքի, հոգեկանի մասին: Հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացման մեթոդաբանական պարբերականացում` անիմիստա ծիսակարգային հոգեբանություն, առասպելաբանական հոգեբանություն, փիլիսոփայական հոգեբանություն, կրոնական հոգեբանություն, գիտական հոգեբանություն: Ժամանակակից հոգեբանական ուղղություններ:

Բոլոր ժամանակներում մարդուն հետաքրքրել են հոգեկան իրականության գաղտնիքները: Լինելով անտեսանելի` հոգին կենդանացնում է տեսանելին, լինելով աննյութական, հոգին շարժում է նյութը, լինելով անզգայելի` հոգին օժտում է զգայությամբ: Մարդը բոլոր ժամանակներում համոզված է եղել, որ հոգին գոյություն ունի, որ այն կազմում է իր իսկ էության հիմքը և միշտ փորձել է ավելին իմանալ նրա մասին: Ժամանակակից գիտական համակարգում հոգեկան իրականության օրինաչափությունների բացահայտման «պարտականությունը» դրված է «Հոգեբանության» վրա: «Հոգեբանություն» հասկացությունը (հունարեն` ψυχολογια, փսիխե` ψυχη- հոգի և լոգիա` λογια, λογοε- խոսք, օրենք, գիտելիք բառերից) որպես հոգու մասին գիտության նշանակ գործածության մեջ է մտել 16-րդ դարում: Ներկայումս վիճելի է այս հասկացության ներմուծման հեղինակության հարցը: Որոշ դեպքերում այն վերագրվում է գերմանացի փիլիսոփա Ֆիլիպ Մելանքտոնին 1 (1497-1560), ով սակայն այս հասկացությունը չի գործածում որևէ աշխատության մեջ: Համենայն դեպս այդպիսի աշխատություններ ներկայումս հայտնի չեն: Ըստ ժամանակակիցների վկայությունների` նա առաջին էր, որ psychologia հասկացությունը գործածում է իր դասախոսություններում: “Ψυχολογια” հասկացության հեղինակներ են դիտարկվում 16-րդ դարի ևս երկու գերմանացի փիլիսոփաներ` Ռուդոլֆ Գյոկելը (1547-1628) և Օտտո Կասմանը (1562-1607): Ըստ մեկ այլ կարծիքի` Մելանքտոնից, Գյոկելից և Կասմանից առաջ խորվաթ բանաստեղծ Մարկո Մարուլիկն (1450-1524) է, որ առաջին անգամ կիրառ եց «հոգեբանություն » հասկացությունը (psichiologia տարբերակով): Պսիխոլոգիա հասկացության հետ համատեղ, որպես հոգու մասին գիտության նշանակ կիրառվում էր նաև պնևմատիկա (լատ. pneumatika, հուն. πνεΰμα- շնչառություն, օդ, քամի, հոգին, ոգին, կենսական ուժը) հասկացությունը: Ինչպես տեսնում ենք, բոլոր դեպքերում «հոգեբանություն» հասկացության արմատը «հոգի»-ն է (հուն. ψυχη կամ πνεΰμα): Ընդհանուր առմամբ «հոգի» 1

Շվարցերդ գերմանական ազգանվան լատինիզացված տարբերակը:

հասկացություն իր մեջ ամբողջականացնում է անհատի ներաշխարհը, նրա գի տակցությունը, անգիտակցականը, ինքնագիտակցությունը, մտապատկեր ները, հիշողությունները, ցանկություն ները, հույզերն ու ապրումները: Ժամանակակից գիտական ոլորտում « հոգի » հասկացությունը փոխարինվում է « հոգեկան » հասկացությամբ: Հոգեկանի դրսևորումների հետազոտությամբ որպես գիտություն զբաղվում է հենց «Հոգեբանությունը»: Հոգեբանությունն ուսումնասիրում է անհատի հոգեկան կյանքի փաստերը, բացահայտում է դրանց զարգացման և դրսևորման օրինաչափությունները, դրանց հիմքերում ընկած մեխանիզմները: Այդուհանդերձ, հնարավոր չէ միանշանակորեն սահմանել հոգեկանը. այն բազմակողմանի է և հանդես է գալիս տարբեր դրսևորումներով: Դա է պատճառը, որ տարբեր ժամանակաշրջաններում, ինչպեսև ժամանակակից հոգեբանության տարբեր ուղղություններում հոգեկանի մեկնաբանությունները տարբեր են, շատ դեպքերում նույնիսկ իրարամերժ: Անդրադառնալով հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացմանը, հարկ է նշել, որ այստեղ նկատվում են որոշակիորեն առանձնացող փուլեր, որոնք տարբերվում են ինչպես իրենց առարկայական ուղղվածությամբ, այնպես էլ գիտելիքի ստացման և արտահայտման առանձնահատկություն ներով:Այս առումով, սովորաբար, առանձնացվում են հոգեբանական գիտելիքի զարգացման փուլեր` կախված ուսումնասիրության առարկայից (առարկայա բանական պարբերականացում) և գիտելիքի ստացման ու ներկայացման մեթոդից (մեթոդաբանական, աշխարհայացքային պարբերականացում): Հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացման առարկայաբանական պարբերականացում` 1.Հոգեբանությունը որպես գիտություն հոգու մասին - հնագույն ժամա նակներից մինչև 15-րդ դար: Հոգին դիտարկվում է որպես ինքնուրույնաբար գոյություն ունեցող էություն, կյանքի և բանականության կրող: Միավորվելով մարմնի հետ հոգին կենդանացնում է այն, սակայն կարող է և լքել մարմինը` թողնելով նրան անկենդան վիճակում: 2.Հոգեբանությունը որպես գիտություն գիտակցության մասին – 15-րդ դարից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը: Կապված է իմացաբանական խնդիրների կարևորման հետ: Հոգին նույնացվում է գիտակցությանը, որպես ուսումնասի րութ յան հիմնական առարկա հանդես են գալիս գիտակցության բովանդա կությունները: Հիմնական մեթոդներն են դիտումը և ինքնա դիտումը (ինթրոսպեկցիան): 3. Հոգեբանությունը որպես գիտություն վարքի մասին – 20-րդ դար: Կապված է հոգեբանության գիտականացման փորձերի հետ: Հոգեբանական հետազոտության դաշտից դուրս են մղվում սուբյեկտիվ, ներհոգեկան երևույթները (գիտակցության բովանդակությունները), որպես ուսումնասի րության առարկա ընդունվում է օբյեկտիվ դիտարկման ենթակա վարքը: 4.Հոգեբանությունը որպես գիտություն հոգեկան գործընթացների, վիճակների, առանձնահատկությունների մասին: 20-րդ դարի կեսերից մինչև մեր օրերը: Կապված է հոգեբանության, որպես ինքնուրույն գիտություն, 2

կայացման հետ: «Հոգի» հասկացությունը փոխարինվում է «հոգեկան» հասկացությամբ, որում միավորվում են անհատի ներաշխարհի բովանդակությունները, նրա ապրումները, մտապատկերները, գործու նեության դրդապատճառները: Մյուս կողմից, ելնելով տարբեր ժամանակաշրջաններում գերիշխող աշխարհայացքային առանձնահատկություններից, հոգու մասին գիտելիքի կառուցման և արտահայտման ձևերի, մեթոդների տարբերություններից, հոգեբանական գիտելիքի հիմքում ընկած կանխադրույթներից, կարելի է տալ հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացման մեթոդաբանական պարբերականացում: Հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացան մեթոդաբանական պարբերականացում` 1. Անիմիստածիսակարգային հոգեբանություն (անիմա - հուն. άυεμοζ, լատ. anima, animus – հոգի, ոգի բառից) – հնագույն ժամանակներից մինչև մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակ (առանձին դեպքերում անիմիստական պատկերացումները հանդիպում են առավել ուշ շրջանում` 16-րդ դարում շվեյցարացի բժիշկ և փիլիսոփա Պարացելսուսի (1493-1541), իտալացի մաթեմատիկոս և փիլիսոփա Ջերոնիմո Կարդանուսի (1501-1576), 18-րդ դարում` գերմանացի քիմիկոս և բժիշկ Գեորգ Շթալի (1660-1734, Շթալն առաջինն էր, որ կիրառեց «անիմիզմ» հասկացությունը) համակարգերում): Գիտելիքի ստացման և արտահայտման ձևերը ` շրջապատող իրականութ յան մասին պատկերացումները ձևավորվում են արտաքին և ներքին փորձերի համադրությունից: Մեծ ազդեցություն ունեն տվյալ հասարակությունում ընդունված խմբային պատկերացումները, որոնք հասարակության առանձին անդամի կողմից ընդունվում են առանց որևէ քննադատության: Գիտելիքն արտահայտվում է տարբեր ծիսակատարութ յունների և արարողակարգերի միջոցով (հուղարկավո րություն, ամուսնություն, զոհաբերություն, հիվանդությունների բուժում և այլն): Կանխադրույթները ` ամբողջ տիեզերքը բնակեցված է հոգևոր, կենդանի էակներով: Բնական երևույնթերի հիմքում ընկած են գերբնական պատճառներ: Առանձին մարդու հոգին դիտարկվում է որպես կենսուժ, երազներում և տեսիլքներում հանդիպող կրկնորդ: Չկա ներքին և արտաքին իրականությունների հստակ սահմանազատում: 2. Առասպելաբանական հոգեբանություն – մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակից մինչև մ.թ.ա. 6-րդ դար: Գիտելիքի ստացման և արտահայտման ձևերը ` առասպելաբանական պատկերացումները ձևավորվում են արտաքին և ներքին փորձերի համադրությունից, դրանց երևակայական մեկնաբանությունից: Խմբային պատկերացումները շարունակում են անվերապահորեն ընդունվել որպես անհերքելի ճշմարտություններ: Գիտելիքը ներկայացվում է այլաբանական, սիմվոլական ձևով, հանդես գալիս որպես ընդունված, անփոփոխ 3

հավատալիքների համակարգ: Առասպելների մեջ միասնաբար ներկայացվում են հնագույն մարդու կրոնական, բարոյական, պատմագիտական, հոգեբանական և բնագիտական պատկերացումները: Կանխադրույթներ ` շարունակում են գերիշխել անիմիստական պատկերացումները, հոգին դիտարկվում է որպես կենսուժ, կրկնորդ: Առանձնացվում են հատուկ հոգևոր ուժով և զորությամբ օժտված էություններ` աստվածություններ և հերոսներ: 3. Կրոնական հոգեբանություն ` - հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Կրոնական աշխարհայացքն առանձնանում է հատուկ զորությամբ օժտված գերբնական էակների` աստվածների (բազմաստվածություն, պոլիթեիզմ) կամ մեկ աստծո (միաստվա ծութ յուն, մոնոթեիզմ) պաշտամունքով: Գիտելիքի ստացման և արտահայտման ձևերը ` գիտելիքը դիտարկվում է որպես աստվածային բացահայման արդյունք, տրվում է մարգարեների և առաքյալների միջոցով: Գերիշխում են եկեղեցական դոգմաներն ու նախասահմանումները: Առավել մեծ ուշադրության են արժանանում բարոյագիտական, էսխատոլոգիական և սոտերիոլոգիական հարցերը: Կանխադրույթները ` ամբողջ աշխարհը դիտարկվում է որպես աստվածային արարչագործության արդյունք: Այդուհանդերձ, այն, ժամանակ առ ժամանակ կորցնում է իր նախասկզբնական կատարելությունը և զգացվում է աշխարհի նորացման անհրաժեշտութ յուն (աշխարհի (հին աշխարհի) վերջի գաղափարը): Առաջին պլան է մղվում չարի և բարու, լույսի և խավարի հակամարտությունը: Երկրային կյանքի դժվարություններին հակադրվում է երկնային երանությունը: Հոգին դիտարկվում է որպես աստվածային էության մասնիկ, որը կախված մարդու երկրային կյանքի ընթացքում կատարած արարքներից կարող է պարգևատրվել կամ պատժվել: Կրոնական բարոյագիտության հիմքում ընկած է մեղքի հասկացությունը, որը որոշիչ դեր է կատարում աշխարհի նորացման ժամանակ հոգու փրկության հարցում. մեղավորների հոգիները դատապարտվում են, անմեղներինը` փրկվում: 4. Փիլիսոփայական հոգեբանություն `- մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակից մինչև մեր օրերը: Գիտելիքի ստացման և արտահայտման ձևերը ` հավատալիքներն իրենց տեղը զիջում են տրամաբանական, քննադատական գիտելիքին: Իրարից առանձնացվում են իրականության մասին գիտելիքը` էպիստեմեն ( հուն. έπιστήμη) ու կարծիքը` դոխան ( հուն. δόξα), ընդունվում է իրականության մասին կեղծ և ճշմարիտ գիտելիքի հնարավորությունը: Իրականությունը ճանաչվում է տրամաբանական գործողությունների, դեդուկտիվ կամ ինդուկտիվ եզրահանգումների միջոցով: Ձևավորվում և ճշգրտվում են հատուկ կատեգորիաներ, հասկա ցություններ: Առանձնացվում են գիտելիքի ոլորտներ` գոյաբանություն, իմացաբանություն, բարոյագիտություն, բնագիտություն, մարդաբանություն, քաղաքագիտություն և այլն:

Կանխադրույթներ ` իրականությունը ճանաչելի է և հանդես է գալիս որպես իմացության առարկա: Տիեզերքը դիտարկվում է որպես բնական օրինաչափութ յունների ամբողջականություն. անիմիստական աներևույթ ոգիներն ու հոգիները, առասպելաբանական երևակա յական աստվածություններն իրենց տեղը զիջում են բնական ուժաբանական հակազդեցություն ներին: Հոգին ենթարկվում է համատիեզերական օրինաչափություններին և դիտարկվում որպես գոյության յուրահատուկ ձև (նյութա պաշտական ուղղություններում (մատերիալիզմ, լատ. materia, materialis - նյութ, նյութական բառերից)` որպես նյութի գործառույթ, դրսևորում, ոգեպաշ տական (սպիրիտուալիզմ, լատ. spiritus - ոգի բառից) ուղղութ յուններում` որպես նախահիմք, կենսապաշտական (վիտալիզմ, լատ. vita, vitalis - կյանք, կենսական բառերից) ուղղություններում` որպես կենսուժ): 5. Գիտական հոգեբանություն` - 19-րդ դարից մինչև մեր օրերը: Գիտելիքի ստացման և արտահայտման ձևերը ` գիտելիքը ստացվում է ճշգրիտ գիտահետազոտական մեթոդների կիրառությաբ ստացված տվյալների տրամաբանական ընդհանրացման արդյունքում: Մասնավորեցվում են գիտության առանձին բնագավառներ: Լայնորեն կիրառվում են մաթեմատիկական ապարատը, փորձարարական ճշգրիտ սարքավորումներ ու գործիքներ: Մշակվում են գիտականության հատուկ չափանիշներ: Հիմնական կանխադրույթներ ` հոգին դիտարկվում է որպես բնական երևույթ, հետազոտվում բնական երևույթների նմանությամբ: Հերքվում է հոգու ինքնուրույն (անմարմին) գոյությունը: «Հոգի» հասկացությունը փոխարինվում է «հոգեկան» հասկացութ յամբ: Հոգեկան երևույթները բխեցվում են հոգեկանի նյութական հիմքի` նյարդային հա մակարգի գործունեությունից:

Հոգեբանական գիտելիքի պատմական զարգացման առարկայաբանական և մեթոդաբանական պարբերականացման հարաբերակցումը.

Առարկայաբանական պարբերականացում

1.Գիտություն հոգու մասին

2.Գիտություն մասին

գիտակցության

Մեթոդաբանական պարբերականացում 1.Անիմիստածիսական 2.Առասպելաբանական 3.Կրոնական 4.Փիլիսոփայական

3.Գիտություն վարքի մասին 5.Գիտական 4.Գիտություն հոգեկանի (հոգեկան գործընթացների, վիճակների, առանձնահատկությունների) մասին

Պատմական զարգացման ընթացքում հոգեկանի մասին գիտելիքն աստիճանաբար կուտակվել, համակարգվել և դասակարգվել է, ինչի արդյունքում մեր օրերի հոգեբանությունը հանդես է գալիս որպես ինքնուրույն գիտություն, իր առարկայով, մեթոդներով և խնդիրներով: Այդուհանդերձ, ժամանակակից հոգեբանության առարկայական դաշտում բազմաթիվ տեսություններ ոչ միայն տարբերվում են հոգեկանի իրենց նկարագրություններով, այլև, որոշ դեպքերում 6

նույնիսկ հակադրվում: Որպես օրինակ նշենք մի քանի հոգեբանական ուղություններ և դրանց հետազոտական ոլորտները` Ասոցիատիվ հոգեբանություն – Սփենսեր, Ցիգեն, Բեն – որպես հոգեբանության առարկա դիտարկվում են հոգեկան բովանդակությունների միջև առկա կապերը, մտապատկերների զուգորդումները` ասոցիացիաներն ու դրանց վերադասավորումների օրինաչափությունների հետազոտությունը: Ստրուկտուրալիզմ – Վունդտ, Թիթչեներ – որպես հոգեբանության առարկա ընդունվում են հոգեկան բովանդակությունների կառուցվածքային տարրերն ու դրանց փոխհարաբերություններ: Ֆունկցիոնալիզմ – Լանգե, Ռիբո, Ջեյմս, Դյուի – հետազոտում է հոգեկան բովանդակությունների գործառույթները, անհատի շրջակա միջավայրին հարմարվելու տեսանկյունից: Ֆրոյդիզմ, հոգեվերլուծություն – Ֆրոյդ – հետազոտվում են հոգեկան բովանդակությունների ախտահարումները, անգիտակացական հոգեկան բովանդակությունները, մղումները, մոտիվները, գիտակցության և անգիտակցականի փոխհարաբերությունները: Վերլուծական հոգեբանություն – Յունգ, Նոյման – հետազոտվում են հոգեկան կոլեկտիվ բովան դակությունները` արքետիպերը, որոնք ընդհանուր են ողջ մարդկության համար: Բիհեվիորիզմ – Թորնդայք, Ուոթսոն – հետազոտվում են անհատի վարքը, վարքային դրսևորումները: Որպես հոգեբանության առարկա մերժվում են ներհոգեկան բովանդակութ յունները, առաջին պլան են մղվում վարքի տարբեր ձևերի հետազոտությունները: Վարքը դիտարկվում է որպես արտաքին ազդակներին օրգանիզմի հակազդեցություն: Գեշտալտ հոգեբանություն – Վերտհայմեր,Կոֆկա,Քյոլեր,Լևին – հետազոտվում են ըն կալման և մտածողության կառուցվածքային և ուժաբանական օրինաչափությունները: Գեշտալտ հոգեբանությունը դեմ է ստրուկտուրալիզմին. այստեղ հոգեկանում առկա ամբողջական կառույցներն ավելին են քան դրանց բաղադրիչների հասարակ գումարը: Հումանիստական (նաև ֆենոմենոլոգիական) հոգեբանություն – Օլպորտ, Մասլոու, Ռոջերս – հետազոտվում է անձն իր ամբողջականության մեջ, որպես անընդհատ զարգացող միասնական համակարգ: Էկզիստենցիալ հոգեբանություն – Բինսվանգեր, Ֆրանկլ, Մեյ – հոգեբանության հիմնա կան առարկան մարդու կեցության` կյանքի և մահվան, ազատության, պատասխանատվութ յան, ընտրության, սիրո և միայնության, կյանքի իմաստի խնդիրներն են: Կոգնիտիվ հոգեբանություն – Քելլի, Նայսեր, Միլեր - հետազոտվում են իմացական ոլորտի օրինաչափությունները, շրջապատող միջավայրի մասին գիտելիքի կառուցման գործըն թացը, այդ իսկ գործընթացում տեղ գտած աղավաղումներն ու շեղումները:

Ինչպես տեսնում ենք, հոգեբանության ուղություններն ակնհայտորեն տարբերվում են իրենց հետազոտության առարկաներով: Նմանատիպ պայմաններում հարկ է տալ հոգեբանութ յան առարկայի այնպիսի սահմանում, որն ի վիճակի կլինի իր մեջ ներառել եթե ոչ բոլոր, ապա գոնե հոգեբանական ուղղությունների մեծ մասի հետազոտության առարկաները:

1.2. Հոգեբանության առարկան

Հոգեկանը որպես գիտական հոգեբանության առարկա: Հոգեկանի գործառույթները` կենսագործունեության ապահովում, իրավիճակի ճանաչում և գնահատում, վարքի կարգավորում: Հոգեկանի ոլորտները` մոտիվացիոն ոլորտ, իմացական ոլորտ, հուզազգացմունքային ոլորտ, կամային ոլորտ: Հոգեկանի գործառույթների և հոգեկան ոլորտների փոխադարձ կապը: Հոգեկանի դրսևորման հիմնական ձևերը` հոգեկան վիճակներ, գործընթացներ, անհատական առանձնահատկություններ: Հոգեկան և նյարդային համակարգ:

Չնայած հոգեբանական առանձին ուսմունքների, տեսությունների և ուղղությունների ակն հայտ տարբերությունների` հոգեբանական գիտելիքն իր բազմազանության մեջ հիմնը վում է հոգեկան կյանքի որոշակի ընդհանուր օրինաչափությունների վրա: Նմանատիպ օրինա չափությունների ընդհանրացման արդյունքում էլ հենց հնարավոր է տալ «Հոգեբա նության» առարկայի սահմանումը: «Հոգեբանության» առարկան անհատի հոգեկանն է, հոգեկանի ընդհանուր դրսևորումները, անհատի սուբյեկտիվ, ներքին ապրումները, հոգեկերտվածքի առանձնահատկությունները, հոգեկան գործընթացները, վարքի ներքին կարգավորիչները, մտքերի ու մտապատկերների ամբողջությունը, ներհոգեկան բովանդակությունների կառուցվածքային և գործառնական օրինաչափությունները: Այսպիսով, ժամանակակից «Հոգեբանության» առարկան հոգեկանն է` իր բոլոր դրսևորումներով: Իսկ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում հոգեկանը: Որպեսզի հնարավոր լինի պատասխանել այս հարցին անհրաժեշտ է տալ հոգեկանի գործառութային և կառուցվածքային նկարագրությունը, առանձնացնել հոգեկանի հիմնական դրսևումների ձևերը: Հոգեկանի գործառույթները : Հոգեկանի գործառութային նկարագրությունը պարզաբանում է հոգեկանի նշանակությունը, դերը, գործառույթները: Ընդհանուր առմամբ կարելի է առանձնացնել հոգեկանի չորս գործառույթներ: Դրանք են` կենսաապահովման, ճանաչման, գնահատման և վարքի կարգավորման գործառույթները: Օրգանիզմի գոյատևումն անմիջականորեն կապված է սեփական պահանջմունքների բավարարման հետ: Սակայն պահանջմունքն, ինքնին, պասիվ է, այն ընդամենը ցույց է տալիս ինչ-որ բանի պակաս, կարիք: Պահանջմունքների բավարարման համար անհրաժեշտ է որոշակի շարժում դեպի պահանջմունքի առարկան: Կենսաապահովման գործառույթի հիմնական նշանակությունը հենց այդ շարժման խթանումն է, հրահրումը: Այստեղ պահանջմունքը վերածվում է

մղումի: Հոգեկանը մղում է ամբողջ օրգանիզմը դեպի պահանջմունքի բավարարումը: Պահանջմունքների բավարարման հիմնական միջավայրը արտաքին միջավայրն է: Եվ, որպեսզի հնարավոր լինի գտնել պահանջմունքի բավարարման առարկան, ինչպեսև դեպի դա տանող առավել արդյունավետ ճանապարհը, անհրաժեշտ է ճանաչել շրջապատող աշխարհը, գնահատել արդի իրավիճակը: Ճանաչման գործառույթի միջոցով հոգեկանը նույնականացնում, դասակարգում, խմբավորում, կանխատեսում է շրջապատող իրականության երևույթները: Գնահատման գործառույթի միջոցով որոշվում է իրավիճակի արժեքը պահանջմունքների բավարարման տեսանկյունից: Այնուհետև, հենվելով գնահատման և ճանաչման արդյունքում ստացված տվյալների վրա, համադրելով դրանք պահանջմունքներից բխող մղումների հետ, հոգեկանը կարգավորում է օրգանիզմի վարքային դրսևորումները, դրանք համապատասխանեցնելով արտաքին իրականության պայմաններին: Հոգեկանի կառուցվածքային նկարագրությունը : Համաձայն նշված գործառույթների հոգեկանը պայմանականորեն տարաբաժանվում է չորս` մոտիվացիոն-դրդապատճառային, իմացական, հուզազգացմունքային և կամային ոլորտների կամ մակարդակների: Այդ ոլորտներից յուրաքանչյուրը տարբերվում է ինչպես իր բովանդակություններով, այնպես էլ գործառույթով: Մոտիվացիոնդրդապատճառային ոլորտում միավորվում են անհատի կենսագործունեության խթանիչները` նրա պահանջմունքները, մղումները, հետաքրքրութ յունները, նախասիրությունները: Որպես իմացական ոլորտի բովանդակություններ դիտարկվում են իմացական գործընթացները և դրանց արդյունքները: Հուզազգացմունքային ոլորտը կազմված է հույզերից, ապրումներից և զգացմունքներից: Կամային ոլորտը ներառում է կամային գործընթացի բաղադրիչները: Հոգեկանի առանձնացված գործառույթների ու ոլորտների միջև կա որոշակի համապատասխանություն: Կենսաապահովման գործառույթն իրականանում է մոտիվացիոն-դրդապատճառային ոլորտում, ճանաչման գործառույթը` իմացական, գնահատման գործառույթը` հուզազգացմունքային, վարքի կարգավորման գործառույթը` կամային ոլորտներում: Ընդ որում, հոգեկանի նշված չորս մակարդակներն իրենց գործառույթներով սերտորեն փոխկապակցված են և հանդես են գալիս որպես մեկ անքակտելի ամբողջություն: Բերված դասակարգումը զուտ պայմանական է և ունի մեթոդաբանական նշանակություն:

Հոգեկանի գործառույթների և ոլորտների փոխադարձ կապը. Իրականացվող գործառույթ Գործառույթի իրականացման ոլորտը կենսաապահովման

մոտիվացիոն-դրդապատճառային

ճանաչման

իմացական

գնահատման

հուզազգացմունքային

վարքի կարգավորման

կամային

Հոգեբանական գրականության մեջ հանդիպում է հոգեկանի գործառույթների այլ տարաբաժանում: Առանձնացվում են իրականության արտացոլման և վարքի ու գործունեության կարգավորման գործառույթները: Արտացոլումը մի օբյեկտի կողմից մյուս օբյեկտի առանձնահատկությունների, կառուցվածքային յուրահատկությունների, հարաբերությունների համապատասխան վերարտադրման ընդունակություն է: Արտացոլման հիմնական մակարդակները` 1.Ֆիզիկական արտացոլում – իրականանում է ֆիզիկական մակարդակում, ազդեցության արդյունքում առաջ են գալիս մեխանիկական, օպտիկական և այլ ձևափոխություններ: 2.Ֆիզիոլոգիական արտացոլում – իրականանում է ֆիզիոլոգիական մակարդակում, ազդեցության արդյունքում փոփոխվում են ֆիզիոլոգիական վիճակները: 3.Հոգեկան արտացոլում – արտացոլման ակտիվ գործընթաց, ազդեցության հետևանքով ձևավորվում են ներհոգեկան նոր բովանդակություններ, որոնց հետագա դրսևորումների արդյունքում ձևափոխվում է ազդող իրականությունը: Վարքի և գործունեության կարգավորումը բարդ գործընթաց է, որի արդյունքում սուբյեկտի վարքը հարմարեցվում է միջավայրի պայմաններին, համապատասխանեցվում առկա իրավիճակին: Վարքի կարգավորումն անհրաժեշտ է կենսագործունեությունն անհրաժեշտ մակարդակի վրա պահելու համար: Վարքի կարգավորման հիմնական մակարդակները: 1.Հումորալ կարգավորում – իրականացվում է ներքին գեղձերի կողմից արտադրվող հորմոնների (ադրենալին, նորադրենալին և այլն) միջոցով, ունի ֆիզիոլոգիական բնույթ: Խիստ դետերմինացված է: 2.Նյարդային կարգավորում – իրականանում է նյարդային գործունեության արդյունքում (պայմանական և ոչ պայմանական ռեֆլեքսներ): Դետերմինացված է: 3.Հոգեկան կարգավորում – վարքը կարգավորվում է համաձայն գիտակցության մեջ առկա օրինակելի նմուշի, կիրառվում են հոգեկան բովանդակությունները, ստեղծվում են վարքի նոր ձևեր: Դետերմինացված չէ, ունի տատանման որոշակի տիրույթ:

Վարքի և գործունեության կարգավորման թվարկված երեք մակարդակները փոխկապակցված են և լրացնում են միմյանց: Արտացոլման և վարքի կարգավորման գործընթացները նույնպես սերտորեն փոխկապակցված են: Առանց համապատասխան արտացոլման հնարավոր չէ կարգավորել վարքն ու գործունեությունը: Մյուս կողմից, հոգեկան արտացոլումն, ի տարբերություն արտացոլման ֆիզիկական և ֆիզիոլոգիական մակարդակների, պասիվ չէ, այն ուղեկցվում է որոշակի գործունեությամբ` ընտրությամբ, որոնումով և բնութագրվում է որոշակի ակտիվությամբ, վարքային դրսևորման ձևի ընտրությամբ: Հոգեկանի դրսևորման ձևերը : Նշված գործառույթների իրականացման ընթացքում հոգեկանը դրսևորվում է երեք հիմնական ձևերով` որպես հոգեկան գործընթացներ, հոգեկան վիճակներ, անձնային առանձնահատկություններ: 1. Հոգեկան գործընթացները շարունակական հոգեկան երևույթներ են, կազմված իրար հերթականաբար հաջորդող փուլերից: Առանձնացվում են իմացական, հուզական և կամային գործընթացներ: Իմացական գործընթացներն առավելապես կապված են ճանաչման, իրականության արտացոլման գործառույթի հետ: Իմացական գործընթացները, որպես մեկ ամբողջություն, իրենցից ներկայացնում են շրջակա կենսամիջավայրի հետ փոխհարաբերությունների արդյունքում այդ իսկ միջավայրի մասին գիտելիքների ստացման և կուտակման գործընթաց: Իմացական գործընթացներն են` զգայությունները, ընկալումը, հիշողությունը, մտածողությունը, երևակայությունը, ուշադրություն, խոսք: Հուզական գործընթացները կապված են գնահատման գործառույթի հետ և իրականանում են հոգեֆիզիոլոգիական մակարդակում: Կամային գործընթացները կապված են վարքի և գործունեության կարգավորման գործառույթի հետ և իրականանում են իմացական ու հուզական գործընթացների անմիջական մասնակցությամբ: 2. Հոգեկան վիճակներն ի տարբերություն հոգեկան գործընթացների հարաբերականորեն կայուն են: Դրանք հոգեկան ակտիվության մակարդակներ են, որոնք որպես ֆոն են ծառայում հոգեկան գործընթացների դրսևորման համար, կախված են դրանց դրսևորումներից, իրենց հերթի որոշելով այդ իսկ դրսևորումների առանձնահատկութ յունները: Տարբերակվում են գիտակցության վիճակներ, մոտիվացիոն վիճակներ, հուզական վիճակներ, իմացական վիճակներ, կամային վիճակներ: Գիտակցության վիճակները բնորոշվում են գիտակցական ակտիվության մակարդակով (գիտակից կամ անգիտակից վիճակներ, քուն, արթմնություն, նինջ և այլն): Մոտիվացիոն վիճակներն արտահայտում են գործունեության դրդապատճառի ինտենսիվության աստիճանը (հետաքրքրություն, անտարբերություն և այլն): Հուզական վիճակներն արտահայտում են տվյալ պայմաններում գերակայող հուզական ֆոնը (աֆեկտիվ, էյֆորիկ, տագնապային և այլ վիճակներ): Իմացական վիճակներն արտահայտում են իմացական գործընթացների ուղղվածությունն ու ընթացիկ ակտիվությունը 11

(ցրվածություն, տարակույս, կենտրոնացվածություն, անուրջ և այլն): Կամային վիճակները` անհատի կամային տրամադրվածությունը (հաստատակամություն, շփոթվածություն և այլ): 3. Անձնային առանձնահատկությունները առանձին անհատին հատուկ, հարաբերականորեն կայուն հատկություններ են, որոնք որոշիչ դեր են խաղում անհատի հոգեկան ամբողջ ապարատի դրսևորումների ընթացքում` որոշելով դրանց ուժաբանական որակները, բնույթը: Անձնային առանձնահատկություններն են` անձի ուղղվածությունը, խառնվածքը, բնավորությունը, ընդու նակությունները :

1.3. Հոգեբանության խնդիրներն ու մեթոդները

Խնդիր, մեթոդաբանություն, մեթոդ, մեթոդիկա հասկացությունները: Հոգեբանության մեթոդաբանական սկզբունքները` դետերմինիզմ, համակարգայնություն, զարգացում: Հոգեբանության խնդիրների և մեթոդների կապը: Հոգեբանության ծավալման տեսական, գիտահետազոտական և կիրառական մակարդակները: Տեսական հոգեբանության խնդիրները (ընդհանուր հոգեբանական տեսության մշակում, հոգեբանական հասկացությունների և կատեգորիաների սահմանում, հոգեբանական հետազոտությունների արդյունքների ընդհանրացում, եզրահանգումների կառուցում), մեթոդները (գրականության վերլուծություն, հասկացությունների սահմանում, համադրում, խմբավորում, դասակարգում): Հոգեբանության գիտահետազոտական մակարդակի խնդիրները (նախկին գիտելիքի վերստուգում, նոր գիտելիքի ստացում, կիրառական հոգեբանական մեթոդների մշակում), մեթոդները (հիմնական` գիտափորձ, դիտում, օժանդակ` թեսթավորում, գործունեության արդյունքների և կենսագրական տվյալների վերլուծություն, զրույց, էքսպերտային գնահատում, անկետավորում): Կիրառական հոգեբանության խնդիրները (իրավիճակի հոգեբանական կողմերի գնահատում, ակնկալվող հետևանքների կանխատեսում, հոգեախտորոշում, հոգեբանական աջակցություն,), մեթոդները (ախտորոշիչ մեթոդներ (թեսթավորում, դիտում, հարցազրույց, անկետավորում, սոցիոգրամա), հոգեշտկողական մեթոդներ, հոգեթերապևտիկ մեթոդներ, հոգեբանական թրեյնինգներ): Հոգեբանության ծավալման մակարդակների փոխադարձ կապը: Հոգեբանական հետազոտության փուլերը:

Յուրաքանչյուր առանձին գիտության առջև դրված են որոշակի խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում տվյալ գիտությունն առաջնորդվում է ընտրված մեթոդաբանական սկզբունքներով, օգտնվում հատուկ մշակված մեթոդներից և մեթոդիկաներից: Լինելով ինքնուրույն գիտություն, հոգեբանությունն ունի հստակորեն ձևակերպված խնդիրներ, ինչպես նաև այդ իսկ խնդիրները լուծելու համար անհրաժեշտ միջոցների լրակազմ: Հոգեբանության խնդիրների, մեթոդաբանական սկզբունքների, մեթոդների և մեթոդիկաների կապը. 1. Խնդիրներ – բացահայտել և համակարգել հոգեկանի դրսևորումների օրինաչափությունները, տալ հոգեկանի կառուցվածքային, գործառնական և ուժաբանական նկարագրությունը, մշակել հոգեկանի հնարավոր դրսևորումները կանխատեսող և կառավարող մեթոդներ: 2. Մեթոդոլոգիա, մեթոդաբանություն – հոգեբանության առարկայի ընդհանուր հասկացումը որևէ պարադիգմայի տեսանկյունից (մատերիալիստական, իդեալիստական, ֆենոմենոլոգիական, էկզիստենցիալ և այլն): 12

3. Մեթոդաբանական սկզբունքներ – հոգեբանական հետազոտությանը ներկայացվող պահանջներ: 4. Հետազոտության մեթոդները – փաստերի ստացման ձևեր, եղանակներ, որոնք համապատասխանեցված են մեթոդաբանական սկզբունքներին: 5. Հետազոտության մեթոդիկա – հոգեբանական հետազոտության նպատակին համապատասխանող մեթոդի կոնկրետ իրականացում: Հոգեբանության խնդիրն, ընդհանուր առմամբ, հոգեկան իրականության դրսևորումների բացահայտումը, նկարագրությունն ու մեկնաբանությունն է: Այդուհանդերձ, հարաբերականորեն առանձնացվում են հոգեբանության առջև կանգնած խնդիրների ծավալման երեք մակարդակներ: Դրանք են` տեսական մակարդակը, գիտահետազոտական մակարդակը և կիրառական մակարդակը: Եվ, չնայած նշված երեք մակարդակները փոխկապակցված և միտված են միևնույն խնդրի լուծմանը, այդուհանդերձ, դրանք որոշակիորեն տարբերվում են: Այս մակարդակներից յուրաքանչյուրն ունի խնդիրների իր լրակազմը, որով էլ հենց որոշվում է դրանցում կիրառվող մեթոդների բնույթը: 1. Տեսական մակարդակ : Խնդիրները` կառուցել ընդհանուր հոգեբանական տեսություն, սահմանել հոգեբանական կատեգորիաներն ու հասկացությունները: Մեթոդները` գրականության վերլուծություն, հասկացությունների դասակարգում, խմբավորում, համադրում, փորձարարական տվյալների ընդհանրացում: 2. Գիտահետազոտական մակարդակ : Խնդիրները` վերստուգել արդեն ընդունված գիտելիքը, ստանալ նոր տվյալներ: Մեթոդները` հիմնական մեթոդներ. գիտափորձ և դիտում, օժանդակ մեթոդներ. գործունեության արդյունքների վերլուծություն, կենսագրական մեթոդ,երկվորյակային մեթոդ,սոցիոմետրիա,անկետավորում,թեսթավորում:

Դիտում – հետազոտության գիտական մեթոդ, որը չի բավարարվում միայն տվյալների պարզունակ գրանցմամբ, այլ գիտականորեն բացատրում է հոգեկան երևույթների պատճառները: Առօրեական դիտումը սահմանափակվում է փաստերի հասարակ գրանցմամբ, ունի չկազմակերպ ված, պատահական բնույթ: Դիտման գիտական մեթոդը փաստի ներկայացումից անցնում է դրա ներ քին էության բացահայտմանն ու բացատրությանը: Իրականացվում է համաձայն հատուկ պլանի, տվյալ ները գրանցվում են հատուկ օրագիր-մատյանի մեջ: Գիտափորձ – բնութագրվում է հետազոտվողի գործունեության մեջ հետազոտողի ակտիվ միջամտությամբ: Հետազոտության առարկան որոշակիորեն ընդգծվում և առանձնացվում է այլ հոգեբանական երևույթներից: Կախված գիտափորձի անցկացման միջավայրից առանձնացվում են դրա երկու տարատեսակներ` բնական և լաբորատոր: Բնական գիտափորձը ընթանում է սովորական պայմաններում: Լաբորատոր գիտափորձը` հատուկ պայմաններում, կիրառվում է հատուկ սարքավորում, փորձարկվողի գործողությունները ենթարկվում են հատուկ հրահանգավորման: Կախված գիտափորձի նպատակներից առանձնացվում են գրանցող և ձևավորող գիտափորձեր: Գրանցող գիտափորձը նպատակ ունի բացահայտելու առկա հոգեկան երևույթի դրսևորումների որակական և քանակական յուրահատկությունները:

Ձևավորող գիտափորձի ընթացքում հետազոտվում է որևէ գործոնի ազդեցությամբ հոգեկան նոր բովանդակությունների, հատկությունների առաջացման, զարգացման գործընթացի յուրահատկությունները: Ձևավորող գիտափորձը կարող է լինել ուսուցանող կամ դաստիարակչական: Գործունեության արդյունքների վերլուծություն – հետազոտական տվյալները ստացվում են հետազոտության օբյեկտի գործունեության արդյունքների վերլուծության ճանապարհով : Կենսագրական մեթոդ - հետազոտական տվյալները ստացվում են հետազոտության օբյեկտի կենսագրական տվյալների հետազոտության ճանապարհով : Երկվորյակային մեթոդ – բացահայտում է հոգեկան առանձնահատկությունների ձևավորման հասարակական և ժառանգական գործոնների համահարաբերակցական կապերը: Սոցիոմետրիա – բացահայտում է սոցիալական խմբում միջանձնային կապերի առանձնահատկությունները: Անկետավորում – կիրառվում է փորձարկվողի մասին որոշակի տվյալներ հավաքելու նպատակով: Թեսթավորում – հոգեբանական ախտորոշման մեթոդ: Իրականացվում է թեսթերի` ստանդարտացված հարցերի և խնդիրների կիրառմամբ:

3. Կիրառական մակարդակ : Խնդիրները` իրավիճակի հոգեբանական կողմերի գնահատում, ակնկալվող հետևանքների կանխատեսում, հոգեախտորոշում, հոգեբանական աջակցություն: Մեթոդները` ախտորոշիչ մեթոդներ` թեսթավորում, դիտում, հարցազրույց, անկետավորում, սոցիոգրամա, հոգեշտկողական մեթոդներ, հոգեթերապևտիկ մեթոդներ, հոգեբանական թրեյնինգներ: Անկախ այն հանգամանքից, թե որ մեթոդաբանական տեսանկյունից է դիտարկվում հոգեկանը (մատերիալիստական, սպիրիտուալիստական, ֆենոմենոլոգիական թե հոգեվերլուծական), որ մակարդակում է իրականանում հոգեբանական հետազոտությունը (տեսական, գիտահետազոտական, թե կիրառական), դրան ներկայացվում են որոշակի անփոփոխ պայմաններ, որոնք ընդունված են որպես հոգեբանության հիմնական մեթոդաբանական սկզբունքներ: Հոգեբանության հիմնական մեթոդաբանական սկզբունքներն են` 1. Դետերմինիզմ – հոգեկանի դրսևորումները պայմանավորված են որոշակի հանգամանքներով, բխում են դրսևորման միջավայրից, յուրաքանչյուր երևույթ ունի իր պատճառը և թողնում է որոշակի հետևանք: 2. Համակարգայնություն – հոգեկանն իր բոլոր մակարդակներով, դրսևորումներով ու կապերով դիտարկվում է որպես մեկ միասնական համակարգ: 3. Զարգացում – հոգեկանը դիտարկվում է որպես յուրահատուկ զարգացումներով անընդհատ ընթացող գործընթաց:

1.4. Հոգեբանության ոլորտներն ու կապն այլ գիտությունների հետ 14

Հոգեբանության ոլորտների առանձնացման չափանիշները` գործունեության տեսակ (աշխատանքի հոգեբանություն, կրթության հոգեբանություն, սպորտի հոգեբանություն և այլն), զարգացման մակարդակ (զարգացման (տարիքային) հոգեբանություն, համեմատական հոգեբանություն, հատուկ հոգեբանություն և այլն), անձի և հասարակության ներգրավվածություն (անձի հոգեբանություն, սոցիալական հոգեբանություն, զանգվածային երևույթների հոգեբանություն և այլն): «Ընդհանուր հոգեբանության» տեղը հոգեբանական գիտելիքի համակարգում: Հոգեբանության կապն այլ գիտությունների հետ` փիլիսոփայություն, մանկավարժություն, կենսաբանություն, հասարակագիտութ յուն, քաղաքագիտություն, մաթեմատիկա, պատմություն և այլն:

Հոգեբանական գիտելիքի ծավալման շրջանակները բավականին լայն են. դրանց մեջ են ներառվում մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտները, զարգացման բոլոր փուլերը, անհատական և խմբային հոգեբանական երևույթները: Ընդ որում, հոգեկանի դրսևորումները զգալիորեն տարբերվում են, կախված գործունեության բնույթից, զարգացվածության մակարդակից և այլն: Այնպես որ, առաջ է գալիս հոգեբանության առանձին ճյուղերի, բնագավառների տարբերակման անհրաժեշտություն: Այդ տարբերակման հիմքում ընկած են` գործունեության տեսակի, զարգացման մակարդակի, անձի հասարակական ներգրավվածության չափանիշները: Այս տեսանկյունից ժամանակակից հոգեբանությունն ունի հետևյալ կառուցվածքը` 1. Ընդհանուր հոգեբանություն : Ուսումնասիրում է հոգեկանի առաջացման, դրսևորման, գործառման և զարգացման ընդհանուր օրինաչափությունները: Կիրառում է հոգեբանության բոլոր ոլորտների տվյալները, իր հերթին ընդհանուր տվյալներ մատակարարելով այդ ոլորտներին: Հոգեբանության մասնավոր ոլորտները` 2. Գործունեության տեսանկյունից` ա) աշխատանքի հոգեբանություն, բ) սպորտի հոգեբանություն, գ) կրթության հոգեբանություն, դ) բիզնեսի կամ ձեռներեցության հոգեբանություն և այլն: 3. Զարգացման տեսանկյունից` ա) տարիքային – հետազոտում է անհատի կյանքի ընթացքում հոգեկանի զարգացման օրինաչափությունները, հոգեկանի դրսևորումների տարիքային առանձնահատկությունները, բ)համեմատական – համեմատական հետազոտության է ենթարկում առանձին անհատների, ինչպես նաև կենդանիների և մարդու հոգեկան գործունեության առանձնահատկությունները, գ)հատուկ հոգեբանություն - հետազոտում է հոգեկանի զարգացման ընթացքում տեղ գտած շեղումները, 4. Հասարակության և անձի փոխհարաբերությունների տեսանկյունից ա)սոցիալական հոգեբանություն – հետազոտում է հոգեկան երևույթները մարդկանց փոխհարաբերությունների ընթացքում,

բ)անձի հոգեբանություն – հետազոտում է անձի հոգեբանական առանձնահատկությունները: Հոգեբանությունը սերտորեն կապված է գիտական այլ ոլորտների հետ և գրավում է իր ուրույն դիրքը ներկայիս գիտական համակարգում: Հոգեբանության կապն այլ գիտությունների հետ` 1.Փիլիսոփայություն : Հոգեբանության, ինչպես և այլ գիտությունների մեթոդական հիմքը փիլիսոփայությունն է: Այստեղ է իրականանում հիմնական հոգեբանական կատեգորիաների սահմանումը, մեթոդաբանական սկզբունքների առանձնացումը: 2.Բնական գիտություններ ` կենսաբանություն, ֆիզիոլոգիա, քիմիա, ֆիզիկա – հոգեկանի դրսևորումների նյութական մասի` նյարդային համակարգի ֆիզիոլոգիական, հոգեֆիզիկական և կենսաբանական գործընթացների հետազոտություն: 3.Կիբերնետիկա` հոգեկան ինքնակառավարման գործընթացների հետազոտում, զուգահեռների անցկացում: 4.Սոցիոլոգիա `հասարակական գործընթացներում հոգեկան գործոնի դերի բացահայտումը: Սոցիալական հոգեբանություն: 5.Մանկավարժություն ` կրթության և դաստիարակության հոգեբանական օրինաչափությունների բացահայտում: Կրթական և դաստիարակչական գործընթացի արդյունավետության բարձրացում: 6.Տեխնիկական գիտություններ ` հոգեբանական հետազոտությունների ընթացքում կիրառվող տեխնիկական միջոցների մշակում, ինչպես և տեխնիկայի և մարդու փոխհարաբերությունների հետազոտություն, տեխնիկական միջոցների նախագծման ընթացքում հոգեբանական օրինաչափությունների կիրառում:

1.5. Հոգեբանության հիմնական կատեգորիաները:

Հոգեբանության կատեգորիալ ապարատը` անձ, անհատ, անհատականություն, հոգեկան ակտիվություն, գործունեություն, գիտակցություն, ճանաչում, գնահատում, հոգեկան գործընթացներ, հոգեկան վիճակներ, անհատական առանձնահատկություններ հասկացությունների գործածումը հոգեբանական համատեքստում:

Ինչպես և ցանկացած գիտություն, «Հոգեբանությունն» ունի հիմնական հասկացություն ների, կատեգորիաների որոշակի համակարգ, որի միջոցով իրականանում է հոգեբանական գիտելիքի կառուցումը: Կատեգորիաները գիտության մեջ ընդունված այն առաջնային հասկացություններն են, որոնց հետ հարաբերակցությունից բխում են մնացած բոլոր հասկա ցություն ները: Որպես այդպիսիք, «Հոգեբանության» պարագայում կարելի է առանձնացնել` «անձ», «անհատ», «անհատականություն», «հոգեկան ակտիվություն», «գործունեություն», «գիտակցություն», «ճանաչում», «գնահատում», «հոգեկան գործընթացներ», «հոգեկան վիճակներ», «անհատական հոգեկան առանձնահատկություններ» կատեգորիաները:

«Անձ», «անհատ», «անհատականություն»: «Անձ» հասկացությունը հոգեբանության հիմնական կատեգորիաներից է: Հոգեկան երևույթների դիտարկումը ենթադրում է դրանց կրողի` անձի առկայություն: Անձը հանդես է գալիս որպես մեկ ամբողջական համակարգ, որն իր մեջ միավորում է հոգեկան գործընթացները, վիճակները, առանձնահատկությունները, հոգեկանի գործառույթներն ու ոլորտները: Այդուհանդերձ, «անձ» հասկացությունն իմաստավորվում է երկու այլ` «անհատ» և «անհատականություն» հասկացությունների հետ փոխկապակցվածության պարագայում: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ այս երեք կատեգորիաներով արտահայտվում է միևնույն երևույթը` մարդը: Սակայն դրանց մասնակի կիրառումներն ունեն որոշակի տարբերությունններ: «Անհատ» հասկացությունն իր մեջ ներառում է կենսաբանական այն առանձնահատկությունները, որոնց ամբողջությունը թույլ է տալիս նույնականացնել անհատին որպես կոնկրետ տեսակի պատկանող միավորի: Այն դեպքում, երբ մարդու մասին խոսվում է որպես անհատի, նկատի են առնվում այն առանձնահատկությունները, որոնցով մարդն առանձնանում է կենդանական աշխարհի այլ տեսակների պատկանող անհատներից և նույնականացվում որպես բանական մարդ տեսակի ներկայացուցիչ: Այս առումով, բոլոր մարդկային անհատները փոխփոխարինելի են: «Անձ» հասկացությունն ավելի է նեղացնում ընտրության շրջանակները: Այն արտահայտում է մարդուն, նրա հասարակական կապերի, դերերի, կարգավիճակների ամբողջության տեսանկյունից: «Անհատականություն» հասկացության կիրառմամբ մարդը վերածվում է անփոխարինելի, յուրահատուկ, անկրկնելի էության: Այս հասկացություններից յուրաքանչյուրի կիրառումը կախված է այն հարաբերությունների բնույթից, որոնցում դիտարկցում է մարդը: Եթե ցանկանում են շեշտել նրա տեսակային պատկանելիությունը, կիրառում են «անհատ» հասկացությունը, հասարակական ներգրավվածության ընդգծման դեպքում` «անձ», ինտիմ, խիստ նեղ շրջանակի հարաբերությունների դիտարկման պայմաններում` «անհատականություն» հասկացությունները: «Հոգեկան ակտիվություն», «գործունեություն»: «Ակտիվություն» հասկացությունն, ընդհանուր առմամբ, կիրառվում է որպես համակարգի ընդհանուր բնութագիր, որը նշանակում է սեփական նախաձեռնությամբ, առանց որևէ արտաքին ազդեցության, փոխհարաբերությունների մեջ մտնելու ընդունակությունը: «Հոգեկան ակտիվություն» հասկացությամբ նշանակվում է ներհոգեկան գործոններով պայմանավորված ակտիվութ յունը: Ակտիվությանը հակադրվում է «ռեակտիվություն» հասկացությունը, որտեղ փոխհարաբերությունների բնույթը պայմանավորվում է արտաքին ազդեցությամբ, հանդես է գալիս որպես արտաքին ազդակին տրված հակազդեցություն (ռեակցիա): «Գործունեությունը» շրջապատող կենսամիջավայրի հետ անհատի փոխազդեցությունների ուժաբանական համակարգ է: Այն արտահայտում է հոգեկան ակտիվության կոնկրետ առարկայական դրսևորում: Հոգեբանության մեջ, հիմնվելով տարիքային 17

առանձնահատկությունների վրա, առանձնացվում են գործունեության երեք գերակայող տարատեսակներ` խաղային (նախադպրոցական և ցածր տարիքիք դպրոցական), ուսումնական(միջին և բարձր տարիքի դպրոցական, պատանեկություն, երիտասարդություն) և աշխատանքային (պատանեկություն, երիտասարդություն և հասունություն): «Գիտակցություն»: Գիտակցությունը հոգեկան ակտիվության բարձրագույն մակարդակ է: Այն ունի հասարակական պայմանավորվածություն: Գիտակցությունը բնութագրվում է ուղղվածությամբ (յուրաքանչյուր գիտակցում ինչ-որ բանի գիտակցում է), ինքնագիտակցման ընդունակությամբ: Գիտակցություն հասկացությունը հանդես է գալիս որպես հաշվարկման սկզբնակետ հոգեկան ակտիվության մակարդակների որոշման ընթացքում: Ըստ այդմ տարաբաժանվում են` գիտակցական, անգիտակցական, գերգիտակցական վիճակներ: Անգիտակցական և գերգիտակցական վիճակները բնութագրվում են ինքնագիտակցման նվազեցմամբ, արտաքին տարածաժամանակային աշխարհի հետ կապի թուլացմամբ: Ժամանակակից տրանսպերսոնալ (անդրանձնային) հոգեբանության մեջ գիտակցությունը դիտարկվում է որպես համատիեզերական սկզբունք և շատ դեպքերում նույնացվում համաշխարհային բանականությանը: Գիտակցական ակտիվության առանձին մակարդակները դիտարկվում են որպես գիտակցության ձևափոխված վիճակներ: «Ճանաչում», «գնահատում»: «Ճանաչում» հասկացությունը հոգեբանության մեջ նշանակում է հոգեկան ապարատի կողմից արտաքին երևույթների հետ փոխազդեցության արդյունքում դրանց կրկնօրինակի` մտապատկերի առաջացման գործընթացը: Ճանաչել նշանակում է ձևավորել արտաքին երևույթի սեփական, իդեալական մանրակերտը: Մտապատկերի ձևավորումն իրականանում է իմացական գործընթացների արդյունքում: «Գնահատում» հասկացությունը ենթադրում է որոշակի սանդղակի առկայություն, որի միջոցով գնահատվում է տվյալ իրավիճակը, երևույթը: Հոգեբանության մեջ գնահատման գործառույթը իրականանում է հուզազգացմունքային ոլորտում` հաճելի-տհաճ, համակրելի-հակակրելի, վտանգավոր-անվտանգ և այլ սանդղակների միջոցով: «Ճանաչում» և «գնահատում» հասկացություններով արտահայտվող երևույթները սերտորեն փոխկապակցված են: «Հոգեկան գործընթացներ», «հոգեկան վիճակներ», «անհատական հոգեկան առանձնահատկություններ»: «Հոգեկան գործընթացները» շարունակական հոգեկան երևույթներ են, կազմված իրար հերթականաբար հաջորդող փուլերից: Ընդ որում, այդ փուլերի հաջորդական հերթափոխը կրկնվում է պարբերաբար: Ի տարբերություն հոգեկան գործընթացների, որոնք գտնվում են անընդհատ ընթացքի մեջ, հոգեկան վիճակները հարաբերականորեն «անշարժ» են և ծառայում են որպես միջավայր, ֆոն գործընթացների իրականացման համար: «Անհատական հոգեկան առանձնահատկություններ» հասկացութ յամբ նշանակվում են անհատի հոգեկանի կայուն, հաստատուն, կրկնվող դրսևորումները, հոգեկան գործընթացների ուժաբանական 18

առանձնահատկությունները, անհատի վերաբեր մունքը երևույթների նկատմամբ:

շրջապատող աշխարհի

2. Հոգեկան վիճակներ և հոգեկան ակտիվության մակարդակները

2.1. Հոգեկան ակտիվության մակարդակները:

Ակտիվության ֆիզիկական, ֆիզիոլոգիական և հոգեկան մակարդակները: Հոգեկան ակտիվության սանդղակ: Գիտակցություն և անգիտակցական: Գիտակցության ընդհանուր բնութագիրը: Գիտակցության ախտահարումներ (գիտակցության անջատում և խամրում):

Հոգեկան ակտիվության վեգետատիվ, անգիտակից, գիտակցական, և գերգիտակցական մակարդակների համեմատական բնութագիրը: Հոգեկան ակտիվություն և հոգեկան վիճակներ (կայուն հետաքրքրություն, ստեղծագործական վերելք, համոզմունք, տարակույս, ապատիա, անտարբերություն, հիասթափություն, ֆրուստրացիա, ճնշվածություն և այլն):

Համակարգի ակտիվությունը պայմանավորված է նրա ներքին գործընթացներով և որոշվում է սեփական նախաձեռնությամբ շարժման մեջ մտնելու ընդունակությամբ: Կարելի է առանձնացնել ակտիվության ֆիզիկական (ֆիզիկաքիմիական), ֆիզիոլոգիական և հոգեկան մակարդակները: Ֆիզիկաքիմիական մակարդակում ակտիվությունը հարաբերականորեն կանխատեսելի է և կախված է քիմիական նյութի (օրինակ` ռադիոակտիվ նյութեր) կամ բնական երևույթի (հրաբուխի ակտիվացում) ներքին գործընթացներից, որոշակի քիմիական և ֆիզիկական մեծությունների տարբերություններից: Ֆիզիոլոգիական ակտիվությունը դրսևորվում է կենդանի օրգանիզմներում և արտահայտվում որպես օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական գործընթացներից բխող երևույթ: Ֆիզիոլոգիական ակտիվությունն ուղղված է կենսականորեն անհրաժեշտ պահանջմունքների բավարարման ուղղությամբ: Ակտիվության հոգեկան մակարդակը հարաբերականորեն կտրված է նյութական նախահիմքից: Այստեղ առաջնային են համարվում ներհոգեկան գործընթացները, ներհոգեկան բովանդակությունների փոխազդեցությունները: Հոգեկան ակտիվության դրսևորումները մեծամասամբ անկանխատեսելի են և ունեն անհատական պայմանա վորվածություն: Հարկ է նշել, որ որոշ դեպքերում հոգեկան ակտիվության դրսևորումները թաքնված են (ինչպես օրինակ հնարավոր չէ մտածական գործընթացի ժամանակ արտաքին դրսևորումների միջոցով պարզել ակտիվության մակարդակը): Այդուհանդերձ, հոգեկան ակտիվությունը բնութագրվում է որոշակի չափանիշներով, որոնց կիրառմամբ առանձնացվում են ակտիվության մակարդակներ: Հոգեկան ակտիվության որոշման չափանիշներից կարևորագույնը գիտակցականության չափանիշն է: Ընդհանուր առմամբ գիտակցական վիճակը նույնացվում է առօրեական գործունեության համար անհրաժեշտ հոգեկան ակտիվության օպտիմալ մակարդակի հետ: Հոգեկան ակտիվության օպտիմալ մակարդակում անհատը գիտակցում է իր շրջապատը, ինքն իրեն, իր արարքները: Այս դեպքում նրա ակտիվության դրսևորումները համապատասխանում են իրավիճակին, համաձայնեցվում շրջապատի կողմից թելադրվող պայմաններին: Հոգեկան ակտիվության մնացած մակարդակները որոշվում են գիտակցության հետ հարաբերությունների մեջ: Ըստ այդմ տարբերակվում են` անգիտակից վիճակներ և գերգիտակից վիճակներ (ոգեշնչում): Գիտակցությունն, ընդհանուր առմամբ, կարելի է սահմանել որպես հոգեկան վերահսկողության կետ, որտեղ կենտրոնանում և վերամշակվում է իրավիճակում կողմնորոշման համար անհրաժեշտ արտաքին և ներքին միջավայրերից ստացվող ինֆորմացիան (ինֆորմացիայի որոշակի քանակություն չի հասնում

գիտակցական մակարդակին` մնալով անգիտակցական կամ ենթագիտակցական մակարդակում), նախագծվում է հետագա գործողությունների պլան: Այս առումով գիտակցությունը համարվում է արտացոլման և վարքի կարգավորման բարձրագույն մակարդակ: Անգիտակից և գերգիտակից վիճակներում փոխվում է միջավայրի ընկալումը: Առաջին հերթին խաթարվում է իրականության տարածաժամանակային պատկերը: Որոշ դեպքերում (քուն, երազներ), երբ նվազում է զգայարանների միջոցով ստացվող արտաքին ինֆորմացիայի հոսքը, ներհոգեկան բովանդակությունները կորցնում են իրենց տրամաբանական հաջորդականությունը, տարածաժամանակային փոխկա պակցվածությունը: Թունավորումների, ոգելից խմիչքների և թմրադեղերի ազդեցութ յան դեպքերում խեղաթյուրվում է զգայարանների միջոցով ստացվող ինֆորմացիան, իրականությունը փոխում է իր կառուցվածքը: Այս պայմաններում անհատը կարող է դրսևորել վարքի անհամապատասխան ձևեր: Գիտակցության էլ ավելի խորը ախտահարումների դեպքում (ֆիզիկական վնասվածքների կամ թունավորումների հետևանքով գիտակցության անջատում, մթագնում) ընդհանրապես կորչում է իրականության ընկալման ընդունակությունը, բացակայում են պատասխան հակազդեցությունները, որոշ դեպքերում (կոմա) նույնիսկ ֆիզիոլոգիական ռեֆլեքսները: Նշված տվյալները թույլ են տալիս առանձնացնել հոգեկան ակտիվության վեգետատիվ, անգիտակից, գիտակցական և գերգիտակցական մակարդակները: Վեգետատիվ մակարդակում պահպանվում են օրգանիզմի սննդառության և գործունեության արգասիքների հեռացման գործառույթները, սակայն դրանց իրականացման համար անհրաժեշտ է կողմնակի միջամտություն: Ամբողջովին բացակայում է արտաքին միջավայրի ընկալումը, տեղաշարժվելու ընդունակությունը: Անգիտակից վիճակը բնորոշվում է հոգեկան ակտիվության նվազեցմամբ, միջավայրի աղճատված, որոշ դեպքերում դրվագային ընկալմամբ: Հնարավոր են ակտիվ գործողություններ, տեղաշարժեր (սոմնամբուլ վիճակներ): Գերգիտակցական վիճակ-ներում հնարավոր է զգայությունների և ընկալման սրացում, գերզգայական ինֆորմացիայի ընկալում (տրանս, մեդիումիզմ և այլն): Գերգիտակցական վիճակին հատուկ է ոգեշնչումը: Հոգեկան ակտիվության հետ անմիջականորեն կապված են հոգեկան վիճակները: Տարբեր հոգեկան վիճակներ բնութագրվում են հոգեկան ակտիվության տարբեր մակարդակներով: Այսպես` որպես հոգեկան վիճակ ստեղծագործական վերելքն ուղեկցվում է ոգեշնչմամբ, գերզգայական ինֆորմացիայի ընկալման հնարավորությամբ, հիասթափությունն ուղեկցվում է հոգեկան ակտիվության նվազմամբ, իրականության աղճատված ընկալմամբ: Նույն կերպ, հոգեկան ակտիվության նվազեցումը կարող է հանգեցնել ֆրուստրացիայի, ճնշվածության և այլն:

2.2. Հոգեկանի գործառույթները հոգեկան տարբեր վիճակներում: 21

Գիտակցական և հուզական վիճակներ: Հոգեկանի գործառույթների դրսևորման առանձնահատկությունները հոգեկան ակտիվության տարբեր մակարդակներում: Հոգեկան վիճակների ազդեցությունը հոգեկան գործառույթների իրականացման գործընթացի վրա:

Վերը առանձնացվեցին հոգեկան ակտիվության չորս` վեգետատիվ, անգիտակցական, գիտակցական և գերգիտակցական մակարդակները: Այժմ փորձենք պարզել հոգեկանի գործառույթների և հոգեկան ակտիվության մակարդակների փոխկապակցվածությունը: Բանն այն է, որ հոգեկան ակտիվության առանձին մակարդակները տարբերվում են նաև հոգեկանի գործառույթների իրականացման տեսանկյունից: Այսպես` վեգետատիվ մակարդակում բացակայում են հոգեկան բոլոր գործառույթները: Այստեղ կենսաապահովման գործառույթն իր տեղը զիջում է ֆիզիոլոգիական գործընթացներին, պահանջմունքները չեն վերածվում մղումների, բացակայում է ցանկացած տիպի հոգեկան ակտիվություն: Անգիտակցական մակարդակում առավել պասիվ են ճանաչման և վարքի կարգավորման գործառույթները: Այստեղ առաջանում են որոշակի մղումներ, սակայն դրանց բավարարմանն ուղղված գործողությունները կրում են պատահական, անհամապատասխան բնույթ: Գիտակցական մակարդակում գործում են բոլոր հոգեկան գործառույթները: Գերգիտակցական մակարդակում առավելապես ակտիվանում է ճանաչման գործառույթը: Անդրադառնալով հոգեկան վիճակներին` նշենք, որ նպատակահարմար է դրանք դիտարկել հոգեկանի գործառույթների տեսանկյունից, կախված այն հանգամանքից, թե որ գործառույթի հետ է առավելապես կախված տվյալ հոգեկան վիճակը: Ըստ այդմ կարելի է առանձնացնել` մոտիվացիոն, իմացական, հուզական և կամային հոգեվիճակներ: Այսպես, մոտիվացիոն ոլորտի հետ են կապված այնպիսի հոգեվիճակներ, ինչպիսիք են` կայուն հետաքրքրասիրության, հիասթափության, անտարբերության վիճակները: Իմացական ոլորտի հետ կապված հոգեվիճակներ են կասկածի, անուրջային, ցրված վիճակները: Հուզական հոգեվիճակներից նշենք աֆեկտիվ, էյֆորիկ, ֆրուստրացիոն վիճակները, կամային հոգեվիճակներից` հաստատակամության, տարակույսի վիճակները: Ինչպես տեսնում ենք հոգեկան վիճակներն անմիջականորեն փոխկապակցված են հոգեկան որոշակի մակարդակի հետ:

3.1. Կենսաապահովման գործառույթ`մոտիվացիոն ոլորտ:

Գործունեության դրդապատճառներ` պահանջմունքներ, մղումներ, մոտիվներ, հետաքրքրություններ: Մոտիվացիոն ոլորտի ֆիլոգենետիկ զարգացումը: Պահանջմունքների դասակարգումը: Կենսաբանական պահանջմունքներ` դրանց ֆիզիկական, ֆիզիոլոգիական և հոգեկան մակարդակները. պահանջմունք, մղում, դրդապատճառ: Բարձրագույն պահանջմունքներ: Պահանջմունքների հիերարխիա: Պահանջմունքների բավարարման ուղիները` պահանջմունքներ և կենսամիջավայր: Կենսամիջավայրում կողմնորոշվելու անհրաժեշտությունը պահանջմունքների բավարարման ընթացքում:

Հոգեկանի մոտիվացիոն ոլորտն իր մեջ ներառում է անձի գործունեության հիմք հանդիսացող, գործողությունները, վարքն ու արարքները ուղղորդող և ինչ-

որ իմաստով նաև կառավարող ներհոգեկան պայմանները, որոնք հանդես են գալիս որպես ակտիվության, գործունեության շարժառիթներ (մոտիվներ, լատ. moveo – շարժում եմ բառից): Շարժառիթներն անմիջականորեն կապված են որոշակի պահանջմունքների հետ և ուղղված են դեպի դրանց բավարարումը: Ընդ որում, մոտիվացիոն ոլորտում առավելապես ներկայացված են պահանջմունքներից բխող մղումները, որոնք ուղղորդում են հոգեկան ակտիվությունը դեպի պահանջմունքի բավարարման ենթադրվող առարկան: Այդուհանդերձ, որպես մոտիվացիոն ոլորտի բովանդակություններ, մղումների հետ համատեղ դիտարկվում են նաև անձի դրդապատճառները, հետաքրքրությունները, նպատակները: Բոլոր դեպքերում, դրանց հիմքերում ընկած են որոշակի պահանջմունքներ: Պահանջմունքն արտահայտում է օրգանիզմի, անձի կամ հասարակական խմբի գոյատևման, կենսագործունեության և զարգացման կախվածությունը որոշակի օբյեկտիվ պայմաններից: Այդ պայմանները տեղակայված են օրգանիզմի, անձի կամ հասարակական խմբի կենսամիջավայրում և կարող են բավարարվել միայն կենսամիջավայրի հետ դրանց ակտիվ փոխազեդցության, գործունեության արդյունքում: Ընդհանուր առմամբ առանձնացվում են պահանջմունքների օրգանական (կենսաբանական կամ ֆիզիոլոգիական), հասարակական, հոգևոր, գեղագիտական և իմացական մակարդակները: Օրգանական մակարդակի պահանջմունքներն ընկած են պահանջմունքների մյուս մակարդակների հիմքում և անմիջականորեն կապված են ամբողջական օրգանիզմի կենսաապահովման հետ. դրանց բավարարումն ապահովում է ինչպես օրգանիզմի, որպես ֆիզիոլոգիական համակարգի, այնպես էլ ամբողջ տեսակի գոյատևումը: Օրգանական մակարդակի պահանջմունքներն են` սնունդի և ջրի պահանջմունքը (քաղց և ծարավ), հանգստի պահանջմունքը (քուն), բազմացման պահանջմունքը (սեռական պահանջմունք) և ֆիզիկական անվտանգության պահանջմունքը: Պահանջմունքների մյուս մակարդակը պայմանավորված է մարդու հասարակական էությամբ և ուղղորդում ու կարգավորում է նրա հասարակական փոխհարաբերությունները: Որպես հասարակական պահանջմունքներ կարելի է առանձնացնել հաղորդակցման, խմբային պատկանելիության, ինքնաարտահայտման, ընդունված, սիրված և հարգված լինելու պահանջմունքները: Հոգևոր պահանջմունքներն արտահայտում են գերմարդկային, գերբնական էակների, տրանսցենդենտ, գերզգայական, երկնային ոլորտների հանդեպ մարդու հավատի, վախի, ակնածանքի պահանջմունքը: Հոգևոր պահանջմունքներն ընկած են բոլոր կրոնների, հավատալիքների հիմքերում: Գեղագիտական պահանջմունքները կապված են գեղեցիկի ստեղծման և ընկալման մարդու ձգտման հետ: Արվեստի բոլոր ճյուղերը հանդես են գալիս որպես գեղագիտական պահանջմունքների դրսևորումներ:

Իմացական պահանջմունքները կարող են կապված լինել ինչպես առանձին պահանջմունքների բավարարման հետ (օրինակ` երբ մարդը ճանաչում է աշխարհը որևէ պահանջմունք բավարարելու նպատակով), այնպես էլ հանդես գալ ինքնուրույնաբար: երկրորդ դեպքում խոսքը ավելցուկային իմացական պահանջմունքի մասին է: Այս պարագայում զգացվում է որևէ բան իմանալու, ճանաչելու կարիք: Ընդ որում, ստացված գիտելիքն անմիջականորեն կապված չէ այլ պահանջմունքի բավարարման հետ: Հոգեբան Աբրահամ Մասլոուն տալիս է մարդու հիմնային պահանջմունքների համակարգ, որտեղ դրանք դասավորված են ուղղահայաց շարքով: Այստեղ պահանջունքների յուրաքանչյուր հաջորդ մակարդակի ակտիվացումը ենթադրում է նախորդ մակարդակի պահանջմունքների բավարարում: Որպես հիմնային պահանջմունքներ Մասլոուն առանձնացնում է` ֆիզիոլոգիական պահանջմունքները(սնունդ, ջուր, հանգիստ և այլն), անվտանգության պահանջմունքները (կայունություն, կարգ ու կանոն), սիրո և խմբային պատկանելիության պահանջմունքը (ընտանիք, ընկերություն,), հարգված լինելու պահանջմունքը (լինել ընդունված և հարգված, ինքնահարգանք) և ինքնաիրացման պահանջմունքը (սեփական ընդունակությունների զարգացում և դրսևորում): Անդրադառնալով պահանջմունքների դրսևորման առանձնահատկություններին հարկ է հիշել, որ ցանկացած պահանջմունք ունի իր առարկան, այսինքն, այն արտահայտում է ինչ-որ բանի կարիք, անբավարարություն: Հետևաբար, պահանջմունքի բավարարումն իրականանում է դեպի սեփական առարկան կամ պահանջմունքի բավարարման համար նպաստավոր պայմանները շարժման միջոցով: Դեպի պահանջմունքի առարկան շարժման խթանիչները մղումներն են, որոնք հանդիսանում են հոգեֆիզիոլոգիական ակտիվության հիմնական միավորները:

3.2. Ճանաչման գործառույթ` իմացական ոլորտ 3.2.1.Ուշադրություն Ուշադրության նշանակությունն ու գործառույթը: Ուշադրության հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները: Ուշադրության տեսակները: Ուշադրության առանձնահատկությունները: Ուշադրության խանգարումներ:

àõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ù³ñ¹áõ ÇÙ³ó³Ï³Ý ·áñÍÁÝÃ³óÝ»ñÇ, Ñá·»Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý Ý»ñùÇÝ Ñ³ïÏáõÃÛáõÝ ¿, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍÁÝÃ³óÝ»ñÇ ÁÝïñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý Ó¨áí: Ø³ñ¹Ï³ÛÇÝ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ ë³ÑÙ³Ý³÷³Ï ¿ ¨ Ç íÇ×³ÏÇ ã¿ í»ñÉáõÍ»Éáõ ³ÛÝ µáÉáñ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ, áñáÝù ïíÛ³É å³ÑÇÝ Ï³ñáÕ »Ý ëï³óí»É Ñá·»Ï³Ý ³å³ñ³ïÇ íñ³ ³ñï³ùÇÝ ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ å³ÛÙ³Ý ¿ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý, ßñç³å³ïáõÙ ÏáÕÝáñáßí»Éáõ Ñ³Ù³ñ, ù³ÝÇ-áñ Ù»½ ßñç³å³ïáÕ Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³½¹³ÏÝ»ñÁ µ³½Ù³ÃÇí »Ý, ¨ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ÁÝïñ»É ¨ ³é³ÝÓÝ³óÝ»É ïíÛ³É å³ÑÇÝ ¹ñ³ÝóÇó ³é³í»É Ï³ñ¨áñíáÕÝ»ñÁ` ¹ñ³Ýó íñ³ Ï»ÝïñáÝ³óÝ»Éáí Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ: Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ÇÙ³ó³Ï³Ý ·áñÍÁÝÃ³óÝ»ñÇ, áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ãáõÝÇ ë»÷³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝ, ë³Ï³ÛÝ

áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ùµ ¿ áñáßíáõÙ ÇÙ³ó³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ³é³ñÏ³Ý, µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ: àõß³¹ñáõÃÛáõÝÝ Ñá·»Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ÁÝïñ³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÝ ¿ ¹»åÇ áñáß³ÏÇ ³é³ñÏ³, Ï»ÝïñáÝ³óí³ÍáõÃÛáõÝ ¹ñ³ íñ³: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ñá·»ýÇ½ÇáÉá·Ç³Ï³Ý Ù»Ë³ÝÇ½ÙÝ»ñÁ: Ð³Û»óÙ³Ý ³é³ñÏ³ÛÇ íñ³ ÁÝïñ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ³óí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÑÝ³ñ³íáñ ¿ ÙÇ³ÛÝ ³ñÃÝáõÃÛ³Ý íÇ×³ÏáõÙ: ²Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ ³ÏÝÑ³Ûï ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ç³óÙ³Ý Ù»Ë³ÝÇ½ÙáõÙ ó³Ýó³ÝÙ³Ý Ï³½Ù³íáñÙ³Ý ¹»ñÁ, áñÁ Ï³Û³ÝáõÙ ¿ ûñ·³ÝÇ½ÙÇ ³ÏïÇí³óÙ³Ý, ³ñÃÝáõÃÛ³Ý íÇ×³ÏÇ ëï»ÕÍÙ³Ý ¨ å³Ñå³ÝÙ³Ý Ù»ç: ò³Ýó³ÝÙ³Ý Ï³½Ù³íáñáõÙÁ Ï³ï³ñáõÙ ¿ áõÅ»Õ³óáõóÇãÇ ¹»ñ. ³ÛÝ áõÅ»Õ³óÝáõÙ ¿ é»ó»åïáñÝ»ñÇó ëï³óíáÕ ÇÙåáõÉëÝ»ñÁ` ¹ñ³Ýù Ñ³Õáñ¹»Éáí ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ï³ñµ»ñ µ³ÅÇÝÝ»ñÇÝ: ò³Ýó³ÝÙ³Ý Ï³½Ù³íáñÙ³Ý ³ßË³ï³ÝùÇ ÃáõÉ³óÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ÃáõÉ³ÝáõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ, ÇçÝáõÙ ¿ ·Çï³Ïó³Ï³Ý íÇ×³ÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ, íñ³ ¿ Ñ³ëÝáõÙ ùáõÝÁ: ê³Ï³ÛÝ ó³Ýó³ÝÙ³Ý Ï³½Ù³íáñáõÙÁ ÙÇ³ÛÝ ³å³ÑáíáõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ýáõÝÏóÇáÝ³É íÇ×³Ï: àñ¨¿ ³é³ñÏ³ÛÇ íñ³ ÁÝïñ³Ï³Ýáñ»Ý Ï»ÝïñáÝ³Ý³Éáõ Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ó³Ýó³ÝÙ³Ý Ï³½Ù³íáñÙ³Ý ¨ Ã³É³ÙáõëÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ½áõ·áñ¹áõÙ: ²ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ ó³Ýó³ÝÙ³Ý Ï³½Ù³íáñÙ³Ý ³ÏïÇí³óáõÙÁ ³å³ÑáíáõÙ ¿ ³ñÃÝáõÃÛ³Ý íÇ×³Ï, áñÝ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¹ñë¨áñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, Ã³É³ÙáõëÇ ³ÏïÇí³óáõÙÝ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý Ï³åí³Í ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý »ñ¨áõÛÃÇ Ñ»ï: àñå»ë áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ñá·»ýÇ½ÇáÉá·Ç³Ï³Ý Ù»Ë³ÝÇ½ÙÝ»ñ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ¹Çï³ñÏ»É ¹áÙÇÝ³ÝïÇ »ñ¨áõÛÃÁ, »ñµ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ Ï³ñ¨áñ ³½¹³ÏÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ ×ÝßíáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹³Ï³Ý ³½¹³ÏÝ»ñÇ ÇÝï»ÝëÇíáõÃÛáõÝÁ, ¨ µÉáÏ³¹³ÛÇ »ñ¨áõÛÃÁ, »ñµ Ï³ñ¨áñ ³½¹³ÏÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ý·»óÝáõÙ ¿ ÇÝýáñÙ³óÇ³ÛÇ ³ÛÉ Ñáëù»ñÇ áõÕÇÝ»ñÇ ÷³ÏÙ³ÝÁ: îíÛ³É Ùáï»óáõÙÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ »Ý Ï³éáõóí³Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»Ë³ÝÇ½ÙÝ»ñÇ µ³ó³ïñáõÃÛ³Ý ï³ñµ»ñ Ùá¹»ÉÝ»ñ: ²Ûëå»ë, ´ñá¹µ»ÝÃÇ ÏáÕÙÇó ³é³ç³ñÏí³Í ÇÝýáñÙ³óÇáÝ ýÇÉïñÇ Ùá¹»ÉÇ ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ¿ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ, ãÝ³Û³Í Ùáõïù»ñÇ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³ÝÁ, ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ý, ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ, ·áñÍáõÙ ¿ áñå»ë ë³ÑÙ³Ý³÷³Ï ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñáí ÙÇáõÕÕÇ Ñ³Ëáñ¹³Ïó³Ï³Ý ë³ñù: ²Û¹ ÇëÏ å³ï×³éáí ÙáõïùÇ Ùáï Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ¿ ÁÝïñÙ³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ, áñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ÁÝïñíáõÙ ¿ ÇÝýáñÙ³óÇ³ áñáß³ÏÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ Ñ³ïÏáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ: ÀÝ¹ áñáõÙ ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ Ï³ï³ñíáõÙ ¿ áã å³ï³Ñ³Ï³Ýáñ»Ý, ³ÛÝ áõÕÕí³Í ¿ ó³ÝÏ³ÉÇ ÇÝýáñÙ³óÇ³ÛÇ ÁÝ¹áõÝÙ³ÝÁ: Àëï Âñ»ÛëÙ³ÝÇ ³é³ç³¹ñ³Í Ùá¹»ÉÇ` ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ¿ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ³Ý³ÉÇ½³ïáñÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ, áñÁ Ý»ñÏ³Û³óí³Í ¿ áñáß³ÏÇ µ³éÇ Ñ»ï Ï³å³Ïóí³Í ³ÏïÇíáõÃÛ³Ùµ Ý»ÛñáÝÝ»ñÇ µ³½ÙáõÃÛ³Ùµ: Ն»ÛñáÝÝ»ñÇ áñáß³ÏÇ ËÙµÇ ³ÏïÇí³óáõÙÁ Ï³Ëí³Í ¿ ¹ñ³Ýó ½·³Û³Ï³Ý ß»ÙÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇó. ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ ÙÇ ËÙµÇ ³ÏïÇí³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ áõÅ»Õ ³½¹³Ï, ³é³í»É ó³Íñ ß»Ù áõÝ»óáÕ ËÙµÇ ³ÏïÇí³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ µ³í³ñ³ñ ¿ ÝáõÛÝÇëÏ ³í»ÉÇ ÃáõÛÉ ³½¹³Ï: ¸áÛãÇ ³é³ç³¹ñ³Í Ùá¹»ÉáõÙ µáÉáñ ³½¹³ÏÝ»ñÁ Ñ³ëÝáõÙ »Ý ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý í»ñÉáõÍÇãÇÝ: Î³ñ¨áñ ³½¹³ÏÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ Ý³ËÏÇÝ ÷áñÓÇ ÑÇÙ³Ý íñ³: ´³í³Ï³ÝÇÝ Ñ»ï³ùñùñ³Ï³Ý ¿ êáÏáÉáíÇ ÏáÕÙÇó ³é³ç³ñÏí³Í "³½¹³ÏÇ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ùá¹»ÉÇ" Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ: Àëï ³Ûë ï»ë³Ï»ïÇ` ³ñï³ùÇÝ ·ñ·éÇãÝ»ñÇÝ í³ñÅí»Éáõ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ, áõÕ»Õ³Ï»Õ¨áõÙ Ó¨³íáñíáõÙ ¿ ³½¹³ÏÇ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ùá¹»ÉÁ, áñáõÙ ·ñ³Ýóí³Í »Ý ·ñ·éÇãÝ»ñÇ Í³ÝáÃ Ñ³Ù³ÉÇñÇ µáÉáñ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ: ²é³ç³ó³Í Ùá¹»ÉÝ ³å³ÑáíáõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ Ù³Ï³ñ¹³Ï, ù³ÝÇ-áñ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë ³ñ¹»Ý Í³ÝáÃ ³é³ñÏ³Ý»ñÝ ÁÝÏ³É»É ³é³í»É Ï³ñ× Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ ¨ ³í»ÉÇ Ñáõë³ÉÇáñ»Ý, ù³Ý ùÇã Í³ÝáÃÝ»ñÁ: ²ÝÍ³ÝáÃ ³é³ñÏ³ÛÇó ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý Ñ³ïí³ÍÝ»ñ ·Ý³óáÕ ÇÙåáõÉëÁ Ñ³Ý·»óÝáõÙ ¿ Ýáñ ³½¹³ÏÇ ¨ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ùá¹»ÉÇ ³ÝÑ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝ, ÇÝãÇ Ñ»ï¨³Ýùáí ³é³ç ¿ ·³ÉÇë ÏáÕÙÝáñáßÇã í³ñù, áñÝ ³ñ¹»Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¹ñë¨áñáõÙ ¿: ²Ûë ·áñÍÁÝÃ³óáõÙ Ù»Í ¹»ñ »Ý Ë³ÕáõÙ ·ÉËáõÕ»ÕÇ Ï»Õ¨Ç ×³Ï³ï³ÛÇÝ Ñ³ïí³ÍáõÙ ¨ ÉÇÙµÇÏ Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ ï»Õ³Ï³Ûí³Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ý»ÛñáÝÝ»ñÁ Ï³Ù ÝáñáõÛÃÇ ¹»ï»ÏïáñÝ»ñÁ:

âÝ³Û³Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ËÝ¹ñÇÝ í»ñ³í»ñíáÕ µ³½Ù³ÃÇí Ñá·»ýÇ½ÇáÉá·Ç³Ï³Ý ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ¹ñ³Ýó Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í »Ý ¹áÙÇÝ³ÝïÇ ¨ µÉáÏ³¹³ÛÇ »ñ¨áõÛÃÝ»ñÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï»ë³ÏÝ»ñÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ ³é³ÝÓÝ³óáõÙÁ Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ¿ »ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ã³÷³ÝÇßÝ»ñáí: ØÇ ¹»åùáõÙ áñå»ë ã³÷³ÝÇß »Ý ÁÝ¹áõÝíáõÙ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ÙÛáõë ¹»åùáõÙ` áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ç³óÙ³Ý ·áñÍáõÙ Ï³ÙùÇ áõÝ»ó³Í ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ, »ñµ Ù³ñ¹áõ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÝ áõÕÕáñ¹í³Í ¿ ë»÷³Ï³Ý Ý»ñ³ßË³ñÑÇÝ, ³åñáõÙÝ»ñÇÝ, ½·³óÙáõÝùÝ»ñÇÝ áõ Ùïù»ñÇÝ, ³é³ÝÓÝ³óíáõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ý»ñùÇÝ ï³ñ³ï»ë³ÏÁ: Ð³Ï³é³Ï å³ñ³·³ÛáõÙ, »ñµ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÝ áõÕÕáñ¹í³Í ¿ ³ñï³ùÇÝ Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ßñç³å³ïÇ Çñ»ñÇÝ, »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇÝ áõ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ËáëùÁ ·ÝáõÙ ¿ ³ñï³ùÇÝ Ï³Ù ½·³Û³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: Àëï áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ç³óÙ³Ý ·áñÍÁÝÃ³óáõÙ Ï³Ù³ÛÇÝ ç³Ýù»ñÇ ¹ñë¨áñÙ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ` ï³ñ³µ³Å³ÝíáõÙ »Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý áã Ï³Ù³ÍÇÝ, Ï³Ù³ÍÇÝ ¨ »ïÏ³Ù³ÍÇÝ ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñ: àã Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ³é³ç ¿ ·³ÉÇë Ù³ñ¹áõ Ï³ÙùÇó ³ÝÏ³Ë, ÇÝùÝ³µ»ñ³µ³ñ, ³é³Ýó ·Çï³Ïó³Ï³Ý Ýå³ï³Ï³¹ñÙ³Ý: ²Ûëï»Õ µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ Ï³Ù³ÛÇÝ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ, Ï³Ù ¹ñ³ ¹»ñÁ Çç»óí³Í ¿ Ýí³½³·áõÛÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ: ²Ûë ¹»åùáõÙ áñå»ë áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ç³óÙ³Ý ·áñÍáÝ »Ý Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ÇÝãå»ë ·ñ·éÇãÇ Ñ³ïÏ³ÝÇßÝ»ñÁ, ³Û¹å»ë ¿É ³ÝÑ³ïÇ Ý»ñÑá·»Ï³Ý íÇ×³ÏÁ: ²é³çÇÝ ¹»åùáõÙ Ï³ñ¨áñíáõÙ »Ý ³é³ñÏ³ÛÇ ¨ ßñç³å³ïÇ ÏáÝïñ³ëïÁ` ÉéáõÃÛ³Ý Ù»ç µ³ñÓñ Ó³ÛÝÁ, Ë³í³ñÇ Ù»ç í³é ÉáõÛëÁ, ·ñ·éÇãÇ ã³÷ë»ñÁ, ÁÝ¹Ñ³ïáõÃÛáõÝÁ, ÁÝ¹Ñ³ïáõÙÁ, ß³ñÅáõÙÁ, ÝáñáõÛÃÁ, ³ÝëáíáñáõÃÛáõÝÁ: àã Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝ ³é³ç µ»ñáÕ Ý»ñÑá·»Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñ »Ý ³ÝÓÇ å³Ñ³ÝçÙáõÝùÝ»ñÁ, ¹ñ¹³å³ï×³éÝ»ñÁ, ëáíáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÇÝã-áñ µ³ÝÇ ëå³ëáõÙÁ, ·Çï»ÉÇùÝ»ñÁ, Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÁ: àã Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ å³ñ½ Ó¨»ñáí Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ³ÝÑ³ïÇ ½³ñ·³óÙ³Ý í³Õ ßñç³ÝÝ»ñáõÙ ÇÝãå»ë ¨ Ï»Ý¹³Ý³Ï³Ý ³ßË³ñÑáõÙ: àñå»ë ³Û¹åÇëÇÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ¹Çï³ñÏ»É ÏáÕÙÝáñáßÙ³Ý é»ýÉ»ùëÁ, »ñµ ÇÝùÝ³µ»ñ³µ³ñ ³ñï³ùÇÝ ³½¹³ÏÇ ÏáÕÙ ¿ áõÕÕáñ¹íáõÙ Ï»Ý¹³Ýáõ Ï³Ù Ýáñ³ÍÝÇ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ: ê³Ï³ÛÝ µÝ³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ µ³ñ¹»óÙ³Ý ¨ ßñç³å³ïáÕ ³½¹³ÏÝ»ñÇ µ³½Ù³½³ÝáõÃÛ³Ý Ù»Í³óáõÙÁ Ñ³Ý·»óÝáõÙ ¿ ¹ñ³Ýù Ýå³ï³Ï³¹ñí³Í ÁÝïáõÃÛ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ: ²Ûë å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿, Ïïñí»Éáí ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, Ï³Ù³ÛÇÝ ç³Ýù»ñáí áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ å³Ñ»É ßñç³å³ïÇ ³½¹³ÏÝ»ñÇ áñ¨¿ ËáõÙµ: ²Ûë ¹»åùáõÙ Ù»Ýù ·áñÍ áõÝ»Ýù Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï: Î³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ëï»ÕÍíáõÙ ¿ ·Çï³Ïó³Ï³Ý Ýå³ï³Ï³¹ñÙ³Ý ¨ Ï³Ù³ÛÇÝ ç³Ýù»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ¨ áõÕÕí³Í ¿ ¹»åÇ ·Çï³Ïóáñ»Ý ÁÝïñí³Í áñáß³ÏÇ ³é³ñÏ³ÛÇ Ï³Ù ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý: Î³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ áõÕÕáñ¹íáõÙ ¿ ³ÝÓÇ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ ¨ Ùï³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³·áñÍÙ³ÝÁ áõÕÕí³Í Ýå³ï³Ï³ëÉ³ó ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ùµ: Î³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ ½·³óíáõÙ ¿ ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ Ï³ñ¨áñíáÕ ³é³ñÏ³Ý Ï³Ù »ñ¨áõÛÃÝ ÇÝùÝÁëïÇÝùÝÛ³ Ñ»ï³ùñùñ³Ï³Ý ã»Ý ³ÝÓÇ Ñ³Ù³ñ ¨ ³é³ç ã»Ý µ»ñáõÙ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý áã Ï³Ù³ÍÇÝ Ï»ÝïñáÝ³óáõÙ: ²ÛëåÇëÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ÝáõÛÝ ³é³ñÏ³ÛÇ íñ³ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï¨³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ å³Ñ³ÝçíáõÙ »Ý Ï³Ù³ÛÇÝ ×Ç·»ñ: ¸ñ³Ýó ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÝ ³í»ÉÇ ½·³ÉÇ ¿ ¹³éÝáõÙ, »ñµ ³ÝÑñ³Å»ßï ³½¹³ÏÇ ÏáÕùÇÝ ³éÏ³ »Ý ³ÛÉ` ÏáÕÙÝ³ÏÇ, Ë³Ý·³ñáÕ, ·ñ·éÇãÝ»ñ: Ð³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¹ñë¨áñÙ³Ý íñ³ ³½¹»óáõÃÛáõÝ »Ý ·áñÍáõÙ ³ÝÓÇ ³éç¨ ¹ñí³Í ³ßË³ï³Ýù³ÛÇÝ ¨ áõëáõÙÝ³Ï³Ý ³é³ç³¹ñ³ÝùÝ»ñÁ, Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ, ·Çï»ÉÇùÝ»ñÁ, Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ¹ÇñùáñáßáõÙÝ»ñÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý »ññáñ¹ ï³ñ³ï»ë³ÏÁ »ïÏ³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÝ ¿, áñÝ Çñ Ù»ç å³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ ÇÝãå»ë áã Ï³Ù³ÍÇÝ ³Û¹å»ë ¿É Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï³ññ»ñ, ë³Ï³ÛÝ ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ ãÇ Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ ¹ñ³ÝóÇó ¨ áã Ù»ÏÇÝ: ºïÏ³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ³é³ç ¿ ·³ÉÇë Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ùµ` Ï³Ù³ÛÇÝ ç³Ýù»ñÇ ¨ ·Çï³Ïó³Ï³Ý Ýå³ï³Ï³¹ñÙ³Ý ÙÇçáóáí, ë³Ï³ÛÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ÃáõÉ³ÝáõÙ ¿ Ï³Ù³ÛÇÝ ³½¹»óáõÃÛ³Ý ¹»ñÁ. áõß³¹ñáõÃÛáõÝÝ ³ÛÉ¨ë ãÇ

½·áõÙ ¹ñ³ Ï³ñÇùÁ, ³ÛÝ å³Ñå³ÝíáõÙ ¿ ³é³Ýó Ï³Ù³ÛÇÝ ×Ç·»ñÇ: Ì³·»Éáí áñå»ë Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝ, »ïÏ³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ í»ñ³ÍíáõÙ ¿ áã Ï³Ù³ÍÇÝÇ, Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý ³é³ñÏ³Ý ·ñ³íáõÙ ¿ ³ÝÓÇÝ: Ð»ïÏ³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÙÇçÝáñ¹í³Í Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝù ¿: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ûë ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ ³é³ÝÓÝ³óáõÙÝ áõÝÇ ËÇëï å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý µÝáõÛÃ ¨ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ¿ í»ñ³ó³ñÏÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝù: Æñ³Ï³Ý Ï»Ýë³·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ù»ç ¹ñ³Ýù ë»ñïáñ»Ý ÷áËÏ³å³Ïóí³Í »Ý ¨ ÷áËÉñ³óÝáõÙ »Ý ÙÇÙÛ³Ýó: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ãí³ñÏí³Í ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ ÏáÕùÇÝ Ñ³ïáõÏ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ùÝÝ³ñÏíáõÙ »Ý Ý³¨ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ß³ñÅ³Ï³Ý, ÇÝï»É»Ïïáõ³É ¨ ½·³Û³Ï³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÁ` Ï³Ëí³Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ñÏ³ÛÇ µÝáõÛÃÇó: ²é³çÇÝ ¹»åùáõÙ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ ·ïÝíáõÙ ¿ áñ¨¿ ß³ñÅáõÙ: ºñÏñáñ¹ ¹»åùáõÙ áñå»ë Ñ»ï³ùñùñáõÃÛ³Ý ³é³ñÏ³ ¿ Ñ³Ý¹»ë ·³ÉÇë áñ¨¿ ÙÇïù, áñÁ ¨ ·ïÝíáõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ: ¼·³Û³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ ·ïÝíáõÙ ¿ áñ¨¿ ½·³Û³Ï³Ý ïå³íáñáõÃÛáõÝ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇó »Ý Ý³¨ ³ÝÙÇç³Ï³Ý ¨ ÙÇçÝáñ¹í³Í ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÁ: ²ÝÙÇç³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ï³é³í³ñíáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛ³Ý ³é³ñÏ³ÛÇ ÏáÕÙÇó: ØÇçÝáñ¹í³Í áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ñ³ñáõóíáõÙ, Ï³ñ·³íáñíáõÙ ¨ å³Ñå³ÝíáõÙ ¿ Ñ³ïáõÏ ÙÇçáóÝ»ñáí` Å»ëï»ñáí, óáõó³Ï³Ý Ýß³ÝÝ»ñáí, ³é³ñÏ³Ý»ñáí: àñå»ë áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñ ³é³ÝÓÝ³óíáõÙ »Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý µÝ³Ï³Ý ¨ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÁ: ´Ý³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ù³ñ¹áõÝ ïñíáõÙ ¿ Ç ÍÝ» ¨ áõÕÕí³Í ¿ ÝáñáõÛÃ Ý»ñÏ³Û³óÝáÕ ·ñ·éÇãÇ íñ³ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³ÝÁ: ´Ý³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ¿ ÏáÕÝáñáßÙ³Ý µÝ³½¹Á: Ð³ë³ñ³Ï³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ó¨³íáñíáõÙ ¿ ³ÝÑ³ï³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ, ÏñÃáõÃÛ³Ý ¨ ¹³ëïÇ³ñ³ÏÙ³Ý Ñ»ï¨³Ýùáí, Ï³åí³Í ¿ í³ñùÇ Ï³Ù³ÛÇÝ í»ñ³ÑëÏÙ³Ý ¨ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý Ñ»ï, Ã»É³¹ñíáõÙ ¿ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: àõß³¹ñáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ ÙÇ ß³ñù ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ¹ñë¨áñíáõÙ »Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ãí³ñÏí³Í µáÉáñ ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ ÝÏ³ñ³·ñáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ³é³í»É ³ÏÝÑ³Ûï Ï»ñåáí ¹ñ³Ýó ¹ñë¨áñáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ¿ Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¹Çï³ñÏÙ³Ý ¹»åùáõÙ: ²Û¹ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÝ »Ý` Ï»ÝïñáÝ³óáõÙÁ, µ³ßËáõÙÁ, Í³í³ÉÁ, É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, Ï³ÛáõÝáõÃÛáõÝÁ, ï»Õ³÷áË»ÉÇáõÃÛáõÝÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óáõÙÝ ³ÛÝ »ñ¨áõÛÃÝ ¿, áñÇ ¹»åùáõÙ Ñá·»Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ ³ÛÝ ³é³ñÏ³ÛÇÝ Ï³Ù ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³ÝÁ, ÇÝãáí ³ÝÓÁ ½µ³Õí³Í ¿ Å³Ù³Ý³ÏÇ ïíÛ³É å³ÑÇÝ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óáõÙÁ ³å³ÑáíáõÙ ¿ ³½¹³ÏÝ»ñÇ µ³½Ù³½³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç áñ¨¿ ³é³í»É Ï³ñ¨áñíáÕ ³½¹³ÏÇ ÁÝ¹·ÍáõÙÁ, ¹ñ³ ³é³ÝÓÝ³óáõÙÁ: ²ÝÓÝ³ÛÇÝ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ï³ñáÕ ¿ áõÝ»Ý³É Ï»ÝïñáÝ³óí³ÍáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ Ï³Ù ó³Íñ Ù³Ï³ñ¹³Ï: ´³ßËáõÙÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ï³ñµ»ñ Çñ»ñÇ Ï³Ù ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ï³ñµ»ñ ïÇå»ñÇ ÙÇç¨ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï µ³ßËáõÙÁ, »ñµ ÑÝ³ñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ï³ï³ñ»É ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ÙÇ ù³ÝÇ ï»ë³ÏÝ»ñ, ÁÝÏ³É»É ï³ñµ»ñ ûµÛ»ÏïÝ»ñ, í»ñ³ÑëÏ»É ë»÷³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñµ»ñíáÕ ß³ñù»ñ: ²Ûë ¹»åùáõÙ, ë³Ï³ÛÝ, ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ÁÝÏ³ÉíáÕ ³½¹³ÏÝ»ñÇ íñ³ ¹³ñÓíáÕ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ: ¸ñ³ÝóÇó ÙÇ ù³ÝÇëÝ ³ñÅ³Ý³ÝáõÙ »Ý ³é³í»É Ù»Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý, ù³Ý ÙÛáõëÝ»ñÁ, áñáÝù, ³Û¹áõÑ³Ý¹»ñÓ, ß³ñáõÝ³ÏáõÙ »Ý ÙÝ³É áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ³çáñ¹ Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ ï»Õ³÷áË»ÉÇáõÃÛáõÝÝ ¿: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï»Õ³÷áË»ÉÇáõÃÛáõÝÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý ³é³ñÏ³ÛÇ Ñ³çáñ¹³µ³ñ ÷áË³ñÇÝÙ³Ùµ, áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»Ï ³é³ñÏ³ÛÇó ÙÛáõëÇÝ ï»Õ³ËáËÙ³Ý ÁÝ¹áõÝ³ÏáõÃÛ³Ùµ: ÀÝ¹ áñáõÙ, Ï³ñ¨áñíáõÙ ¿ ï»Õ³÷áËÙ³Ý, ÇÝãå»ë ¨ Ý³ËÏÇÝ ³é³ñÏ³ÛÇÝ í»ñ³¹³éÝ³Éáõ Ñ»ßïáõÃÛáõÝÝ áõ ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ûë ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý Ï³å³Ïóí³Í ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý µ³ßËÙ³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛ³Ý Ñ»ï:

àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³ÛáõÝáõÃÛáõÝÁ ï¨³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ñá·»Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ áñáß³ÏÇ ³é³ñÏ³ÛÇ Ï³Ù ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý íñ³ Ï»ÝïñáÝ³óí³Í å³Ñ»Éáõ ÁÝ¹áõÝ³ÏáõÃÛáõÝÝ ¿: îíÛ³É ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ ³é³í»É Ñ³ïáõÏ ¿ Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³ÝÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ïíÛ³É å³ÑÇÝ ·Çï³Ïóáñ»Ý ÁÝÏ³ÉíáÕ ¨ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ å³ÑíáÕ ³é³ñÏ³Ý»ñÇ, ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, Ùï³å³ïÏ»ñÝ»ñÇ ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÁ ËÇëï ³ÝÑ³ï³Ï³Ý ¿, ë³Ï³ÛÝ Ï³Ý áñáß³ÏÇ ³é³í»É³·áõÛÝ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñ: ²Ûëå»ë, ã³÷³Ñ³ë Ù³ñ¹áõ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇçÇÝ Í³í³ÉÁ Ï³½ÙáõÙ ¿ 4-5 ³é³ñÏ³, ³é³í»É³·áõÛÝÁ` 6 ³é³ñÏ³: ºñ»Ë³ÛÇ Ùáï ÙÇçÇÝ Í³í³ÉÁ Ñ³í³ë³ñ ¿ 2-3 ³é³ñÏ³ÛÇ: Ð³ñÏ ¿ Ýß»É, áñ Ýßí³Í Ãí»ñÁ í»ñ³µ»ñáõÙ »Ý ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ï³å ãáõÝ»óáÕ ï³ññ»ñÇÝ. áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ÷áËÏ³å³Ïóí³Í ï³ññ»ñÇ Ý»ñÏ³Û³óí³ÍáõÃÛáõÝÁ Ï³ñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ³ÝÑ³Ù»Ù³ï ³í»ÉÇ Ù»Í: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÛáõë Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÝ ¿: ²ÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ Ñá·»ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ »é³Ý¹Ç ³ÛÝ ù³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ, áñÁ Í³ËëíáõÙ ¿ ïíÛ³É ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ ÁÝïñ³Ï³Ý µÝáõÛÃ: àã µáÉáñ ³½¹³ÏÝ»ñÝ »Ý ÁÝÏ³ÉíáõÙ, ¨ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý áã µáÉáñ ïÇå»ñÝ »Ý Ï³ï³ñíáõÙ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý É³ñí³ÍáõÃÛ³Ý ÙÇ¨ÝáõÛÝ Ù³Ï³ñ¹³Ïáí: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý É³ñí³ÍáõÃÛ³Ý ³ÝÁÝ¹Ñ³ï µ³ñÓñ³óí³Í Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ Ñ³Ý·»óÝáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý Ñá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý: ØÇ¨ÝáõÛÝ ³é³ñÏ³ÛÇ ÁÝÏ³ÉÙ³Ý Ï³Ù ÙÇ¨ÝáõÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ ÑÝ³ñ³íáñ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý É³ñÙ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ å³ñµ»ñ³Ï³Ý ï³ï³ÝáõÙ` µ³ñÓñ³óáõÙ ¨ ³ÝÏáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ãí³ñÏí³Í Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ù³ñ½áõÙÝ»ñÇ ÙÇçáóáí Ï³ñ»ÉÇ ¿ ½³ñ·³óÝ»É, Ñ³ëóÝ»Éáí ³é³í»É Ýå³ëï³íáñ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ: ¸ñ³Ýù ½³ñ·³ÝáõÙ »Ý Ý³¨ Ù³ëÝ³·ÇïáõÃÛ³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ, ·»ñ³Ï³ÛáÕ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý` ³ßË³ï³ÝùÇ, áõëáõÙÝ³éáõÃÛ³Ý, Ë³ÕÇ ÁÝÃ³óùáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñÁ Ï³ñáÕ »Ý Ñ³Ý¹Çå»É ÇÝãå»ë Ñá·»Ï³Ý ³Ëï³µ³Ý³Ï³Ý ï»Õ³ß³ñÅÝ»ñÇ ³ÛÝå»ë ¿É ·»ñÑá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý, Ñáõ½³Ï³Ý É³ñí³ÍáõÃÛ³Ý, Ñá·»óÝóÙ³Ý, ýñáõëïñ³óÇ³ÛÇ ¹»åù»ñáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ëï³Ñ³ñáõÙÝ»ñÁ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý Ï³åí³Í »Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý í»ñÁ Ýßí³Í ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñÇó ³é³í»É ï³ñ³Íí³Í ¿ ³Ýáõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝ ãáõÝÇ ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ³Ëï³µ³Ý³Ï³Ý µÝáõÛÃ ¨ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñá·»å»ë ³éáÕç Ù³ñ¹Ï³Ýó Ùáï: ²é³ÝÓÝ³óíáõÙ »Ý ³Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý »ñ»ù ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñ: ²Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ ï³ñ³ï»ë³ÏÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÇÝùÝ³µ»ñ³µ³ñ ï»Õ³÷³ËÙ³Ùµ å³ÛÙ³Ý³íáñí³Í óñí³ÍáõÃÛ³Ùµ: ²Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ûë ï³ñ³ï»ë³ÏÁ Ñ³ïáõÏ ¿ ÙÇÝã¹åñáó³Ï³Ý ï³ñÇùÇ »ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ¨ ³ëï»ÝÇÏ íÇ×³ÏáõÙ ·ïÝíáÕ ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇÝ: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ý³¨ áñå»ë ·»ñÑá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý, ßÝã³éáõÃÛ³Ý Ë³ËïÙ³Ý, ëË³É ¹³ëïÇ³ñ³ÏÙ³Ý Ñ»ï¨³Ýù: ²Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹ ï³ñ³ï»ë³ÏÝ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ³é³çÇÝÇ, áñáßíáõÙ ¿ ¹»åÇ ë»÷³Ï³Ý Ùïù»ñÝ áõÕÕí³Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï»Õ³÷áËÙ³Ý ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ: ²Ûë ïÇåÇ ³Ýáõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ñ³ïáõÏ ¿ ë»÷³Ï³Ý Ùïù»ñÇ íñ³ Ï»ÝïñáÝ³ó³Í ·ÇïÝ³Ï³ÝÇÝ, ÇÝãå»ë Ý³¨ ·»ñ³ñÅ»ù³ÛÇÝ ¨ ÏåãáõÝ Ùïù»ñ áõÝ»óáÕ ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇÝ: ²Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý »ññáñ¹ ï³ñ³ï»ë³ÏÁ å³ÛÙ³Ý³íáñí³Í ¿ Ï»ÝïñáÝ³óí³Í áõß³¹ñáõÃÛ³Ý µ³í³Ï³ÝÇÝ ÃáõÛÉ ÇÝï»ÝëÇíáõÃÛ³Ùµ ¨ ï»Õ³÷áËÙ³Ý ÃáõÛÉ Ù³Ï³ñ¹³Ïáí: ²Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ûë ï³ñ³ï»ë³ÏÁ Ñ³ïáõÏ ¿ Í»ñáõÝ³Ï³Ý ï³ñÇùÇÝ, ÇÝãå»ë¨ ÃÃí³ÍÝ³ÛÇÝ ù³Õóáí ï³é³åáÕ ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇÝ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñÇó »Ý Ý³¨ µ³ñÓñ³óí³Í óñí³ÍáõÃÛáõÝÁ ¥áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ÑÇå»ñÙ»ï³Ùáñýá½¤, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ã³÷³½³Ýó Ù»Í ß³ñÅáõÝáõÃÛ³Ùµ, Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý Ù»Ï ³é³ñÏ³ÛÇó Ï³Ù ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÇó ÙÛáõëÇÝ ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ³ÝóÙ³Ùµ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ·áñÍ³éáõÃ³ÛÇÝ Ë³Ý·³ñÙ³Ý ¿ Ñ³Ý·»óÝáõÙ Ý³¨ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÇ Ýí³½áõÙÁ, »ñµ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï áõß³¹ñáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ »Ý å³ÑíáõÙ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ Ù»Ï, »ñÏáõ ûµÛ»ÏïÝ»ñ:

àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ë³Ý·³ñÙ³Ý ï³ñ³ï»ë³Ï ¿ ¹ñ³ ÇÝ»ñïáõÃÛáõÝÁ: ²Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ï³Ù ýÇùëíáõÙ ¿ áñ¨¿ ³é³ñÏ³ÛÇ íñ³, ÙÝ³Éáí ³Û¹ íÇ×³ÏáõÙ µ³í³Ï³ÝÇÝ »ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ï, Ï³Ù Ýí³½áõÙ ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ï»Õ³÷áËÙ³Ý ³ñ³·áõÃÛáõÝÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óí³ÍáõÃÛ³Ý ³Ëï³Ñ³ñáõÙÝ»ñÇ ÃíÇÝ »Ý å³ïÏ³ÝáõÙ ÑÇåá½»ùëÇ³Ý ¨ ³åñá½»ùëÇ³Ý: ÐÇåá½»ùëÇ³ÛÇ Å³Ù³Ý³Ï ÑÝ³ñ³íáñ ã¿ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ å³Ñ»É áñ¨¿ ³é³ñÏ³ÛÇ íñ³ ³ÝÑñ³Å»ßï Å³Ù³Ý³Ï³ÙÇçáóÇ ÁÝÃ³óùáõÙ: ²åñá½»ùëÇ³ÛÇ ¹»åùáõÙ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ÏáñãáõÙ ¿ áõ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý Ù»Ë³ÝÇ½ÙÝ»ñÇ ¹ñë¨áñáõÙÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óáõÙÁ ³ÝÓÇ ³ÝÑ³ï³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ: ¼³ñ·³óÙ³Ý í³Õ ï³ñÇùáõÙ »ñ»Ë³ÛÇ áõß³¹ñáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ³ÝÏ³ÛáõÝáõÃÛáõÝ, ËÇëï ¹Çýáõ½ ¿: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ÝáõÛÝÇëÏ ³Ûë ï³ñÇùáõÙ ·ïÝíáõÙ »Ý ³ÛÝåÇëÇ ³é³ñÏ³Ý»ñ, áñáÝù, ·ñ³í»Éáí »ñ»Ë³ÛÇÝ, µ³í³Ï³ÝÇÝ »ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ï ÙÝáõÙ »Ý Ýñ³ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óáõÙÝ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïáõÏ Ã³÷ ¿ ³éÝáõÙ »ñ»ù ï³ñ»Ï³ÝÇó Ñ»ïá ¨ ³ñ¹»Ý í»ó ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏáõÙ Ñ³ëÝáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ Ó¨³íáñí³Í Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ: ²Ûëå»ë, Áëï ¶»ïó»ñÇ Ñ»ï³½áïáõÃÛ³Ý, »Ã» Ù»Ï ï³ñ»Ï³Ý »ñ»Ë³ÛÇ Ë³ÕÇ ï¨áÕáõÃÛáõÝÁ 14.5 ÙÇ³íáñ ¿, ³å³ »ñ»ù ï³ñ»Ï³Ý Ñ³ë³ÏáõÙ ³Û¹ óáõó³ÝÇßÁ Ñ³ëÝáõÙ ¿ 50-Ç, ÇëÏ í»ó ï³ñ»Ï³ÝáõÙ` 96-Ç: ºñÏáõëÇó ãáñë ï³ñ»Ï³Ý »ñ»Ë³ÛÇ óñí³ÍáõÃÛáõÝÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ñÏ³ÛÇó »ñÏáõ-»ñ»ù ³Ý·³Ù ³í»ÉÇ ¿ ãáñëÇó í»ó ï³ñ»Ï³Ý »ñ»Ë³ÛÇ óñí³ÍáõÃÛáõÝÇó: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, Ý³Ë³¹åñáó³Ï³Ý ï³ñÇùÇ »ñ»Ë³Ý ÃáõÛÉ ã³÷áí ¿ ïÇñ³å»ïáõÙ Çñ áõß³¹ñáõÃÛ³ÝÁ: àõß³¹ñáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óáõÙÝ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý Ï³åí³Í ¿ áõëáõÙÝ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ñ»ï: ºñ»Ë³ÛÇ Ùï³íáñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ ½áõ·ÁÝÃ³ó` ½·³Û³Ï³Ý áõß³¹ñáõÃÛáõÝÝ Çñ ï»ÕÁ ½ÇçáõÙ ¿ ÇÝï»É»Ïïáõ³É áõß³¹ñáõÃÛ³ÝÁ: Ø»Í³ÝáõÙ ¿ »ñ»Ë³ÛÇ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÁ: î³ëÇó ï³ëÝ»ñÏáõ ï³ñ»Ï³ÝáõÙ, »ñµ ¹ÇïíáõÙ ¿ »ñ»Ë³ÛÇ Ùï³íáñ ½³ñ·³óÙ³Ý ó³ïÏ³ÝÙ³Ý ³×, ÝÏ³ïíáõÙ »Ý Ý³¨ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ` Í³í³ÉÇ, Ï»ÝïñáÝ³óÙ³Ý, Ï³ÛáõÝáõÃÛ³Ý ³ëïÇ×³ÝÇ Ù»Í³óÙ³Ý ½·³ÉÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ: Ս³Ï³ÛÝ 14-15 ï³ñ»Ï³ÝáõÙ, ¹»é³Ñ³ëáõÃÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ ³é³ç ¿ ·³ÉÇë óñí³ÍáõÃÛ³Ý Ýáñ ³ÉÇù, áñÁ, ë³Ï³ÛÝ, ãÇ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¹»é³Ñ³ëÇ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý áñ³Ï³Ï³Ý Ñ»ï½³ñ·³óáõÙ: ²Ûë »ñ¨áõÛÃÁ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ Ï³åíáõÙ ¿ ï³ñÇù³ÛÇÝ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï` Ýáñ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ¹»ñ»ñÇ Ûáõñ³óÙ³Ý, ë»é³Ï³Ý ÝáõÛÝ³Ï³Ý³óÙ³Ý ¨ ³ÛÉÝ: ÎñÃáõÃÛ³Ý ¨ ¹³ëïÇ³ñ³ÏÙ³Ý ·áñÍÁÝÃ³óáõÙ ³ëïÇ×³Ý³µ³ñ ½³ñ·³ÝáõÙ »Ý Ï³Ù³ÍÇÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»Ë³ÝÇ½ÙÝ»ñÁ, Ù»Í³ÝáõÙ »Ý áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÁ, Ï»ÝïñáÝ³óí³ÍáõÃÛ³Ý ³ëïÇ×³ÝÁ, ï»Õ³÷áË»ÉÇáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝ³í»ïáõÃÛáõÝÁ, µ³ßËÙ³Ý ÁÝ¹áõÝ³ÏáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ³ÝÑ³ï³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ÁÝÃ³óùÝ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý Ï³åí³Í ¿ ³ÝÓÇ ³ÝÑ³ï³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, Ýñ³Ý ßñç³å³ïáÕ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó: 3.2.2.Զգայություններ Զգայությունների դերն իմացական գործընթացում: Զգայությունների ընդհանուր հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները. անալիզատոր և դրա կառուցվածքը: Զգայությունների ընդհանուր առանձնահատկությունները` զգայության ինտենսիվություն, տևողություն, զգայության շեմեր, զգայական ադապտացիա, սենսիբիլիզացիա: Զգայությունների դասակարգում: Զգայությունների ընդհանուր խանգարումներ: Զգայությունների կառուցվածքագործառնական նկարագրություն` ա) տեսողական զգայություն. տեսողական զգայարանի կառուցվածքը, տեսողության հոգեֆիզիոլո գիական մեխանիզմները: բ) լսողություն. լսողական ապարատի կառուցվածքը, լսողության հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները: գ) համի և հոտի զգայություններ , դրանց զգայական ապարատի կառուցվածքն ու հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները: դ) շոշափոխական զգայություն, ջերմության և ճնշման զգայում: Շոշափելիքի կառուցվածքը, շոշափողական զգայության հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները:

Զգայությունները հոգեկան գործունեության առավել պարզ ձևերն են: Դրանք առաջանում են զգայարանի վրա անմիջական ազդեցության հետևանքով և իրենցից ներկյացանում են ազդակի մասին ինֆորմացիայի ընդունման և վերամշակման նախնական գործընթաց: Զգայությունները սերտորեն փոխկապակցված են ավելի բարդ հոգեկան գործընթացների հետ և առանձնացվում են` ելնելով մեթոդական անհրաժեշտությունից: Զգայությունները, զգայական ընկալման հետ համատեղ, կազմում են արտացոլան զգայական մակարդակը, որտեղ արտացոլվում են զգայությանն անմիջականորեն տրվող օբյեկտիվ աշխարհի առարկաների և երևույթների առանձին որակները: Զգայական ինֆորմացիան անհրաժեշտ է արտաքին միջավայրում կողմնորոշվելու և օրգանիզմի դիրքի և վիճակի գնահատման համար: Յուրաքանչյուր զգայական համակարգ ընկալունակ է որոշակի կոնկրետ ազդեցությունների հանդեպ և կատարում է ազդակի հայտնաբերման, տարբերակման, հաղորդման, վերաձևավորման, կոդավորման, ապակոդավորման և ճանաչման գործառույթներ: Զգայական ինֆորմացիան առաջանում է զգայարանի վրա գրգռիչի անմիջական ազդեցության արդյունքում և հաղորդվում է գլխուղեղի համապատասխան բաժնին նեյրոնների (նյարդային բջիջներ) և նյարդային թելիկների միջոցով: Զգայական ազդակների հաղորդման գործընթացն ուղեկցվում է դրանց բազմակի վերակազմավորումներով ու վերակոդավորումներով և ավարտվում է զգայական մտապատկերի ճանաչմամբ: Զգայությունն իրականացնող, ազդակի մասին ինֆորմացիայի ընդունման, հաղորդման և նախնական վերամշակման անատոմո-ֆիզիոլոգիական ապարատը կոչվում է անալիզատոր (Պավլով ) և կազմված է երեք բաժիններից: Դրանք են` 1. Ռեցեպտոր կամ ծայրամասային բաժին (զգայության օրգաններ) – այստեղ իրականանում է որոշակի` ֆիզիկական կամ քիմիական, ազդեցության հայտնաբերում և նախնական տարբերակում: Այդ ազդեցությունը վերափոխվում է նյարդային գրգռման: 2. Աֆերենտ կամ կենտրոնամետ ուղիներ : Նյարդային բջիջների` նեյրոնների և նյարդաթելիկների համակարգ, որոնց միջոցով ռեցեպտորում առաջացած գրգռումը հաղորդվում է անալիզատորի կենտրոնական բաժնին: 3. Անալիզատորի կենտրոն – գլխուղեղի կեղևի մասնագիտացված հատված, որտեղ իրականանում է զգայական մտապատկերի ճանաչումը: Օրգանիզմի պատասխան հակազդեցությունն իրականանում է էֆերենտ կամ կենտրոնախույս ուղիների միջոցով: Էֆերենտացիայի արդյունքում իրականանում է օրգանիզմի հարմարումը միջավայրի փոփոխվող վիճակներին: ԶԳԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ; Զգայությունները դասակարգվում են երեք հիմնական սկզբունքներով: Առաջին դեպքում հաշվի է առնվում ինչպես ռեցեպտորի այդպես էլ նրա վրա ազդող ազդակի տեղակայումն ընկալող

օրգանիզմի համեմատությամբ: Ըստ այդմ` տարբերակվում են էքստերոռեցեպտորներ և ինտերոռեցեպտորներ : Էքստերոռեցեպտորներն (É³ï. Exter,exterus – ³ñï³ùÇÝ, capio – í»ñóÝ»É, ÁÝ¹áõÝ»É) ընդունում են զգայարանի վրա արտաքին միջավայրից ազդող ներգործությունները, զգայական ինֆորմացին ստացվում է դրսից: Էքստերոռեցեպտորների միջոցով մարդը զգայում է արտաքին իրականությունը: Ինտերոռեցեպտորները տեղակայված են օրգանիզմի ներքին միջավայրում և դրանց վրա ազդեցությունը բխում է ներսից: Ինտերոռեցեպտորների( É³ï. Interior – Ý»ñùÇÝ, capio – í»ñóÝ»É, ÁÝ¹áõÝ»É) թվին են պատկանում բուն ինտերոռեցեպտորները , պրապրիոռեցեպտորները և վեստիբուլոռեցեպտորները : Բուն ինտերոռեցեպտորները տեղակայված են ներքին օրգաննների ու հյուսվածքների վրա և ինֆորմացիա են հաղորդում դրանց ընթացիկ վիճակների մասին: Պրապրիոռեցեպտորները (É³ï. Proprius- ë»÷³Ï³Ý, capio – í»ñóÝ»É, ÁÝ¹áõÝ»É)գտնվում են հենաշարժողական համակարգի հանգույցներում, մկանների ու հոդերի վրա և ընդունում են մարմնի դիրքի, շարժումների մասին ինֆորմացիա: Վեստիբուլոռեցեպտորները տեղակայված են ներքին ականջում և ընդունում են ինֆորմացիա մարմնի շարժման արագության և ուղղության մասին: Ռեցեպտորները դասակարգվում են նաև համաձայն ստացվող ինֆորմացիայի և առաջացող ընկալման յուրահատկության: Յուրաքանչյուր զգայարան ընկալունակ է որոշակի կոնկրետ ֆիզիկական կամ քիմիական ազդեցության հանդեպ, յուրաքանչյուր զգայարանի համապատասխանում են արտաքին իրականության որոշակի, կոնկրետ գրգռիչներ, որոնց ազդեցությունն այլ զգայարանների վրա չի կարող առաջացնել համապատասխան զգայություն: Ըստ այդմ` տարբերակվում են ֆոտոռեցեպտորներ (զգայունակ են տեսանելի լույսի նկատմամբ - տեսողական զգայարան) , մեխանոռեցեպտորներ (զգայունակ են մեխանիկական ազդեցության նկատմամբ – լսողական և մաշկային զգայարաններ) , քեմոռեցեպտորներ (զգայունակ են քիմիական ազդեցության նկատմամբ - համի և հոտի զգայարաններ) , թերմոռեցեպտորներ (զգայում են ջերմությունը - մաշկային և ինտերոցեպտիվ զգայարաններ) և նոցիցեպտիվ (ցավի - մաշկային և ինտերոցեպտիվ զգայարաններ) ռեցեպտորներ: Զգայությունների դասակարգման երրորդ սկզբունքի հիմքում ընկած է ազդեցության աղբյուրի և ռեցեպտորի հարաբերության բնույթը: Այս չափանիշով տարբերակվում են կոնտակտային և դիստանտային զգայություններ: Կոնտակտային են այն զգայությունները, որոնց առաջացման համար անհրաժեշտ է ազդող առարկայի կամ երևույթի և ռեցեպտորի անմիջական շփում: Այդպիսիք են մաշկային, համի, օրգանական (ինտերոցեպտիվ) և կինեսթետիկ զգայությունները: Դիստանտային զգայությունների ռեցեպտորները գրգռվում են որոշակի հեռավորության վրա գտնվող առարկայի կամ երևույթի ազդեցությունից: Այդպիսիք են` լսողական և տեսողական զգայությունները: Հոտառության զգայությունը միջանկյալ տեղ է գրավում կոնտակտային և դիստանտային զգայությունների միջև: 31

ՏԵՍՈՂԱԿԱՆ ԵՎ ԼՍՈՂԱԿԱՆ ԶԳԱՅԱՐԱՆՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ; ՏԵՍՈՂԱԿԱՆ ԶԳԱՅԱՐԱՆ: Շրջակա միջավայրի մասին զգայական ինֆորմացիայի մեծ մասը (մոտ 90%-ը) մարդը ստանում է տեսողության միջոցով: Տեսողական օրգանն ունի բավականին բարդ, բազմամակարդակ կառուցվածք: Տեսողությունն առաջանում է ցանցաթաղանթի վրա պատկերի արտացոլման արդյունքում: Սակայն, նախքան ցանցաթաղանթին հասնելը` լույսի ճառագայթներն, անցնելով լուսաթափանց միջավայրերի միջով (եղջերվաթաղանթ, ոսպնյակ կամ ակնաբյուրեղ և ապակենման մարմին), կորանում և բեկվում են, ինչի հետևանքով ցանցաթաղանթի վրա ստացվող պատկերը խիստ փոքրանում է և շրջվում գլխիվայր: Ցանցաթաղանթի վրա տեղակայցած են երկու տիպի լուսազգայուն ֆոտոռեցեպտորներ` ցուպիկներն (առավել լուսազգայուն են և իրականացնում են մթնշաղային տեսողությունը) ու շշիկները (կամ սրվակիկներ, իրականացնում են ցերեկային և գունավոր տեսողությունը), հորիզոնական բջիջը, ցանցաթաղանթի երկբևեռ նեյրոնները, ամակրինային և գանգլիոզ բջիջները: Ցանցաթաղանթից դուրս են գալիս տեսողական նյարդաթելիկները, որոնք գանգլիոզ բջիջների վերջույթներն են: Ֆոտոռեցեպտորների գրգռումն ակտիվացնում է երկբևեռ նեյրոնները: Երկբևեռ նեյրոնների գրգռումն ակտիվացնում է ցանցաթաղանթի գանգլիոզ բջիջները, որոնց իմպուլսները, տեսողական նյարդի միջոցով, հաղորդվում են ենթաթաղանթային տեսողական կենտրոններին, այնուհետև գլխուղեղի ծոծրակային մասում գտնվող տեսողական պրոյեկցիոն կենտրոններին:Ընդ որում, մեկ գանլիոզ բջիջի երկբևեռ նեյրոնների միջոցով կապվում են բազմաթիվ ֆոտոռեցեպտորներ: Ցանցաթաղանթի վրա ֆոտոռեցեպտորները դասավորված են անհամաչափ: Ցանցաթաղանթի կենտրոնական փոսիկը` ֆովեան պարունակում է միայն շշիկներ: Ցանցաթաղանթի այս շրջանը, որն անվանվում է “դեղին բիծ”, գունային տեսողության առավել զգայուն շրջանն է: Դրանից ավելի հեռու, գնալով փոքրանում է շշիկների, մեծանում ցուպիկների քանակությունը, ինչի հետևանքով, ցանցաթաղանթի ֆովեայից հեռու ընկած հատվածներում թուլանում է գունային տարբերակումը: Ֆոտոռեցեպտորներն ընդհանրապես բացակայում են ցանցաթաղանթի այն հատվածում, որտեղ միանում և որտեղից դուրս են գալիս տեսողական նյարդի թելիկները: Ցանցաթաղանթի այս հատվածը ստանում է “կույր բիծ” անվանումը, քանի որ այս մասում արտացոլվող պատկերը տեսանելի չէ: ԼՍՈՂԱԿԱՆ ԶԳԱՅԱՐԱՆ: Լսողական զգայությունը առաջանում է լսողական օրգանի վրա օդի տատանումների` ձայնային ալիքների ազդեցության արդյունքում: Լսողական օրգանը կազմված է երեք բաժիններից` արտաքին ականջ, միջին ականջ և ներքին ականջ: Ականջախեցին և արտաքին լսողական ուղին կազմում են արտաքին ականջը, կատարում են օդի տատանումների հավաքման և ուղղորդման գործառույթ: Արտաքին լսողական ուղղու միջով այդ տատանումները հասնում են թմբկաթաղանթին, որն իրարից բաժանում է 32

արտաքին և միջին ականջները: Թմբկաթաղանթի տատանումները փոխանցվում են միջին ականջը կազմող երեք փոքրիկ ոսկրիկներին`մուրճիկին, սալիկին և ասպանդակին, որոնք հաջորդաբար ուղղորդում են այդ տատանումները դեպի ներքին ականջ: Միջին ականջի ոսկրիկների կառուցվածքի և դասավորության յուրահատկությունների շնորհիվ մեծանում է ձայնային տատանման ուժը, փոքրանում` ամպլիտուդան, ինչի արդյունքում ներքին ականջին են հասնում բավականին թույլ ձայնային ալիքներ: Ներքին ականջում է գտնվում հեղուկով (էնդոլիմֆա և պերիլիմֆա) լեցուն բավիղը կամ լաբիրինթոսը, որը կազմված է երեք փոխուղղահայաց կիսաշրջանաձև խողովակներից և խխունջից: Խխունջի ներքին մակերևույթին է գտնվում պարուրաձև կորտյան օրգանը, որի վրա տեղակայված լսողական ռեցեպտորները մեխանիկական տատանումները վեր են ածում նյարդային իմպուլսի: Ներքին ականջում է տեղակայված նաև վեստիբուլյար ապարատը: ԶԳԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ; Չնայած իրենց տարբերությունների, զգայությունները բնութագրվում են որոշ ընդհանուր հատկություններով: Դրանք են` Զգայական ադապտացիա – զգայարանի զգայունակության հարմարողական փոփոխությունը գրգռիչի ինտենսիվությանը համապատասխան: Սենսիբիլիզացիա – գրգռիչի ազդեցության հետևանքով նյարդային կենտրոնների զգայունակության բարձրացում: Զգայության շեմեր – գրգռիչի ինտենսիվության ամենափոքր և ամենամեծ մեծությունները, որոնց դեպքում առաջանում է զգայություն: Տարբերակվում են զգայության բացարձակ վերին (գրգռիչի ամենաբարձր ինտենսիվություն), բացարձակ ստորին (գրգռիչի ամենափոքր ինտենսիվություն) և տերբերակման (երկու նույնատիպ գրգռիչների տարբերության այնպիսի մեծություն, որի դեպքում դրանք զգայվում են որպես տարբեր գրգռիչներ) շեմեր: ԶԳԱՅՈՒԹԱՆ ԽԱՆԳԱՐՈՒՄՆԵՐ: Անէսթեզիա (հուն. a,an –ժխտական նախածանց և aesthesis - զգայություն) – զգայության բացակայություն, առաջ է գալիս զգայական նյարդերի կամ ուղեղի (գլխուղեղի կամ ողնուղեղի) վնասման դեպքում: Կարող է առաջանալ արհեստական եղանակով` վիրահատությունների ժամանակ: Հիպերէսթեզիա (հուն. hyper – չափից դուրս, չափազանց բարձրացված և aesthesis - զգայություն) – զգայարանների բարձրացված զգայունակության: Հիպէսթեզիա (հուն.hypo – իջեցված, ցածրացված և aesthesis - զգայություն) – զգայարանների զգայունակության մակարդակի ցածրացում: Դիզէսթեզիա (հուն. dys-խախտում, ժխտում և aesthesis - զգայություն) – զգայության աղավաղում, խեղաթյուրում (օրինակ` ջերմությունը կարող է զգայվել որպես սառնություն կամ ցավ): Պարէսթեզիա (հուն. para – շեղում և aesthesis - զգայություն) – կեղծ, ինքնաբերաբար, առանց արտաքին ազդեցության առաջ եկող զգայություններ (ծակոցներ, այրում, մրջյունների զգայություն և այլն): 33

Սենեսթոպաթիա (հուն. koinos –ընդհանուր, aesthesis – զգայություն և pathosհիվանդություն) – մարմնի ինչ-որ մասում առանց օրգանների և հյուսվածքների վնասմանն առաջացող տհաճ (այրում, ճնշում և այլն) զգացողություն: Ալլոխիրիա (հուն. allos-ուրիշ և cheir-ձեռք) - զգայության խախտում, որի դեպքում մի կողմի վերջույթի գրգռումը սիմետրիկաբար տեղափոխվում է հակառակ կողմ և զգայվում որպես հենց այս վերջույթի գրգռում: Դիտվում է հիսթերիայի և ցրված սկլերոզի ժամանակ: 3.2.3.Ընկալում Ընկալման ընդհանուր բնութագիրը, մակարդակները (զգայական ընկալում, իմաստի ընկալում, տարածության և ժամանակի ընկալում), տարատեսակները (կանխամտածված և չկանխամտածված), առանձնահատկությունները (հաստատունություն, իմաստավորվածություն, առարկայնություն, կառուցվածքայնու թյուն, ամբողջականություն, ընտրողականություն): Ֆիգուրա և ֆոն: Ընկալման շեղումներ (իլյուզիաներ և հալյուցինացիաներ):

Ընկալումն իրական, օբյեկտիվ առարկայի, երևույթի կամ հարաբերության սուբյեկտիվ պատկերի կառուցման գործընթաց է: Այն անմիջականորեն կապված է զգայությունների հետ, սակայն, ի տարբերություն դրանց, ընկալման գործընթացում կարող են միավորել առարկայի մի քանի առանձին հատկություններ` հանդես գալով որպես մեկ ամբողջական պատկերացման, մտապատկերի բաղադրիչներ: Կախված այն հանգամանքից, թե որ զգայությունն է առաջատարը ընկալման տվյալ գործողության ընթացքում` տարբերվում են ընկալման տեսողական, լսողական, հոտառական, համային, շոշափողական տարատեսակներ: Ընկալման գործընթացում մեծ է նախկին փորձի ազդեցությունը: Դրանից կախված փոխվում է ընկալման ուղղվածությունը, ճշգրտությունը, ընտրողականությունը: Ընկալման գործընթացի վրա նախկին փորձի ազդեցության երևույթը կոչվում է ապերցեպցիա : Հոգեբանության մեջ տարբերվում են նաև սուբցեպցիաները : Դրանք այնպիսի ընկալումներ են, որոնց առարկան անմիջապես չի գիտակցվում: ԸՆԿԱԼՄԱՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ: Կանխամտածված ընկալում – այս դեպքում ընկալման գործողություն կապված է որոշակի խնդրի առաջադրման հետ և բնութագրվում է նպատակաուղղվածությամբ, սահունությամբ և համակարգվածությամբ: Չկանխամտածված ընկալում – այս դեպքում ընկալումը հանդես է գալիս որպես մեկ այլ գործունեության բաղադրիչ կամ օժանդակող միջոց: Ըստ առարկայի Խոսքի – խոսքի նյութական միջոցների` այսինքն խոսքային հնչյունների տարբեր կոմբինացիաների վերլուծման և համադրման գործընթաց, որն իրականանում է անկախ այն հանգամանքից, թե ինչ ձևով է ներկայացվում խոսքը (գրավոր թե բանավոր):

Տարածության – հեռավորության, խորության և առարկաների տարածության մեջ տեղակայվածության ընկալում: Ժամանակի – ժամանակային հաջորդականության և տևողության ընկալում: Զգայական հատկությունների – զգայությունների միջոցով ստացվող որակների ընկալում: Իմաստի – զգայությունների միջոցով ստացվող ինֆորմացիայի ենթատեքստային բովանդակությունների ընկալում: ԸՆԿԱԼՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ: Հաստատունություն – ընկալման պայմանների փոփոխման լայն դիապազոնի առկայության դեպքում ընկալվող առարկայի որոշ որակների (ձև, գույն, մեծություն և այլն) հարաբերական կայունությունը: Իմաստավորվածություն – ընկալման հատկություն, որն արտահայտում է ընկալվող առարկայի իմաստավորված լինելու երևույթը: Առարկայնություն – ընկալման կողմից ընկալվող առարկաների, երևույթների և հարաբերությունների զգայական որակների վերագրում հենց այդ առարկաներին, երևույթներին և հարաբերություններին, այլ ոչ զգայարաններին, կամ նյարդային համակարգի կառույցներին: Կառուցվածքայնություն – ընկալման հատկությունը, որն արտահայտում է ընկալման առանձին ակնթարթային զգայություններից վերացարկվելու, դրանց հասարակ գումարից ավելին ընկալելու ընդունակությունը: Ընկալվում է զգայություններից վերացարկված, ընդհանրացված ամբողջական կառույց, որը ձևավորվում է որոշակի ժամանակահատվածում: Ամբողջականություն – ընկալման սահմաններում ցանկացած առարկա և առավել ևս տարածական առարկայական իրավիճակը դիտարկվում է որպես մեկ ամբողջություն, եթե նույնիսկ դրա որոշ մասերն անմիջականորեն չեն ընկալվում: Ընտրողականություն - մեկ կամ մի քանի առարկաների առանձնացում այլ առարկաներից: ԸՆԿԱԼՄԱՆ ԱԽՏԱՀԱՐՈՒՄՆԵՐԸ: Հալյուցինացիաներ – ընկալման խանգարում, որի դեպքում առաջ են գալիս զգայություններ և մտապատկերներ առանց համապատասխան արտաքին գրգռման: Հալյուցնացիաները հիվանդի կողմից ընկալվում են որպես իրականություն: Կախված մտապատկերի բնույթից տարբերակվում են` տեսողական, լսողական, համային, հոտառական, տակտիլ, բառային, շարժողական, երաժշտական հալյուցինացիաներ: Իլյուզիաներ – տվյալ պահին իրականում գոյություն ունեցող և զգայարանների վրա ազդող առարկայի կամ երևույթի աղճատված ընկալում: 3.2.4.Հիշողություն Հիշողության նշանակությունն իմացական գործընթացում: Հիշողության և անցյալի փոխկապակցվածությունը: Հիշողության գործընթացները` մտապահում, պահպանում,

վերարտադրում, ճանաչում: Մոռացումը որպես հիշողության որևէ գործընթացի խզում: Հիշողության տեսակներն ըստ` մտապահվող բովանդակությունների միջև կապերի (ասոցիատիվ հիշողություն, տրամաբանական հիշողություն, մեխանիկական հիշողություն, էյդետիկ հիշողություն), առարկայի (շարժողական, մտապատկերային, հուզական, բառատրամաբանական, իրավիճակային), տևողության (երկարատև, կարճատև, օպերատիվ, ակնթարթային), կամային նախատրամադրվածության (կամածին հիշողություն, ոչ կամածին հիշողություն): Հիշողության հոգեֆիզիոլոգիական մեխանիզմները: Հիշողության խանգարումներ:

Հիշողությունը անհատի կողմից իր իսկ փորձի տվյալների մտապահման, պահպանման և վերարտադրման գործընթաց է: Հիշողության արդյունքը հիշողության մտապատկերներն են: ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ: Վերարտադրում – հիշողության գորընթաց, գիտակցության մեջ նախկինում ընկալված, սակայն ժամանակի տվյալ պահին բացակայող առարկաների, երևույթների, հարաբերությունների և մտապատկերների, ինչպես նաև նախկին փորձում տեղ գտած մտքերի, շարժումների և զգացմունքների ներկայացում: Մոռացում – նախկին փորձի տարրերի վերարտադրման հստակության և ծավալի նվազում, որոշ դեպքերում նույնիսկ ընդհանրապես վերարտադրման և ճանաչման ընդունակության կորուստ: Մտապահում – ստացվող ինֆորմացիայի տպավորման գործընթաց: Պահպանում – որոշակի ժամանակահատվածում հիշողության մեջ ընկալված նյութի պահման ընդունակություն: Ճանաչում – ընկալվող առարկայի նույնացում հիշողության մեջ պահպանվող կերպարի հետ: Իր մեջ ներառում է ինչպես հիշողական, այնպես էլ ընկալական և մտածական գործընթացներ: ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ; Ըստ կապերի Ասոցիատիվ հիշողություն հիշողության տարատեսակ, որի դեպքում հիշողության տարրերը փոխկապակցվում են զուգորդական կապերի (ըստ նմանության, տարբերության, տարածական և ժամանակային համընկնման) միջոցով: Տրամաբանական հիշողություն – հիշողության տարատեսակ, որի դեպքում հիշողության տարրերը փոխկապակցվում են որոշակի տրամաբանական կապերով (սեռ և տեսակ, պատճառ և հետևանք, էություն և երևույթ և այլն): Տրամաբանական հիշողության բովանդակությունը կազմում են բառային ձևակերպում ստացած մտքերը: Մեխանիկական հիշողություն – հիշողության տարատեսակ, որի դեպքում հիշողության տարրերը փոխկապակցված չեն ոչ տրամաբանական և ոչ էլ զուգորդական կապերով: Ըստ առարկայի Շարժողական հիշողություն – շարժումների կոորդինացիայի և հաջորդականության հիշողկան գործընթաց: 36

Մտապատկերային հիշողություն զգայական մտապատկերների (տեսողական, լսողական, համի, հոտի և այլն) մտապահման, պահպանման և վերարտադրման գործընթաց: Հուզական հիշողություն – որոշակի հույզերի և զգացմունքների մտապահման, պահպանման և վերարտադրման գործընթաց: Բառատրամաբանական հիշողություն Ըստ տևողության Երկարատև հիշողություն – ինֆորմացիան տեսականորեն անսահմանափակ ժամանակահատվածում պահպանելու ընդունակ հիշողության տարատեսակ: Կարճատև հիշողություն – ինֆորմացիան կարճ ժամանակահատվածում (առանց կրկնման միջինը 20 վայրկյան) պահպանելու ընդունակ հիշողության տարատեսակ: կարճատև հիշողության ընթացքում պահպանվում է ընկալվածի ոչ թե ամբողջական այլ ընդհանրացված մտապատկերը, առավել էական տարրերը: Ակնթարթային հիշողություն զգայությունների միջոցով ընկալվածի ճշգրիտ և ամբողջական պատկերի ակնթարթային պահպանման ընդունակ հիշողության տարատեսակ, որի դեպքում չի իրականանում ստացված ինֆորմացիայի վերամշակում: Ակնթարթային հիշողության միջին տևողությունը 0,1-0,5 վայրկյան է: Օպերատիվ հիշողություն – հիշողության տարատեսակ, որտեղ ինֆորմացիան պահպանվում է որոշակի, հնարավոր է նույնիսկ վաղօրոք որոշված` մի քանի վայրկյանից մինչև մի քանի օր, ժամանակահատվածում: Պահպանման ժամանակահատվածը որոշվում է անհատի առջև դրված այն խնդրի բնույթով, որի լուծման համար անհրաժեշտ է տվյալ ինֆորմացիան: Ըստ հատուկ նպատակադրման գործոնի Ոչ կամածին հիշողություն - մտապահելու կամ վերարտադրելու հատուկ նպատակադրության բացակայությամբ ընթացող հիշողական գործընթաց: Կամածին հիշողությունհատուկ նպատակադրումով իրականացող մտապահման և վերարտադրման գործընթաց: ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՀՈԳԵՖԻԶԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԸ: Ընկալված ինֆորմացիայի մտապահումն իրականանում է ժամանակավոր նյարդային կապերի առաջացման միջոցով: Այդ կապերը, կախված անհատի հիշողության առանձնահատկություններից կարող են պահպանվել բավականին երկար ժամանակ: Վերարտադրման ընթացքում ընտրողաբար ակտիվանում է այդպիսի կապերի որոշակի խումբ: Ընդ որում, այն ժամանակավոր կապերը, որոնք խանգարում են ակտիվացած կապի դուրս բերմանը, ճնշվում են: ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆԳԱՐՈՒՄՆԵՐ - անհատի կողմից սեփական փորձի տարրերի մտապահման, պահպանման, ճանչման և վերարտադրման ընդունակության խանգարում կամ կորուստ: Մոռացկոտություն - հիշողության թերություն, որն արտահայտվում է մոռացման գործընթացի հաճախակի դրսևորումներով:

Ամնեզիա – նախկինում ձևավորված հիշողական բովանդակությունների վերարտադրման անընդունակություն: Տարբերակվում են ամնեզիայի ֆիքսված, կոնգրադ, ռետրոգրադ,անտերոգրադ , անտերոռետրոգրադ, ուշացող առաջադիմող, հուզածին, պոստհիպնոտիկ, տարատեսակներ: • Ֆիքսված ամնեզիա – տարածվում է ընթացիկ իրադարձությունների վրա: • Կոնգրադ ամնեզիա – տարածվում է միայն հոգեկան ախտահարման ժամանակահատվածում տեղ գտած իրադարձությունների վրա: • Ռետրոգրադ ամնեզիա – տարածվում է հոգեկան ախտահարմանը նախորդող իրադարձությունների վրա: • Անտերոգրադ ամնեզիա – տարածվում է հոգեկան ախտահարմանը հաջորդող իրադարձությունների վրա: • Անտերոռետրոգրադ – տարածվում է ինչպես հոգեկան ախտահարմանը նախորդող, այնպես էլ հաջորդող իրադարձությունների վրա: • Ուշացող ամնեզիա – տարածվում է հիվանդագին հոգեկան վիճակներում տեղ գտած իրադարձությունների վրա, սակայն վրա է հասնում այդ վիճակների ավարտից հետո: • Առաջադիմող ամնեզիա – հիշողության պաշարների աստիճանաբար նվազեցում` ներկայից դեպի անցյալը: • Հուզածին – ամնեզիայի տարատեսակ, որի հիմքում ընկած է ուժեղ հուզական ցնցում: • Պոստհիպնոտիկ ամնեզիա – տարածվում է հիպնոսի ընթացքում հիպնոտիկ ներշնչման արդյունքում առաջացած բովանդակությունների վրա: Դրսևորվում է արթնացումից հետո: Հիպերմնեզիա – հիշողության ուժեղացում, սովորաբար ունենում է բնածին բնույթ և բնութագրվում է միջին նորմայի համեմատ մտապահվող ինֆորմացիայի ծավալի զգալի մեծացմամբ և պահպանման ժամանակահատվածի երկարատևությամբ: Հիպոմնեզիա - հիշողության կամ դրա առանձին գործընթացների` մտապահման, պահպանման, վերարտադրման թուլացում: Կրիպտոմնեզիա - հիշողության ախտահարում, որի դեպքում վերացվում են սահմանները հիշողության, անհատի իրական կյանքին վերաբերող բովանդակությունների և այլ մարդկանց, գրական հերոսների, սեփական երազներում տեղ գտած կամ ուրիշներից լսված իրադարձությունների վերաբերող բովանդակությունների միջև: Կոնֆաբուլյացիա – հիշողության ախտահարում, որի դեպքում հիվանդի մտացածին բովանդակությունները նրա կողմից ընդունվում և ներկայացվում են որպես հիշողության, իրականությանը վերաբերող բովանդակություններ: 3.2.5.Մտածողություն

Մտածողությունը որպես իմացական գործընթացի կիզակետ: Մտածողության տարատեսակներն ըստ` մտածական գործունեության առարկայի (ակնառու-գործողութային, ակնառու-պատկերավոր, բառատրամաբանական), ըստ ստացված արդյունքի նորության (արտադրող` պրոդուկտիվ, և վերարտադրող` ռեպրոդուկտիվ): Մտածողության գործընթացները (հասկացության սահմանում, դատողություն, մտահանգում, դեդուկցիա, ինդուկցիա): Մտածողության գործողությունները (վերլուծում, համադրում, վերացարկում, համեմատում, կոնկրետացում, ընդհանրացում): Մտածողության արդյունքները` մտածական մտապատկեր և միտքը: Մտածական գործընթացի խախտումներ:

Մտածողությունը մարդկային իմացության, իրականության արտացոլման բարձրագույն աստիճանն է: Այս մակարդակում արտացոլումն իրականանում է հասկացությունների և եզրահանգումների միջոցով: Մտածողությունը թույլ է տալիս ստանալ գիտելիքներ իրականության այնպիսի հատվածների մասին, որոնք անմիջականորեն չեն ընկալվում իմացության զգայական մակարդակում, բացահայտել իրականության երևույթների միջև առկա միջառարկայական կապերը: Մարդկային մտածողությունն ունի պատմահասարակական բնույթ, անքակտելիորեն կապված է պրակտիկ գործունեության հետ, ծագումնաբանորեն և գործառութաբար կապված է խոսքի հետ: Մտածողության ֆիզիոլոգիական հիմքը գլխուղեղի վերլուծահամադրական գործունեությունն է:

ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ: Ակնառու-գործողութային մտածողություն – մտածողության տարատեսակ, որն ուղղված է իրավիճակի տեսողական հետազոտման և այդ իսկ իրավիճակում նյութական առարկաների հետ պրակտիկ գործողություններ կատարելու միջոցով պրակտիկ խնդիրների լուծմանը: Ակնառու – պատկերավոր մտածողություն – մտածողության տարատեսակ, որն ուղղված է իրավիճակի տեսողական զննման և այդ իսկ իրավիճակը կազմող նյութական առարկաների հետ մտավոր գործողություններ կատարելու միջոցով խնդիրների լուծմանը: Բառատրամաբանական մտածողություն – մտածողության տարատեսակ, որտեղ որպես խնդրի լուծման միջոցներ հանդես են գալիս բառային վերացարկումներն ու տրամաբանական կառուցումները: Վերարտադրող(ռեպրոդուկտիվ) մտածողություն – մտածողություն, որի ընթացքում ակտիվանում և կիրառվում են խնդրի լուծման համար անհրաժեշտ հիշողական բովանդակությունները: Արտադրող (պրոդուկտիվ) մտածողություն – մտածողություն, որի գործունեության արդյունքում առաջ է գալիս նոր միտք, ձևավորվում է նոր գիտելիք: ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ:

Հասկացությունների սահմանում – հասկացությունը մտածողության կառուցվածքային ձև է, որն արտացոլում է առարկան իր էական հատկանիշներով: Սահմանումը տրամաբանական գործողություն է, որով բացահայտվում է հասկացության բովանդակությունը, այդ իսկ հասկացության մերձավոր սեռը և տեսակային տարբերությունը նշելու միջոցով: Հասկացությունների սահմանումը առարկաների, երևույթների, հարաբերությունների առավել էական հատկություններն առանձնացնող դասերի մասին դատողությունների համակարգ է: Դատողություն – որոշակի միտք պարունակող արտահայտություն: Մտածողության կառուցվածքային ձև, որն իրենից ներկայացնում է պնդում, այսինքն որևէ բանի հաստատում կամ ժխտում մտքի առարկայի նկատմամբ: Դատողությունները լինում են եզակի, մասնավոր և ընդհանուր : Եզակի դատողությունները վերաբերում են մեկ առարկայի, մասնավոր դատողությունները տվյալ խմբին պատկանող մի քանի առարկաների, ընդհանուր դատողություններ` տվյալ խմբի բոլոր առարկաներին: Մտահանգում – մտածողության կառուցվածքային ձև, տրամաբանորեն փոխկապակցված դատողությունների շղթա, որից բխում է նոր դատողություն, նոր գիտելիք: Դեդուկցիա – մտահանգման միջոց որտեղ միտքն ուղղված է ընդհանուրից դեպի մասնավորը: Ինդուկցիա – մտահանգման միջոց, որտեղ միտքն ուղղված է մասնավորից դեպի ընդհանուրը: ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ: Վերլուծում (վերլուծություն) – առարկայի, երևույթի, հատկությունների և միջառարկայական կապերի մտավոր մասնատման տրամաբանական գործողություն: Անքակտելիորեն կապված է համադրման հետ: Համադրում (համադրություն) – առանձին մասերից ամբողջության կառուցման, առարկայի տարբեր տարրերի, մասերի, կողմերի մտավոր միավորման տրամաբանական գործողություն: Վերլուծության հետ կազմում է մտածողության վերլուծահամադրողական գործունեությունը: Վերացարկում – առարկաների, երևույթների հատկությունների և հարաբերությունների շարքից որևէ յուրահատկության կամ հարաբերության առանձնացման մտավոր գործողություն: Վերացարկման արդյունքում ձևավորվում են վերացական հասկացություններ կամ տեսական ընդհանրացումներ: Համեմատություն առարկաների, երևույթների նմանությունների ու տարբերությունների հիման վրա կառուցվող և այդպիսիք բացահայտող տրամաբանական գործողություն: Կոնկրետացում – հասկացության ընդհանուր սահմանումից եզակի առարկաների կամ երևույթների որոշակի դասի պատկանելիության մասին 40

դատողությունների դուրս բերման մտավոր տրամաբանական գործողություն: Հակադրվում է ընդհանրացմանը: Ընդհանրացում – էական հատկության առանձնացման և առարկաների ու երևույթների որոշակի դասի վրա դրա տարածման մտավոր տրամաբանական գործողություն: Հակադրվում է կոնկրետացմանը:

ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ԱԽՏԱՀԱՐՈՒՄՆԵՐ: Ամբիվալենտ մտածողություն (լատ. ambi – երկուստեկ և valens, valentis – ուժ, ուժեղ) – մտածողության խանգարում, որի դեպքում միաժամանակ կարող են ի հայտ գալ իրար հակասող, բացառող մտքեր: Ինկոհերենտ (չկապակցված) մտածողություն – (լատ. incohaerens, incohaerentis – չկապակցված, անկապ) – մտածողության ախտահարում, որի դեպքում խախտված է մտածական գործընթացների հաջորդականությունը, կտրված են դրանց առանձին օղակների զուգորդական, տրամաբանական և իմաստային կապերը: Պարալոգիկ մտածողություն – (հուն. paralogos – անբանական, անտրամաբանական) – մտածողության խանգարում, որը բնութագրվում է տրամաբանական կապերի բացակայությամբ, տրամաբանական նախադրյալներից բխող ճշմարիտ եզրակացություններ անելու անընդունակությամբ: Տարրական մտածողություն – մտապատկերային, տարրական կոնկրետ բնույթի մտածողություն, աղքատ տրամաբանական գործողություններով: Դիտվում է սակավամտության դեպքում: Պառակտված մտածողություն - բնութագրվում է ներքին տրամաբանական կապերի խախտմամբ, տարաբնույթ և իմաստով չկապված տարրերի միավորմամբ, մտքերի ամբողջականության և զուգորդումների շղթայի խախտմամբ: Պերսերվատիվ մտածողություն - մտածողության ախտահարում, որի դեպքում մի քանի անգամ կրկնվում են որոշակի մտապատկերներ, մտքեր, բառեր: Ինֆանտիլ մտածողություն – մտածողության տարատեսակ, որը հատուկ է վաղ տարիքի երեխաներին, սակայն հանդիպում է նաև առավել մեծ տարիքում` որոշ ախտաբանական վիճակներում: Բնութագրվում է անհամատեղելի բովանդակությունների միավորմամբ, սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ մտապատկերների տարրալուծմամբ: Աուտիստիկ մտածողություն (հուն. autos - ինքն) – մտածողության խանգարում, որը բնութագրվում է մտածական գործընթացի ուղղվածությամբ բացառապես դեպի սուբյեկտի ներքին աշխարհը` նրա դիրքորոշումները, ապրումները, հույզերը, որոնք միշտ չէ, որ համապատասխանում են իրականությանը,:

Դերեիստիկ մտածողություն (լատ. de – ժխտական նախածանց և res, rei – իր, առարկա) – մտածողության խանգարում, որի դեպքում դատողություններն ու եզրահանգումները մեծամասամբ պայմանավորված են հիվանդի հույզերով և ցանկություններով, այլ ոչ իրական առարկաներով, հանգամանքներով ու տրամաբանությամբ: Սիմվոլիկ մտածողություն – մտածողությունը, որը գործում է հիվանդի ներքին ապրումներից բխող և միայն նրան հայտնի սիմվոլների միջոցով: Մածուցիկ մտածողություն – դանդաղած, դժվարաշարժ, անէական մանրունքների վրա կանգնող մտածողություն: Հանգամանքային մտածողություն - ախտահարված մտածողություն, որը բնութագրվում է գլխավորի և երկրորդկանի տարբերակման ընդունակության նվազմամբ կամ բացակայությամբ: Ցատկանման մտածողություն – մտածողության ախտահարում, որն անմիջականորեն կապված է ուշադրության բարձրացված անկայունության և դիրքորոշումների փոփոխականության հետ: Բնութագրվում է մտածական գործընթացի նպատակի հաճախակի և անտեղի փոփոխմամբ: 3.2.6.Երևակայություն: Երևակայության և մտածողության նմանություններն ու տարբերությունները: Երևակայության գործողությունները (սոսնձում, չափազանցում, կառուցվածքագրում, տեսակավորում, ընդգծում): Երևակայության տարատեսակներն ըստ` կամային նախատրամադրվածության (ակտիվ, պասիվ), արդյունքի նորության (արտադրող և ստեղծագործական), իրականության հետ փոխհարաբերությունների (իրատեսական երևակայություն, անուրջ, երազանք, երազատեսություն, ֆանտասմագորիա): Երևակայական մտապատկերի առանձնահատկությունները:

Երևակայությունը հիշողության բովանդակությունների վերամշակման միջոցով նոր մտապատկերների ձևավորման գործընթաց է: Երևակայության գործընթացի արդյունքում ձևավորվում է երևակայական մտապատկեր: Երևակայության գործընթացն իրականացվում է որոշակի գործողությունների միջոցով: Դրանք են` ագլյուտինացիա – առանձին, իրականում անհամատեղելի մասերի երևակայական միավորում (օրինակ` ջրահարսը), հիպերբոլիզացիա – առարկայի, կամ դրա առանձին մասի երևակայական մեծացում, սխեմատիզացիա – առանձին մտապատկերների միավորում մեկ ամբողջական կառույցի` սխեմայի մեջ, տիպիզացիա – համանման, ընդհանուր հատկությունների առանձնացում, ընդգծում – առանձին որակների առանձնացում:

ԵՐԵՎԱԿԱՅՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ: Ըստ կամային ներգործության:

Ակտիվ երևակայություն – երևակայության տարատեսակ, որի կիրառման միջոցով անհատը սեփական ցանկությամբ, կամքով ձևավորում է ցանկալի երևակայական մտապատկերը: Պասիվ երևակայություն – երևակայության տարատեսակ, որի դեպքում երևակայական մտապատկերն առաջանում է ինքնաբերաբար, անհատի ցանկություններից և կամքից անկախ: Ըստ երևակայական մտապատկերի նորության: Վերարտադրող երևակայություն – առարկայի բնօրինակի նկարագրության, գծագրի կամ նկարի միջոցով դրա երևակայական մտապատկերի կառուցման գործընթաց: Ստեղծագործական երևակայություն – նոր մտապատկերների ինքնուրույն կառուցման գործընթաց: Իրականության հետ փոխհարաբերությունների տեսանկյունից Իրատեսական երևակայություն – արտացոլում է իրականությունը, հիմնվում է իրական մտապատկերների վրա: Անուրջներ – երևակայական մտապատկերը ներկայացնում է որոշակիորեն իդեալականացվող ցանկալի ապագան: Երազանք - երևակայական մտապատկերը ներկայացնում է մոտ կամ հեռու ապագան և չի ենթադրում իրական արդյունքի անհապաղ իրականացում և համընկնում ցանկալի արդյունքին: Երազատեսություն – պասիվ երևակայության դրսևորում, երևակայական մտապատկերը ձևավորվում է քնի ընթացքում: Ֆանտազմագորիա - երևակայություն, որի մտապատկերին իրական ոչինչ չի համապատասխանում, կամ համապատասխանում է, բայց շատ քիչ չափով: 3.2.7. Ինտուիցիա և գերզգայական ընկալում: Ինտուիտիվ իմացության առանձնահատկությունները. ինտուիցիան որպես իրականության արտազգայական, ամբողջական համընկալում: Գերզգայական ընկալում: Տարածական և ժամանակային սահմանների վերացում. հեռազգայություն, պայծառատեսություն: Գերզգայական ընկալման առաջացման պայմանները` ինքնաբուխ և վերահսկվող գերզգայական ընկալումներ: Գերզգայական ընկալումների հոգեդինամիկան: Գերզգայական տպավորությունների առանձնահատկությունները` դանդաղ ձևավորում, դրվագայնություն, սիմվոլիկական ձև: Գերզգայական ընկալման հավաստիությունը:

Խոսելով հոգեկանի ճանաչողության գործառույթի մասին, նշվեց, որ այն իրականանում է իմացական գործընթացների միջոցով, որոնք հաջորդում են միմյանց` կազմելով մեկ ընդհանուր շղթա: Իմացության հիմքում ընկած է զգայությունների միջոցով ստացվող առաջնային ինֆորմացիան (իրական երևույթների առանձին որակներ), որը վերամշակվում է ընկալման (ամբողջական առարկաներ), մտածողության (միջառարկայական կապեր) և 43

երևակայության (նոր առարկաների և միջառարկայական կապերի ստեղծում) մակարդակներում: Ստացված ամբողջ ինֆորմացիան մտապահվում, պահպանվում և այնուհետև վերարտադրվում է հիշողության միջոցով: Այդուհանդերձ, ճանաչողության գործառույթի իրականացման ընթացքում ոչ բոլոր դեպքերում է պահպանվում նշված շղթայի կառուցվածքը: Որոշ դեպքերում շրջապատող կենսամիջավայրի մասին պատկերացումները ձևավորվում են, շրջանցելով իմացության զգայական, ընկալական, մտածական մակարդակները, տրվում են անմիջականորեն, գոյանում են միանգամից` չենթարկվելով իմացական գործընթացի վերը քննարկված օրինաչափություններին: Այս դեպքում խոսքը իմացության ինտուիտիվ և գերզգայական ձևերի մասին է: «Ինտուիցիա» (լատ. intueri – ակնդետ նայել, զննել բառից) հասկացությամբ նշանակվում է երևույթների բավականին լայն շրջանակ: Այսպես, միջնադարյան սխոլաստիկայի այնպիսի ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք են Դունս Սքոթուսը (1265/1266-1308) և Օքհամը (1285-1349) գտնում էին, որ ինտուիցիայի միջոցով տրվում է առարկայի գոյությունը, այլ ոչ էությունը: Ինտուիցիայի միջոցով մենք իմանում ենք առարկան կա՞, թե՞ ոչ, սակայն նրա էությունը հասանելի չէ ինտուիցիային: Նոր ժամանակներում որոշակիորեն փոխվում են ինտուիտիվ իմացության մեկնաբանությունները: Դեկարտն (1596-1650) ինտուիցիան դիտարկում է որպես իմացության ձև, որը չի հիմնվում զգայությունների ու դեդուկտիվ մտահանգման օրինաչափությունների վրա և առավել հավաստի է, քան իմացության զգայական և մտածական ձևերը: Սպինոզայի (1632-1677) կարծիքով ինտելեկտուալ ինտուիցիան իմացության բարձրագույն ձև է, որի դեպքում առարկան անմիջականորեն ճանաչվում է իր էության մեջ: Ինտուիտիվ իմացության անմիջականության մասին է խոսում նաև Լոկը (1632-1704): Նա նշում է, որ ինտուիտիվ իմացության դեպքում երկու գաղափարներ համեմատվում են առանց այլ գաղափարների առկայության: Այս դեպքում մարդկային միտքն անմիջականորեն ընկալում է երկու գաղափարների միջև առկա կապը դրանց վրա գցված առաջին իսկ հայացքից: Ինտուիտիվ իմացությունը առաջնային տեղ է գրավում ֆրանսիացի փիլիսոփա Հանրի Բերգսոնի (1859-1941) փիլիսոփայական համակարգում: Բերգսոնի կարծիքով, ինտուիցիան հակադրվում է վերլուծական իմացությանը և հնարավոր դարձնում բացարձակի ճանաչումը: Այն դեպքում, երբ վերլուծությունը կարծես պտտվում է ճանաչվող իրի շուրջը, ինտուիցիան մտնում է նրա մեջ` բացահայտելով դիտարկվող իրի ներքին էությունը: Ընդ որում, իմացության վերլուծական տարբերակը կախված է մեկնարկային դիտակետից և կիրառվող սիմվոլներից, իսկ ինտուիցիան «ոչ մի դիտակետ չի ընդունում և ոչ մի սիմվոլի վրա չի հենվում»: Բերգսոնը բացարձականացնում է ինտուիցիայի դերը` դիտարկելով այն որպես բնական երևույթների զարգացման հիմքում ընկած ստեղծարար ուժ: Ինտուիցիան որպես գոյության սկզբունք ընդունող փիլիսոփայական ուղղությունները ստանում են ինտուիտիվիզմ անվանումը: 44

Ինտուիտիվ իմացության դերը կարևորվում է նաև այնպիսի համակարգերում, ինչպիսիք են թեոսոֆիան (Ե.Պ. Բլավատսկայա, Ա.Բեզանտ, Ա.Բեյլի) և անթրոպոսոֆիան (Ռ. Շթայներ): Ալիսա Բեյլիի «Ինտելեկտից դեպի ինտուիցիա» անվանմամբ աշխատությունն ամբողջությամբ նվիրված է տվյալ խնդրին: Այստեղ ինտուիցիան դիտարկվում է որպես իրականության անմիջական ընկալում, որտեղ իրականությունն ընկալվում է ոչ թե զգայությունների և իմաստավորումների, գաղափարների և մտածողության առարկայի տեսքով, այլ այնպիսին, ինչպիսին որ կա: Այս առումով, ինտուիտիվ ընկալումը տարբերվում է ինտելեկտուալ ընկալումից. ինտուիցիայի միջոցով ուղղակիորեն ընկալվում է ճշմարտություն` անկախ տրամաբանական մտածողության և ինտելեկտուալ գործընթացների: Բեյլիի կարծիքով ինտուիտիվ գիտելիքը բխում է գերգիտակցականից և, ի տարբերություն մտածական ճանապարհով ստացված գիտելիքի, անմիջապես ճանաչվում է որպես բացարձակապես ճշմարիտ: Հետագայում արգենտինացի ֆիզիկոս և փիլիսոփա Մարիո Բունգեն (ծնվ. 1919) հերքում է ինտուիցիայի մասին բոլոր նախկին տեսակետները` նշելով, որ այն ընդամենը արագ իրականացվող մտահանգման ձև է: Հոգեբանության մեջ նույնպես առկա են ինտուիցիայի բազմաթիվ մեկնաբանություններ: Այսպես, Հերման Հելմհոլցը (1821-1894) գտնում էր, որ ինտուիցիան արագ ընթացող անգիտակցական մտահանգումներ են, որոնք իրականանում են առօրեական փորձի հիման վրա: Գեշտալտ հոգեբանության տեսանկյունից ինտուիցիան իրավիճակի ամբողջական ընկալումն է: Բավականին հետաքրքրական է շվեյցարացի հոգեբան Կարլ Յունգի (1875-1961) տեսակետը: Նա ինտուիցիան դիտարկում է որպես գիտակցության գործառույթ (մտածողության, զգացմունքի և զգայության հետ համատեղ), ընկալման հատուկ ձև, որը սկիզբ է առնում ոչ թե զգայարաններից, այլ անգիտակցականից: Ինտուիցիան թույլ է տալիս վերակառուցել այն իրականությունը, որը մենք ընդունակ չենք ոչ զգալ, ոչ մտածել, ոչ զգայել, իմանալ այն, ինչը, սկզբունքորեն հնարավոր չէ իմանալ, շարժվել ժամանակի մեջ` ընկալելով անցյալն ու ապագան: Ըստ Յունգի` ինտուիցիան իրավիճակի հնարավորությունների ամբողջական ընկալումն է: Որպես ինտուիցիայի դրսևորումներ Յունգը դիտարկում է մարգարեական երազներն ու տելեպատիկ երևույթները: Ինչպես տեսնում ենք, ինտուիցիայի հասկացումը տատանվում է դրա, որպես պարզագույն հոգեկան գործառույթի (զգայական ինտուիցիա) դիտարկումից, մինչև ճշմարտության անմիջական ըմբռնման գործառույթի (մտածական ինտուիցիա) դիտարկումը: Այդուհանդերձ, տեսակետներից մեծ մասում ինտուիտիվ իմացությունը հակադրվում է զգայարաններից սկիզբ առնող, սիմվոլներով և հասկացություններով պայմանավորված վերլուծական մտածական իմացությանը: Ինտուիտիվ իմացությունն անմիջական է, ինքնաբավ, չի հենվում կանխադրույթների և հասկացությունների վրա:

Ընդհանրացնելով նշված կարծիքները` փորձենք առանձնացնել ինտուիտիվ իմացության հիմնական առանձնահատկությունները` 1. ինտուիտիվ իմացության դեպքում չեն գիտակցվում գիտելիքի ստացման ուղիներն ու պայմանները, ինչի հետևանքով այն դիտարկվում է որպես իմացության անմիջական ձև, 2.ինտուիտիվ գիտելիքը ձևավորվում է, շրջանցելով իմացության զգայական և մտածական մակարդակները, 3. ինտուիցիայի միջոցով հնարավոր է դառնում ընկալել զգայության և գիտակցության շեմերից անդին գտնվող իրականությունը, 4. ինտուիտիվ գիտելիքն առավել ամբողջական է, բազմակողմ, արտահայտում է իրավիճակի կենդանի, չմասնատված պատկերը, 5. ինտուիտիվ ճանապարհով ստացված գիտելիքի հավաստիությունն ընդունվում է անվերապահորեն, առանց ապացույցների: Զգայական իմացությունը շրջանցող իմացության ձևերի հետազոտությամբ զբաղվում է հարահոգեբանությունը (պարապսիխոլոգիա): Այստեղ ուսումնասիրվում են ընդհանուր հոգեբանական օրինաչափություններին չենթարկվող երևույթներ` հեռազգայությունը (տելեպատիա), պայծառատեսությունը, հեռաշարժությունը (տելեկինեզիա), մագնետիզմը և այլն: Հեռազգայությունը և պայծառատեսությունը կապված են արտազգայական կամ գերզգայական ուղիներով գիտելիքի ստացման, հեռաշարժությունն ու մագնետիզմը` ֆիզիկական փոխազդեցության բացակայության դեպքում մարմինների իրար վրա ազդեցություն գործելու երևույթի հետ: Հոգեբանության տեսանկյունից առավել կարևորվում են հեռազգայությունն ու պայծառատեսությունը: Մարդկության պատմությունը լի է օրինակներով, երբ, խախտելով մեզ շրջապատող իրականության տարածաժամանակային արգելքները, մարդկային միտքը տեղաշարժվում է տարածության և ժամանակի մեջ` ճանաչելով այնպիսի իրականություններ, որոնք անմիջականորեն հասանելի չեն, գուշակելով ապագան, վերարտադրելով հեռավոր անցյալի դեպքերը: Այսպիսի օրինակներից առավել հայտնի են Նոստրադամուսի և Վանգայի գուշակությունները, շվեդ միստիկ Սվեդենբորգի աստրալ ճանապարհորդությունները: Նոստրադամուսի ցենտուրիոններից մեկում սիմվոլիկ ձևով կանխատեսվում է Ռիչարդ արքայի մահը: Գտնվելով սեփական բնակավայրից բազմաթիվ մղոններ հեռավորության վրա, Սվեդենբորգը տարօրինակ կերպով և ամենայն մանրամասնություններով զգում և նկարագրում է այնտեղ կատարվող իրադարձությունները: Աշխարհի տարբեր ծայրերից Վանգայի մոտ են գալիս սեփական ապագան իամանալու ցանկություն ունեցող մարդիկ: Իհարկե, կարելի է թերահավատորեն վերաբերել նման փաստերին: Սակայն հարահոգեբանական հետազոտությունները,

բազմաթիվ գիտափորձեր ապացուցում են գերզգայական ընկալման գոյությունը 2 : «Գերզգայական ընկալում» հասկացությունը պատկանում է ամերիկացի հետազոտող, բուսաբան Ջ.Բ.Ռայնին, ով 20-րդ դարի երեսնական թվականներին Հյուսիսային Կալիֆոռնիայում հիմնեց հարահոգեբանական լաբորատորիա: Այստեղ իրականացված բազմաթիվ գիտափորձերի արդյունքում պարզվեց, որ գերզգայական ընկալման երևույթը կապված չէ ոգիների (ինչպես կարծում էին սպիրիտիզմի ներկայացուցիչները) գոյության հետ, այլ ներկայանում է որպես ընկալման յուրատեսակ ձև: Ըստ այդմ, առանձնացվեցին գերզգայական ընկալման երկու տարատեսակներ` պայծառատեսությունը (pure clairvoyance, իրադարձությունների, դեպքերի գերզգայական ընկալում) և հեռազգայությունը (pure telepathy, մտքերի, մտապատկերների գերզգայական ընկալում): Հարահոգեբանական լաբորատորիաներում իրականացված բազմաթիվ գիտափորձերի արդյունքում բացահայտվեցին գերզգայական ընկալման որոշ առանձնահատկություններ: Նախ պարզվեց, որ գերզգայական ընկալումները մեծամասամբ իրականանում են ինքնաբուխ, անկանխատեսելի ձևով: Դրանք կապված են այնպիսի կենսական իրավիճակների հետ, որտեղ զգացվում է արտազգայական ինֆորմացիայի կարիք (հոգեկան գերլարումներ, ներհոգեկան ճգնաժամեր, ուժեղ հույզեր): Ինքնաբուխ գերզգայական ընկալումներում իրականության պատկերն աղավաղվում է բազմաթիվ գործոնների ազդեցությամբ: Վերահսկվող, կառավարվող ընկալման դեպքերն առավել հազվադեպ են, սակայն դրանց միջոցով ստացվող ինֆորմացիան, ընկալողի պատրաստվածության շնորհիվ, ունենում է ավելի ամբողջական, հավաստի բնույթ: Փորձերի արդյունքում պարզվեց նաև, որ գերզգայական ընկալման արդյունավետության մակարդակը առավել բարձր է այն դեպքերում, երբ փորձարկվողը գտնվում է հիպնոտիկ վիճակում: Միգուցե դա է պատճառը, որ հին աշխարհում շամանական տեխնիկաների և օրակուլների միջոցով ստացվող կանխատեսումների անհրաժեշտ պայմանը գիտակցության ձևափոխված վիճակներն էին: Գերգիտակցական ընկալման գործընթացն, ընդհանուր առմամբ, բաժանվում է երեք փուլերի: 1-ին փուլի ընթացքում իրականանում է ճանաչվող առարկայի հետ կոնտակտի հաստատում: 2-րդ փուլում ստացվում են տեղեկություններ ճանաչվող իրադարձության մասին: 3-րդ փուլը ներառում է ստացողի կողմից ստացված տեղեկությանը գիտակցական հաղորդագրության տեսք տալու գործընթացը, ինչպես նաև ստացողի օրգանիզմի անմիջական հակազդեցությունները: Գերզգայական ընկալման գործընթացի առաջին երկու փուլերում անհրաժեշտ է գիտակցության որոշակի վիճակ, որտեղ առավել չափով կնվազեցվեն զգայական ընկալման ակտիվությունն ու տրամաբանական մտածողությունը (հիպնոտիկ վիճակ, խորը քուն, տրանս, հոգեկան թուլացում): 2

Այս մասին տես` Рицль М. Парапсихология: Факты и мнения. – Львов – Киев, 1999, էջ 138

Այսպիսի վիճակներում գիտակցությունն ամբողջովին կտրվում է սովորական զգայական ընկալումից, տրամաբանական մտածողությունից: Նման վիճակները ստանում են «մոնոիդեիզմ» անվանումը և բնութագրվում որպես կենտրոնացում գիտակցության միակ գաղափարի վրա: Գերզգայական ընկալման միջոցով ստացվող տպավորություններն ունեն որոշակի յուրահատկություններ: Նախ ընդգծվում է դրանց ձևավորման գործընթացի չափազանց դանդաղ ընթացքը. ստացվող մտապատկերը ձևավորվում է աստիճանաբար, մաս-մաս: Հաջորդ յուրահատկությունը մտապատկերի դրվագայնությունն է: Գերզգայական ընկալման դեպքում, որպես կանոն, իրադարձությունն ամբողջապես չի պատկերվում, ներկայանում են միայն դրա առանձին դրվագները: Եվ վերջապես, գերզգայական ընկալման պտապատկերի երրորդ առանձնահատկությունը դրա սիմվոլային ձևն է: Ստացվող տեղեկությունը ներկայանում է սիմվոլների տեսքով, ինչը թույլ է տալիս դրանք մեկնաբանել տարբեր ձևերով: Չնայած այն հանգամանքին, որ գերզգայական ընկալման արդյունքում ստացվում են այնպիսի տվյալներ, որոնք հասանելի չեն սովորական զգայական ընկալմանը, այդուհանդերձ, այդ տվյալների հավաստիությունը աչքի չի ընկնում բարձր մակարդակով: Հնարավոր է, որ դա կապված լինի ստացված տպավորությունների գիտակցական մեկնաբանության հետ, հնարավոր է, որ հենց տպավորությունն է իր հետ բերում որոշակի սխալներ և անհամապատասխանություններ: Բոլոր դեպքերում, գերզգայական ընկալման միջոցով ստացվող ինֆորմացիան մեծամասամբ չի համապատասխանում իրականությանը: Ընդհանուր առմամբ առանձնացվում են որոշակի գործոններ, որոնք անմիջականորեն ազդում են գերզգայական ինֆորմացիայի հավաստիության վրա: Դրանցից առավել կարևորվում են` 1.ընկալողի ներշնչանքներն ու նախատրամադրվածությունները, 2. ստացվող ազդանշան ների ճանաչման հետ կապված խնդիրները, 3. ստացված իմֆորմացիայի իմաստի աղավաղումը, 4. երևակայական մտապատկերների ներխուժումը գիտակցություն, 4. կողմնակի տպավորությունների ընկալումը, 5. ստացված տվյալների սխալ մեկնաբանությունները, 6. ստացված տվյալների սխալ ներկայացումը:

Գնահատման գործառույթ Հուզազգացմունքային ոլորտ

Հույզերը հոգեկան գործընթացների և վիճակների հատուկ դաս են, որոնք արտահայտում են անհատի համար նրա ակտիվացված պահանջմունքների բավարարման հնարավորության տեսանկյունից շրջապատող իրականության, երևույթների և իրավիճակի նշանակությունը: Հույզերի միջոցով իրականացվում է իրավիճակի գնահատման գործառույթը: Գնահատումն իրականանում է որոշակի սանդղակների միջոցով, որոնք որոշում են ինչպես առանձին երևույթների, այնպես էլ ընդհանուր իրավիճակի վտանգավորությանանվտանգության, հաճելիության-տհաճության, համակրանքի-հակակրանքի և այլն աստիճանը: Հույզերը, սովորաբար ունենում են իրադրական բնույթ և դրսևորվում են անմիջականորեն` կախված կենսամիջավայրի ընթացիկ պայմաններից: Հույզերը մեծ դեր են խաղում միջավայրում անհատի կողմնորոշման ընթացքում: Կախված այն հանգամանքից, թե ինչ գնահատականի է արժանանում տվյալ երևույթը կամ իրավիճակը, անհատը կարող է խուսափել դրանից կամ ձգտել դրան (փախչել վտանգավոր կամ տհաճ իրավիճակից` գտնելով առավել անվտանգ, հաճելի միջավայր): Մյուս կողմից, հույզերն ունեն ազդանշանային նշանակություն, որը դրսևորվում է ինչպես անհատական, այնպես էլ միջանձնային մակարդակում: Որոշ դեպքերում, երբ հնարավոր չէ մտածական վերլուծության ենթարկել իրավիճակի բոլոր կողմերը (դեպքերի կտրուկ

զարգացում, ժամանակի անբավարարություն), հենց հույզերի միջոցով է իրականանում իրավիճակի գնահատումը: Այս դեպքում հուզական հակազդեցությունն է ցույց տալիս իրավիճակի նշանակությունը անհատի համար, որոշում նրա հետագա գործողությունների բնույթը: Միջանձնային մակարդակում հույզերի արտաքին դրսևորումների միջոցով հնարավոր է իմանալ դիմացինի համար իրավիճակի նշանակությունը, ինչը հնարավորություն է տալիս ինչ-որ չափով կանխատեսել նրա հետագա գործողությունները: Հույզերն արտաքնապես դրսևորվում են խոսքի տեմպի և ինտոնացիայի, միմիկայի, պանտոմիմիկայի, ներքնապես` ապրումների ձևով: Հույզերի դրսևորումները տարբերվում են ինտենսիվության աստիճանով: Ըստ այդմ առանձնացվում են որոշակի հուզական վիճակներ, որոնք բնութագրվում են հոգեկան գործընթացների ուժաբանական բնութագրիչներով: Հուզական վիճակներն են` Տրամադրություն - կայուն հուզական վիճակ, հոգեկան գործընթացներն ունեն համաչափ, աստիճանական ընթացք: Կիրք – բարձրացված լարումով հուզական վիճակ, հոգեկան գործընթացները դառնում են առավել շարժուն, արտահայտված: Աֆեկտ – պայթյունանման հուզական վիճակ, հոգեկան գործընթացների դրսևորումները կտրուկ են, անկառավարելի, բնութագրվում է գիտակցական, կամային վերահսկման թուլացմամբ:

Հույզերի դասակարգումը : Չնայած իրենց ընդհանրությունների, հույզերը տարբերվում են որոշակի չափանիշներով: Համաձայն այդ չափանիշների իրականացվում է հույզերի դասակարգումը: Գործունեության ակտիվության որոշման տեսնակյունից տարբերակվում են հույզերի սթենիկ և ասթենիկ տարատեսակները: Սթենիկ հույզերը նպաստում են գործունեության ակտիվացմանը, անհատին տալիս են ուժ, եռանդ, ինքնավստահություն, հաստատակամություն: Որպես սթենիկ հույզեր կարելի է նշել ցասումը, հպարտությունը: Ասթենիկ հույզերը թուլացնում են կամքը, առաջ են բերում ընդհանուր պասիվություն: Ասթենիկ հույզերի թվին են պատկանում ամոթը, վիշտը, վախն իր որոշ դրսևորումներով: Հույզերի դասակարգման երկրորդ չափանիշը դրանց հիմքերում ընկած պահանջմունքների բնույթն է: Կախված այն հանգամանքից, թե ինչպիսի պահանջմունքների բավարարման տեսնակյունից է գնահատվում իրավիճակը, առանձնացվում են կենսաբանական (ցածրագույն) և հոգևոր (բարձրագույն) հույզեր: Կենսաբանական հույզերն առաջանում են, երբ իրավիճակը գնահատվում է կենսաբանական պահանջմունենրի (քաղց, ծարավ, սեռական պահանջմունք և այլն) տեսանկյունից: Հույզերի այս տարատեսակը հատուկ է 50

բարձրակարգ կենադանիներին: Բարձրագույն հույզերը հոգևոր պահանջմունքների (հասարակական, բարոյական, իմացական, գեղագիտական) հետ կապված հույզեր են: Հույզերի այս տարատեսակը հատուկ է միայն մարդակնց: Հույզերի դասակարգման երրորդ չափանիշը պահանջմունքների բավարարման հետ կապված անհատի սուբյեկտիվ ապրումների բնույթն է: Այս չափանիշով առանձնացվում են բացասական և դրական հույզեր: Բացասական հույզերը դրսևորվում են անբավարարվածության դեպքում, տհաճ ապրումների (ատելություն, հակակրություն), դրականները` բավարարվածության պարագայում, հաճելի ապրումների (ուրախություն, համակրանք) տեսքով: Եվ վերջապես, հույզերի դասակարգման չորրորդ չափանիշը դրանց նյարդաֆիզիոլոգիական հիմնավորվածության չափանիշն է: Այս տեսանկյունից առանձնացվում են հիմնային և երկրորդական հույզեր: Հիմնային հույզերն ունեն կոնկրետ նյարդաֆիզիոլոգիական հիմք և համապատասխան արտաքին դրսևորումներ: Երկրորդական հույզերն առաջ են գալիս հիմնային հուզերի հիմքի վրա և կրկնում են նրանց դրսևորումները: Օրինակ` տխրությունը հիմնային է, իսկ թախիծը դրանցի բխող երկրորդական հույզ է: Ի տարբերություն հույզերի, որոնք ունեն անմիջական, իրադրական բնույթ, զգացմունքները հարաբերականորեն հարատև են և արտահայտում են անհատի կայուն հուզական վերաբերմունքը որևէ երևույթի, իրի, մեկ այլ անհատի հանդեպ: Զգացմունքների արտաքին, ֆիզիոլոգիական դրսևորումներն առավել թույլ են արտահայտված: Դրանք ավելի շատ հասարակական, քան ֆիզիոլոգիական բնույթի են, կապված են մարդու հասարակական պահանջմունքների հետ: Կախված առարկայից` առանձնացվում են ինտելեկտուալ զգացմունքներ – արտահայտում են անհատի հուզական կայուն վերաբերմունքը իմացական գործընթացի, դրա հաջող կամ անհաջող ընթացքի հանդեպ: բարոյական զգացմունքներ – արտահայտում են անհատի հուզական կայուն վերաբերմունքն այլ անհատի, անհատների, կամ հասարակության նկատմամբ: գեղագիտական զգացմունքներ – արտահայտում են անհատի հուզական կայուն վերաբերմունքը կյանքի փաստերի հանդեպ, դրանց գեղագիտական արժեքի տեսանկյունից:

Վարքի կարգավորման գործառույթ

ԿԱՄԱՅԻՆ ՈԼՈՐՏ Կամքը ներքին և արտաքին արգելքները հաղթահարելու միջոցով դեպի գիտակցաբար ընտրված նպատակը շարժվելու ընդունակություն է: Վարքի գիտակցական կարգավորումն իրականանում է հենց կամքի միջոցով:

Կամային գործողությունները կարող են իրականանալ պարզ և առավել բարդ ձևերով: Պարզ կամային գործողությունները, հիմնականում, կատարվում են ավտոմատաբար, երբ նպատակադրման փուլին անմիջապես հաջորդում է նպատակի իրականացման փուլը: Բարդ կամային գործողության դեպքում նպատակադրման և իրականացման փուլերի միջև ընկած են մի քանի միջանկյալ փուլեր: Բարդ կամային գործողության փուլերն են` նպատակադրում,նպատակի գիտակցում – նպատակին հասնելու միջոցների, հնարավորությունների կշռադատում – այդ իսկ հնարավորություններն ամրապնդող կամ մերժող մոտիվների առաջացում – մոտիվների պայքար և ընտրություն – վերջնական որոշման ընդունում – դրված նպատակի իրականացում: Կամային գործընթացներում մեծ է հույզերի ազդեցությունը. դրանք կարող են արգելակել կամ խթանել կամային գործողությունների ընթացքը: Անհատի գործունեության արդյունավետությունն անմիջականորեն կապված է նրա կամային ոլորտի առանձնահատկություններից: Դրանք որոշում են ինչպես կատարվող գործողությունների ուժաբանական, այնպես էլ բվանդակային կողմերը: Անձի առավել հաճախ հանդիպող կամային որակներն են` նպատակասլացությունը – սեփական գործողությունները դրցած նպատակին ծառայեցնելու ընդունակություն, համառություն – երկարատև դժվարությունները հաղթահարելու համար սեփական ուժերի կենտրոնացման ընդունակություն, զսպվածություն – նպատակադրմանը հասնելուն խանգարող գործողությունները, զգացմունքները, հույզերն ու մտքերը զսպելու ընդունակություն, հաստատակամություն – արագ, հիմնավորված որոշումներ ընդունելու և դրանք ի կատար ածելու ընդունակություն նախաձեռնողականություն – անհրաժեշտ գործողություններ նախաձեռնելու ընդունակություն, ինքնուրույնություն – սեփական համոզմունքներին և հայացքներին հավատարիմ մնալու ընդունակություն, կազմակերպվածություն - սեփական գործողությունների պլանավորման և կարգավորման ընդունակություն, կարգապահություն – սեփական վարքը ընդունված նորմերին համապատասխանեցնելու ընդունակություն, քաջություն – նպատակին հասնելու համար վախերն ու տագնապները հաղթահարելու, առկա վտանգը անտեսելու ընդունակություն, կատարողականություն – ճշգրտորեն և ժամանակին իր առջև դրված խնդիրները կատարելու ընդունակություն: Կամայանի հատկությունների ձևավորումը մեծապես կախված է դաստիարակությունից: Ներգրավվելով կրթական գործունեության մեջ երեխայի մոտ աստիճանաբար զարգանում են ինքնակարգավորման մեխանիզմները: Գործելով ընդհանուր ռեժիմով և գրաֆիկով, ենթարկվելով որոշակի կանոնների 52

արդեն իսկ կրտսեր դպրոցական տարիքում երեխայի մոտ նկատվում է սեփական վարքի գիտակցական կարգավորում: Սկսած 13-14 տարեկանից` երեխայի մոտ ձևավորվում և կայունանում են կամային առանձնահատկությունները: Կամքի ախտահարումները: Կամային որակների բացակայությունը կամ չափազանց արտահայտվածությունը հանգեցնում է կամային կարգավորման գործառույթի խանգարմանը: Որպես կամային ոլորտի խանգարումները առանձնացվում են` Անկամություն – ընդհանուր առմամբ չի դիտարկվում որպես կամքի ախտաբանական տարատեսակ, քանի-որ հանդիպում է նաև հոգեպես առողջ մարդկանց մոտ և կարող է դրսևորվել հանգամանքների ազդեցությամբ, լինել սխալ դաստիարակության արդյունք: Բնութագրվում է անհատի կամային հատկությունների անբավարարությամբ, հաստատակամության բացակայութ յամբ, ընդունված որոշումներն ի կատար ածելու անկարողությամբ: Աբուլիա – ցանկությունների, ձգտումների, գործունեության խթանիչների ախտաբանական բացակայություն: Առաջանում է գլխուղեղի ճակատային մասերի զանգվածային ախտահարման դեպքում: Հիպերբուլիա կամային ակտիվության ախտաբանական բարձրացում, բնութագրվում է գործունեության ընթացքում կամքի անտեղի գերիշխմամբ: Հիպոբուլիա – հոգեկանի ախտաբանական վիճակ, որը բնութագրվում է ցանկությունների և գործունեության խթանիչների թուլացմամբ: Պարաբուլիա - կամքի ախտաբանական դրսևորում, բնութագրվում է սկսված գործողություններն անավարտ թողնելու երևույթով:

Հաղորդակցում և խոսք Մարդկային գործունեության անքակտելի մասն է կազմում հաղորդակցումը: Լինելով հասարակական էակ, մարդն իրականացնում է հասարակական բազմաթիվ փոխհարաբերություններ, որոնց անհրաժեշտ պայման է հանդիսանում փոխհասկացումը: Մարդկային հասարակության պատմական 53

զարգացման ընթացքում ձևավորվել են որոշակի ընդհանուր արտահայտչական միջոցներ, որոնք ստեղծում են հասարակության անդամների կողմից փոխհասկացման հնարավորություն: Հաղորդակցական գործընթացը ենթադրում է որոշակի կառուցվածքային տարրերի առկայություն, որոնցով որոշվում է հաղորդակցական գործողության կառուցվածքը: Հաղորդակցության կառուցվածքային տարրերն են` հաղորդողը (տրանսլյատոր կամ կոմունիկատոր), հաղորդագրությունը, հաղորդագրության փոխանցման ուղին կամ միջոցը, հաղորդման հասցեատերը (ռեցիպիենտ): Յուրաքանչյուր հասարակություն, հասարակական խումբ ունի հաղորդակցման մշակված, բոլորի կողմից ընդունված և հասկանալի միջոցներ: Ընդ որում, այդ միջոցները կարող են ունենալ ինչպես խոսքային (վերբալ), այնպես էլ ոչ խոսքային (ոչ վերբալ) բնույթ: Ըստ այդմ, տարաբաժանվում են հաղորդակցման վերբալ և ոչ վերբալ տարատեսակները: Վերբալ հաղորդակցումն իրականանում է խոսքային կառուցների միջոցով, խոսքային գործունեության ընթացքում: Խոսքային գործունեությունը որոշիչ դերակատարում ունի ինչպես հասարակական (հասարակական փոխհարաբերություններ), այնպես էլ ներքին (մտածական գործունեություն) ակտիվության ընթացքում: Խոսքային գործունեությունը հնարավոր է դառնում լեզվի, դրա առանձին միավորների` բառերի, դրանց համադրությունների` բառակապակցությունների և նախադասությունների միջոցով: Խոսքի միջոցով իրականացվում է փորձի փոխանակում, իրական երևույթների նշանակում և ընդհանրացում, սեփական մտքերի և ապրումների արտահայտում: Ըստ այդմ տարբերակվում են խոսքի հետևյալ գործառույթները` 1. ինֆորմացիայի փոխանակում – իրականանում է հասարակական հարա բերությունների ընթացում: Կարող է լինել անմիջական (երբ զրուցակիցները հաղորդակցվում են անմիջականորեն) և միջնորդավորված (երբ զրուցակիցները բաժանված են տարածության և ժամանակի որոշակի ատվածով): 2. ներհոգեկան բովանդակությունների արտահայտում – իրականանում է հասարակական մակարդակում, սեփական մտքերի, ապրումների, կարծիքների, դիրքորոշումների ներկայացման ձևով: 3. նշանակման գործառույթ – իրականանում է մտածական մակարդակում, որպես առանձին երևույթների, առարկաների, իրերի նշանակում համապատասխան հասկացություններով: Հանդիսանում է բոլորի համար ընդհանուր և հասկանալի հասկացությունների ձևավորման կարևոր օղակ: 4. ընդհանրացման գործառույթ – առանձին հասկացությամբ բնական երևույթների, իրերի, առարկաների ամբողջ դասի նշանակումն է, որի միջոցով հնարավոր է դառնում մտածական գործունեությունը: Չնայած այն հանգամանքին, որ տվյալ հասարակության մեջ ընդունված խոսքային կառույցները, խոսքի միավորներն ընդհանուր են հասարակության բոլոր անդամների համար, այդուհանդերձ, յուրաքանչյուր անհատի խոսք բնութագրվում է որոշակի յուրահատկություններով, որոնք որոշում են նրա 54

խոսքի ուժաբանական և բովանդակային որակները: Այս առումով առանձնացվում են խոսքի հետևյալ որակները` 1. խոսքի բովանդակայնություն – արտահայտում է խոսքի մեջ ներկայացվող մտքերի ծավալը, կախված է խոսեցողի պատրաստվածությունից: 2. խոսքի հասկանալիություն - արտահայտում է ունկնդիրների կողմից խոսքի բովանդակության ըմբռնման, հասկացման աստիճանը, կախված է ունկնդիրների պատրաստվածության մակարդակի և խոսքի բովանդակության համապատասխանության աստիճանից: 3. խոսքի արտահայտչականություն – արտահայտում է խոսքի հուզական հագեցվածության մակարդակը, դրսևորվում է ինտոնացիայի և շեշտադրությունների միջոցով: 4. խոսքի ազդեցիկություն – արտահայտում է ունկընդիրների մտքերի, զգացմունքների և գործողությունների վրա ունեցած ազդեցությունը: Խոսքի տարատեսակները: Կախված խոսքի ուղղվածության, խոսքային գործունեության մեջ ներգրավված կողմերի քանակության և արտահայտման ձևերի բնույթից տարաբաժանվում են խոսքի հետևյալ տարատեսակները` ըստ ուղղվածության` արտաքին – խոսքն ուղղված է մեկ այլ անձի, ստանում է արտաքին դրսևորում ներքին – խոսքն ուղղված է հենց խոսողին, չի ստանում որևէ արտաքին դրսևորում, ըստ արտահայտման ձևի` բանավոր – իրականանում է խոսքային կառույցների, մտքերի արտասանման միջոցով, գրավոր – իրականանում է խոսքային կառույցների, մտքերի գրառման, պատկերման միջոցով, աֆեկտիվ – իրականանում է հույզերի արտահայտման, մեծամասամբ բացականչությունների և ձայնարկությունների միջոցով, ըստ խոսքային հաղորդակցման մեջ ներգրավված կողմերի քանակության` մենախոսություն (մոնոլոգ) խոսքն ուղղված է հենց խոսողին: Ի տարբերություն ներքին խոսքի, ստանում է արտաքին (գրավոր կամ բանավոր) արտահայտություններ, երկխոսություն (դիալոգ) – խոսքն ուղղված է որևէ ունկնդրի (կամ ունկընդիրների), խոսքային հաղորդակցման բոլոր մասնակիցներն ակտիվ են և խոսում կամ ունկնդրում են հերթականությամբ, բազմախոսություն (պոլիլոգ) – խոսքն ուղղված է որևէ ունկնդրի (կամ ունկընդիրների), խոսքային հաղորդակցման մասնակիցները խոում են միաժամանակ, հռետորական խոսք – նման է մենախոսությանը, սակայն այս դեպքում հասցեատերն անորոշ է կամ ընդհանրապես բացակայում է:

Ոչ վերբալ հաղորդակցումն իրակականում է միմիկայի (դիմաշարժ), պանտոմիմիկայի և ժեստերի միջոցով: Ոչ վերբալ հաղորդակցում կարող է իրականանալ նաև խոսքի ընթացքում, երբ կարևորվում են ոչ թե խոսքի իմաստային, այլ հնչունային, ձայներանգային որակները: Այս առումով կարևորվում են ձայնի բարձրությունը, խոսքի տեմպը, ընդհատումները, շեշտադրումները, ելևէջները: Ոչ վերբալ հաղորդակցման միջոցներ են նաև լացը, ծիծաղը:

Անձի անհատական առանձնահատկություններ Խառնվածք Հոգեկան գործընթացների և վիճակների դրսևորումները, դրանց ուժաբանական և բովանդակային արտահայտություններն անմիջականորեն կախված են անձի անհատական առանձնահատկություններից: «Անհատական հոգեկան առանձնահատկություններ» հասկացութ յամբ նշանակվում են անհատի հոգեկանի կայուն, հաստատուն, կրկնվող դրսևորումները, հոգեկան գործընթացների ուժաբանական առանձնահատկությունները, անհատի վերաբեր մունքը շրջապատող աշխարհի երևույթների նկատմամբ: Դրանց միջոցով յուրաքանչյուր առանձին անհատ տարբերվում է իր վարքային դրսևորումներով, գործունեության ուղղվածությամբ, հակազդեցությունների յուրատիպությամբ: Անձնային առանձնահատկությունները դրսևորվում են երկու հարթություններում: Մի դեպքում, երբ դրանց միջոցով արտահայտվում են վարքային դրսևորումների յուրահատկությունները, կենսամիջավայրի պայմաններին ցույց տրվող հակազդեցությունների ուժաբանական և բովանդակային առանձնահատ կությունները, խոսքը խառնվածքի և բնավորության մասին է: Անձնային առանձնահատկությունների դրսևորման երկրորդ մակարդակը կապված է անձի զարգացման հնարավոր ուղղվածության, զարգացման ներուժային հնարավորությունների հետ, որոնք նկարագրվում են ընդունակությունների և հմտությունների միջոցով: Ընդ որում, հարկ է հիշել, որ անձնային առանձնահատկությունները կարող են լինել բնածին և ձեռքբերովի: Բնածին առանձնահատկությունները հարաբերակա նորեն հաստատուն են և չեն փոփոխվում շրջակա միջավայրի ազդեցություններից: Ի տարբերություն դրանց, ձեռքբերովի առանձնահատ կությունները ձևավորվում են անձի անհատական զարգացման ընթացքում, նրա կենսագործունեության արդյունքում և կարող են ձևափոխվել որոշակի ազդեցությունների հետևանքով: Սովորաբար, որպես բնածին անհատական առանձնահատկութ յուններ դիտարկվում են խառնվածքն

ու ընդունակութ յունները: Բնավորությունն ու հմտությունները համարվում են ձեռքբերովի: Խառնվածքը (լատ. temperamentum – համահարաբերական խառնուրդ, խառնվածք) անձի գործունեության ու վարքի ուժաբանական և հուզական կողմերը բնութագրող անհատական յուրահատկությունների ամբողջությունն է: Անձի ուժաբանական առանձնահատկությունները առավել կայուն և հաստատուն են այլ հոգեբանական յուրահատկությունների համեմատութ յամբ: Դրանք բնութագրվում են հոգեկան գործընթացների և վիճակների ինտեն սիվության աստիճանով, դրանց ընթացքի արագությամբ, տեմպով, ռիթմով, ինչպես նաև իմպուլսիվությամբ (բռնկունությամբ): Խառնվածքի հիմնական բաղադրիչներն են` ընդհանուր հոգեբանական ակտիվությունը, շարժողականությունը, հուզականությունը: Խառնվածքի յուրահատ կություններով են պայմանավորվում անձի հակազդեցությունները որոշակի իրավի ճակներին: Այդուհանդերձ, պարտադիր չէ, որ միևնույն խառնվածքով մարդիկ նույն պայմաններում գործեն միևնույն կերպ: Խառնվածքների տարբերակման առաջինը հայտնի տեսությունը խառնվածքների հումորալ (լատ. humor – հեղուկ, հյութ) տեսությունն է (առաջ է քաշվել Հիպոկրատի, մ.թ.ա. V դ. և Գալենի, մ.թ.ա. II դ. կողմից), որտեղ կարևորվում է օրգանիզմում չորս հիմնական հեղուկների` արյան (լատ. sanguis, սանգվե), ավիշի (լատ. phlegma, ֆլեգմա), մաղձի (լատ. chole, խոլե) և սև մաղձի (լատ. melan chole – մելան խոլե) բաղադրությամբ: Երկրորդը կառուցվածքային (կոնստիտուցիոնալ) տեսությունն է (հեղինակներ` Կրեչմեր, Շելդոն, 20-րդ դար, 20-40-ական թվականներ), որտեղ խառնվածքի առանձնահատկությունները կապվում են օրգանիզմի կառուցվածքային առանձնահատկությունների (դրա ֆիզիկական կառուց վածքի, մարմնի առանձին մասերի հարաբերակցման) հետ: Երրորդ տեսության մեջ (Պավլով) կարևորվում է կենտրոնական նյարդային համակարգի գործունեությունը: Ներկայումս առաջին երկու տեսություններն ունեն զուտ պատմական նշանակություն, այդուհանդերձ, հումորալ տեսության կողմից ընդունված տերմինաբանությունը շարունակում է մնալ որպես խառնվածքների դասակարգման միջոց: ԽԱՌՆՎԱԾՔՆԵՐԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Խառնվածքների հումորալ տեսության մեջ առանձնացվում են չորս հիմնական տիպեր (համաձայն որոշ աղբյուրների նախասկզբնական տեսքով այն ներառել է 9 կամ 13 տիպեր, որոնցից միայն չորսն են հետագայում ընդհանրացվել և պահպանվել): Այդ տիպերն են` սանգվինիկ, , ֆլեգմատիկ խոլերիկ, մելանխոլիկ : Սանգվինիկ – աչքի է ընկնում ակտիվության, գործունակության բարձր մակարդակով, շարժումների արագությամբ և աշխուժությամբ, դիմախաղի (միմիկայի) հարստությամբ և բազմազանությամբ, խոսքի արագ տեմպով: Սանգվինիկները ձգտում են տպավորությունների արագ փոփոխությունների, հեշտությամբ և արագ կերպով արձագանքում են շրջակա իրադարձություններին, 57

հաղորդակցվող են: Հույզերը հիմնականում դրական են, արագությամբ առաջանում և փոփոխվում են: Անհաջողություններն ապրում են համեմատաբար արագ և հեշտությամբ: Անբարենպաստ պայմաններում և ոչ ճիշտ դաստիարակության հետևանքով կարող են զարգանալ ցրվածություն, շտապողականություն, մակերեսայնություն: Ֆլեգմատիկ – ունի հոգեկան ակտիվության ցածր մակարդակ, դանդաղկոտ է, դիմախաղը արտահայտիչ չէ: Ֆլեգմատիկները դժվարությամբ են գործունեության մի ձևից անցնում մյուսին, հարմարվում նոր իրավիճակին: Նրանց մոտ գերակշռում է հանգիստ, անվրդով տրամադրությունը: Զգացմունքներն ու հույզերը աչքի են ընկնում հաստատունությամբ, կայունությամբ: Անբարենպաստ պայմաններում դրսևորում են ալարկոտություն, հույզերի գունատություն, սովորույթ դարձած միանման գործողություններ կատարելու հակում: Խոլերիկ – աչքի է ընկնում հոգեկան ակտիվության բարձր մակարդակով, գործողությունների առույգությամբ, կտրականությամբ, շեշտակիությամբ, շարժումների ուժով և դրանց արագ տեմպով, պոռթկունությամբ: Խոլերիկները հակված են տրամադրության կտրուկ փոփոխությունների, բռնկուն են, անհամբեր, երբեմն լինում են ագրեսիվ: Սկզբունքային են և նախաձեռնող: Անբարենպաստ պայմաններում և սխալ դաստիարակության արդյունքում անբավարար հուզական հավասարակշռությունը կարող է հանգեցնել սեփական հույզերը կառավարելու անընդունակության: Մելանխոլիկ – բնութագրվում է հոգեկան ակտիվության ցածր մակարդակով, շարժումների և խոսքի դանդաղությամբ և զսպվածությամբ: Շուտ է հոգնում: Ունի բարձր հուզական զգայունակություն: Հույզերը խորն են և կայուն, արտաքնապես թույլ արտահայտված: Գերակշռում են բացասական հույզերը: Անբարենպաստ պայմաններում կարող է զարգանալ բարձր հուզական խոցելիություն,կարող է պարփակվել, ինքնամեկուսանալ: Հումորալ տեսության կողմից առանձնացվող խառնվածքի տիպերին համապատասխանում են պավլովյան տեսության մեջ առանձնացվող տիպերը: Պավլովը, որպես անհատական տիպերի տարբերակման չափանիշներ ընդունում է նյարդային համակարգի դրսևորման ուժաբանական որակները` ուժը (ուժեղթույլ), հավասարակշռվածությունը (հավասարակշիռ – անհավա սարակշիռ) և շարժունությունը (շարժուն – սակավաշարժ կամ իներտ): Ընդ որում, այս չափանիշներով դասակարգվում են ոչ միայն մարդիկ, այլև բարձրակարգ կենդանիները: Ուժը բնութագրում է նյարդային համակարգի դիմացկունությունը երկար և լարված գործունեության ընթացքում: Ուժեղ նյարդային համակարգով մարդին չեն արձագանքում մանրուքներին, առույգ են, վիրավորվող չեն: Հավասարակշռությունը ցույց է տալիս նյարդային համակարգի կայունության աստիճանը: Այսպիսի մարդիկ քիչ են կախված միջավայրի փոփոխվող պայմաններից, առավել չափով ակտիվ են, քան ռեակտիվ: Շարժունությունը 58

նյարդային համակարգի այնպիսի որակ է, որով բնութագրվում է դրա վերածրագրավորման, վերամիցման ընդունակությունը: Շարժունությունը թույլ է տալիս արագ հարմարվել իրականության փոփոխվող պայմաններին, ընկալել նոր իրադրությունն առանց ավելորդ հապաղումների: Համեմատելով խառնվածքի հումորալ և պավլովյան դասակարգումները, հնարավոր է դրանց միջև գտնել որոշակի ընդհանրություններ: Այսպես` սանգվինիկ տիպին համապատասխանում է բարձրագույն նյարդային համակարգի ուժեղ-հավասարակշռված-շարժուն, ֆլեգմատիկին` ուժեղհավասարակշռված-իներտ, խոլերիկին` ուժեղ-չհավասարակշռված-շարժուն տիպերը: Մելանխոլիկ խառնվածքը բնութագրվում է նյարդային համակարգի թուլությամբ: Անդրադառնալով խառնվածքի կոնստիտուցիոնալ տեսություններին, հարկ է նշել, որ այստեղ մարդու հոգեկան գործունեության ուժաբանական որակները դրվում են անմիջական կախվածության մեջ նրա ֆիզիկական կառուցվածքից: 20րդ դարի 20-ականներին գերմանացի հոգեբույժ Կրեչմերը հայտնաբերեց և հիմնավորեց անհատի հոգեկան տիպի և նրա ֆիզիկական կազմվածքի միջև կապի առկայությունը: Նա առանձնացրեց չորս կառուցվածքային տիպեր, որոնցից յուրաքանչյուրը բնութագրվում է յուրահատուկ հոգեկան որակներով: Ֆիզիկական կառուցվածքի չորս տիպերն են` աստենիկ, պիկնիկ, ատլետիկ և դիպլաստիկ տիպերը: Աստենիկները բարձրահասակ են, թույլ կազմվածքով, հարթ կրծքավանդակով, ձգված դեպքով և երկար, բարակ քթով: Նրանց ուսերը նեղ են, ոտքերը` երկար: Պիկնիկները հիմնականում ճարպակալման հակվածություն ունեցող միջին հասակի կամ կարճահասակ մարդիկ են: Նրանց դիմագծերը սահուն են, կրծքավանդակը` ուռուցիկ, մեծամասամբ գեր են: Պիկնիկներն աչքի են ընկնում կարճ պարանոցով և կլոր գլխով: Ատլետիկները բարձր կամ միջին հասակի մարդիկ են, մարմնի համահավասար և ուժեղ կառուցվածքով: Նրանց մոտ զարգացած է մկանային համակարգը, ունեն լայն ուսեր, նեղ կոնքեր և արտահայտված դիմային ոսկորներ: Դիպլասիտկ տիպը բնութագրվում է վատ ձևավորված, անհամաչափ մարմնի կառուցվածքով: Կրեչմերն առանձնացնում է նշված կառուցվածքային տիպերին համապատասխանող խառնվածքներ, որոնց տալիս է շիզոթիմիկ, իքսոթիմիկ և ցիկլոթիմիկ անվանումները: Շիզոթիմիկ խառնվածքը համապատասխանում է կառուցվածքային աստենիկ տիպին: Նա ինքնամփոփ է, զսպված, խնայող, հավասարակշռված: Շիզոթիմիկը պասիվ է գործողությունների մեջ, ինքնաներշնչվող, կամակոր է ու դժվար է հարմարվում փոփոխվող պայմաններին: Իքսոթիմիկ խառնվածքը բնութագրում է ատլետիկ կառուցվածքով մարդկանց: Սրանք հանգիստ, քիչ տպավորվող, զսպված ժեստերով և դիմախաղով մարդիկ են: Ատլտիկներն աչքի չեն ընկնում մտածողության ճկունությամբ, դժվար են հարմարվում իրավիճակի փոփոխություններին: Հակված են ռիսկի, քաչ են, սիրում են իշխել: Պիկնիկ ֆիզիկական կառուցվածքին համապատասխանում է ցիկլոտիմիկ խառնվածքի տիպը: Այսպիսի մարդիկ 59

շփվող են, ունեն ռեալիստական հայացքներ: Սիրում են հարմարավետ կյանք, հակված են շատակերության: Ցիկլոտիմիկներն ուրախ են, շատախոս, կատակասեր: Դիպլասիտկ տիպի համար չի առանձնացվում որոշակի խառնվածքի տիպ: Մեկ այլ հետազոտող, ամերիկացի Շելդոնն առանձնացրեց խառնվածքի երեք` վիսցերոտոնիկ (նաև էնդոմորֆ), սոմատոտոնիկ (նաև մեզոմորֆ) և ցերեբրոտոնիկ (նաև էկտոմորֆ) տիպերը, որոնցից յուրաքանչյուրին համապատասխանում է մարմնի որոշակի կառուցվածք: Վիսցերոտոնիկները (ստամոքսային տիպ) բնութագրվում են հարմարավետության և շատակերության հակումով: Նրանք բարեհոգի են, դանդաղկոտ, սակայն գործնական: Շփվող են և տանել չեն կարող միայնությունը: Սոմատոտոնիկների (մկանային տիպ) մոտ առավել ընդգծված է մկանային գործունեության հակումը: Նրանք ֆիզիկապես ուժեղ են, դիմացկուն, սնվում և քնում են չափավոր: Ձգտում են արկածների և հակված են ռիսկի: Ցերեբրոտոնիները (ուղեղային տիպ) զսպված են, ծածկամիտ ու լարված: Խուսափում են ուրախ, աղմկոտ, զվարճալի միջավայրերից: Շելդոնի կողմից առանձնացված տիպերը որոշակիորեն համապատասխանում են կրեչմերյան դասակարգամ տիպերին. պիկնիկ-վիսցերոտոնիկ, ատլետիկսոմատոտոնիկ, աստենիկ-ցերեբրոտոնիկ: Անհատական հոգեբանական տիպերի յուրատիպ դասակարգում է տալիս շվեյցարացի հոգեբան Կարլ Յունգը: Նրա դասակարգման հիմքում ընկած են երկու` հոգեկան ակտիվության ուղղվածության և գերակայող գիտակցական ֆունկցիայի չափանիշները: Առաջին չափանիշով Յունգն առանձնացնում է ինտրովերտների և էքստավերտների: Ինտրովերտների ակտիվությունն ուղղված է հիմնականում դեպի նրանց ներաշխարհը, ներքին ապրումներն ու մտապատկերները: Ինտրովերտներին քիչ են հետաքրքրում արտաքին իրադարձությունները: Նրանք խուսափում են շփումներից, ինքնամփոփ են, մեկուսացած: Ի տարբերություն նրանց էքստարվերտներն ամբողջովին տրվում են արտաքին միջավայրի ազդեցությանը: Նրանց համար առավել կարևոր է այն, ինչը կատարվում է դրսում, արտաքին շրջապատում: Էքստրավերտները շփվող են, սիրում են խնջույքներ և ուրախ միջավայրեր: Կախված գերակշռող գիտակցության գործառույթից` Յունգն առանձնացնում է զգայական, մտածական, զգացմունքային և ինտուիտիվ տիպերը: Իրականության հետ մարդու փոխհարաբերություններն, ըստ Յունգի, իրականանում են գիտակցության գործառույթների միջոցով, որոնք չորսն են` մտածողություն, զգայություն, զգացմունք և ինտուիցիա: Այդուհանդերձ, այդ գործառույթները չեն կարող հավասարապես արտահայտված լինել, ինչի հետևանքով մեզնից յուրաքանչյուրն ընկալում է իրականությունն իր մոտ գերակշռող գործառույթի տեսանկյունից: Զգայության միջոցով մենք իմանում ենք ինչ-որ երևույթի առկայության մասին, մտածողության միջոցով բացահայտվում են մեզ շրջապատող երևույթների էական կողմերը: Զգացմունքները գնահատում են այդ երոևույթները և ամբողջական իրադրությունը: Ինտուիցիան մեզ տալիս է 60

ամբողջական պատկերացում իրականության մասին: Հետևաբար, զգայական տիպի համար առավել կարևոր են զգայությունների միջոցով ստացվող տվյալները, երևույթների առկայությունն ու բացակայությունը: Նրանց համար կարևոր չեն դրանց էական կողմերը, որոնք, սակայն, հանդիսանում են մտածական տիպի աշխարհաճանաչման հիմնական բովանդակությունը: Մտածական տիպի մարդիկ փորձում են բացատրել ցանկացած երևույթ, բացահայտել դրանց էությունը: Նրանց համար առավել կարևորվում է իմաստը, քան ձևը: Զգացմունքային տիպն առավել կարևորում է իր համար երևույթի արժեքը, անկախ դրա ձևից և բովանդակությունից: Ամեն ինչ որոշվում է սեփական անձի համար երևույթի նշանակությամբ: Ինտուիտիվ անձինք առավել վստահում են իրենց ինտուիցիային, քան զգայություններին ու մտածողությանը: Նրանք կարծես ընկալում են իրականության այն կողմերը, որոնք հասանելի չեն անմիջական դիտարկման: Ինտուիտիվ մարդիկ հակված են միստիցիզմի:

Բնավորություն Ի տարբերություն խառնվածքի, որն արտահայտում է անձի դրսևորումների ուժաբանական կողմերը և ունի բնածին բնույթ, բնավորությունը արտահայտում է անձի վերաբերմունքն իր կենսամիջավայրի, իրեն շրջապատող առարկաների, իրերի, մարդկանց, իր իսկ գործունեության, հասարակության հանդեպ և կարող է ձևավորվել ու փոփոխվել անհատական զարգացման ընթացքում: Եվ, եթե խառնվածքի մեջ անձը բացահայտվում է իր ուժաբանական կողմով, ապա բնավորության մեջ ներկայանում են նրա բովանդակային առանձնահատկությունները: Բնավորությունը վարքի մեջ դրսևորվող անձի անհատական էական որակների համադրությունն է, որում արտահայտվում են անձին առավել հատուկ, էական յուրահատկությունները: Բնավորության հիմնական որակների որոշումը հնարավորություն է տալիս կանխատեսելու անձի հնարավոր դրսևորումները: Որպես շրջապատի երևույթների հանդեպ վերաբերմունքի արտահայտություն, բնավորությունը դրսևորվում է մի քանի մակարդակներում: Առաջին մակարդակը գործունեության հանդեպ անձի վերաբերմունքն է, որը բնութագրվում է այնպիսի որակներով, ինչպիսիք են նախաձեռնողականությունը, աշխատասիրությունը, պատասխանատվությունը, պարտաճանաչությունը: Երկրորդ մակարդակում բացահայտվում են այլ մարդկանց նկատմամբ անձի վերաբերմունքը ցույց տվող որակներ` բարեհոգությունը, ընկերասիրությունը, նրբանկատությունը և այլն: Բնավորության գծերի երրորդ խումբն արտահայտում է սեփական անձի հանդեպ վերաբերմունքը և բնութգրվում այնիպսի որակներով, ինչպիսիք են`

ինքնաքննադատողականությունը, հպարտությունը, ինքնավստահությունը: Չորրորդ մակարդակում արտահայտվում է առարկաների հանդեպ անձի վերաբերմունքը` խնայողությունը, առատաձեռնությունը, կոկիկությունը և այլն: Բնավորությունն արտահատվում է անձի արարքներում, խոսքի առանձնահատկություն ներում և արտաքին տեսքի մեջ: Նրա արարքները, խոսքի տեմպն ու հուզականությունը, ձայնի բարձրությունը, դեմքի արտահայտությունը, մարմնի դիրքը, կառուցվածքը, քայլելու ձևը, շարժումները կարող են բացահայտել անձի բնավորության որոշակի էական գծեր: Ընդ որում, որոշ դեպքերում այդ ամենը կարող է ենթարկվել փոփոխությունների` կախված անձի մասնագիտական գործունեությունից, կյանքի պայմաններից և այլն: Պարզ է, որ այս դեպքում փոփոխվում են նաև բնավորության գծերը: Սկզբունքորեն հնարավոր չէ դասակարգել բնավորությունն այն ձևով, ինչպես դա արվում է խառնվածքի դեպքում: Այդուհանդերձ, յուրաքանչյուր անձ ունի որոշակիորեն արտահայտված բնավորության գծեր, որոնք կարող են նույնությամբ հանդիպել նաև այլ անձանց մոտ: Ըստ այդմ, առանձնացվում են բնավորության շեշտվածության տիպեր: Եվ, չնայած որ այդ դասակարգումը հիմնվում է պսիխոպատիկ խանգարումների դասակարգման վրա, այդուհանդերձ, բնավորության շեշտվածության տիպերն արտացոլում են նաև հոգեպես առողջ մարդու բնավորության հիմնական գծերը: Բնավորության շեշտվածության հիմնական տիպերն են (ըստ Լեոնգարդի և Գնուշկինի)` 1. ցիկլորիդ տիպ – լավ և վատ տրամադրության փուլերի անընդհանտ հերթափոխում: 2. հիպերտիմ տիպ – մշտական բարձր տրամադրություն, բարձրացված հոգեկան ակտիվություն, աշխատանքը ավարտին չհասցնելու միտում: 3. լաբիլ տիպ – իրավիճակից կախված տրամադրության կտրուկ փոփոխություններ: 4. աստենիկ տիպ – արագ հոգնածություն, բարձրացված գրգռողականություն, դեպրեսիայի և հիպոխոնդրիայի հակում: 5. սենզիտիվ տիպ – բարձրացված տպավորվողականություն, վախկոտություն, սեփական թերարժեքության սուր զգացում: 6. փսիխաստենիկ տիպ – բարձրացված տագնապայնություն, կասկածամտություն, անհաստատակամություն, ինքնավերլուծության հակում: 7. շիզոիդ տիպ – մեկուսացվածություն և պարփակվածություն, հուզական սառնություն, հաղորդակցման խանգարումներ: 8. էպիլեպտոիդ տիպ – թախծոտ տրամադրության հակում, ագրեսիվության և դաժանության դրսևորումներ, կոնֆլիկտայնության բարձր մակարդակ, պեդանտություն: 9. պարանոյալ տիպ – բարձրացված կասկածամտություն, նեղացկոտություն, գերակայման ձգտում, ուրիշների կարծիքների հանդեպ անհանդուրժողականություն, բարձր կոնֆլիկտայնություն:

10. հիստերոիդ տիպ – սուտասանություն, կեղծիքների հակվածություն, սեփական անձի հանդեպ այլոց ուշադրությունը գրավելու կարիք, փառասիրություն: 11. դիստիմ տիպ – մշտական ցածր տրամադրություն, դեպրեսիայի հակում, վատատեսություն, կենտրոնացվածություն կյանքի մռայլ կողմերի վրա: 12. անկայուն տիպ – ուրիշների ազդեցությանը հեշտությամբ տրվելու հակում, նոր տպավորությունների որոնում, մակերեսային, անկայուն հարաբերությունների ստեղծում: 13. կոնֆորմային տիպ – չափազանցեցված երնթարկվողականություն, այլոց կարծիքների ազդեցության տակ ընկնելու հակում, քննադատողականության և նախաձեռնողականության անբավարարություն: ԸՆԴՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՀՄՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Անհատական առանձնահատկությունների մյուս խումբը ներառում է այնպիսի որակներ, որոնք դրսևորվում են գործունեության ընթացքում և բնորոշում անձի կողմից գործունեության որոշակի տիպերի տիրապետելու, հաջողությամբ անհրաժեշտ գործողություններ կատարելու հնարավորությունը: Անհատական առանձնահատկությունների այս խմբի բովանդակությունները նշանակվում են «ընդունակություններ» և «հմտություններ» հասկացություններով: Ընդունակությունները անձի անհատական-հոգեբանական այնպիսի առանձնահատկութ յուններ են, որոնք հանդես են գալիս որպես նրա կողմից հաջողությամբ և արդյունավետ կերպով որևէ գործունեություն ծավալելու անհրաժեշտ պայման: Ընդունակություններից են կախված գիտելիքի յուրացման, հմտությունների ձևավորման արագությունը, խորությունը, հեշտությունն ու ամրությունը: Չնայած այն հանգամանքին, որ անձի ընդունակությունները կարող են փոփոխվել, ինչ-որ չափով նույնիսկ զարգանալ նրա անհատական զարգացման ընթացքում, այնուամենայնիվ, ընդունված է ընդունակությունները դիտարկել որպես որևէ գործունեության ծավալելու անձի բնածին հնարավորություններ, իսկ կյանքի ընթացում ձևավորված, ձեռք բերված հնարավորությունները նշանակել «հմտություններ» հասկացությամբ: Ընդ որում, ինչպես նշում է Բ.Տեպլովը, արդեն ձևավորված, իրականացած հմտություններն անհրաժեշտ է տարբերակել դեռևս միայն որպես հնարավորություն հանդես եկող ընդունակություններից: Այսպիսով` «ընդունակություններ» հասկացությամբ նշանակվում է մեկ անձին մյուսներից տարբերող անհատական-հոգեբանական այնպիսի առանձնահատկությունների համալիրը, որոնք ապահովում են որևէ գործունեություն հաջողությամբ կատարելու հնարավորությանը: Ընդունակություններն, ինքնին, դեռևս չունեն կոնկրետ ուղղվածություն, սակայն կանխորոշում են հետագայում ձևավորվող հմտությունների ուղղվածությունը, 63

դրանց ձևավորման գործընթացի ուժաբանական (արագություն, խորություն, ամրություն և այլն) որակները: Մեզանից յուրաքանչյուրն առանձնանում է իր ընդունակություններով, որոնց տարբերությունների հիմքերում կարող են ընկած լինել այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են` նյարդային համակարգի որոշակի առանձնահատկությունները, իմացական ակտիվությունն ու ինքնակարգավորման մակարդակը, զգայարանների կառուցվածքագործառնական յուրահատկությունները: Ընդունակությունների բնույթն ու որակը որոշող նշված և այլ առանձնահատկություններով են պայմանավորված հմտությունների ձևավորման ուղղությունները, ձեռքբերումների մակարդակն ու զարգացման արագությունը: Ընդունակությունները զգում են դրսևորման կարիք: Եթե, ինչ-ինչ պատճառներով դրանք չեն զարգացվում, ապա ժամանակի ընթացքում մարում են: Ընդունակություններն անմիջականորեն դրսևորվում են համապատասխան գործունեության մեջ հմտությունների ձևավորման ընթացքում: Ընդ որում, տարբերակվում են ընդհանուր և հատուկ ընդունակություններ: Ընդհանուր ընդունակություններն անձի այնպիսի անհատական առանձնահատկություններ են, որոնք ապահովում են գործունեության տարբեր տարատեսակներ իրականացնելու, տարաբնույթ գիտելիքներ յուրացնելու և տարբեր ուղղվածություն ունեցող հմտությունների ձևավորման գործընթացի հարաբերական հեշտությունն ու արդյունավետությունը: Հատուկ ընդունակություններն արտահայտում են մարդու որակների այնպիսի համակարգ, որը հնարավորություն է տալիս հասնել բարձր արդյունքների գործունեության որևէ առանձին, կոնկրետ ոլորտում(արվեստ, սպորտ, գիտություն և այլն): Ընդ որում, հնարավոր է ավելի մասնավորեցնել ընդունակությունների դրսևորման նշված ոլորտները (արվեստ` նկարչություն, երաժշտություն, գրականություն, պոեզիա և այլն, սպորտ` մարտարվեստներ, թիմային խաղեր, ինտելեկտուալ մարզաձևեր և այլն, գիտություն` մաթեմատիկական գիտություններ, բնական գիտություններ, հումանիտար գիտություններ և այլն): Խոսելով ընդունակությունների մասին` հարկ է նշել, որ բոլոր ընդունակությունների համար կարելի է առանձնացնել դրանց առաջնային և օժանդակ որակները: Այսպես` գրական ընդունակություննեում առաջնային են ստեղծագործ երևակայության և մտածողության յուրահատկությունները, հիշողության մտապատկերների արտահայտվածությունն ու պատկերավորությունը, խոսքի նրբերանգների ընկալման հնարավորությունը: Մաթեմատիկական ընդունակությունների մեջ առաջնային են այնպիսի որակներ, ինչպիսիք են` ընդհանրացման կարողությունը, մտածական գործընթացների ճկունությունը, մտքերի ուղիղ ընթացքից դրանց հակադարձ ընթացքին հեշտությամբ անցնելու հնարավորությունը: Մանկավարժական ընդունակություններում ընդգծվում են մանկավարժական տակտը, 64

դիտողականությունը, աշակերտների հանդեպ սերն ու հարգանքը, գիտելիք հաղորդելու պահանջմունքը: Անհատական զարգացման ընթացքում ընդունակությունները դրսևորվում են որոշակի հերթականությամբ: Այսպես` երաժշտական ընդունակությունները, սովորաբար, դրսևորվում են այլ ընդունակություններից առավել շուտ: Բավականին վաղ են դրսևորվում նաև մաթեմատիկական ընդունակությունները: Վերացական գաղափարների ընդհանրացման, փիլիսոփայական ընդունակությունները դրսևորվում են ավելի ուշ շրջանում: Հոգեբանության մեջ առանձնացվում են ընդունակությունների երկու` վերարտադրական և ստեղծագործական մակարդակներ: Վերարտադրական ընդունակություններն ապահովում են արդեն առկա գիտելիքի, հմտությունների յուրացման գործընթացի արդյունավետությունը: Ստեղծագործական ընդունակություններն ընկած են նորի ստեղծման հնարավորության հիմքերում: Սակայն հարկ է հիշել, որ ցանկացած վերարտադրական գործունեություն իր մեջ ներառում է ստեղծագործականության տարր և հակառակը: Այնպես որ, ընդունակությունների նշված մակարդակների առանձնացումն ունի խիստ պայմանական բնույթ: Մյուս կողմից, տարբերակվում են տեսական և գործնական ընդունակություններ: Տեսական ընդունակություններն արտահայտում են անձի հակումը վերացական-տեսական կառուցումներին, մտորումներին, այն դեպքում, երբ գործնական ընդունակությունները որոշում են անձի հակվածությունը դեպի կոնկրետ, առարկայական գործողությունները (կազմակերպչական, քաղաքական, առևտրական և այլ ընդունակություններ): Չնայած այն հանգամանքին, որ որոշ դեպքերում տեսական և գործնական ընդունակությունները փոխլրացնում են միմյանց, լինում են դեպքեր, երբ դրանք ակնհայտորեն հակադրվում են: Խոսելով ընդունակությունների մասին, հարկ է նշել, որ առանձին անձանց մոտ կարող են զարգացած լինել տարբեր ուղղվածություն ունեցող ընդունակություններ, սակայն դրանցից մեկը, որպես կանոն, առավել ընգծված է և առաջատար: Մյուս կողմից, տարբեր մարդկանց մոտ կարող են դրսևորվել միևնույն ուղղվածությամբ ընդունակություններ, որոնք, սակայն, իրարից տարբերվում են արտահայտվածության մակարդակով: Այնպես որ, կարող են տարբերվել ինչպես ընդունակությունների բովանդակային որակները (երաժշտական, նկարչական, մաթեմատիկական և այլ ընդունակություններ), այնպես էլ դրանց արտահայտվածության աստիճանը: Ամենացածր մակարդակում մենք խոսում ենք ուղղակի ընդունակության առկայության մասին: Այն դեպքում, երբ ընդունակությունն ունենում է զգալիորեն աչքի ընկնող արտահայտվածություն, խոսում ենք տաղանդի մասին: Ընդունակությունների դրսևորման բարձրագույն մակարդակը հանճարեղությունն է, որտեղ այդ դրսևորումների արտահայվածությունը հասնում է իր ամենաբարձր նշանակությանը:

Հմտությունները ձևավորվում են ընդունակությունների հիմքերի վրա, անմիջական գործունեության, ուսուցման, վարժանքների ընթացքում: Հմտությունները կարող են ձևավորվել նաև համապատասխան ընդունակության բացակայության պայմաններում, սակայն այսպես ձևավորված հմտությունների կիրառման արդյունավետությունն անհամեմատ ավելի ցածր է այն դեպքերի համեմատությամբ, երբ հմտությունները ձևավորվում են համապատասխան ընդունակությունների հիմքերի վրա: Այդուհանդերձ, հնարավոր է աշխատանքի և վարժանքների միջոցով փոխհատուցել ընդունակության բացակայությունը կամ թույլ արտահայտվածությունը և հասնել զգալի արդյունքների` գործունեության որևէ կոնկրետ ոլորտում: Հմտություններն ունեն ձեռքբերովի բնույթ և, շատ դեպքերում, հանդես են գալիս որպես գործունեության կատարողական բաղադրիչներ (այսպես` դաշնակահարի կատարողական վարպետության մակարդակն անմիջականորեն կապված է պարբերաբար կրկնվող վարժանքների ընթացքում ձեռք բերված հմտություններից, սակայն դրա հետ անհրաժեշտաբար պետք է զուգակցվի բնածին երաժշտական ընդունակություն, որպեսզի հնարավոր լինի խոսել վիրտուոզ երաժշտական կատարման մասին): Հմտությունները ձևավորվում և զարգանում են վարժանքների, մարզումների, պարապմունքների ընթացքում` նախնական դանդաղ և հատվածաբար կրկնվող շարժումներից հասնելով ավտոմատիզմի որոշակի մակարդակի: Ավտոմատիզմը հմտությունների արդյունավետ կիրառման հիմնական չափանիշն է: