dax-ArtEZ_Arnhem2015 Tom Leerkes

Architectuur met een geweten

EDITIE 1 2015

Inhoudsopgave

4 Interview

6 Infographic

8 Projectreportage

12 De Dode Architecten Club

13 Boekrecensie

14 Researchartikel

Interview. Geinterviewde: Tom Leerkes Interviewer: Nick Leenders

Een interview met Architectuurstudent Tom Leerkes. 1e jaars student aan de Academie van Bouwkunst ArtEZ te Arnhem. Tom vertelt hoe hij geĂŻnteresseerd is geraakt in architectuur, wat zijn ambities zijn en wat zijn voorbeeld architecten zijn. Wanneer wist je dat je architect wilde worden? Eigenlijk sinds ik 10 jaar oud was al. Ik was op reis met mijn ouders in Praag en zag daar het dansende huis van Frank Gehry. Toen ik dat gebouw zag wist ik het. Over welk onderdeel van het vakgebied architectuur ben je het meest enthousiast? Het progressieve in het ontwerp. Een vooruitstrevend, vernieuwend ontwerp. Het eindresultaat zijnde het ontwerp moet in mijn ogen deze kwaliteiten bezitten. Een in Adobe Illustrator getekend zelfportret.

Hoe overtuig je je opdrachtgever/docent van de kracht van je ontwerp? Je kunt overtuigend zijn door dicht bij de kern van je ontwerp te blijven, waar het uiteindelijk om draait. Het concept wat je hebt bedacht moet sterk aanwezig zijn. Dit concept moet beeldend verklaren zonder verder in detail te treden. Wat is voor jou de belangrijkste opgave binnen de architectuur op dit moment en voor de toekomst? Het belang van de architect moet terug op de kaart gezet worden. De architect moet opnieuw geprofileerd worden als zijnde een daadwerkelijke meerwaarde voor een bouwwerk. Bij welk bureau zou je het liefst aan de slag gaan met je diploma op zak? Zonder aarzelen wordt er gezegd: Bij het bureau van Peter Zumthor in Zwitserland. Wat voor architect denk je te gaan worden? En wie is hiermee te vergelijken? Dit is lastig aangezien ik nog in opleiding ben. Ik moet denken aan Peter Zumthor en Rem Koolhaas. Ik haal veel inspiratie uit de werken van Rem Koolhaas maar ben ook erg vaak onder de indruk van de werken van Peter Zumthor.

ÂŠ Pim Benus Foto gemaakt op Spitsbergen Pim Benus is architect en fotograaf, woonachtig in Groningen en een oud-docent van mij. Het beeld inspireert me om te blijven ontdekken.

Bronnen http://www.demographia.com/ dm-nyc.htm

http://www.stadindex.nl/amersfoort https://www.google.com/maps/ place/Amersfoort,+Nethends/@52.1723 759,5.4025423,13z/data=!4m2!3m1!1s0x47c65a9d79977bf1:0x3c16cc2a7f76991e

Infographic. BROOKLYN, NEW YORK

Brooklyn, New York OPPERVLAKTE 181 km² Oppervlakte: 181 m²

AMERSFOORT

OPPERVLAKTE

64 km²

https://www.google.com/maps/ place/Brooklyn,+NY,+USA/@40.645244,73.9449975,12z/data=!3m1!4b1!4m2!3m1!1s0x89c24416947c2109:0x82765c7404007886

NEW YORK

INWONERSAANTAL

AMERSFOORT

150.895

Amersfoort OPPERVLAKTE 64 km² Oppervlakte:

64 m²

2.592.149

Amersfoort pas qua oppervlakte 2,8 keer in Brooklyn. BEVOLKINGSDICHTHEID

10.327,29

/ km²

= 4,4 x

BEVOLKINGSDICHTHEID

2.357,73

/ km²

Hoe vaak past het aantal mensen uit en de oppervl 150.895 van Amersfoort in Brooklyn, New York?

INWONERSAANTAL

Bronnen: http://www.demographia.com/dm-nyc.htm http://www.stadindex.nl/amersfoort https://www.google.com/maps/place/Amersfoort,+Netherlands/@52.1723759,5.4025423,13z/data=!4m2!3m1!1s0x47c65a9d79977bf1:0x3c16cc2a7f76991e https://www.google.com/maps/place/Brooklyn,+NY,+USA/@40.645244,-73.9449975,12z/data=!3m1!4b1!4m2!3m1!1s0x89c24416947c2109:0x82765c7404007886

Hoe vaak past het aantal mensen uit en de oppervlakte van Amersfoort in Brooklyn, New York? Inwonersaantal: 2.592.149 INWONERSAANTAL

Bevolkingsdichtheid: INWONERSAANTAL

AMERSFOORT

OPPERVLAKTE

150.895

64 km²

INWONERSAANTA 2.592.149

BEVOLKINGSDICHTHEID

10.327,29

/ km²

= 4,4 x

BEVOLKINGSDICHTHEID

2.357,73

/ km²

Bevolkingsdichtheid: Hoe vaak past het aantal mensen uit en de oppervlakte 150.895 van Amersfoort in Brooklyn, New York?

Inwonersaantal: 150.895 INWONERSAANTAL

INWONERSAANTA

Amersfoort past qua inwonersaantal 17,2 keer in Brooklyn

BEVOLKINGSDICHTHEID

2.357,73

/ km²

mensen uit en de oppervlakte n Brooklyn, New York?

Projectreportage. Zwerfhutten

Een hotel in Nationaal Park De Veluwezoom

Het plan haakt aan op de Zwerfroute die is uitgezet over de gehele veluwe en een deel van de Utrechtse Heuvelrug. Het is een aantal wandelroutes die elkaar op punten kruisen, waardoor de wandelrichting voor de wandelaar volledig vrij te kiezen is; er is geen begin, en geen eind.

afbeelding 1-4 De diverse locaties Schaal: 1:1000

afbeelding

Impressie

afbeelding

Impressie

De opdracht was om een hotel te ontwerpen die in alle opzichten niet doet denken aan een traditioneel hotel. Paviljoen Posbank (ontworpen door sEARCH/Bjarne Mastenbroek) gaat functioneren als centrale functie van het hotel dat uit 12 kamers zal bestaan. Na een analyse van de locatie werd snel de conclusie getrokken dat het landschap van Nationaal Park De Veluwezoom uniek is in Nederland. Het heidelandschap met grote hoogteverschillen geeft een grillige indruk die gekoesterd moet worden. De Zwerversroute die door het gebied loopt geeft een goede aanleiding om de verschillende hotelkamers te verankeren op hun plek. Vanuit de zwerversroute is een korte analyse gemaakt over het bestaan van een zwerver. De Zwerver De zwerver leeft vooral in stedelijke gebieden. Toch wordt getracht in deze opgave om de levenswijze van de zwerver te abstraheren en als ontwerpuitgangspunten te kunnen inzetten voor het hotel. Een zwerver leeft namelijk op vrij bijzondere locaties in een stedelijk gebied: midden in het centrum, op een rustige plek. Er zou dus gesteld kunnen worden dat de zwerver zich verschuilt op de mooiste plekken. Daarnaast leven sommige zwervers liever alleen, anderen verzamelen zich in groepen. Vertaling naar landschappelijke context Om het unieke landschap van de Veluwezoom zo min mogelijk te â&#x20AC;&#x153;vervuilenâ&#x20AC;? worden de hotelkamers geplaatst in boomgroepen of aan de rand van de kleinere bossen in het gebied. Dit is een referentie naar de leeflocaties van zwervers in een stedelijke context. Sommige hotelkamers staan alleen op een

afbeelding 8-11 Gevelaanzichten schaal 1:100

locatie, andere kamers verzamelen zich in groepen van maximaal drie kamers. Vertaling naar ontwerp van de kamer De kamer dient als schuilplaats. Het geeft je een dak boven je hoofd en beschermt je tegen de elementen. Een bed is niet aanwezig. De bezoeker kan zelf bepalen waar hij of zij slaapt. Een open haard biedt de mogelijkheid om je eigen eten te bereiden en een aangename temperatuur te creĂŤren in de hut. Het is dus zeker niet een letterlijke weergave van het woonverblijf van een zwerver, maar biedt eerder de mogelijkheid om te kamperen in een gebied waar dit normaliter verboden is.

afbeelding 7 Landschappelijke inpassing

Vanzelfsprekendheid in de architectuur De ontwerper is in het ontwerpproces op zoek gegaan naar een soort vanzelfsprekendheid in de architectuur die in het landschap van de Veluwezoom geplaatst wordt. Door het gebouw zo minimaal mogelijk te detailleren en uiterst rationeel na te denken over de constructie, ontstaat een “los” ontwerp die mogelijk door iedereen gebouwd zou kunnen worden. Het suggereert een stapel stenen waarboven een dak gemaakt is om de stapel stenen als leefgebied te kunnen bestempelen. Hoe gevoelig het landschap ook is, gezien de schaarste ervan in Nederland, wordt het geweten van de architectuur getemperd door de vanzelfsprekendheid die het gebouw uitstraalt. Op alle vlakken zoekt het gebouw niet het contrast met het

landschap, maar probeert er eerder een relatie mee aan te gaan. Door de wandelroute door het gebouw te leggen, wordt het gebouw verankerd in het landschap en gaat het er deel van uit maken. Tegelijkertijd negeert het gebouw niet dat het in het landschap staat. Het is aanwezig en dat mag gezien worden. Er is niet getracht het gebouw één te laten worden met het landschap, simpelweg doordat bij de ontwerper de overtuiging leeft dat dit nooit zal lukken en daardoor het gebouw zou liegen. Een architectonische ingreep in een landschap, is altijd aanwezig. Door te proberen het gebouw één te laten worden met het landschap wordt de schoonheid van het landschap genegeerd. Naar de overtuiging van de ontwerper kan dan beter gekozen worden voor een aanwezige vorm van architectuur die haar afwezig niet negeert.

“Als je niet wilt dat de architectuur aanwezig is in het landschap, waarom zou je dan überhaupt overwegen er te bouwen?”

De Dode Architectenclub Ingeschreven:

F.J. Pinédo 1884 - 1974

Kantoorgebouw Suikersyndicaat, Surabaya, Indonesië

Achtergrond & opleiding. Geboren: Gestorven:

1884 in Haarlem 1976 in São Paulo

Opleiding(en): Plaats:

Architect, Waterstaat en ‘s lands Burgerlijke Openbare Werken Samarang, Indonesië (voormalig Nederlands Indië)

Bedrijf: fa. Pinédo en Job jr. Functie: Directeur-eigenaar Plaats: Surabaja Kantoor Nederlandse Spaarbank (nutsbank), Surabaya, Indonesië

Woonplaatsen: Haarlem, Samarang, Surabaja, Japan (niet nader genoemde plaatsnaam), Rio de Janeiro, São Paulo, Jakarta

Plaats in de Nederlandse architectuur tijdens zijn carrière.

Hotel Niagara, Lawang, Indonesië

Bronnen. Wikipedia

http://nl.wikipedia.org/wiki/Fritz_Joseph_Pinédo

The Jakarta Post

http://www.thejakartapost.com/ news/2004/05/31/surabaya039s-cultural-heritage-devastated-modern-lifestyles.html

NAi http://zoeken.nai.nl/CIS/project/6250

Archdialy

http://www.archdaily.com/wp-content/uploads/2012/09/505bd8e928ba0d271f0001ed_casia-coop-training-centre-tyin-tegnestue-architects_05_pasiaalto_cctc_final_lr.jpg

Pinédo wordt in een artikel van The Jakata Post in één adem genoemd met Berlage, Cuipers, Hulswit en Fermond, omdat deze architecten in Indonesië de traditionele Joglo-stijl combineren met typisch Nederlandse architectuur. De Joglo-stijl is een stijl waarbij het dak een knik maakt richting de nok. In voorgaande projecten is de link met Berlage en Cuipers goed te zien bij het ontwerp voor Hotel Niagara en het kantoor voor de Nederlandse Spaarbank. Bij het kantoor voor het Suikersyndicaat is een duidelijke gelijkenis te zien met de uitgangspunten van modernisten als Le Corbusier en Walter Gropius.

De betekenis van zijn werk in de hedendaagse architectuur. De architectuur van Pinédo specifiek heeft weinig betekenis in de hedendaagse architectuur. Wel vindt zijn architectuur veel gelijkenissen met die van Cuipers, die op zijn beurt zeer betekenisvol geweest is voor de Nederlandse architectuur. In die zin zou gesteld kunnen worden dat de architectuur van Pinédo indirect van invloed is geweest op de hedendaagse architectuur. Wel moet hierbij de kanttekening gemaakt worden dat deze vrijwel niet van invloed is geweest op de wereldwijde hedendaagse architectuur, maar zich louter concentreert

in Nederland. Ook in Indonesië, waar hij zijn bedrijf voerde, is weinig te zien van de invloed van zijn architectuur op de hedendaagse architectuur. Het is een fase geweest die het land achter zich gelaten heeft.

Een equivalent in de huidige tijd. De essentie in de architectuur van Pinédo zit hem in het combineren van een bepaalde architectuurstijl met regiospecifieke bouwmethodes en technieken. Hierdoor wordt een architectuur gevormd die licht schizofreen lijkt. Directe equivalenten zijn moeilijk te vinden, echter kan een paar architecten genoemd worden die regiospecifieke technieken toepassen in eigentijdse architectuur, bijvoorbeeld: TYIN Tegnestue uit Noorwegen en Glenn Murcutt uit Australië.

Zuydcoote, Frankrijk

Boekrecensie

Atlantic Wall Stephan Vanfleteren

Vigsø, Denemarken Hierboven enkele foto’s uit het boek.

UITGEVERIJ HANNIBAL, 2014 Derde druk, 2015 ISBN 978 94 9137 679 5 Aantal pagina’s: onbekend, paginanummering ontbreekt Formaat: A4

Door Tom Leerkes - Stephan Vanfleteren is een talentvolle fotograaf die zijn stempel heeft gezet op het verfijnen van de zwart-wit fotografie. Vanfleteren hoort zonder twijfel thuis in het rijtje van Anton Corbijn, Ansel Adams en Robert Frank. “Atlantic Wall” illustreert de pijnlijke architectonische schoonheid van de grootheidswaanzin waarmee Hitler zijn Tweede Wereldoorlog voerde. Het gedachtegoed van de übermensch is op angstaanjagende wijze zichtbaar en tastbaar gemaakt door het talent en het eindeloze geduld van Vanfleteren. Het idee van een verdedigingswerk dat vanaf het noordelijkste puntje van Noorwegen doorloopt tot het zuidelijkste puntje van Frankrijk in de Pyreneeën, dat Hitlers Europa moest beschermen tegen alle angsten die bij hemzelf leefden is van een schizofrenie en hypocrycie waar we hopelijk nooit meer mee te maken krijgen. Los van alle nare situaties, de zieke idealen van de nazi’s en alle duistere kanten die aan de oorlog kleven, moet worden gesteld dat de Duitsers meesters zijn in bouwen. Vooral in het hoofdstuk waar de verdedigingswerken op de Kanaaleilanden worden weergegeven, zijn gebouwen te zien waar Le Corbusier of Frank Lloyd Wright jaloers van zouden worden. De soort vanzelfsprekenheid in de landschappelijke inspassing van de structuren geven een fantasiebeeld die de Chinese Muur of de Taj Mahal ook bij me teweeg brengen. Ik noem deze voorbeelden, omdat – net als bij de Atlantic Wall – bij de Chinese Muur en de Taj Mahal letterlijk bloed aan de muren zit. Weliswaar onder andere omstandigheden

gebouwd, zijn ze gebouwd middels slavenarbeid waarbij het bij de Atlantic Wall helemaal niet uitgesloten is dat uitgeputte arbeiders met het beton werden meegestort. Bouwwerken die ooit bedoeld waren om ondoordringbaar te zijn en als een hoge muur moest dienen om de vijand buiten te houden, beginnen tekenen van verval te laten zien. In de 70 jaar die voorbij gegaan zijn, heeft de zee meer en meer land opgeslokt, waardoor sommige zeer zware en grote betonnen bouwwerken inmiddels “omgevallen” zijn, doordat het duin waarop deze gebouwd waren in de zee verdwenen zijn. Anderen zijn door de heftige weersomstandigheden aan de rotsachtige kustlijnen van Noord Frankrijk en Noorwegen bezweken en doen zich in sommige gevallen Angkor-Wat-achtige taferelen voor. De manier waarop deze structuren gefotografeerd zijn laten precies deze tweedeling zien. In eerste instantie is vooral de zwaarte en het onoverwinbare van gewapend beton van de bouwwerken te zien, maar wanneer langer en beter naar de foto’s gekeken wordt, komt ook de kwetsbaarheid ervan aan het licht. Dit is zelfs het geval bij de foto’s die niet meer dan de fundering van een voormalig verdedigingswerk laten zien. Het boek is een absolute aanrader voor degenen die hetzelfde dubbele, en op momenten zelfs fantastische gevoel van overweldiging willen ervaren door te kijken naar foto’s van fantastische gebouwen met een verschrikkelijke geschiedenis.

“Fixed fortifications are a monument to the stupidity of man.” General George S. Patton

Researchartikel

Welke fragmenten van de Atlantikwall in Nederland zijn anno 2015 zichtbaar en toegankelijk? - De Atlantikwall is een gigantisch, megalomaan verdedigingswerk die het Derde Rijk van Hitler langs de Europese westkust moest verdedigen tegen de geallieerden. Een verdedigingswerk die meer dan 25.000 bouwwerken bevat en langs de kust vanaf de Noordkaap in Noorwegen tot de grens met Spanje in de Franse Pyreneeën gebouwd is. De dichtheid van de zware Stützpunkte lag in Nederland aanzienlijk hoger dan in de overige landen. Dit had onder andere te maken met het feit dat de het civiel en militair bestuur van de Duitsers zich vestigden in buitenplaats Clingendael (nabij Den Haag). De verdediging van deze stad werd daarom vele malen sterker dan de verdediging van andere kuststeden. Daarnaast lag Nederland op de aanvliegroute van Engeland naar vitale gebieden in Duitsland. Om deze route te belemmeren, moesten radarposten, verbindings- en vluchtgeleidingsposten, vliegvelden en luchtafweergeschut gebouwd worden1. In wat het grootste verdedigingswerk ter wereld moest worden, werd op 6 juni 1944 in Normandië een zwakke schakel gevonden. D-Day zorgde ervoor dat de geallieerden de vesting Europa van Hitler kon betreden en zodoende een einde te maken aan de Tweede Wereldoorlog. aanleiding

Een Stützpunkt is een verdedigingswerk dat op de strategisch belangrijke kustplaatsen werd gebouwd.

1 De Atlantikwall, een verdedigingslandschap (erfgoed-essay 3). Beek, Marije www.duinenenmensen.nl Bezocht op 24-05-2015

Sinds de jaren ‘70 van de vorige eeuw is men steeds meer de cultuurhistorische waarde in gaan zien van de Atlantikwall2. Sindsdien is een deel van de overgebleven verdedigingswerken aangemerkt als Rijksmonument. In de 25 jaar die hieraan vooraf gingen, is een groot deel van de Atlantikwall verdwenen, met name doordat de verdedigingswerken voor een deel langs de Nederlandse kust gebouwd zijn, welke weer de vitaliteit moesten krijgen van voor de oorlog. De oorlog moest van de stranden gewassen worden. De hierboven genoemde bewustwording biedt wellicht mogelijkheden voor hergebruik van de bunkers, tankgrachten, “Stützpunkte” en overige bouwwerken. Welke structuren zijn vandaag de dag nog zichtbaar? En welke structuren zijn toegankelijk? Hoe kunnen toegankelijke structuren worden hergebruikt? Het onderzoek zal allereerst ingaan op de overblijfselen van de Atlantikwall in Nederland en hoe deze structuren behandeld worden. Vervolgens wordt ingegaan op de landschappelijke inpassing van de

verschillende bouwwerken. Hierop aansluitend wordt onderzoek gedaan naar herbestemde overblijfselen van de Atlantikwall waarna de conclusie wordt geformuleerd.

afbeelding 1 Omgevallen bunker door invloed van de elementen.

Bron: Vanfleteren, S., Atlaktikwall, Uitgeverij Hannibal, 2014 Afbeelding verwerkt op blog The Creators Project: Hitler’s Wall: de ijzingwekkende overblijfselen van de muur van de Nazi’s door Leander Roet.

2 Een Widerstandsnest is de kleinste vorm van verdedigingswerken in de Atlantikwall. Het is licht bewapend, voorzien van schuil- en bergplaatsen en wordt omringd door loopgraven en prikkeldraad versperringen.

Atlantikwall - wat was de achterliggende strategie van de Nazi’s? Door een verloren strijd met de Engelsen in 1940 en 1941, werd het mogelijk om de oorlog vanaf twee fronten te voeren. Om dit te voorkomen, kwam Hitler met het idee de gehele westkust van het vaste land van Europa af te sluiten middels een verdedigingslinie die ondoordringbaar zou worden voor aanvallen vanaf zee. Vanaf de Noordkaap in Noorwegen tot de Spaans-Franse grens in de Pyreneeën werden zo’n 25.000 bouwwerken gebouwd. In Nederland maakte Hitler gebruik van bestaande verdedigingslinies langs de kust. Deze versterkte hij door middel van gestandaardiseerde gebouwen die geschikt waren voor de “moderne” oorlogsvoering. Het bouwwerk is dus niet alleen bedoeld om de geallieerden af te schrikken. Het moest werkelijk een ondoordringbaar verdedigingswerk worden. Overblijfselen in Nederland Vanaf Delfzijl tot Zeeuws Vlaanderen zijn overblijfselen te vinden van de Atlantikwall. Veel overblijfselen zijn verstopt onder het duinlandschap. Dit komt enerzijds door de invloed van de elementen sinds de Tweede Wereldoorlog, maar ook doordat er in de jaren ‘60 in verschillende regio’s in Nederland de keuze is gemaakt de bunkers niet te slopen, maar in

te graven. Bijvoorbeeld op Terschelling is er destijds voor gekozen de verdedigingswerken in te graven. In 2013 is het initiatief ontstaan om de structuren weer op te graven en toegankelijk te maken voor publiek. Een bijzonder voorbeeld van een intact zijnd verdedigingswerk die tot op de dag van vandaag gebruikt wordt als woongroep, is te vinden in Zandvoort. Park Kostverloren is een verzameling van woonschuilplaatsen voor de gestationeerde soldaten van Widerstandsnest2 163 die vandaag nog altijd bewoond worden. Het gaat hier echter niet om zware betonnen structuren die gebruikt worden als woning, maar om lichte gemetselde gebouwen. De verdedigingsstellingen Voor de ontwikkeling en de bouw van de verschillende verdedigingsstellingen, werd een standaard bedacht die steeds verder uitgebreid en verzwaard kon worden. De lichtste verdedigingsstelling is het Widerstandsnest. Dit Widerstandsnest bestond uit licht afweergeschut, woonschuilplaatsen, bergingsplaatsen, loopgraven en prikkeldraad versperringen. Een Widerstandsnest kon uitgebreid worden tot Stützpunkt. Hier wordt het Widerstandsnest in de

afbeelding 2 Territoriakaart van Steunpunten en Stellingen.

Schiermonnikoog Ameland

Bron: Rolf, R., en H. Sakkers. Duitse bunkers in Nederland, Mid足delburg, 2005 Afbeelding verwerkt in essay van Marije Beek

Terschelling

Vlieland

Delfzijl

Harlingen

Texel

Den Helder

Petten Schoorl Castricum IJmuiden

Neue Land front

Callantsoog

Hoek van Holland Oostvoorne

Panther-Stellung

Scheveningen

tellung Hintere Wassers

Katwijk

Vord ere W asse rstell ung

Zandvoort

Goeree Schouwen

Moerdijk

Vlissingen Breskens

Ru rst ellu ng

kern verzwaard met grote betonnen bunkers voorzien van zwaar afweergeschut. Een verzameling van een aantal Stützpunkte werd een Stützpunktgruppe genoemd. Deze werden voorzien van zwaardere artillerie en werden rondom voorzien van antitankversperringen. In Nederland werden achttien Stützpunktgruppe gebouwd, namelijk: Delfzijl (als onderdeel van Festung Emden), Schiermonnikoog, Ameland, Harlingen, Terschelling, Vlieland, Texel, Callantsoog, Petten, Schoorl, Castricum, Zandvoort, Katwijk, Scheveningen, Oostvoorne, Goeree, Schouwen, Moerdijk en Breskens. De zwaarste verdedigingsstelling die de Nazi’s ontwikkelden was de Festung. Zoals de naam al doet vermoeden, moesten deze verdedigingsstellingen een ware vesting worden. Deze werden dan ook alleen gebouwd op de strategisch belangrijkste locaties als zeehavens en marinebases. In Nederland waren dit Vlissingen, IJmuiden, Hoek van Holland en Den Helder.

Widerstandsnest

Stützpunkt

Stützpunktgruppe

Festung

De gebouwen Middels een catalogus met standaard gebouwen die de verdedigingsstellingen moesten verdedigen, werd per locatie bepaald welke gebouwvormen nodig waren. De standaard bunkers zijn volledig rationeel ontworpen (voor zover de grootheidswaan van Hitler nog tot rationele keuzes leidde). De verdedigingswerken bestonden uit observatietorens, geschutbunkers in alle zwaartes, verblijven voor de soldaten, munitieopslagbunkers en bunkers voor krijgsgevangenen. Voor elk type gebouw werd uit rationeel en functioneel oogpunt bepaald hoe deze gebouwd werden. De massale observatietorens waren massieve betonnen torens die boven de horizon uit staken en voorzien waren van dunne insnedes waardoor de soldaten de kustlijn konden observeren. Het geschut dat eenwezig was in deze torens, waren de wapens die de soldaten bij zich droegen. De geschutbunkers bevatten alle soorten kanonnen en werden vaak onder het maaiveld gebouwd. Zo werden deze bunkers nooit direct geraakt door ge-

schut van de geallieerden. Tevens vielen de bunkers op deze manier minder op. Behandeling van de bunkers in Nederland. Meteen na de oorlog is bij een aantal belangrijke badplaatsen in Nederland de keuze gemaakt om de verdedigingswerken op de stranden en in de duinpannen te slopen om ruimte te maken voor toerisme. De stranden mochten niet meer herinneringen aan de oorlog oproepen. Op andere plaatsen is besloten om de bunkers te begraven. De bunkers die reeds onder maaiveld gebouwd waren, werden dieper begraven en de bunkers die boven maaiveld uit staken, werden bedekt met een nieuwe laag duinzand. Dit werd vooral gedaan, omdat de kosten van slopen van dit soort structuren niet te overzien waren. De verblijven voor de soldaten werden vaak wel gesloopt, aangezien dit lichte bakstenen gebouwen waren. In een enkel geval (zoals in Park Kostverloren bij Zandvoort) zijn de soldatenverblijven blijven staan en hergebruikt als woonverblijven. Nadat een groot gedeelte van de verdedigingswerken gesloopt was, kwam halverwege de jaren â&#x20AC;&#x2DC;70 het besef van de cultuurhistorische waarde van de overblijfselen van de Atlantikwall. Sindsdien werd steeds meer gekozen om bestaande bunkers op te graven en voor bezoekers zichtbaar en toegankelijk te maken. Nog altijd liggen veel bunkers nog begraven in de duingebieden langs de kustlijn van Nederland. Mede door overheidssubsidies worden steeds vaker initiatieven gestart om de bunkers op te graven

afbeelding 3 Een huisje in bunkerpark Kostverloren in Zandvoort.

Bron: www.atlantikwallplatform.eu

en de monumentale waarde van de gebouwen te onderkennen door ze vrij toegankelijk te maken of zelfs in te richten tot klein museum over de Atlantikwall en de Tweede Wereldoorlog in dat gebied. Een voorbeeld hiervan is het vrijwilligers initiatief op Terschelling die sinds 2009 bezig is alle aanwezige bunkers op te graven. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) heeft een lijst opgesteld met (kandidaat)monumenten van de overblijfselen van de Atlantikwall. In totaal staan 127 elementen op deze lijst die verspreid liggen langs de gehele kustlijn van Nederland. Enkele voorbeelden van (kandidaat)monumenten zijn De Wassermanbunker op Schiermonnikoog, Batterij Heerenduin in IJmuiden en de commandobunker in Hoek van Holland. Afbeelding 4 geeft kaarten weer met alle locaties van (kandidaat)monumenten.

4 (kandidaat)monumenten rond Festung Zandvoort en IJmuiden. afbeelding

Bron: http://duinenenmensen.nl/atlantikwall-kandidaatmonumenten-vliegvelden-herdenkingsplekken/

Soorten bunkers

Een verdedigingswerk in welke vorm dan ook (Widerstandsnest, Stützpunkt, Stützpunkgruppe of Festung) werd in de basis opgebouwd uit bunkers ter verdediging van de kustlijn of het te verdedigen strategisch belangrijke punt. Naast de bunkers werden verblijven voor de soldaten gebouwd, cellen voor krijgsgevangenen, voorraadkamers etc. Hieronder wordt een aantal bunkers weergegeven met een korte schriftelijke toelichting over de functie van het type bunker en de landschappelijke inpassing ervan. Alle illustraties komen uit de catalogus “Regelbauten der Kriegsmarine”. Dit is een catalogus met alle standaard bunkers in iedere vorm die zo gedetailleerd was dat het benodigde aantal kubieke meters beton, het aantal uren mankracht en dergelijke allemaal van tevoren berekend was, zodat precies duidelijk was hoe lang het zou moeten duren om bijvoorbeeld een Stützpunktgruppe te bouwen.

afbeelding 4 t/m 10 Diverse bouwtekeningen van gestandaardiseerde bunkertypes uit “Regelbauten der Kriegsmarine”.

Bron: www.bunkerinfo.nl

Zoals hieronder duidelijk zal worden is een duidelijke hiërarchie te herkennen in de bouw van de verschillende typen bunkers. De bunkers waarin de legerleiding en andere belangrijke mensen zich bevinden, zijn onherkenbaar onder het maaiveld begraven. De bunkers zijn enkel via ondergrondse tunnels te bereiken. De observatiebunkers zijn ter verdediging vaak deels onder het maaiveld begraven. De voorraad- en munitiebunkers staan in de tweede verdedigingslijn en worden daarom niet onder het maaiveld begraven, maar staan pontificaal midden in het landschap. Andere zware afweergeschutsbunkers worden vaak gecombineerd met commandocentra en observatiebunkers. Vooral in dit type bunker is de hiërarchie duidelijk zichtbaar: wanneer het afweergeschut is gesneuveld, staan de observatiepunten nog in het landschap. De soldaten kunnen met hun geweren verdedigen wat ze kunnen. Als laatste zal de ondergrondse commandopost vallen.

Regelbau M272 Een geschutsbunker met een vast geweer van zwaar kaliber welke een zich volledig in de bunker bevond. Het geweer had een bereik van 120° in het horizontale vlak en 45° in het verticale vlak. De voorgevel van de bunker wordt boven het maaiveld gebouwd, om het afweergeschut vrij zicht te geven. De landschappelijke inpassing is zo dat het gebouw in de helling van de duinen wordt geschoven, waardoor het van voren goed te verdedigen is. De achterzijde behoeft geen verdediging, doordat dit gedeelte van het gebouw onder maaiveld ligt. Via ondergrondse tunnels wordt de bunker aan de achterzijde benaderd, waardoor het vanaf het vaste land achter de duinen vrijwel onmogelijk is om de bunker te zien.

Regelbau Flak 354b Een verdedigingsbunker (kustverdedigingscentrale) zonder afweergeschut. Dit type bunker staat meer landinwaarts achter de duinen. Het gebouw staat op het maaiveld, doordat het vanuit strategisch oogpunt niet essentieel is om de bunker zoveel mogelijk uit het zicht te onttrekken. Dit type verdedigingsbunker werd vooral gebruikt als voorraad- en munitieopslag. Tevens werden hier de contacten met de oorlogsleiding onderhouden en werden strategische overleggen gepleegd. Hierin bevonden zich belangrijke mensen. De bunker staat relatief ver weg van het front, maar wordt desondanks toch uitgevoerd in dikke lagen gewapend beton, om bij een doorgebroken luchtaanval veiligheid voor de oorlogsleiding en de locale commandanten zoveel mogelijk te kunnen garanderen.

Regelbau M305 Een zware afweergeschutsbunker de vrijwel alleen bij de Stützpunktgrüppe of de Festung werden gebouwd. Het antitankkanon dat boven de bunker uit steekt heeft een bereik van 360° in horizontaal vlak en 35˚ in verticaal vlak en is alleen te verslaan met een tank of een luchtaanval. De bunker zelf wordt volledig onder het maaiveld gebouwd om zo de grootst mogelijke weerstand te kunnen bieden van de aanvallen van de geallieerden. Mocht het kanon op de bunker uitgeschakeld zijn, dan kan de bunker vrij makkelijk van binnenuit verdedigd worden, doordat er maar één smalle toegang is tot de bunker.

Regelbau M152 Een commandantspost aan het front. Dit type bunker wordt in het maaivel gelegd en dient als observatiepost voor commandanten en andere legerleiders. Er is geen afweergeschut aanwezig, maar de bunker is voor ongeveer 80% begraven onder het maaiveld. De observatiespleten die worden aangebracht zijn ongeveer 30 cm hoog, waardoor het voor de vijand erg lastig is gericht op de commandant te kunnen schieten. Vanuit de observatieruimte kan door de kijkspleet het omliggende gebied geobserveerd worden, echter wordt dit zicht belemmerd, doordat de spleet niet volledig rond loopt. Het biedt dus geen 360Ë&#x161; zicht. Wanneer men volledig rond wil kunnen kijken, kan door het gat in het dak gekeken worden. Voor een persoon met gemiddelde lengte zorgt dit observatiepunt ervoor dat men alleen met het hoofd buiten de bunker zijn. Het obsrvatiegedeelte kan vrij snel en makkelijk verdedigd worden bij een invasie van de vijand, doordat het maar via een smal gangetje toegankelijk is. Regelbau S449 Een observatiebunker voor de zware verdedigingsbatterijen. Deze relatief kleine bunkers worden bijna volledig onder het maaiveld begraven. Alleen de observatiespleet aan de linker gevel van de bunker zal zichtbaar zijn van buiten. Door de kijkspleet diep terug te leggen in de zware betonnen wand van de bunker, zal het voor de vijand uitermate moeilijk zijn gericht te kunnen schieten, waardoor dit type bunker vrijwel niet uit te schakelen is. Dit type bunker werd bezet door een officier en drie onderofficieren.

Regelbau M263 Een observatiebunker voor minder overzichtelijke punten. Dit type bunker is in wezen een uitbreiding van het type M152 met een enkele observatiesleuf aan de te verdedigen zijde. Als toevoeging wordt een deel van de bunker boven het maaiveld gebouwd. Dit observatieplatform biedt zicht van 360Ë&#x161; rondom de bunker via een smalle observatiesleuf.

Regelbau S497 Een zware afweergeschutsbunker met een groot antitankkanon op het dak. De bunker steekt ver boven het maaiveld uit. Enerzijds om een vrij zicht te geven over het te verdedigen gebied, anderzijds om dreiging uit te stralen. Met een aantal observatieruimtes direct onder het kanon, kon nauwkeurig gekozen worden in welke richting het kanon zich moest richten. Een volledig commandocentrum wordt onder het maaiveld gebouwd. Gezien het grote bereik van het kanon, dienden er mensen in de bunker aanwezig te zijn die nauwkeurige afstandberekeningen kunnen maken en in continu contact kunnen staan met de legerleiding en andere observatieposten om zo het afweergeschut op strategisch beste wijze in te zetten.

Bestaande en/of herbestemde bunkers

afbeelding 11 Een door vrijwilligers opgegraven bunker wordt opengesteld als expositieruimte tijdens Oerol 2015 op Terschelling.

Foto: Tom Leerkes

Op dit moment lijkt het er nog niet op dat er in de nabije toekomst nagedacht gaat worden om de overblijfselen van de Atlantikwall op hoogwaardige architectonische wijze te herbestemmen (zoals bijvoorbeeld de grootschalige renovatie en (deels) herbestemming van de Nieuwe Hollandse Waterlinie). Voorbeelden hiervan zijn immers nog afbeelding 12 De Wasserman Bunker op Schiermonnikoog is een vrij toegankelijke bunker en is een populair uitzichtpunt.

Foto: Bert Kaufmann, via www.geolocation.ws

niet te vinden. Wel zijn er overal langs de kust van Nederland initiatieven te vinden van stichtingen en vrijwilligersverenigingen die bunkers onder het duinzand vandaan halen en toegankelijk maken voor het publiek. Op enkele plekken worden een of meer bunkers ingericht als museum of expositieruimte.

afbeelding 12 Batterij Heerenduin bij IJmuiden is een verzameling bunkers in de duinen die vrij toegankelijk is.

Foto: fotograaf onbekend, via http://members. upc.nl/jajans01/index.htm

afbeelding 13 Commandobunker in Voorne. Deze commandobunker bevatte het grootste radarcentrum die in Nederland gebouwd werd. De bunker wordt niet gebruikt en is vrij toegankelijk.

Foto: fotograaf onbekend, via http://www. geschiedenisvanzuidholland.nl/verhalen/geschiedenis-van-de-atlantikwall

afbeelding 14 Bunkermuseum Schlei op Schiermonnikoog in een voormalig soldatenverblijf. Dit museum is een van de vele voorbeelden waarbij overblijfselen van de Atlantikwall gebruikt worden als museum.

Foto: fotograaf onbekend, via https://bunkermuseum.wordpress.com/about/

Conclusie

Sinds de bewustwording van de cultuurhistorische waarde van de overblijfselen van de Atlantikwall in de jaren ‘70, zijn verspreid door het land verdedigingswerken opgegraven van onder het duinzand en openbaar toegankelijk gemaakt. De bunkers staan immers vrijwel allemaal in openbaar gebied. Een groot gedeelte van het Nederlandse gedeelte van de Atlantikwall is tijdens of meteen na de oorlog al gesloopt. Na de oorlog werden de overblijfselen gesloopt, zodat de Nederlandse stranden niet meer herinnerden aan de gruwel van de oorlog. Anderzijds hielp de woningnood ook mee in de grootschalige sloop van delen van de verdedigingslinie. Ze moest simpelweg ruimte maken voor uitbreidingswijken bij de grote en middelgrote steden. Het is (achteraf) geen onverstandige keuze geweest dat in de jaren ‘50 en ‘60 uit financieel oogpunt gekozen werd om een groot gedeelte van de Atlantikwall letterlijk te begraven. Nu tegenwoordig het besef van de cultuurhistorische waarde van de Atlantikwall steeds groter wordt en er tevens een minder groot taboe hangt over het gematigd waarderen van de gevolgen van de oorlog, biedt dit de mogelijkheid om de begraven Atlantikwall weer op te graven en de cultuurhistorische waarde volledig te erkennen. De veronderstelling is dat de Atlantikwall voor Nederland nooit de waarde krijgt die de Nieuwe Hollandse Waterlinie wel heeft. Dit is wellicht niet zo vreemd, omdat de Nieuwe Hollandse Waterlinie een verdedigingswerk is die de ons land verdedigde tegen de vijand door het meest voor de hand liggende wapen te kiezen, namelijk: water. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een hoogstaand stukje civiele techniek. De Atlantikwall is dit uiteraard ook, maar diende in de ogen van de Nederlanders niet hetzelfde doel als de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Aangezien de Atlantikwall nooit Nederlands trots zou kunnen worden, is herbestemming zoals dit bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarschijnlijk niet effectief. Waar de trots van Nederland op de Nieuwe Hollandse Waterlinie uitvergroot wordt door middel van de herbestemmingsprojecten, zal dit een tegenwerkend effect hebben op het herbestemmen van onderdelen van de Atlantikwall. Het voorbeeld van de opgegraven bunker op Terschelling die tijdens festival Oerol 2015 werd

ingericht als expositie- en nadenkruimte, is wellicht een goed uitgangspunt voor het hergebruik van de overblijfselen van de Atlantikwall. In de bunker werd de bezoeker geconfronteerd met het onderbewustzijn van de vrijheid waarin we leven door verhalen op te hangen van mensen voor wie vrijheid niet zo vanzelfsprekend is als voor het Westen. De bunker zorgt hier voor een sfeer waarbij de bezoeker extra geconfronteerd wordt op het feit dat hij of zij mogelijk de vrijheid die hij of zij geniet voor lief neemt, terwijl dit blijkbaar niet vanzelfsprekend is. Het is zaak de overblijfselen van de Atlantikwall in te zetten ter versterking van de bewustwording van de vrijheid waarin we leven die niet zo vanzelfsprekend is als deze lijkt. De geschiedenis van de Atlantikwall is relatief vers en mensen zijn waarschijnlijk in staat zich een beeld te kunnen vormen van de wereld die gevormd werd bij de bouw van de Atlantikwall. De bouwwerken zullen het dubbelzinnige effect hebben van enerzijds overweldiging van de grootsheid en het ingenieuze en anderzijds de walging voor de horror die de Tweede Wereldoorlog voor miljoenen mensen met zich mee bracht. Conclusie van dit onderzoek is dan ook dat de nu nog in stand zijnde, beleefbare overblijfselen van de Atlantikwall een monumentale (of minstens een beschermde) status zouden moeten krijgen. Dit zorgt ervoor dat de gruwelijke tijd tussen 1940 en 1945 tastbaar blijft voor komende generaties. Mogelijke schaamte voor de zichtbare schoonheid van de gebouwen kan worden gerelativeerd door de gruwelijke verhalen die achter ieder individueel gebouw schuil gaan.

afbeelding 15 Een observatiebunker op de Kanaaleilanden.

Foto: Stephan Vanfleteren

Colofon

Uitgever: DAX Creative Company Fotografie: diversen, zie vermelding bij iedere foto Teksten: Tom Leerkes Eindredactie: Caroline Kruit Vormgeving: Tom Leerkes Eerste druk: juni 2015 Formaat: A4 (210 x 210 mm) Paginaâ&#x20AC;&#x2122;s: 29 Lettertype: Apercu

Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatiseerd gegevensbestand, en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.