Landschap van de Deltametropool - Plan van Aanpak (VDM)

maart 2012

LANDSCHAP VAN DE DELTAMETROPOOL PLAN

VAN

AANPAK v1.0

Vereniging Deltametropool is sinds lang pleitbezorger van de waarde en betekenis van het landschap 1 in de metropool. Leven in de Deltametropool is niet alleen uitgesloten zonder oog voor het deltalandschap, vanwege de laagliggende delta, het biedt ook nog eens de grootste kwaliteit die een metropool zich in de 21e eeuw maar kan wensen: leegte en arcadische schoonheid op een steenworp afstand van de dynamiek en cultuur van de stedelijke centra. Dat dit bij de vereniging niet alleen met de mond beleden wordt bewijzen de projecten waar ze zich in het verleden voor heeft ingezet. In bijvoorbeeld | Waterrijk | werd de wateropgave gekoppeld aan de unieke kwaliteit die het watersysteem heeft als natuurlijke, historische verbinding tussen stad en land. Maar ook als initiator van de | Verkenning IJmeer |, is de vereniging verantwoordelijk geweest om de visie op de ontwikkeling van de metropoolregio Amsterdam direct te verbinden met de ontwikkeling en het behoud van het landschap erin. Anno 2012 is opnieuw actie vereist.

Een van de aanleidingen wordt gevormd door de koerswijziging in het beleid van het Rijk. In de recente | Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte besluit het Rijk | (SVIR) besluit het Rijk afstand te doen van de verantwoordelijkheid voor het belangrijkste deel van het landschapsbeleid van de afgelopen 60 jaar: de Bufferzones, de EHS, Groen in en om de Stad en de Nationale Landschappen. Met het, vrij plotselinge, volste vertrouwen worden de provincies in staat geacht verantwoordelijk te kunnen zijn voor het landschap ‐ over de bijbehorende financiële paragraaf wordt nog onderhandeld. De werkelijke waarde en betekenis van het landschap voor de metropool, inclusief de specifieke waterrijke conditie van de delta, dreigt in het gemor uit het oog te raken. Dit terwijl juist de unieke structuur van de Deltametropool het landschap binnen handbereik brengt van al haar bewoners en daarmee tevens een belangrijke “vijfde pijler” is voor haar internationale vestigingsklimaat. Kunnen we door een nieuwe organisatie van groene en rode partijen op Randstadschaal dit “huis met tuin” blijven bieden en verder versterken? Wat gaat de provincie doen: copy/paste of echt iets nieuws? En hoe ziet die nieuwe wereld tussen rood en groen er dan uit?

AANPAK In 2012 wil de Vereniging opnieuw het landschap, vanwege de hierboven geschetste omstandigheden, actief op de agenda zetten. Ze kan daarbij een platform bieden voor haar leden en andere partijen die verantwoordelijkheid willen nemen om het blauw‐groene netwerk in de Deltametropool verder te ontwikkelen. Gezamenlijk kan worden verkend of er een andere omgang met het landschap in de metropool mogelijk is. In de nieuwe visie van de Vereniging op Metropolitaan Nederland draait het om het denken in grote netwerken en de verschillende knooppunten daarin, om een andere invulling van het begrip ‘stad’ en om organische ontwikkeling van onderop. Dat gaat ook op voor de blauw‐groene kant van metropoolvorming. Nu in het huidige politieke klimaat de aandacht voor blauw‐groene kwaliteiten is afgenomen komt daarmee ook de metropoolontwikkeling onder druk te staan, maar er ontstaat ook een vacuum waarin potentieel interessante en hernieuwde aanpak voor de omgang met het landschap als deel van de metropool kan ontstaan. Daarbij heeft de Vereniging onder haar leden zowel “rode”, “groene” als “blauwe” partijen en is daarmee een goed uitgangspunt voor een brede verkenning van een de betekenis van het landschap in de metropool.

De eerste stap daarin is dat de vereniging de betekenis van de blauw‐groene kwaliteiten voor metropoolvorming in kaart brengt. Veronderstelling daarbij is dat met een literatuurstudie en een internationale vergelijking al een goede basis is te leggen voor een onderbouwde discussie over dit thema. Daarbij lijkt te kunnen worden aangesloten op initiatieven van anderen, zoals de activiteiten die in het kader van de Internationale Architectuur Biënale Rotterdam (IABR) worden ondernomen.

1

Het begrip Landschap wordt hier ruim gehanteerd, het landschap als drager van de verschillende vormen van gebruik. Daarbij wordt wel gerefereerd aan een bepaalde maat en herkenbaarheid die Landschap in de deltametropool waarneembaar en betekenisvol kan maken.

Vereniging Deltametropool – onafhankelijk netwerk voor metropolitane ontwikkeling

Een tweede parallel daaraan te nemen stap is het samenbrengen van de leden van de Vereniging die met de nieuwe werkelijkheid van een terugtredende (rijks‐)overheid worden geconfronteerd op het terrein van met name natuur en recreatie. Gebruikmakend van haar intermediare positie kunnen via de Vereniging reeds genomen initiatieven met elkaar worden verbonden en kunnen nieuwe worden uitgelokt. In een eerste verkennende gespreksronde is inmiddels met een aantal partijen gesproken, waardonder het initiatief ‘Waterbaan”. De komende periode zal met geinteresseerde leden en in het bijzonder de gedeputeerden van de Randstadprovincies worden verkend welke partijen willen en kunnen meewerken.

De uitkomst van deze eerste fase is een kleine publicatie en een bijeenkomst. De publicatie biedt in kort bestek een overzicht van het bestaande materiaal, een quickscan internationale vergelijking en een concluderende agenda met suggesties voor vervolgstappen. Deze publicatie zal als eenvoudige uitgave in kleine oplage door het agentschap worden geproduceerd. In het voorjaar van 2012 wordt deze publicatie en vooral de daaruit voortkomende conclusie en agenda ter bespreking tijdens een bijeenkomst van partijen uit verschillende bloedgroepen van de metropool. Daarbij kan de presentatie van de groen‐ blauwe delta op de Internationale Architectuur Biënnale van Rotterdam als context dienen.

Als vervolg op de twee eerste stappen: een onderbouwing en de organisatie van een samenwerking rond het onderwerp, kan worden verkend welke ontwikkelingsperspectieven voor het blauw‐groene netwerk mogelijk zijn. Hierbij is behalve een verkenning van concepten het zoeken naar nieuwe vormen van samenwerking van belang, zowel tussen de verschillende belanghebbenden als tussen de verschillende schaalniveaus. Innovatieve arrangementen rond financiering van het beheer en ontwikkeling van het landschap zouden daarin moeten worden onderzocht. Uitgaande van een veelheid aan belangen en partijen zou met recente simulatietechnieken een instrument (Serious Game) kunnen worden ontwikkeld waarmee kan worden geëxperimenteerd met de vorming van nieuwe allianties en hun ruimtelijke effecten. In analogie met het succesvolle concept Sprintstad, dat gericht is op een betere benutting van het OV‐netwerk van de Randstad, is een beoogd eindresultaat een serious game waarin de meerwaarde van afstemming en samenwerking tussen de bij het beheer en ontwikkeling van het blauw‐groene netwerk betrokken partijen inzichtelijk wordt gemaakt. Net als bij Sprintstad gaat het daarbij om verweving van het stedelijke en blauw‐groene netwerk en om het beheer van het netwerk als geheel.

Zicht op het mechanisme van waardecreatie is een belangrijke voorwaarde voor nieuwe arrangementen.

PLANNING EN ORGANISATIE In het voorjaar van 2012 kunnen parallel aan elkaar de stappen één en twee worden gezet: deskresearch én leden en voormalige leden benaderen en bevragen om het plan aan te scherpen en te verrijken. In mei of juni kan dan in of bij de Biënnale ‐ die half april opent in het NAi te Rotterdam ‐ een eerste grotere bijeenkomst georganiseerd waarin een agenda voor verdere uitwerking kan worden besproken. Bij deze bijeenkomst moet, behalve een agenda voor vervolgstappen, duidelijk worden welke partijen actief als partner in het project willen participeren. Op basis daarvan wordt het project verder uitgewerkt.

Organisatie De eerste twee stappen zullen worden ondernomen zonder aparte projectleider voor het project aan te stellen. De deskresearch zal als opdracht aan een zelfstandig onderzoeker, dan wel via kostenloze detachering vanuit een van de leden, moeten worden gedaan. De gespreksronde zal voor een groot deel door de agent en het bestuur van de Vereniging worden ondernomen. De organisatie van de bijeenkomst rust bij het agentschap evenals de afstemming van input en de productie van de publicatie. Daarmee is de eerste fase met een beperkt budget te ondernemen, op de jaarbegroting kan hiervoor ongeveer EUR 4700,‐ worden vrijgemaakt.

Vereniging Deltametropool – onafhankelijk netwerk voor metropolitane ontwikkeling

In een tweede fase zal een projectleider met enige expertise moeten worden aangetrokken om in drie maximaal vier dagen in de week het project verder uit te werken. Op dit moment werken er geen mensen met deze expertise bij het agentschap. Wel zijn er gesprekken gaande voor kostenloze detachering voor een half jaar tot een jaar vanuit een van onze partners.

(Mogelijk) participerende partijen Provincies Groen: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Milieufederaties Blauw: Waterschappen, Rijkswaterstaat/Deltaprogramma Rood: Steden, ANWB, Woerdens Beraad Overig – LTO, Ontwikkelaars, WUR en in latere fase TUD West8

Financiering Inhuur onderzoeker eerste stap deskresearch: 3.500,‐ euro incl. productie kleine oplage publicatie – gedekt uit lopende begroting Vereniging

Organisatie bijeenkomst EUR 1.200,‐ bureau‐ en locatiekosten – gedekt uit lopende begroting van de vereniging (de organisatie kan kosteloos bij agentschap worden gedaan en door intensieve samenwerking met de Biënnale zijn hier wellicht nog besparingen mogelijk).

Projectleider 30.000 euro op jaarbasis – p.m. voor tweede fase Tussenpublicaties en overige kosten: 5.000,‐ euro per jaar – p.m. voor tweede fase Eerste stap ontwikkeling instrument (serious game): 25.000,‐ euro – p.m. voor tweede fase

Vereniging Deltametropool – onafhankelijk netwerk voor metropolitane ontwikkeling

DESKRESEARCH: Wat is de waarde van het landschap

voor de stedeling?

In de recente structuurvisie Infrastructuur en Ruimte besluit het Rijk afstand te doen van het belangrijkste deel van het landschapsbeleid van de afgelopen 60 jaar: de bufferzones, de EHS, Groen in en om de stad, Recreatie in en om de stad en de nationale landschappen. De belangrijkste verantwoordelijkheid hiervoor zal voortaan liggen bij provincies en gemeenten. De werkelijke waarde en betekenis van het landschap voor de Nederlandse Metropool dreigt verder uit het oog te raken dan ooit. Dit terwijl juist de mozaïekstructuur van steden en dorpen met daartussen een rijke variatie aan landschappen uniek is in internationale vergelijking.

De Nederlandse Metropool is een historisch gegroeid stedelijk systeem dat logisch in elkaar zit op verschillende schaalniveaus. De logica van het systeem is zowel gelegen in de organisatie van afzonderlijke steden en dorpen als in de samenhang tussen deze kernen onderling en haar ommeland.

Een samenhang die oorspronkelijk was gebaseerd op handel, landbouw en (water)veiligheid maar die tot de dag van vandaag waardevol is. Zij biedt de mogelijkheid aan haar bewoners om binnen korte tijd van ‘voordeur naar horizon’ te bewegen. Daarmee is het voor een ieder mogelijk het ‘huis met tuin’ te ervaren ook al woont men in een appartement in de stad. Het is onvermijdelijk dat als de Nederlandse economie voor hoogwaardigheid kiest, dit onlosmakelijk verbonden is met een hoogwaardig woon‐ en leefklimaat.

Concurrentie tussen stedelijke regio’s in Europa is in toenemende mate concurrentie om “de mens” als belangrijkste economische groeifactor. Daarmee worden binnenstedelijke kwaliteiten, cultuur, duurzaamheid én de nabijheid van (cultuur)landschap een vijfde essentiële vestigingsplaatsfactor, naast belastingklimaat, een gezonde rechtstaat, een goed opgeleide beroepsbevolking en optimale mobiliteit.

Het geheel moet worden uitgewerkt tot een kleine publicatie in woord en beeld bestaande uit drie delen: Ten eerste een onderbouwing vanuit verschillende invalshoeken van de waarde en betekenis van landschap op de schaal en als onderdeel van de metropool. Ten tweede een internationale vergelijking van beleid en initiatieven van op onderdelen (water, landbouw, recreatie en ontspanning, cultuurhistorie etc.) vergelijkbare of toepasbare (buitenlandse) voorbeelden. Ten derde een conclusie en agenda voor het vervolg van het project in onderzoek en acties. Het agentschap draagt zorg voor de verwerking in een bestaand format en de verdere productie in een kleine oplage.

Onderwerpen deskresearch Een eerste opzet van de deskresearch onderwerpen, nadere uitwerking volgt:

1. Een onderbouwing van de waarde van het landschap voor het stedelijk gebied van Nederland, de Nederlandse Metropool. De beleving van de stedelijke tussenruimte en de directe verbindingen tussen steden en dorpen met het bijzondere (cultuur)landschap zijn deel van de vestigings‐ plaatsfactoren van een hoogwaardige economie. Hoe kunnen we die benoemen, onderbouwen en kwantificeren. Het is bijvoorbeeld aantoonbaar dat een (binnen)stedelijke locatie met een helder ruimtelijk en functioneel ‘’adres’’ aan of naar het landschap, een grotere vastgoedwaarde noteert dan dezelfde locatie zonder landschappelijke context.

Dit onderwerp wordt uitgewerkt in twee stappen: een samenvattende literatuurstudie van bestaand onderzoek en een met interviews onderbouwde speculatieve verkenning van nieuwe manieren van onderbouwing.

Vereniging Deltametropool – onafhankelijk netwerk voor metropolitane ontwikkeling

2.

Een internationale vergelijking van beleid en initiatieven op onderdelen (water, landbouw, cultuurhistorie), met vergelijkbare of toepasbare buitenlandse voorbeelden zoals de Greenbelt in Londen, de Toronto lakeshores en de parken van Singapore. Bij dit onderwerp wordt een longlist van buitenlandse voorbeelden in kaart, beeld en tekst vergeleken om tot een selectie te komen van voor Nederland relevante voorbeelden.

3. Een operationalisatie van de link tussen stedeling en landschap voor nieuw beleid op het niveau van provincies en gemeenten. Hoe krijgen we beleid, stedenbouw en realisatie erop gericht om het landschap als vestigingsplaatsfactor in de steden beter te benutten. In een aantal werksessies met stakeholders, zal ‐met behulp van de in de eerste twee stappen opgedane kennis‐ worden verkend hoe het landschap als vestigingsplaatsfactor kan worden geconcretiseerd.

De eerste twee onderwerpen betreffende het benoemen van de waarde van het landschap en een internationale vergelijking, worden als kaart‐ en literatuuronderzoek uitgevoerd. Hiervoor is de intentie twee onderzoekers, met de specialiteit cultuurhistorie van het landschap en ruimtelijke economie, samen te laten werken met West8.

Voor het politiek‐planologische aspect van het derde onderwerp zullen de leden van Vereniging Deltametropool, waaronder de grote steden, de waterschappen, de provincies, maar ook de ANWB, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de verschillende milieufederaties worden betrokken. Zij zullen worden gevraagd om ‐ op basis van het vooronderzoek en de realiteit van een terugtredende Rijksoverheid ‐ nieuwe mechanisme van waardecreatie als belangrijke voorwaarde voor nieuwe arrangementen van financiering, beheer en ontwikkeling van een krachtig landschap nabij de steden te ontwikkelen.

Ziet u aanleiding tot samenwerking n.a.v. dit document of zoekt u partners / input aangaande een gelieerd onderzoek?

Neem contact op met het agentschap van Vereniging Deltametropool.

Vereniging Deltametropool Groothandelsgebouw - unit E7.188, 3013AK Rotterdam Postbus 600, 3000AP Rotterdam

T 010 – 204 15 99 landschap@deltametropool.nl www.deltametropool.nl

Vereniging Deltametropool – onafhankelijk netwerk voor metropolitane ontwikkeling