ZOEKTOCHT NAAR EXPRESSIE
Bart van Ooijen ArtEZ Academie van Bouwkunst Arnhem
Infographic Hoeveel mensen komen er per dag in het Guggenheim museum in New York?
Het Guggenheim is iedere donderdag gesloten, ook op 1e kerstdag & thanksgiving.
Central Park
1071 5th Ave, New York
Manhattan
bezoekers 2014: Totale 1.011.363 52 dagen gesloten
en 313 dagen op
per dag dus 3231
bezoekers
Gebaseerd op gegevens uit 2014 Bron: guggenheim.org
2
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Inhoud Interview: Rob van der Meer 4 Bart van Ooijen 5 Projectrrapportage: Transformatie is de Toekomst 6-13 Boekrapportage: Bouwkunst Zonder Architecten 14-15 Essay: Richard Serra 16-17 Researchartikel: Licht in combinatie met beton 18-23 Colofon
Dit tijdschrift is een publicatie in opdracht van Caroline Kruit, vanuit ArtEZ, Academie van Bouwkunst. In deze uitgave komen diverse onderwerpen aan bod die betrekking hebben op het thema: Zoektocht naar Expressie. ''De Zoektocht naar Expressie gaat over materialen, vormen, kleuren, texturen, etcetera. Welke expressie wil de architect uitdragen en hoe komt dit tot stand en wordt dit vorm gegeven?''
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
3
Interview met Rob van der Meer Rob van der Meer wist van jongs af aan dat hij architect wilde worden. Toen hij tien jaar oud was, speelde hij altijd al met lego. Ook timmeren was een favoriete bezigheid. In die tijd hadden zijn ouders een kavel in Duiven gekocht waar zij een vrijstaande woning op gingen bouwen. Rob was in die tijd verwonderd over het feit dat de woning vanaf een tekening daadwerkelijk gebouwd werd. De woning zou op heipalen gebouwd moeten worden maar op aanraden van een adviseur werd gekozen om de woning te onderkelderen Dit is Rob altijd bijgebleven.
Rob van der Meer
Het resultaat was dat Rob een zijn broertje altijd een ruimte hebben gehad waar ze hebben kunnen spelen. Een ruimte waar ze een voetbalveldje hadden gemaakt, dat zonder extra kosten anders nooit had bestaan. Rob kan zeer bevlogen vertellen en een scenario schetsen waarmee hij een opdrachtgever/ docent kan overtuigen van zijn visie en ideeën. Rob is minder bedreven in het overtuigen doormiddel van beeld, hier werkt hij aan omdat hij weet dat dit wel erg belangrijk is. Na het behalen van zijn diploma wil Rob nog enkele jaren ervaring opdoen bij een bureau, dat bij zijn visie aansluit. Als voorbeeld noemt hij Atelier Kempe Thill te Rotterdam. Dit architectenbureau vindt hij beeldend heel bijzonder. Verder vindt hij dat de ontwerpen van dit bureau haalbaar en realistisch te bouwen. In de toekomst zou Rob een eigen architectenbureau willen beginnen, omdat hij naar eigen zeggen eigenwijs is en een probleem heeft met autoriteit. Hier kan hij zijn eigen ideeën in kwijt.
4
Zoektocht naar Expressie
Tegenwoordig vindt Rob voornamelijk de maatschappelijke context en diens sociale aspect van belang. Hij vindt dat een ontwerp moet worden benaderd vanuit het individu. De belangrijkste opgave binnen de architectuur is volgens Rob duurzaamheid en dan met name functionele duurzaamheid. Functies moeten niet vast liggen en er moet een bepaalde vrijheid in het ontwerp zijn, zodat deze kunnen wisselen ten tijde van herbestemming. Dit moet zonder enige bouwkundige aanpassingen makkelijk te realiseren zijn. Bij mijn vraag wat hij het mooiste gebouw vindt noemt hij zonder twijfel de Neue National Galerie te Berlijn, een ontwerp van Mies van der Rohe. De eenvoud, de verhoudingen van ruimten maken dit voor Rob het mooiste gebouw. Het is als het ware een kijkmachine die geen elementen bevat die afleiden of storen. Als ik hem vraag als hij bij de Neue National Galerie een wijziging zou moeten aanbrengen wat hij dan zou doen, dan merk ik enige aarzeling. Vervolgens noemt hij de gevel, die hij een enigszins storend element vindt. Hij zou het glas vervangen willen zien door ontspiegeld glas. Liever zou hij de hele gevel eruit halen, om het gebouw nog transparanter te maken. Zo kan de buitenwereld het gebouw betreden en wordt het geheel nog meer openbaar gemaakt. 05/02/2015 Geschreven door: Bart van Ooijen Foto: https://nl.linkedin.com/pub/rob-van-dermeer/63/a42/b7b
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Interview met Bart van Ooijen Hoe ben je op het idee gekomen dat je architect wilde worden? Mijn ouders hebben ons huis verbouwd toen ik nog een kind was. Het maken van de plannen daarvoor, door mijn ouders en het zien van de bouwactiviteiten vond ik erg interessant. Ik wist daarna al vrij zeker dat ik meer van bouwen wilde weten en zou het liefst de plannen zelf maken en ontwerpen. Over welk onderdeel van het vak ben je het meest enthousiast? Het ontwerpen zelf vind ik het leukste, het liefst vanuit een directe dialoog met de opdrachtgever. Het onderzoeken van de mogelijkheden binnen de opdracht en daar dan de optimale uitkomst vinden. Het liefst zou ik dat alleen maar doen zonder bijzaken zoals administratie en boekhouding. Hoe overtuig jij je opdrachtgever? Als ik het verbaal niet duidelijk kan maken, laat ik het zien doormiddel van visuele beelden en referentiebeelden. Ik probeer duidelijke argumenten aan te dragen om keuzes te onderbouwen. Ik probeer de opdrachtgever mee te nemen in de ervaring van het gebruik van het ontwerp en schets een scenario hoe dit zou kunnen zijn.
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Wat is de belangrijkste opgave voor de architect nu en in de toekomst? Een duidelijke visie en deze ook daadwerkelijk behouden. Een concept moet eenduidig zijn zodat het gebruik van een ontwerp optimaal benut wordt en de beleving daarbij aansluit. Bij welk bureau zou je het liefste willen werken? Ik zou wel bij een bureau als van Peter Zumthor willen werken. Een bureau dat realistische opgaven uitwerkt en deze ook uitvoert. Ik wil niet alleen onderzoeken, maar ook dat het gerealiseerd wordt. Wat is op dit moment je gedroomde opdracht? In het verleden heb ik al mogen werken aan een restort in Curaçao, dat was eigenlijk een gedroomde opdracht. De volgende is waarchijnlijk een school, Een brede onderwijs opdracht met een maatschappelijk deel, een culturhus lijkt mij ook leuk. Mijn visie is dan voor zo’n tachtig procent van het gebruik echt uit te ontwerpen en de rest flexibel in te vullen.
Bart van Ooijen.
05/02/2015 Geschreven door: Rob van der Meer Foto: Mari van Ooijen
Zoektocht naar Expressie
5
Transformatie is de toekomst Een nieuwe invulling voor het postkantoor in Tiel door ontwerper Bart van Ooijen.
Impressie vanuit het restaurant van ontwerper Bart van Ooijen.
A
ls je langs de rand van het centrum van Tiel loopt valt je oog al gauw op een voormalig postkantoor uit 1950. Een markant gebouw uit de wederopbouwarchitectuur. Echter staat het pand al jaren leeg. Een prachtig gebouw op een centrale ligging als deze vraagt om een nieuwe invulling, die gekoppeld is aan de geschiedenis van Tiel. Bart van Ooijen, masterstudent aan ArtEZ Academie van Bouwkunst in Arnhem, ging in zijn ontwerp niet alleen voor het postkantoor zelf maar nam ook de naastgelegen omgeving mee.
Geschreven door: Redactie Afbeeldingen: Bart van Ooijen
Verbinding tussen groen en centrum Als je vandaag de dag een ronde doet door Tiel, vallen kleine parkjes van Karel George Zocher op. De familie Zocher is een welbekende familie van (tuin)architecten, die voornamelijk in de Engelse Landschapsstijl ontwierpen. Eén van die parken ligt nabij het postkantoor. Dit park, het Kalverbos, is in de 19e eeuw door Zocher ontworpen. Als je op dit moment een wandeling maakt door het gebied, zal het je opvallen dat het Kalverbos een dode hoek is van Tiel waar je weinig mensen tegenkomt.
6
Zoektocht naar Expressie
Masterstudent Architecuur Bart van Ooijen wilde in zijn ontwerp opzoek naar een verbinding tussen het groen en het postkantoor. Uit een analyse van het gebied kwam Bart van Ooijen tot de conclusie dat, als je de bus vanaf het station richting het centrum zou nemen, dan bevindt de bushalte zich op een vreemde plek. Bart verplaatste niet de halte, maar besloot de korte looproute van de halte naar de winkelstraat aan te passen.
Handelsstad Tiel Als je door Tiel loopt, loop je door een stad met een rijke historie en één van de oudste steden van Nederland. Door zijn ligging aan het water kon het uitgroeien tot een handelsstad met vele markten zoals de Varkensmarkt, de Veemarkt (runderen en paarden), Koornmarkt, Groenmarkt en Vismarkt. Daarnaast heeft Tiel een sterke connectie met de groente- en fruitteelt. Vroeger stond de jamfabriek “De Betuwe” in Tiel, deze fabriek heeft veel betekend voor de inwoners en de handel. Een overblijfsel hiervan is de mascotte genaamd Flipje, de trots van Tiel.
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Bart besloot in zijn ontwerp letterlijk een brug te slaan. Bezoekers die vanaf het station met het openbaar vervoer naar het centrum reizen zullen bij uitstappen van de bushalte via een nieuwe brug door het Kalverbos het centrum betreden. Voetgangers zullen door het Kalverbos worden geleid, zodat er meer gebruik wordt gemaakt van het park en er vloeiende routing richting het centrum ontstaat. Het postkantoor werkt als grens tussen voetgangersgebied en fietswegen. Om de fietsen centraal een plek te geven, zodat ze niet rondslingeren in steegjes, is er op het terrein van het postkantoor een fietsenstalling gerealiseerd. Om het gebruik van deze fietsenstalling te stimuleren heeft de brug naast een voetgangers pad ook een fietspad.
HUIDIGE BRUG RICHTING CENTRUM CENTRUM
POSTKANTOOR
KALVERBOS
Analyse huidige groen rond postkantoor- donker grijze vlak is het postkantoor, park links is het Kalverbos.
Om het zicht en de verbinding tussen het Kalverbos en het postkantoor extra te benadrukken is er voor gekozen om enkele panden die in het zichtveld staan te verwijderen. De functies die momenteel in de gebouwen te vinden zijn zoals woningen, bedrijven en het restaurant zullen hierdoor een andere onderkomen krijgen. De functies worden verplaatst en krijgen een plek in het oude postkantoor. De fietsenstalling is onder het maaiveld geplaatst, om het zichtveld - dat is ontstaan door de gesloopte panden - niet te verstoren. Als fietser ga je via een hellingbaan met een trap de fietsenkelder in. In de Bushaltes fietsenkelder vindt sociale controle plaats Huidige buslijn door een fietsenmaker, die eveneens in de Spoorrails fietsenkelder gepositioneerd is. Als fietser, zul Analyse: Openbaar vervoer Analyse openbaar vervoer- grijze vlak is het postkantoor met omliggend terrein, je via een doorgang in het oude postkantoor, ten zal er wat omliggende gebouwen gesloopt zwarte vlak is het station. stalling te voetervaren. verlaten. en en niet de als verstikkend worden
SOCIALE CONROLE BEVORDEREN DOOR HET MENGEN VAN DAG EN NACHT FUNCTIES
E BUITENRING verg Fiets- en voetbrug
VANUIT DE morfologie Wordt DE Bebouwing aan de ChassĂŠstraat GEdeeltelijk terug gebracht
FietsBlokkade Analyse zichtlijnen met huidige bebouwing.
Voetganger sg
ebied
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Locatie Postkantoor
Zoektocht naar Expressie
7
n e n e e n l. e n t, e
Verkeersdrukte UiT DE BUITENRING verminderen door aanleg Fiets- en voetbrug
VANUIT DE morfologie W aan de Chasséstraat G gebracht
Routing VanAF TREINSTATION DOOR HET KALVERBOS LEIDEN
e n n t s n n n
Fie
n n n n n Fiets- en voetbrug waarbij voetgangers door het Kalverbos worden geleid.
t. g n n n, n t w e n
n
DOOR AANVULLENDE ONTSLUITING WORDT HET KALVERBOS GEEN DODE HOEK
8
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
SOCIALE CONROLE BEVORDEREN DOOR HET MENGEN VAN DAG EN NACHT FUNCTIES
Wordt DE Bebouwing GEdeeltelijk terug
etsBlokkade
Voetganger s
gebied
Locatie Postkantoor FietsBlokkade
Sociale cohesie en vertrouwen in de wijk vergroten door de aanleg van een buurttuin/ Educatietuin op het achterterrein.
OPENBAAR GROEN Conceptplan
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
9
FIETS- EN VOETBRUG WAARBIJ VOETGANGERS DOOR HET KALVERBOS WORDEN GELEID.
Nieuwe situatie met brug en sloop van huizen zodat park doorloopt.
Impuls voor de buurt Door de buurt een prachtig park te geven, dat onderdeel uit maakt van een verkeersroute, verdwijnt je gevoel van onveiligheid. Echter leent deze plek zich voor meer. Op het terrein van het postkantoor wordt actief een koppeling gemaakt met de geschiedenis van Tiel, namelijk met behulp van een buurt en educatie-tuin. De slingerende paden, uit de bekende ontwerpen van landschapsarchitect Zocher, die je door de tuin leiden langs prachtige plant- en fruitsoorten, zijn de aanleiding geweest voor het ontwerp van deze buurttuin. Het ontwerp bestaat uit een structuur van gevlochten wilgen, waardoor de tuin overgaat in een gebouw en visa versa.
10
Zoektocht naar Expressie
In deze structuur bevinden zich plant- en fruitsoorten, die als het ware het gebouw ‘in’ groeien. Om de buurttuin een geheel te laten vormen met het Kalverbos en de bebouwing die zich om het terrein van het postkantoor bevindt zijn er parkeerplaatsen en enkele privé tuinen opgenomen in ontwerp. Het betreft hier de privé tuinen die zich rechts naast het postkantoor bevinden. Wanneer mensen niet bereid zijn hun tuin op te geven, kan er met plantgebruik een overgang van openbaar naar semi openbaar en uiteindelijk naar privé gemaakt worden. Bewoners en ondernemers krijgen door het opgeven van parkeerplaatsen en tuinen er wel wat voor terug. Aangezien de parkeerplekken in het centrum erg kostbaar zijn, zullen de bewoners niet graag hun
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Linker zijaanzicht
Vooraanzicht
5
6 7
8
4 5 1
1
vide
lichtstraat
P P P P P P P P
4
P P P P P P P P
P P P P P P P P P P
P P P P P P P P
2 8 2
3 4
6
3
Kelder
1. Eco-markt 2. Fietskelder 3. Fietsenwinkel 4. Parkeergarage 5. Keuken 6. Trappenhuis 7. Lift 8. Goederen- en vuilopslag
4
1. Tandarts 2. Kantoor 3. Kantine 4. Trappenhuis 5. Lift
2
5 6 1
1
vide
3
1e Verdieping
1
2
2
5
Begane Grond
1. Eco-markt 2. Pop-Up Winkel 3. Restaurant en Kas 4. Garderobe 5. Trappenhuis 6. Lift
parkeerplaats willen opgeven. Dit wordt opgelost door de fietsenkelder, die zich onder het terrein van het postkantoor bevindt te combineren met een parkeergarage. In de parkeergarage is plek voor de bewoners die hun privé parkeerplaats moeten opgeven. Een voorbeeld is de fysiotherapeut die zich in een van de pandjes bevindt, grenzend aan het terrein van het postkantoor. Momenteel heeft deze enkele parkeerplaatsen in het bezit, maar wanneer deze opgeven zullen worden, zit de entree aan een openbare tuin. Dit heeft als consequentie dat zijn zijgevel, nu onderdeel van een vervallen steegje, een voorgevel met ruim zicht wordt.
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
2e Verdieping
1. Appartement 2. Trappenhuis
Plattegronden
1 : 10
Begane grond
2
Bebouwing Het hoofdvolume van het postkantoor wordt zoveel mogelijk in oorspronkelijke staat behouden. Vanuit de winkelstraat, blijft je het beeld van de wederopbouw architectuur zien. Een van de functies, die een plek zal vinden in het postkantoor, in de kelder, is de Eco-markt. Voor de Eco-markt is het van belang om in het pand een vide te creëren, om zo licht naar binnen te laten, zodat er een gevoel van verbinding ontstaat. Op het terrein van het postkantoor wordt onder de wilgen constructie een glazen doosjes geplaatst, die de functie van kas en restaurant op zich neemt. Dit gebouwtje is aan de rand van het terrein geplaatst en zal dan ook op het eerste gezicht niet zichtbaar zijn vanuit het Kalverbos.
Zoektocht naar Expressie
11
Impressiebeeld met zicht op de achtergrond het postkantoor en linksvoor het restaurant / kas.
Prikkelen van zintuigen Lopend vanuit het Kalverbos, richting het nieuw ingevulde terrein, word je omgeven door bloemen, planten en fruit. Om in alle seizoenen van het jaar dit gevoel te blijven houden, is er rekening gehouden met welke bloem en plantsoorten waar geplant worden. Door een grote diversiteit in soorten te kiezen, zal het gebied ook in de winter bedekt zijn met groen. Het gehele jaar zal er een oase van kleuren en geuren aanwezig zijn in het gebied. Bij de groente- en fruit perkjes, die zich tussen de planten bevinden, zullen meerdere oogsten op hetzelfde stuk grond plaatsvinden. Hierdoor zie je in het voorjaar, bijvoorbeeld tuinbonen die gezaaid worden en zodra die in de zomer geoogst worden bestaat de kans dat je ziet hoe spitkool gepoot wordt. In de winter, als het koud is en het vriest, kun je op het terrein prei, rode kool en boerenkool vinden.
Plattegrond met het stuk wat betrokken is bij terrein van het postkantoor waar voorheen privĂŠ tuinen lagen.
12
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Doorsnede: Stalen kolommen met staaldraad dragen de wilgenstructuur
Doorsnede met wilgenconstructie
De wilgenstructuur, die zich op het terrein van het postkantoor bevindt, is niet Bushaltes Huidige buslijn sterk genoeg om zelfstandig overeind Spoorrails te blijven. Dit heeft te maken met de overspanning, die de structuur beslaat. Met een constructie is het mogelijk om de overspanning overeind te houden. Dit wordt op verschillende punten gedaan, aangezien de groeiende wilgenstructuur heel wat gewicht met zich mee brengt. De constructie bestaat uit gefundeerde stalen palen in de grond, een stalendraad die is verbonden met de wilgenconstructie. Door het strak spannen van de staaldraad wordt de wilgenconstructie omhoog getrokken. De constructiepalen zijn onder een hoek in het landschap geplaats, aangezien ze puur functioneel zijn en niet mee moesten gaan de rest van de constructie. De manier waarop ze nu zijn geplaatst, zijn ze minder statisch. Door het hebben van een externe Linker zijaanzicht constructie blijft het van belang om de wilgentakken in toom te houden.
Concept gevlochten wilgenstructuur waar plant- en fruitsoorten doorheen groeien.
Wilgenstructuur van architect Marcel Kalberer, gebouwd in 1998. Foto: www.pinterest.com/ Rechter zijaanzicht pin/437764026250658911/
Vooraanzicht
5 Het gebruik van wilgentenen, als een 6 7 8 constructie is al eerder gedaan in een 1 ontwerp door architect Marcel Kalberer. Echter was hierbij de overspanning minder 4 8 groot en was er geen ‘hulp’ nodig. De 2 6 wilgen dragen bij als een verbindende 3 factor tussen het Kalverbos en het terrein Kelder 1e Verdieping van het postkantoor. De 5.wilgenconstructie 1. Eco-markt 2. Fietskelder 3. Fietsenwinkel 4. Parkeergarage Keuken 6. Trap1. Tandarts 2. Kantoor 3. Kantine 4. Trappenhuis 5. Lift penhuis 7. Lift 8. Goederen- en vuilopslag zorgt nu, zowel binnen als buiten, voor een schaduw rijke plek in het centrum van Tiel tijdens warme dagen. 4
1
2 3 4
nieuw glas
1
bestaand metselwerk
1
2
1. Eco-markt 2. Pop-Up Winkel 3. Restaurant en Kas 4. Garderobe 5. Trappenhuis 6. Lift
nieuw glas
2
5
Begane Grond
1
2
5 6
vide
3
4 5
vide
lichtstraat
P P P P P P P P
P P P P P P P P
P P P P P P P P P P
P P P P P P P P
2e Verdieping
1. Appartement 2. Trappenhuis
Wilgenstructuur van architect Marcel Kalberer, gebouwd in 1998. Foto: www.pinterest.com/ pin/331718328777435857 Horizontaal detail: 1 : 10
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Begane grond
2
Aansluiting nieuw te plaatsen glas met bestaand metselwerk. Doormiddel van een gefreesde sleuf wordt het kozijn weggewerkt. Voor verdere uitwerking zal eerst de bestaande situatie in kaart gebracht moeten worden.
bestaand metselwerk
Bart van Ooijen
Zoektocht naar Expressie
13
Boekrapportage Bouwkunst Zonder Architecten Bouwkunst Zonder Architecten van John May is een boek, waarbij de schrijver de lezer kennis laat maken met volksarchitectuur, architectuur die in de loop der tijd ontstaan door invloeden van de omgeving. John May is een onderzoeksjournalist, boek producent, historicus en archivaris Hij heeft al meer dan 20 boeken op zijn naam staan, waaronder boeken als Worlds Within Worlds en een geautoriseerd boek over geschiedenis van Greenpeace. Volksarchitectuur is een bouwwijze, waarbij er lokale materialen, bouwmethoden en tradities worden toegepast om tot een bouwwerk te komen, wat het meest geschikt is voor een bepaalde streek. Het bouwmateriaal is makkelijk te verwerken en de bouwwijze is enigszins eenvoudig uit te voeren. Er worden circa 60 bouwwerken in een vogelvlucht behandeld, variërend van rieten huizen van de Ma’Dan, de Japanse Minka, de Iglo’s van de Inuit, de Mousgoumtolek tot de Nederlandse molen. Het boek is een populariserende publicatie en is interessant voor een lezer, die een snel beeld wil hebben over verschillende bouwwerken, die op de wereld zijn gebouwd. Bouwkunst Zonder Architecten is een rijkelijk geïllustreerd boek, met doorsneden en plattegronden, waarbij bouwwerken aan de hand van hun culturele, geografische en bouwkundige aspecten worden benaderd. Het eenvoudigere taalgebruik zorgt ervoor, dat het zelfs voor een leek te begrijpen is. Er wordt echter niet al te diep op culturele en geografische invloeden ingegaan, maar biedt een goede eerste kennismaking om bij interesse, de mogelijkheid je er vervolgens verder in te verdiepen. May, J., 2011, Bouwkunst zonder architecten: Een mondiale gids over volksarchitectuur, Librero, Nederland. Auteur: Titel: ISBN13: Uitgever: Jaar: Taal: Paperback:
14
John May Bouwkunst Zonder Architecten 9789089980496 Librero 2011 Nederlands 192 pagina’s
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Pagina's uit het boek
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
15
Essay Richard Serra
R
ichard Serra is een Amerikaans kunstenaar en is voornamelijk bekend van zijn minimalistische sculpturen uit staal waarbij hij voornamelijk gebruik maakt van weervast staal. Het grootste kunstwerk, 'The Matter of Time', bevindt zich in een expositieruimte van het Guggenheim Museum in Bilbao. In dezelfde expositieruimte, had hij al vanaf 1997 een kunstwerk genaamd 'Snake' geëxposeerd en deze is sinds 2005 onderdeel van 'The Matter of Time'. ' Geschreven door: Bart van Ooijen Afbeelding 1: Richard Serra. Foto: news.harvard.edu
Volgens Richard Serra is de expositieruimte in Bilbao, de enige waar hij een kunstwerk als 'The Matter of Time' kon maken. De ruimte functioneerde niet als het gaat om kunst. “Schilderijen lijken in de enorme ruimte als postzegels op een muur geplakt en als er motorfietsen geplaats zouden worden zou het lijken op een handelsbeurs. “ The Matter of Time' is een kunstwerk bestaande uit acht sculpturen/installaties (totaal 50 onderdelen). Hieronder een opsomming van de verschillende onderdelen: • Snake, 1994-1997 • Torqued Spiral (Closed Open Closed Open Closed), 2003 • Double Torqued Ellipse, 2003-2004 • Torqued Ellipse, 2003-2004 • Torqued Spiral (Open Left Closed Right), 20032004 • Torqued Spiral (Right Left), 2003-2004 • Between the Torus and the Sphere, 2003-2005 • Blind Spot Reversed, 2003-2005 In veel van zijn werken deelt Richard Serra ruimte en landschappen in tweeën en gaat het erom dat immens zware stalen objecten in een haast perfecte balans zijn gepositioneerd. In het kunstwerk 'The Matter of Time' gaat het meer om vloeiende lijnen en speelt hij met positieve en negatieve ruimte. Afbeelding 5 is te zien wat hiermee wordt bedoeld. Bezoekers worden van het ene gekromde oppervlak
naar de ander gekromde oppervlak geleid. De binnenruimte van het ene sculptuur leidt je naar de binnenruimte van een ander sculptuur. De bezoeker is altijd opgenomen in het geheel en bevindt zich tussen de diverse volumes, waarbij de opening, de bezoeker verleidt om naar binnen te gaan. Perceptie is belangrijk in een kunstwerk waar de bezoekers doorheen moeten lopen. Het is volgens Richard Serra de bedoeling, dat je gedesoriënteerd bent en het tijdsbesef verliest. Je weet niet meer welke kant je eigenlijk op loopt en of je al op een bepaald stuk bent geweest. Tevens is de tijdsduur relatief, doordat bepaalde krommingen op je af komen. Volgens Richard Serra is iedere bezoeker het onderwerp van zijn eigen ervaring. Wanneer je door de installaties loopt, wordt je geconfronteerd met diverse verhoudingen, breed, smal, lang, gecomprimeerd, hoog of laag. Hierdoor krijg je diverse gevoelens en beïnvloeden deze het gevoel voor tijd en ervaringen. In 'The Matter of Time' is het in balans brengen van objecten niet aan de orde. Zwaartekracht wordt als het ware geweigerd, waardoor je het gewicht van de tonnen staal niet voelt. Richard Serra: 'In het modernisme gaat het om het heden, het is anti-tijd. Modernisme gaat om de aanwezigheid van de observeerder naar het object of schilderij. In de Matter of Time is tijd verschoven. De duur van tijd is niet in het object, maar in de observeerder. '
Afbeelding 2. Plattegrond Matter of Time. Afbeelding: Domus
16
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
positieve ruimte
negatieve ruimte (beweging)
Afbeelding 3,4. Matter of Time. Foto 3: Guggenheim, Foto 4: The Red List
Afbeelding 5: Principe positieve en negatieve ruimte. Afbeelding: Matthew Frederick
Bronnen: Ardfern. (2015, Mei 5). The Matter of Time, Bilbao. Retrieved from Wikimedia Commens: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Matter_of_Time,_Bilbao,_ July_2010_(11).JPG Domus. (2015, Mei 5). Serra in Bilbao. Retrieved from Domus Web: http://www.domusweb.it/en/art/2005/06/24/serra-in-bilbao.html Frederick, M. (2007). 101 Things I learned in Architecture School. China: The MIT Press. Guggenheim. (2015, Mei 5). All Artworks by Richard Serra. Retrieved from Guggenheim: http://www.guggenheim.org/new-york/collections/collection-online/ artists/1377 Guggenheim Bilbao. (2015, Mei 5). The Matter of Time. Retrieved from Guggenheim Bilbao: http://www.guggenheim-bilbao.es/en/works/the-matter-of-time/ Tappeiner, M. A. (Regisseur). (2005). Richard Serra: Thinking on Your Feet [Film]. The Red List. (2015, Mei 5). Serra, Richard. Retrieved from The Red List: http://theredlist.com/wiki-2-351-382-1160-1122-view-usa-profile-serra-richard.html
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
17
Licht in combinatie met beton Is dit de architectonische expressie die we zoeken?
A
nno 2015 zijn er vele verschillende manieren voor de bewerking en het gebruik van beton. Als architect kun je er voor kiezen, iets in de bekisting aan te brengen, wat na het uitharden van het beton zichtbaar wordt. Een andere mogelijkheid is naderhand een bewerking aan te brengen waarbij je deze bewerking constructief of esthetisch inzet in het uit te voeren object of project. Er wordt volop geexperimenteerd door architecten, ontwerpers en betonleveranciers om expressie aan beton mee te geven, om contructief besparend bezig te zijn. Ook wordt er steeds naar milieuvriendelijkere oplossingen gezocht. Dit artikel zal zich specifiek richten op deze relatief nieuwe ontwikkelingen om architectonische expressie aan beton te geven.
Geschreven door: Bart van Ooijen
Wat is beton? Beton bestaat uit diverse ingrediënten waarbij de verhoudingen tussen deze ingrediënten bepalend zijn. Per toepassing gelden andere specifieke eisen aan de mechanische eigenschappen, de duurzaamheid en de verwerkingseigenschappen. Beton bestaat uit een mengsel van water, een bindmiddel (zoals cement), zand, grind en vulstoffen1. Er kan geëxperimenteerd worden met de verhoudingen maar er kunnen ook stoffen aan worden toegevoegd. Het toevoegen van elementen word gedaan in het stadium van voorbewerken. Daarnaast kan er tegenwoordig met 3D computertechnieken nauwkeurig vrije vormen vastlegd worden in een mal. Als beton constructief wordt ingezet ,bij de bouw van een gebouw of brug, zijn er in het bouwbesluit specifieke eigen vastgelegd, de zogenoemde NEN normen. Deze normen bevatten verschillende eisen voor de verschillende grondstoffen zoals cement, vulstoffen en diverse hulpstoffen.
Expressie Reliëf( Textuur)
Vorm Kleur Translucent
Matjes Hout Rubber Foto reliëf Polijsten Wassen Zuren Frijnen Stralen Boucharderen Bekisting Pigment Verf
Aanpassing betonmengsel Nee Nee Nee Ja Nee Ja Nee Nee Nee Nee Ja* Ja Ja Ja
Voor uitvoering Ja Ja Ja Ja Nee Ja Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Ja
Overzicht van manieren om architectonische expressie aan beton te geven. * Indien plasticiteit van belang is
1
18
Zoektocht naar Expressie
D. Verkade B.V. (2015, Mei 25). Over beton. Retrieved from D. Verkade B.V. : http://www.betonwerkdverkade.nl/overbeton-wat-is-beton.html
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
LED LED licht in combinatie met beton is de toevoeging van optische vezels gecombineerd met LED- technologie. De optische vezels, die licht geleidend zijn, worden meegegoten in de bekisting. Deze LED’s kunnen onafhankelijk van elkaar geprogrammeerd worden en kunnen hierdoor elke gewenste kleur aannemen. De lichtgeleinde vezels hebben als doel, de lichtstraling van de LED’s te vergroten, zodat er niet elke 5 centimeter een LED licht nodig is. Deze beweging waarbij gebruik wordt gemaakt van LED licht, wordt vaak onder translucent beton geschaard. Het zijn namelijk de LED lichten, die achter het beton zitten, die voor het oplichten van het beton zorgen. Doordat het beton relatief dun is kan het licht er doorheen stralen.2
toepasbaar is voor architectonisch gebruik. Een wellicht kleinere schaal vraagt om andere samenstelling en verhoudingen, en zover zijn deze er nog niet.3 De kracht van dit nieuwe beton zit volgens het bedrijf in het uiterlijk maar ook in de betrouwbaarheid van materiaal. Als iemand aan beton denkt, wordt er gedacht aan een stevig, constructief materiaal, waar huizen van gebouwd kunnen worden. Dat beton dan iets subtiels als licht kan hebben, maakt het speciaal. De bijzonderheid van het materiaal is dus de esthetiek van het doorschijnende in combinatie met het massieve karakter dat beton heeft.
Afbeelding 1: Italiaans paviljoen van Iodice Architetti tijdens de 2010 Expo Shanghai waarbij zich LED-licht achter het beton bevindt.
Het Duitse bedrijf Lucem werkt al enige jaren, met het door hun genoemde ‘lichtgevend’ beton. Het bedrijf is van mening, dat deze ontwikkeling momenteel alleen nog
2
Lucem. (2015, Mei 25). Lichttechniek. Retrieved from Lucem: http://www.lucem.de/index.php?id=22&L=0%2525252525252525252525252c%
20onfocus%3DblurLink%28this%29%3B 3
Lucem. (2015, Mei 25). Lichttechniek. Retrieved from Lucem: http://www.lucem.de/index.php?id=233
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
19
Afbeelding 2: Instituut voor Textiel Technologie in Aken, eerste gevel met combinatie van licht en beton ontwikkeld door Lucem.
Beton als LED-scherm Het allereerste gebouw ter wereld, waar licht in combinatie met beton op grote schaal werd toegepast in een gevel staat in Aken. Bij het Instituut voor Textiel Technologie (ITA) van de Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule (RWTH) werd een oppervlakte van 120 m2, 4 meter hoog en 30 meter breed, bekleed met ‘lichtgevend’ beton. Dit bouwwerk werd al eind 2012 opgeleverd, maar komt nu pas echt in het nieuws. Lucem, het bedrijf wat het beton leverde, ontwierp panelen, met een dikte van 8 tot 15 millimeter. De afzonderlijke panelen zijn 0,5 meter lang en 1,50 m breed. In elk paneel zitten meer dan 16 miljoen kleuren, de panelen kunnen onafhankelijk van elkaar worden geprogrammeerd en dus andere kleuren aannemen.4 Deze LED panelen, die gebruik maken van tricolor chips RGB (rood, groen, blauw) kunnen via internet gemakkelijk geprogrammeerd worden. Het is dus mogelijk om met een app, vanaf elke locatie, de lichtkleur te regelen voor elk afzonderlijk paneel. Nu, anno
4
2015, kunnen er bijvoorbeeld logo’s worden geprogrammeerd en werkt het bijna hetzelfde als een groot LED scherm tijdens een concert. Het grote verschil is, dat bij een groot LEDscherm de LED puntjes zichtbaar zijn, dit is bij dit beton niet het geval, aangezien het in (eigenlijk achter) het materiaal zit. Als de LED lampjes uitstaan zie je een ‘gewone’ betonnen muur waar niks zichtbaar is van al het bijzonders dat deze wand kan. Terwijl je bij een LED-scherm een duidelijk scherm ziet, wat ‘uit’ staat. Naast dat het Instituut voor Textiel Technologie in Aken, de eerste was waar dit beton op grote schaal werd gebruikt, was het ook de eerste waar licht in combinatie met beton met behulp van massaproductie werd gemaakt. Voorheen werd het beton met de hand gemaakt en kosten het veel tijd en geld waardoor het minder aantrekkelijk was om toe te passen.5
Innovatieve Materialen. (2015, Mei 25). Lichtgevend beton. Retrieved from Innovatieve Materialen: http://www.innovatievematerialen.nl/index.
php/lichtgevend_beton?id=113 5
Beton. (2015, Mei 25). Beton, Neue Anwendungen aus Lichtbeton. Retrieved from Beton: http://www.beton.org/inspiration/material/neue-
anwendungen-aus-lichtbeton/
20
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Glow-in-the-dark Eind november 2014 werd het Van GoghRoosegaarde fietspad van Eindhoven naar Neuenen geopend. Volgens de Volkskrant wordt hier gebruik gemaakt van lichtgevende steentjes, die in het beton zijn gegoten. Ontwerper Daan Roosegaarde vertelt dat het stukjes kunsthars zijn met een speciale coating. Deze coating zorgt ervoor dat de ‘steentjes’ overdag licht opnemen en dat ’s nachts weer afgeven. In dit geval spreek je dan meer over Glow-in-the-dark beton. Hierbij geldt hetzelfde als bij het beton in combinatie met LED-lichten, het is niet het beton wat licht geeft maar het materiaal wat er aan toe word gevoegd.6 Op een strook van 600 tot 700 meter van het fietspad zijn in de bochten patronen nagebootst van het schilderij Sterrennacht van Van Gogh. Aan de randen van het fietspad staan LED lampen, die op het fietspad schijnen om het oplichten van de ‘steentjes’ te versterken. Dit duidt erop dat dit concept niet alleen op natuurlijk licht kan draaien en er kunstlicht nodig is, om het
6
‘oplichtende’ beton te bereiken. De energie besparing, die gepaard zou gaan met dit ontwerp lijkt discutabel, hoeveel levert het op en kunnen de licht ‘steentjes’ het wegvallen van kunstlicht opvangen. Over dit laatste zijn de mening verdeeld, diverse media geven aan dat je als fietser, wandelaar of toevallige passant met je neus op het beton moet zitten wil je echt het effect willen zien en het ‘Wow’ effect willen ervaren.7 Een kanttekening is, dat het zogenoemde energiebesparende fietspad van Van Gogh gemaakt door studio Roosegaarde ruim zeven ton kostte.
Afbeelding 3: Van Gogh- Roosegaarde fietspad van Eindhoven naar Neuenen van de kunstenaar Daan Roosegaarde in samenwerking met Heijmans.
Dit fietspad was niet het eerste ontwerp van studio Roosegaarde, in combinatie met bouwbedrijf Heijmans, als we het hebben over Glow-in-the-dark. Eerder in 2014 werd op de snelweg bij Oss een proef gedaan met Glowin-the-dark, echter werd het hier niet door het beton gedaan maar op het asfalt gesmeerd. De zogenoemde ‘glowing lines’ zouden hetzelfde principe hanteren, overdag wordt er licht opgenomen en in de avond wordt er licht afgegeven.
Heijmans. (2015, Mei 25). Vijf vragen aan Kirstin van der Aalst. Retrieved from Heijmans: http://heijmans.nl/nl/verhalen/vijf-vragen-aan-kirstin-
van-der-aalst/ 7
De Graaf. P. (2015, Mei 25). Energiezuinig fietspad vertelt iets over van Gogh. Retrieved from Volkskrant: http://www.volkskrant.nl/wetenschap/
energiezuinig-fietspad-vertelt-iets-over-van-gogh~a3789783/
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
21
Afbeelding 4: Glasgranulaten in beton verwerkt.
Glas Een andere methode, die in het rijtje past bij licht in combinatie met beton, is die van de toevoeging van behandelde glasgranulaten. Deze glasgranulaten worden in combinatie met optische vezels verwerkt in het beton. Door de toevoeging van deze twee materialen, gaat het beton glinsteren en wordt het doorschijnend. Dit effect kan worden versterkt, als het beton bij de nabewerking wordt gepolijst. In het geval van het gebruik van glas, kan er zowel met natuurlijk licht als kunstlicht worden gewerkt. Belangrijk bij het gebruik van glasgranulaten is, net zoals bij elke toevoeging, de samenstelling van het beton. Het van belang dat er gebruik wordt gemaakt van wit of grijs beton.8 Een donkerde kleur van beton zou niet het gewenste effect geven, aangezien de reflectie van beton bijdraagt aan de geleiding van het licht.
kan bij toepassing op een fietspad, waar geen lantaarnpalen staan, zorgen voor een oriĂŤntatie, zodat zichtbaar is waar het fietspad is en waar de berm zich bevindt, maar het echt overnemen of deels vervangen van de lantaarnpalen is niet mogelijk. Een knelpunt bij het toevoegen van een element aan beton is de hechting tussen de verschillende materialen, aangezien de grondstof cement krimpt. Om dit tegen te gaan zijn de glasgranulaten behandeld. Een project waar dit architectonisch is toegepast is er (nog) niet. Waar dit aan toe te wijzen is, is niet duidelijk. Wellicht is het een te nieuw materiaal, is de behandeling om krimp tegen te gaan te kostbaar of is het resultaat wat het oplevert te gering.
Het voordeel van deze methode is, dat het een echte toevoeging is en dus ook in het werk kan worden toegevoegd. De toevoeging van glasgranulaten is voornamelijk om decoratieve en oriĂŤnterende redenen. Het is niet mogelijk om met deze methode een andere lichtbron te vervangen. Het
8
Technologywatch. (2015, Mei 25). Lichtgevend beton. Retrieved from Technologywatch: http://www.technologywatch.be/index.
cfm?n01=techwatch&n02=innovations&PageAction=SearchDetail&article_id=120 (25-5-2015)
22
Zoektocht naar Expressie
ArtEZ Academie van Bouwkunst • 2015
Conclusie Nieuwe mogelijkheden in beton, zoals translucent, Glow-in-the-dark en ultra hoge sterkte beton maken beton op telkens een nieuwe manier interessant voor architecten. Theoretisch gezien kun je anno 2015 in geen enkel geval spreken van ‘lichtgevend’ beton. Het is namelijk in alle gevallen niet het beton, dat licht geeft maar de toevoeging eraan. De samenstellingen van het beton, mag dan wel anders zijn, dan bij beton wat bijvoorbeeld constructief wordt ingezet, maar het is en blijft beton. Beton in combinatie met licht, waarbij gebruik word gemaakt van kunstmatig licht, is het effect duidelijk zichtbaar. Het gebruik van natuurlijk licht staat nog echt in de kinderschoenen en kan nog niet zelfstandig werken, zonder dat er kunstmatig licht intern of extern aan toe
wordt toegevoegd. Of men ontworpen gaat maken met de combinatie van licht en beton valt te betwijfelen, er zullen nog diverse stappen gemaakt moeten worden op het gebied van productie, financiën en esthetiek.
Afbeelding 5: Verschillende betonsoorten bij een woonhuis in Zwitserland.
Beton in combinatie met licht is een manier om architectonische expressie aan beton te geven, maar de markt zit echter niet stil en er zullen nog tal van ontwikkelingen komen om diverse architectonische expressies aan beton mee te geven.
Fotoverantwoording: Afbeelding 1: Maisonidee. (2015, Mei 25). Italiaans paviljoen Expo Shanghai. Retrieved from Maisonidee: http://www.maisonidee.com/semi-transparent-concrete-stain-colors/grants-picstrainee-books-about-dummies-great-interview-questions-build-photos-vacancies-supplies-designe-wallpaper-essroc-translucent-design-ideas/ Afbeelding 2: Innovatieve Materialen. (2015, Mei 25). Lichtgevend beton. Retrieved from Innovatieve Materialen: http://www.innovatievematerialen.nl/index.php/lichtgevend_beton?id=113 Afbeelding 3: De Graaf. P. (2015, Mei 25). Energiezuinig fietspad vertelt iets over van Gogh. Retrieved from Volkskrant: http://www.volkskrant.nl/wetenschap/energiezuinig-fietspad-verteltiets-over-van-gogh~a3789783/ Afbeelding 4: Technologywatch. (2015, Mei 25). Lichtgevend beton. Retrieved from Technologywatch: http://www.technologywatch.be/index. cfm?n01=techwatch&n02=innovations&PageAction=SearchDetail&article_id=120 (25-5-2015) Afbeelding 5: Eigen foto
2015 • ArtEZ Academie van Bouwkunst
Zoektocht naar Expressie
23
Uitgave ArtEZ Academie van Bouwkunst Postbus 49 6800 AA Arnhem t. 026 3535606 Concept & redactie Bart van Ooijen Ontwerp & realisatie Bart van Ooijen Fotografie Bart van Ooijen Contactgegevens G.M. Poststraat 26 6659AT Wamel t. 0640750410
colofon