RCHITECT. A 1
Jaren ‘30 woning Wat typeert deze woning?
Verborgen binnenwereld
Het ontwerp door de ogen van ontwerper en bewoners
Oude meesters Oeds de Leeuw Wieland
aftrap
H. VAN DEN HEUVEL EN BEWONERS VERTELLEN HUN VERHAAL 1
ARCHITECT. Algemene hoofdredactie Hidde van den Heuvel Supervisor Caroline Kruit Initiatief Artez Academie van de Bouwkunst Coverfotografie Hidde van den Heuvel Publicatie 15 juni 2017, nummer 1
2
inhoud 4 14 16 26 28
Wat typeert... de jaren ‘30 woning? De jaren ‘30 woning, wetenschappelijk onderzoek
“Ik wil de spil zijn tussen ‘het idee’ en ‘de uitwerking’!” Interview, Tom Sibelt
Verborgen binnenwereld vol geschiedenis Reportage, H. van den Heuvel en bewoners doen hun verhaal
Boek van de week De koepel van Brunelleschi
Colomn Het woord is ongehoord
3
wat typeert...
DE JAREN 30 WONING
INLEIDING
IN DE KANTLIJN Nu de huidige huizenmarkt weer langzaam hersteld neemt de vraag naar jaren ’30 woningen ook weer toe.
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK - Jaren ’30 woningen,
De woningen zijn (weer) mateloos populair ten opzichte
iedereen kent ze. Of het nu een oorspronkelijke jaren
van de naoorlogse woningen, zo blijkt uit onderzoek
’30 woning is of een hedendaagse jaren ’30 woning, in vrijwel iedere woonplaats is de woning terug te vinden. De centrale vraag in dit wetenschappelijk onderzoek is daarom: wat typeert nu daadwerkelijk de jaren ’30 woning?
van Architect Jurgen van der Ploeg, over de smaak van de gemeente Haarlem. De resultaten spreken voor zich: de huizen in de Haarlemse wijken die na de Tweede Wereldoorlog waren gebouwd – zo’n tachtig procent van het totale aantal – werden gewaardeerd
Om tot een juiste conclusie te komen is er eerst een
met gemiddeld een 5,5 op een schaal van 1 tot 10. De
analyse gemaakt over wat de oorspronkelijke jaren ’30
woningen uit de periode 1945-1995 kwamen zelfs niet
woning typeert. Ik heb gekeken naar wat de esthetische
verder dan een 4,5. Alleen dankzij de Vinexwijken van
kenmerken zijn, zowel exterieur als interieur. Daarnaast
na 1995 kreeg de naoorlogse woningbouw nog een
zet ik de woning in het perspectief van de leidende
mager zesje.
architectuurstijl van voor de oorlog. Waar heeft de woning zijn invloeden vandaan? Vervolgens wordt de status van de jaren ’30 woning in de hedendaagse tijd geanalyseerd, door te kijken naar
Ondanks deze cijfers zijn de jaren ’30 woningen (/voororlogse woningen) maar voor een relatief kleine doelgroep te betalen. Waar in de 17e eeuw het bezit van een grachtenhuis een statussymbool voor de
dezelfde elementen. Past het in de huidige architectuur
geslaagde burger was, lijkt dat nu te gelden voor het
stijl? En bovenal, hoe verschilt de nieuwgebouwde jaren
jaren ‘30 huis. Dit is niet alleen nu zo, maar ook vóór de
’30 woning van de oorspronkelijke jaren ’30 woning?
oorlog: de aanvankelijke doelgroep was de welvarende
Door het beantwoorden van deze vragen moet er een
burgerij uit de hogere middenklasse die buiten het
antwoord gegeven worden op de hoofdvraag: Wat typeert
centrum wilden wonen. (bron 1)
de jaren ’30 woning?
4
G
5
LEIDENDE ARCHITECTUUR STIJL JAREN ‘30 kenmerkt enkel functionaliteit terwijl de vooroorlogse woning
functionaliteit
koppelt
aan
esthetische
schoonheid. De laatste werd vrijwel direct omarmt en is al ruim 80 jaar een stijlicoon. Terwijl de eerste langzaam uitgekotst werd en pas de laatste jaren enigszins erkend werd. (Bron 1) Pas in de jaren ’30 kreeg de woning pas zijn merknaam en werd het gezien als een algemene ‘balansstijl’. Joost Kingma beschrijft de woning treffend: „Modern en traditioneel, vernieuwend en conservatief, rede en gevoel en stad en land worden hierin met elkaar verbonden”, schrijft hij. (Bron 3) Bernard Hulsman, beschrijft de woning als volgt: “De jaren ’30 stijl is de laatste huiselijke, rijke architectuurstijl die de twintigste eeuw heeft opgeleverd”. Hij plaatst het Afbeelding 1:jaren 30 stijl (Foto: Alberf Verkerk)
in het perspectief van de leidende architectuur van een
De esthetische kenmerken bouwwerken valt vaak eeuw geleden. “De stijl begon een eeuw geleden als een samen met de architectuurstijl die in de desbetreffende
mengelmoes van nieuwe stijlen als het rationalisme van
tijdsperiode heerst. Zo ook in de woningbouw. De Berlage, de Delftse School, de Amsterdamse School en wederopbouw woning bijvoorbeeld, oogt anders dan de de prairie style van Frank Lloyd Wright, de Amerikaanse jaren ’30 woning van voor de oorlog en zijn totaal niet
architect die in het begin van de twintigste eeuw voor
populair onder de bevolking. De wederopbouw woning
veel Nederlandse architecten gold als de modernste ter wereld.” (Bron 1)
6
ESTHETISCHE KENMERKEN OORSPRONKELIJKE JAREN ’30 WONING De oorspronkelijke jaren ’30 ontleent zijn uiterlijk elkaar samenhangt. Het kopiëren van een jaren ’30 voornamelijk aan de stijl van de Amsterdamse school. woning is dan ook geen makkelijke opgave. De Amsterdamse School is ontstaan in de jaren ’10 en ’20 van de twintigste eeuw. Een groep architecten, Naast deze drie primaire basiselementen van het exterieur kunstenaars en beeldhouwers vond dat de versobering
worden de woningen verfraaid met veel van de volgende
van de woningbouw niet wenselijk was dus kozen zij een
secundaire elementen:
eigen stroming. Een stroming die zich kenmerkt door de toepassing van veel baksteen, horizontale lijnen en grote
- Erkers: de meest voorkomende extrusie van het
dakoverstekken die (meestal) op één of meerde plekken hoofdvolume. Erkers worden zowel aan voorgevels als ‘slechts’ 3 meter boven het maaiveld liggen en zo zorgen zijgevels geplaatst en wordt dikwijls gecombineerd met voor een menselijke schaal een overgang van maaiveld balkons. naar de nokhoogte. Dit zijn dan ook direct drie basiselementen die de jaren ’30 woning typeert, zoals ook duidelijk zichtbaar is op onderstaande afbeelding.
Afbeelding 2: serre (Foto: werkspot.nl)
- Serres: serres hebben vaak een individueler karakter Afbeelding 1: dakoverstek en horizontale lijn (Foto: Luuk Kramer)
De bakstenen gevels hebben horizontale lijnen waardoor
doordat het vaak als volumen uitsteekt van het hoofdvolume. Toch intrigeert het altijd met het karakter en de compositie van de gevel. Er ontstaat een mooie
de woningen eerder breed dan hoog ogen. Deze overgang van het dak naar de serre naar het maaiveld. horizontaliteit zorgt voor een schitterende balans met
Hierdoor krijgt de compositie een menselijke maat, waar
het verticale steile dak. Daarnaast zorgen bijzondere
de bewoners doorgaans zo naar opzoek is in een woning.
metselwerkverbanden en gevelversieringen in baksteen Doordat het onderdeel uitmaakt van zowel het exterieur voor verfraaiing van de gevel en geven dakkapelen schaal als interieur van de woning is de serre waardevolle en aan het dakvlak. Zo ontstaat een compositie waarbij de
wellicht onmisbare toevoeging van de typerende jaren
verhoudingen tussen deze elementen erg nauw met
’30 woning.
7
8
9
Afbeelding 1: dakoverstek en horizontale lijn (Foto: Luuk Kramer)
ook functioneel bij aan de werking van de woning. Omdat het een overdekte buitenruimte is kan de ruimte in ieder jaargetijde gebruikt worden. - Stoepen, trapjes en luifels: fraaie maaiveldafwerkingen en overkappingen kunnen tot slot voor de puntjes op de i zorgen en geven geleidelijke overgangen van buiten Afbeelding 3: serre (Foto: Hoogdesign, Rosmalen)
naar binnen, zodat het binnengaan bijna een ritueel is geworden.
- Bloembakken: zoals op onderstaande afbeelding te zien is, worden bloembakken gebruikte ter plaatse van kozijnen. Dit vergroot het huiselijke gevoel wat de bewoner zo aantrekt bij een jaren ’30 woning.
- Ensuit kamer Een boekenwand met daarin een doorgang naar een Afbeelding 4 Bloembakken (Foto: Sontrop architectuur)
- veranda’s: het verschil met de serre is vaak groot. De veranda staat in alles los van zijn hoofdvolume: in kleur, materialisatie en detail. De veranda is daarnaast een subtiele overgang van binnen naar buiten. Dit draagt
Afbeelding 5 serre/veranda (Foto van Lobensels architect)
10
Afbeelding 8: en uit kamer (Foto http://www.obly.com/blog/laat-jeinspireren-door-de-pracht-van-de-jaren-30-stijl)
- Afwerkingen met granito vloeren en glas in lood ramen De granitovloer werd vaak toegepast in de entreehal en/ of sanitaire ruimtes. Het is een relatief goedkope vloer, maar echter met een rijke uitsraling.
Afbeelding 9: Granito vloer en glas in lood raam (Foto http://www.obly. com/blog/laat-je-inspireren-door-de-pracht-van-de-jaren-30-stijl)
ESTHETISCHE KENMERKEN HEDENDAAGSE JAREN ’30 WONING Omdat vijfentwintig jaar geleden de oorspronkelijke vrijstaand huis als een enorme villa omtoveren tot een jaren ’30 woningen al erg populair en schaars waren, jaren 30 paleis. De jaren 30 stijl is dus op alle woningen zorgden commerciële bouwers voor een alternatief:
toe te passen: van laagbouw tot hoogbouw.”
nieuwbouwwoningen in jaren ’30 stijl. Nieuwe woonwijken
Deze steekproef is een treffend voorbeeld van hoe men
worden sindsdien compleet in deze stijl gerealiseerd.
niet om moet gaan met een complexe woning als de jaren ’30 woning.
Omdat de vraag naar jaren ’30 woningen hoog is zijn er veel ontwikkelaars die kansen zien om nieuwe woonwijken in deze stijl te laten bouwen. Niet zelden geeft dit een bevredigend gevoel. Deze kopieën benaderen lang niet altijd het kwaliteitsniveau van het origineel. Wat is daar de oorzaak van? Wat verschilt de hedendaagse jaren ’30 woning van de oorspronkelijke jaren ’30 woning? Tijdens de zoektocht naar een antwoord heb ik onderzocht met
Afbeelding 11: jaren ’30 woning (Foto https://www.huisbouwen.nl)
welke benadering ontwikkelaars tegenwoordig jaren Wanneer, na het lezen, de blik vervolgens op ‘30 woningen realiseren. Door middel van meerdere bovenstaande afbeelding valt, moet meteen snappen dat willekeurige steekproeven op websites kwam ik de
dit niet de manier is om het iconische huis te realiseren.
volgende uitspraak op de website van een ontwikkelaar De oorspronkelijke jaren ’30 woning kan niet voor het (huisbouwen.nl) tegen:
karretje gespannen worden. Het is geen magische formule welke zomaar op iedere woonvorm toegepast
“Een hedendaagse architect kan zowel een kleiner
kan worden doormiddel van het ‘opplakken’ van één van 11
(hiervoor geanalyseerde) stijlkenmerken. Esthetisch
- Eén of meerdere rolschermen maken plaats voor een
hebben bovenstaande woningen weinig tot niets te maken
veranda.
met de klassieke jaren dertig woning. Commercieel - Dakramen vervangen de dakkapellen zal het echter zeer aantrekkelijk zijn. Pas één kenmerk van de oorspronkelijke jaren ’30 woning toe en het valt tegenwoordig te verkopen onder de noemer ‘jaren ’30 woning’. Dit is tevens de manier van ontwerpen geweest bij de andere ‘jaren ’30 woningen’ die op de site stonden. Aan de hand van esthetische kenmerken van de oorspronkelijke jaren ’30 woningen worden de drie woningen geanalyseerd.
Afbeelding 12, 13, 14: hedendaagse jaren ’30 woning (Foto https://www. huisbouwen.nl/de-jaren-30-bouwstijl/)
- Erkers ontbreken, wel is er plaats voor een serre met ONTBREKEN VAN OORSPRONKELIJKE JAREN ’30 balkon ELEMENTEN:
- Geen gebruik van dakkapellen - Entree wordt niet verfraaid met een stoep. CONCLUSIE Waar gedurende jaren ’10, ’20 en ’30 de woning voornamelijk voortgekomen is uit esthetische overwegingen, in het leven gebracht door de Amsterdamse School, is de insteek anno 2017 anders. De hedendaagse woningen worden gerealiseerd uit financieel en commercieel
- Dakhelling is niet stijl genoeg, de minimale dakhelling
aantrekkelijke overwegingen, waardoor al snel over de
moet zo’n 50 graden zijn, en de dakoverstekken zijn
esthetica heen gewalst wordt. Waar de klassieke jaren
relatief kort.
’30 woning een zorgvuldig opgebouwde compositie is,
- De gevel toont geen detaillering in metselwerk en/of is de hedendaagse woning een verzameling van losse andere verfraaiingen
elementen van een oorspronkelijke jaren ’30 woning,
- Horizontale lijn in de gevel ontbreekt bij afbeelding b uitzondering daargelaten. en c
Daarnaast, meent Kingma, staat de nieuwe woning tegenwoordig in een andere context. Zo was en is de stedenbouwkundige opzet van jaren ’30 wijken erg aantrekkelijk: royale kavels, veelal tweekappers, brede lanen met grote bomen die de ruimte krijgen, veel groen en pleinen en parken (bron 3). De huidige context is anders, de woningen zijn tegenwoordig in alle soorten wijken terug te vinden. Dit wordt mede ingegeven
12
doordat ontwikkelaars de woning nu ook voor de lagere Uit deze analyse kan een conclusie met een kleine middenklasse toegankelijk probeert te maken en zo
knipoog gegeven worden. Ondanks, of misschien wel
de doelgroep enorm wil vergroot. De woning wordt op
juist dankzij, de huidige massaproductie onderscheiden
deze manier een soort massa product, voor iedereen
de écht zorgvuldig gecomponeerde jaren ’30 woningen
toegankelijk. En zoals algemeen bekend is, staan zich des te sterker. massaproducten niet bekend om hun fijne details. Bronnenlijst 1.Bernard Hulsman (2016). Waarom het jaren-dertighuis zo geliefd is Geraadpleegd op 28-03-2017 via https://www.nrc.nl/nieuws/2016/10/21/huis-als-een-maatpak 2.Huisbouwen.nl (2016). De jaren 30 bouwstijl Geraadpleegd op 30-03-2017 via https://www.huisbouwen.nl/de-jaren-30-bouwstijl/ 3.Kingsma, J. Doss, G., 2016, De magie van het Jaren ’30 huis. VanTilt, Nijmegen
SAMENVATTEND LEIDENDE ARCHITECTUURSTIJL JAREN ‘30
HEDENDAAGSE ARCHITECTUURSTIJL
- Amsterdamse school (1916 -1940)
- Postmodernisme (1980-nu)
- expressionistische stroming die een reactie is
- Tegenreactie op de moderne architectuur die met
op het sobere Rationalisme.
principes als form follows function was ontdaan van
- Michel de Klerk, Piet Kramer en J.M. van der Meij
versieringen, details en lokale trekken.
- Kenmerkend: gebruik van veel baksteen en
- Fantasievolle detailleringen en verwijzingen naar het
het toepassen van versieringen in de (vaak
verleden.
plastische) gevels
- De belangen van de individuele gebruiker (de vraag)
- De esthetische belangen worden bóven de
worden bóven de esthetica gesteld.
ruimtelijke en praktische functionaliteit gesteld.
- Ontwerp aanpassen op wensen van de gebruiker
OORSPRONKELIJKE JAREN ‘30
HEDENDAAGSE JAREN ’30 WONING
- Drie primaire kenmerken: baksteen, stijl dak met
- Drie primaire kenmerken slecht ten dele aanwezig,
grote dakoverstekken (1 meter)
(dakoverstek maximaal 0,7 meter)
- Talloze secundaire kenmerken/verfraaiingen
- Secundaire kenmerken zijn economisch niet
- Ontwerpkeuzes vanuit esthetisch oogpunt
aantrekkelijk
- Ruime opzet van kavels, de woning krijgt ruimte
-Ontwerpkeuzes vanuit commercieel oogpunt
- Beperkte doelgroep: hoge middenklasse
-Type verkaveling van ondergeschikt belang
- Uniek product
- Voor meerdere doelgroep aantrekkelijk - Massaproduct
13
interview TOM SIBELT (22) IS EEN ARCHITECTUURSTUDENT OP DE ACADEMIE VAN DE BOUWKUNST
Wanneer wist je dat je je architect wilde worden?
tot een ontwerp leiden. Dit is tevens mijn manier van
Dit wist ik in het tweede jaar van de HBO bouwkunde. In
presenteren en overtuigen. Door middel van duidelijke
het eerste leerjaar kregen we les over alle facetten van de en gestructureerde procestekeningen neem ik mijn bouw, waaronder de bouwtechniek en architectuur. Bij
toehoorder stap voor stap mee in mijn gedachtewereld
het kiezen van een studierichting, in het tweede jaar, heb
en uiteindelijk in mijn overtuiging van het ontwerp.
ik gekozen voor de ‘Architectuur’ omdat hier de relatie tussen de bouwtechniek en de architectuur in terugkomt.
Wat is voor jou de belangrijkste opgave binnen
Uit ervaring is gebleken dat juist dáár mijn uitdaging en
architectuur, nu en in de toekomst?
passie in zitten. Ik wil de man zijn die daar tussenin staat. Ik ben nog bezig een eigen specifieke visie te vormen op De spil zijn tussen ‘het idee’ en ‘de uitwerking’!
architectuur in de brede zin van het woord. Wel kan ik zeggen dat ik het als een grote uitdaging vindt om meer
Wat kun je vertellen over je eigen handschrift?
vooruitgang te boeken in de huidige digitale manier van
Mijn handschrift kenmerkt zich in structuur, duidelijkheid
werken. Relatief recent is de overstap naar 3D modelleren
en doelgerichtheid. Ik ben pragmatisch ingesteld en zal
gemaakt en ik ben ervan overtuigd dat dit ‘de standaard’
niet snel met abstracte ideeën of presentaties komen. Dit moet gaan worden in héél Nederland. zie ik tevens ook als een punt van verbetering. Ik wil leren om ook abstract te kunnen denken en uitvoeren om ook Op welk bureau zou je willen werken met diploma op andere doelgroepen aan te kunnen spreken. Ieder project, zak? ieder persoon vraagt immers om een eigen, specifieke,
Maas Architecten, zonder twijfel. Bij dit bureau staat de
benadering.
architectuur écht boven alles. Ze zijn ook in de positie om daar stelling in te nemen. Dit is niet ieder bureau gegeven.
Hoe
overtuig
je
je
opdrachtgever van de kracht
Wat is voor jou een reden te stoppen met het vak
van je ontwerp?
‘architect’?
Ik formuleer bij aanvang
Alle
van een project altijd een
het project die overal belang bij hebben, behalve de
duidelijke
probleemstelling
architectuur, de esthetische kant van het verhaal. Mensen
en kom vervolgens, stap
die, bewust of onbewust, ideeën tegenhouden en geen
voor stap, tot conclusies die
rekening houden met ónze visie op het project.
14
rompslomp
eromheen.
Belanghebbenden
in
“IK WIL DE SPIL ZIJN tussen h et idee e n de uitwerk ing” 15
16 16
verborgen binnenwereld vol geschiedenis REPORTAGE - Het is de vraag van iedere architect: hoe gaan de gebruikers mijn architectonische visie in de praktijk ervaren? Het studentenhotel aan de In de Betouwstraat en de Eerste Walstraat wordt nu ruim een jaar bewoond. Het gebouw draagt een sterke visie uit, maar wordt deze visie ook in de praktijk beleefd? De ontwerper ontvouwt zijn visie en twee studenten zijn bereid gevonden een dagboek bij te houden over hun beleving van het dagelijkse leven in het hotel.
N
ijmegen is sinds februari 2017 een studentenhotel rijker. Het hotel aan de In de Betouwstraat en de Eerste Walstraat, ontworpen door Hidde van den Heuvel, heeft een karakteristieke uitstraling, passend in zijn omgeving. Zoals iedere ontwerper beoogt ook Van den Heuvel zijn visie over te brengen op de gebruiker. ‘Ik wil de bewoners de unieke geschiedenis van deze locatie laten beleven’ aldus Hidde van den Heuvel.
“De bewoner moet met iedere activiteit de spanning tussen de werelden ervaren”
Studentenhotel, Hidde van den Heuvel
Kunt u beschrijven hoe het plan van eisen van de gemeente er bij aanvang uit zag? “Als eerst wil ik zeggen dat de opdracht waar ontwerpers hun plannen voor konden maken en indienen een openbare aanbesteding was. Het enige
gegeven wat wij als ontwerpers meekregen is het feit dat er een studentenhotel voor 12 bewoners binnen een bruto vloer oppervlak van 60m² gerealiseerd moet worden. Hier ontstond al meteen het eerste ‘probleem’. Alhoewel ik het woord probleem zelf vaak vervang voor het woord uitdaging, want dat zijn ontwerpopdrachten nu eenmaal.” “Het kavel had een te klein oppervlakte voor het grote aantal vierkante meters wat er gerealiseerd moest worden. Aan ons ontwerpers om een oplossing voor dit ruimtegebrek te bedenken. Wat mij betreft waren er drie oplossingen mogelijk: je gaat de lucht in, je gaat de grond in of je betrekt er andere kavels bij. In mijn ontwerp heb ik gekozen voor een combinatie van de eerste twee mogelijkheden.” “Dit heb ik gedaan omdat dit kavel zóveel potentie had, dat ik hier het hele programma naar wilde inrichten. Het betrekken van de buren of het zoeken naar extra beschikbare kavel zou alleen maar afbreuk doen aan deze unieke plek in de stad. Een plek vol historie!” 17
“De wereld van de Eerste Walstraat kun Je als de ultieme tegenpool van de In de Betouwstraat zien.” Wat is het ontwerpconcept van het hotel? “Mijn visie is volledig gebaseerd op de context van het kavel. De geschiedenis, de locatie en de betekenis van de toekomstige functie op deze kavel. Ik zou mijn visie in één woord als volgt willen omschrijven: drie-eenheid.” “Ik constateer twee enorm afwijkende werelden: de wereld van de In de Betouwstraat en de wereld van de Eerste Walstraat. (stap 0) De ene wereld is de wereld van de pracht en praal. De gevels zijn rijk gedecoreerd, ieder afzonderlijk gedetailleerd met ieder zijn eigen unieke uitstraling. De straat staat tevens vol met monumentale panden en is mede daarom een unieke plek in het centrum van Nijmegen.” “De wereld van de Eerste Walstraat kun je als de ultieme tegenpool van de In de Betouwstraat zien. Deze wereld staat in
18
schril contrast met de pracht en praal aan de ‘andere kant’. Aan deze straat liggen de achtergevels van bebouwing aan de In de Betouwstraat. Deze gevels zijn zó rommelig en ruig dat het lijkt alsof ze uit toeval zo ontstaan zijn en jarenlang aan hun lot zijn overgelaten. Wanneer je door deze straat loopt bekruipt je zelfs een licht onveilig gevoel. Wellicht worden deze eigenschappen minder gewaardeerd dan de eigenschappen van de In de Betouwstraat, toch zie ik ze evengoed als onmiskenbare kwaliteiten van de locatie.” En wat is dan die belangrijke ‘derde wereld’ waar u het over heeft? “Dit is de belangrijkste van de drie! Het is namelijk de wereld die het verhaal van de locatie verteld. Ik zal daarom eerst kort uitleggen wat dit verhaal is. De In de Betouwstraat is één van de meest historische straten in Nijmegen.“
Studentenhotel, Hidde van den Heuvel
19
“Niet alleen de architectuur maar ook de bewoners vormen een wereld van verschil”
BG
1eV
Een bladzijde uit het dagboek van Rick, een 4e jaars wiskundestudent. Ik ben Rick Hoogma, 24 jaar en ik volg momenteel één semester op de Hogeschool in Nijmegen. Daarom woon ik nu voor een half jaar in dit nieuwe studentenhotel en kan ik via een dagboek in het kort beschrijven hoe ik een doordeweekse dag in dit bijzondere gebouw, op de derde verdieping, beleef. Vrijdag 3 maart 2017 De dag van mijn laatste examen. Zoals iedere ochtend wordt ik wakker en lijkt het licht door de geperforeerde raamopeningen op een nieuwe manier op het metselwerk te schijnen. Zo ook vanochtend. Eén zonnestraal lichtte precies mijn wiskundestof voor het komende examen aan: een fijne herinnering van wat komen gaat. Ik ben zeer punctueel, ordelijk en gestructureerd ingesteld en heb dan ook nu al een vast ochtendritueel ontwikkeld. Tijdens ieder ontbijt probeer ik patronen te vinden in het mozaïek van de buitenwand van de buren 20
(wat eigenlijk mijn binnenwand is). ‘s Avonds valt mijn oog echter vaak op het metselwerk, wat de wanden, vloeren en het plafond bedekt. Op het eerste gezicht lijkt het metselwerk totaal wild zijn aangelegd, zonder een spoor van structuur. Het is echter verbazingwekkend hoevaak een bepaald metselwerkpatroon zich ondanks dat toch blijft herhalen. Iedere dag zie ik weer ergens anders het specifieke patroon terug. Al om 7 uur loop ik in alle stilte, via de trappen, naar beneden om mijn fiets te pakken om naar school te fietsen. Iedere ochtend zie ik, actrice in spé, Emma vanuit haar Eerste Walstraat-kamer dezelfde wandeling naar beneden maken. We vertelden hoezeer we ons op thuis voelden in onze kamers. Dit was een opvallende conclusie, want geen van ons twee zou ook maar een dag willen ruilen van kamer. Niet alleen de architectuur maar ook de bewoners vormen een wereld van verschil.
Het is een deel van stadsring met woningbouw rondom het historische centrum. De straat ligt zelfs precies op de plek waar vroeger de stadsmuur stond. In de Tweede Wereldoorlog is er echter één van deze kavels gebombardeerd. Door de geallieerden nota bene. Een fatale vergissing, waarbij er een gat is ontstaan in de stadsring, in de In de Betouwstraat.
“Deze gevels zijn zó rommelig en ruig dat het lijkt alsof ze uit toeval zo ontstaan zijn en jarenlang aan hun lot zijn overgelaten.” Dit ene kavel heeft sindsdien altijd leeg gestaan, met als enige toevoeging een muurschildering van kunstenaar Bas Drost in 1955, op beide belendende gebouwen. De derde wereld in mijn ontwerp refereert aan dit gat. Ik vind dat het
gat een onmisbaar gegeven is op deze locatie en dat het daarom een belangrijke rol moet vervullen in de beleving van de bewoners. Ik herstel met mijn ontwerp de historische gevellijnen van beide straten terwijl het historische gat tóch blijft bestaan, in de vorm van een nieuwe binnenwereld. (stap 1) Hoe bent u, vanuit deze visie, tot deze bijzondere uitwerking gekomen? Dit is een proces geweest waarbij ik alle keuzes consequent vanuit mijn visie heb gemaakt. In alle keuzes consequent vanuit mijn visie heb gemaakt. In alle keuzes is de relatie met historische gat, en de andere twee werelden leidend geweest. De grote vraag in dit ontwerp is hoe ik de werelden vorm zou geven. Door voor iedere straat één bouwblok te
21
STAPPENPLAN CONCEPT 0
Eerste Walstraat
In de Betouwstraat
1 De derde (binen)wereld.
4
Strakke gevellijn vs. rommelige gevellijn
?
2
Twee werelden die elkaar otmoeten in het gat: de derde wereld.
3
hoe? Twee bouwblokken met centrale ontmoeting, in het gat.
5
Bouwblok los van zijn belendingen, met transparante zijgevels.
6
Kleine korrelgrootte
Grote korrelgrootte
Bouwblok op korrelgrootte aanpassen
7
zelfvoorzienend
22
afhankelijk
Twee werelden dus twee woonconcepten
Interactie tussen bouwblokken alzijdig maken
N T
ontwerpen, passend bij die wereld, en de bouwblokken los van elkaar te schuiven ontstaat er een ruimte tússen deze bouwblokken (stap 2). Ik heb geconstateerd dat er in de huidige situatie een ontmoeting van twee werelden plaatsvind in het gat. In mijn ontwerp representeren de twee bouwblokken de twee werelden en moet het gat wat hieruit ontstaat de historische waarde van de plek, en de ontmoeting weergeven. Om de waarde van het gat te benadrukken en te behouden wil ik de bouwvolumes los maken van zijn belendingen (stap 3). Dit betekend niet alleen los van de twee wanden maar ook van het maaiveld. Dit gegeven is van belang voor het exterieur maar zeker ook voor het interieur. Door de twee zijkanten van het bouwblok transparant van glas te maken ervaart de bewoner de twee wanden van
het gat alsware zijn binnenwanden. Op deze wijze wordt de bewoner óók binnen op ieder moment herinnerd aan het gat. Op basis van welke gedachte zijn de bouwblokken vervolgens vorm gegeven? Ik heb hiervoor goed gekeken naar de korrelgrootte van de bouwmassa in beide straten (stap 4). In de In de Betouwstraat is er een grote korrelgrootte, waarbij iedere woning als één massa fungeert. In de Eerste Walstraat is er een kleine korrelgrootte, waarbij er allerlij volumes aan de achtergevels ‘geplakt’ zijn. Uitbouwen, terrassen, balkons en schuurtjes staan hier kriskras door elkaar. Daarom heb ik het bouwblok van de In de Betouwstraat als één massa, en het bouwblok van de Eerste Walstraat in meerdere kleine massa’s opgebouwd (stap 5).
23
“Het voelt alsof ik onderdeel uitmaak van een verhaal”
2eV
3eV
Een bladzijde uit het dagboek van Emma, een 1ste jaars Conservatoriumstudent. Ik ben Emma Doorsen, 19 jaar en volg nu een half jaar dramalessen op het Conservatorium. Bij het zoeken naar een woongelegenheid viel mijn oog direct op deze kamers. Ze onderscheidden zich zó van alle standaard kamers. Bij het zien van het gebouw was het al direct een grote inspiratiebron voor mij. Ik moest en zou hier een kamer krijgen, en wel die aan de Eerste Walstraat. De bijzondere, ruige sfeer en de spanning die ik hier ervaarde tijden mijn eerste rondleiding ervaar ik nu nóg, dagelijks. Vrijdag 3 maart 2017 Bijna weekend, nog één uitvoering en ik heb weer een toets gehaald. Voordat ik ga oefen ik eerst nog even het hele stuk. Ik woon op de 2e verdieping, tussen alle andere woningen in maar desondanks ligt mijn kamer precies zo onder het zwarte blok en boven de gemeenschapsruimte dat ik alle privacy heb ik die ik nodig heb. Meestal echter zit ik samen met mijn huis24
genoot op de trap voor mijn entreedeur. Een hele inspiratievolle plek wat vaak als decor dient voor onze trainingen. Het metselwerk gebouw, de muurschilderingen de ontmoetingen die iedere dag plaatsvinden op beide trappenhuizen, maken dit gebouw tot een plek waar ik nooit meer weg wil. Het is ook iedere keer weer bijzonder om eens vanuit de In de Betouwstraat het hotel te zien en te betreden om te beseffen hoeveel mijn eigen leefwereld, mijn eigen kamer, verschilt met die ‘Betouwstraatwereld’. Pas dan besef ik altijd goed hoe goed mijn kamer bij mijn karakter past. Lekker stoer, een beetje excentriek. Het is tijd om te gaan, ik zie Rick al, op zijn vaste tijd, naar beneden lopen. Ik vind die trappen nooit zo erg. Iedere keer weer roept deze korte route naar mijn fiets enorm veel nieuwsgierigheid en energie op. Het is alsof ik onderdeel uitmaak van een verhaal. Het voelt alsof ik door een krater loop die twee totaal andere werelden op een noodlottige van elkaar heeft gescheiden.
Tot slot, hoe zit het dan met ontwerp van het gat? De volgende ontwerpstap is hierin héél belangrijkgeweest. Tussen twee starre, rechte bouwblokken kan nooit de ontmoeting, de interactie en de spanning tussen de werelden plaatsvinden die zo belangrijk is. Door de massa’s zo te schuiven dat er niet alleen een horizontale interactie is maar ook een verticale, ontstaat er ineens een spanning tussen de werelden die je links, rechts, onder en boven je kunt voelen (stap 6). De ruimte tussen de bouwblokken is een gemeenschappelijk landschap, de binnenwereld, met de (trap) ontsluitingen van de kamers, terassen en ontmoetingsplekken. De bewoners zullen ten alle tijde actief gebruik maken van deze ruimte en zijn er zelfs afhankelijk van.
Alle afbeeldingen door Hidde van den Heuvel
De bewoner moet met iedere activiteit de spanning tussen de werelden ervaren. Zowel binnen als buiten. Daarom heb ik ook nog eens beide werelden een verschillend woonconcept meeggeven. De In de Betouwstraatwereld is een zelfvoorzienend woonconcept met all inclusive kamers. Bewoners kunnen hier onafhankelijk van elkaar leven. Dit past in de lijn vande In de Betouwstraat waaraan volwaardige, zelfstandige woningen gelegen zijn. De Eerste Walstraat-wereld is een meer afhankelijk concept met 4 losse kamers die gebruik moeten maken van één gemeenschappelijke keuken en badkamer. Dit concept past weer op geheel eigen wijze bij het karakter van de Eerste Walstraat, waar balkons, schuurtjes en tuintjes volledig afhankelijk zijn van het hoofdgebouw.
25
boek van de week DE KOEPEL VAN BRUNELLESCHI DOOR ROSS KING
“Ook degenen die oorspronkelijk op het idee van de koepel waren gekomen, hadden geen aanwijzingen kunnen geven op welke manier hun project verwezenlijkt moest worden: ze hadden alleen op ontroerende wijze hun vertrouwen uitgesproken dat God ooit in de toekomst de oplossing zou leveren en er dan wel architecten zouden worden gevonden die over grotere technische kennis beschikten.”
Ross King beschrijft een geschiedenis die de grenzen van de menselijke kennis keer op keer op de proef stelde. Het ontwerp van de koepel had een diameter van maar liefst 45,5 meter. Een diameter die nog nooit gerealiseerd was en onmogelijk geacht werd. De voltooiing van een dergelijke koepel zou gezien worden als een wereldwonder.
Het bijzondere aan dit boek is ook dat de lezer veel elementen van de gang van zaken rondom het ontwerp en de uitvoering van een bouwwerk zal herkennen met de huidige gang van zaken. Een architectenselectie werkt bijvoorbeeld qua opzet (prijsvraag) in de 13e en 14e nog vrijwel hetzelfde als nu. Meerdere architecten, beeldhouwers, timmerlieden en dus zelfs goudsmidsen mochten zich inschrijven om De koepel van Brunelleschi is een historische roman hun ontwerp te maken. Deze ontwerpen presenteerden vol ontzaglijke gebeurtenissen tijdens de bouw van de zij allen aan de hand modellenen en manuscripten aan koepel van de Santa Maria del Fiore in Florence. Een een onafhankelijke jury, die tot slot één ontwerp moest verhaal waarin, vanuit het perspectief van de Toscaanse uitkiezen: het gewaagde vernieuwende en onorthodoxe goudsmid en klokkenmaker Filippo Brunelleschi, een ontwerp van Filippo Brunelleschi. Iemand die van het schitterend beeld geschetst wordt over de manier van oplossen van de problemen die de bouw van de koepel werken, leven en overleven in de bouw in de 14e eeuw. zou opwerpen, zijn levenswerk zou maken. De pakkende schrijfstijl, de brede context waarin Het boek beschrijft vervolgens de problemen die de de schrijver de geschiedenis plaatst en meerdere architect tegen kwam tijdens en vóór de bouw. De interessante feiten zorgen ervoor dat u het boek in beweegredenen en besluiten werden niet enkel ingegeven sneltreinvaart uitgelezen heeft. door esthetische overwegingen maar bovenal ook door politieke invloeden, oorlog en de steeds actievere Uitgever: De Bijzige Bij technische ontwikkeling in de bouw. Eerste druk: juli 2000
26
k
Santa Maria del Fiore, www.bhmpics.com
27
COLUMN HET WOORD IS ONGEHOORD Woorden raken meer en meer populair in modern
Nederlandse cultuur waar we zuinig op moeten zijn. Nu
Nederland. Ga maar na, het woord van het jaar is toch hoor ik u al instemmend ‘ja-denken’: “ja helemaal mee ieder jaar weer een ‘hip’ en ‘epic’ thema. Het nieuws
eens, ja daar moeten we zeker zuinig op zijn, ja erg
haalt zelfs het Journaal en pronkt op de voorpagina’s van
belangrijk.” Maar denkt u voor het gemak ook even aan
gerespecteerde kranten als het NRC en het AD. Mensen
de hoe-vraag? Hoe zullen we er zuinig mee omgaan? Hoe
pronken ermee en nemen deze over als een spons. We
zullen we de Nederlandse taal in het vaandel houden?
gebruiken ze als spreektaal en als we even niet opletten Hoe leer ik de volgende generatie onze taal kennen? gaat het klakkeloos op een formele brief mee de postbus in naar je werkgever.
Wat mij betreft heeft redacteur en docente Caroline Kruit hier tijdens haar colleges op het Artez het
Voor de volledigheid zet ik de populairste woorden van
perfecte antwoord op gegeven. Speciaal voor zo’n klas
de afgelopen decennia voor u op een chronologische rij:
ongeletterde dyslectische architecten-in-spé kwam zij
Gamen (2003) en Googelen (2003), Genverbrander en iedere week met het fenomeen ‘het woord van de dag’ Tsunami (2005), Bokitoproof en Comadrinken (2007),
op de proppen. Een willekeurig woord waar zij in een
Swaffelen en Wiiën (2008), Twitteren en Mexicaanse
week veelvuldig mee in aanraking kwam of zomaar erg
griep 2009), Gedoogregering (2010), Tuigdorp (2011), intrigeerde, om het vervolgens onder een vergrootglas Project X-feest (2012), Selfie (2013), Rampvlucht (Mal te leggen, te ontleden en te openbaren aan ‘ons’. ‘Ons’ Malaysia Airlines-vlucht 17) (2014), Sjoemelsoftware architecten zouden ‘het woord’ wel wat meer mogen en ‘Je Suis’ (2015) en tot slot Vlogger en Brexit (2016). omarmen. ‘Ons’ architecten zouden de taal wel wat Genoeg geschiedenisles voor vandaag.
meer als verrijking mogen erkennen. Niet alleen tijdens je alledaagse koetjes-en-kalfjes-gesprek. Nee, het kan je
Het mag duidelijk zijn wat de impact van ‘het woord’ ontwerp en je project een enorme impuls geven. Als jij de is. In 19 woorden wordt het tijdsbeeld van een 15 jaar
kunst verstaat om de taal van het beeld over te brengen
Nederland samengevat! Een schitterende constatering
naar het gevoel van iemands hart loop je mijlenver voor
die wederom mijn voorliefde voor woorden versterkt. Als op de rest. een echte nationalist betaamd ben ik namelijk (stiekem) best wel trots op ons
Op deze manier gaven de colleges week in week uit stof
moeilijke
onuitspreekbare
tot nadenken. Woorden als ‘drijfveer’, ‘probleem’ en
en volkomen omslachtige
‘ambitie’ passeerden de revue. Nu vul ik het lijstje zelf
taaltje. Het is nota bene
aan. Ik betrap mezelf er namelijk op dat ik de laatste
het laatste stukje uniciteit
tijd opvallend gespitst ben op dat ene woordje, ergens
van Nederland wat nog
diep ver weg verstopt in de grijze woordenmassa, maar
voortleeft.
mij als blakend signaal aanvliegt. Echt, ‘het woord’ is
stukje
Een
absoluut
eigenheid
28
en
ongehoord.
“98% OF WHAT GETS BUILT TODAY IS SHIT” – Frank Gehry. 29