Προσφυγικός καταυλισμός: σχεδιαστικές πρακτικές στα όρια του εφήμερου by Demetrios Karakostas

Εικόνα εξωφύλλου: ‘Here I dreamt I was an Architect’, Eunice San Miguel

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Ο πρόσφυγας Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες Ο προσφυγικός καταυλισμός Οι αποικιακές καταβολές του καταυλισμού Χαρακτήρας κατεπείγοντος και κατάσταση εξαίρεσης Ο χώρος και ο χρόνος Υποκείμενα και ταυτότητα Οι τρέχουσες πρακτικές σχεδιασμού Συμμετοχικότητα Η πραγματικότητα Kilis, Zaatari Περού, Calais Αστικός σχεδιασμός και προσφυγικός καταυλισμός Επίλογος Βιβλιογραφία

7 13 18 23 26 28 29 30 31 36 39 41 46 52 54 56

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εισαγωγή

ε κάποιο άκρο της Μεσογείου ξεσπούν μαζικές, λαϊκές αναταραχές που κλιμακώνονται σε μια εξουθενωτική εμφύλια σύρραξη. Την ίδια στιγμή στην άλλη όχθη του Ατλαντικού ένας πρωτοφανής τυφώνας προκαλεί καταστροφικές πλημμύρες που ισοπεδώνουν ολόκληρες πόλεις. Δυο ετερόκλητα περιστατικά που όμως φέρουν όμοιες συνέπειες. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι καλούνται σε σχεδόν καθημερινή βάση να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, και συχνά τις πατρίδες τους, υπό την απειλή της σωματικής τους ακεραιότητας. Σε παγκόσμιο επίπεδο συντελείται η μεγαλύτερη ανθρωπιστική κρίση από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μία κρίση πολυεπίπεδη και με ποικίλους πυρήνες και κρούσματα. Φυσικά η εξαντλημένη από την οικονομική κρίση πατρίδα μας, ως πύλη προς την φαινομενικά ασφαλή Δύση δεν έμεινε ανεπηρέαστη. Γίναμε αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες του τολμηρού και απεγνωσμένου εγχειρήματος χιλιάδων Σύριων (κυρίως) πολιτών να αψηφήσουν τους κινδύνους του φουρτουνιασμένου Αιγαίου, προς αναζήτηση ελπίδας και ασύλου από τη δίνη ενός παράλογου πολέμου. Ενός εγχειρήματος που σε πολλούς ξύπνησε μνήμες από τις δικές μας εμπειρίες προσφυγής από τη Μικρασιατική καταστροφή, τουλάχιστον όπως μας τις διηγήθηκαν οι πρόγονοί μας. Το μείζον πρόβλημα που αναδύθηκε κατά την διαρκή προσέλευση αυτών των προσφυγικών ροών δεν είναι άλλο από την ανάγκη άμεσης παροχής καταφυγίου. Ένα πρόβλημα δυναμικό και διαχρονικό με πολλές διαστάσεις αντιμετώπισης, δεδομένου ότι αγγίζει όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού βίου και μάλιστα υπό συνθήκες ακραίες, οι οποίες είναι αυτές που θέτουν τα όρια και τις αντοχές των διαφόρων καταστάσεων. Η πλέον διαδεδομένη λύση που εφαρμόζεται οικουμενικά είναι ο προσφυγικός καταυλισμός, ένας ιδιαίτερος χωρικός σχηματισμός γεμάτος παραδοξότητες, που ακροβατεί στα όρια του εφήμερου και υποβάλει την καθημερινότητα στο να αναζητήσει τα βασικά και τα θεμελιώδη και εν τέλει να θέσει/ορίσει ή να επαναπροσδιορίσει τους κανόνες της καθημερινής βιωματικής εμπειρίας και ηθικής. Σκοπός λοιπόν της παρούσας έρευνας είναι ο προσδιορισμός του προσφυγικού καταυλισμού ως εν δυνάμει αστικού χώρου, μέσω κριτικής θεώρησης του υφιστάμενου νομικού, τεχνητού, πολιτικού, φιλοσοφικού πλαισίου, των τακτικών και των εφαρμογών και τέλος η ανάδειξη του ρόλου του αρχιτέκτονα στον σχεδιασμό του.

Αρχικά δίνεται συνοπτικά ο ορισμός του ‘πρόσφυγα’, τα αίτια προσφυγής, τα δικαιώματα ασύλου βάσει καταστατικών του ΟΗΕ, ιστορικά στοιχεία και το μέγεθος του προβλήματος στο σήμερα (ποσοτική τεκμηρίωση). Έπειτα, ορίζεται ο προσφυγικός καταυλισμός στο χώρο και στο χρόνο, επισημαίνονται οι ιδιαιτερότητες και τα προβλήματα σε

Εισαγωγή

επίπεδο σχεδιασμού, λειτουργίας και διαχείρισης, ενώ επιχειρείται μια φιλοσοφική προσέγγιση στην ανάγνωση του χώρου, στις σχέσεις εξουσίας και στις υπερβάσεις που γεννά. Ακολούθως, τεκμηριώνονται οι σχεδιαστικές πρακτικές βάσει των εγχειριδίων διάφορων ανθρωπιστικών οργανώσεων (UNHCR, NRC) και παράλληλα ορίζεται το πλαίσιο διαχείρισης και λειτουργίας καθώς και οι δυνατότητες συμμετοχής των ίδιων των χρηστών σε αυτές. Αναπτύσσεται επομένως ο προβληματισμός σχετικά με τη δυνατότητα θεώρησης ενός προσφυγικού καταυλισμού ως αστική δομή, μέσω παραδειγμάτων εφαρμογής αλλά και αναζήτησης των χωρικών προτύπων και των καταβολών σχεδίασης στις θεωρίες του αστικού σχεδιασμού. Τέλος τίθεται ο προβληματισμός σχετικά με το ρόλο του αρχιτέκτονα-πολεοδόμου στο σχεδιασμό ενός καταυλισμού και τη δυναμική του σχεδίου στη διαμόρφωση των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών σχέσεων μέσα σε αυτόν τον ιδιαίτερα περίπλοκο και φορτισμένο χώρο.

Κεφάλαιο 1

Paul Klee, Refuge 1930

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο πρόσφυγας

Ο πρόσφυγας

τις αρχές της δεκαετίας του 50’, κι ενώ η Ευρώπη επουλώνει τις πληγές της από τον εξουθενωτικό Μεγάλο Πόλεμο, θεσμοθετούνται από τον Ο.Η.Ε. οι βάσεις του διεθνούς δικαίου για την ανθρωπιστική διαχείριση και προστασία των εκτοπισμένων Ευρωπαίων, κυρίως, πολιτών. Η διαδικασία κορυφώνεται το 1951 με την έγκριση της Σύμβασης για το Καθεστώς των Προσφύγων1, η οποία καθορίζει ποιος φέρει την προσφυγική ιδιότητα, ποιος εξαιρείται αυτής, ποιο είναι το είδος της νομικής προστασίας του, ποια τα κοινωνικά δικαιώματα και ελευθερίες του στις χώρες υποδοχής αλλά και ποιες οι υποχρεώσεις του απέναντί τους. Αυτή η αρχική Σύμβαση έθετε ωστόσο γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς καθώς έδινε δικαίωμα αίτησης ασύλου μόνο σε άτομα που εμπλέκονταν με τα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που συνέβησαν στην Ευρώπη. Με το πρόβλημα των εκτοπισμένων πληθυσμών να εξαπλώνεται παγκοσμίως, οι περιορισμοί αυτοί αφαιρέθηκαν με την συμπλήρωση του Πρωτοκόλλου του 1967, διευρύνοντας το δικαίωμα ασύλου. Θεματοφύλακας της Σύμβασης, επικεφαλής επίλυσης ανθρωπιστικών κρίσεων και συντονιστής, είναι η Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. για τους Πρόσφυγες (UNHCR: Office of the United Nations High Commissioner for Refugees). Η υποχρέωση για την τήρηση της Συνθήκης και των δικαιωμάτων των προσφύγων, καθώς και η ανάπτυξη πολιτικής σύμφωνα με αυτήν, εμπίπτει στις χώρες υποδοχής (εφόσον την έχουν υπογράψει), συχνότατα όμως το UNHCR υποκαθιστά το χρέος τους, ενώ η αποστολή του, ανάλογα με την περίπτωση, την περιοχή και τις ανάγκες, πλαισιώνεται από μη κυβερνητικές ανθρωπιστικές οργανώσεις. Σύμφωνα λοιπόν με το άρθρο 1 της Σύμβασης, «πρόσφυγας είναι ένα άτομο που βρίσκεται εκτός της χώρας καταγωγής του ή του τόπου κατοικίας του, έχει δικαιολογημένο φόβο δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων και εξαιτίας αυτού του φόβου δίωξης αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία αυτής της χώρας ή την επιστροφή σ’ αυτήν». Δεν καλύπτονται από τη Σύμβαση στρατιώτες και άτομα τα οποία έχουν διαπράξει εγκλήματα κατά της ειρήνης, εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ή κάποιο σοβαρό μη-πολιτικό έγκλημα εκτός της χώρας ασύλου2.

Αν και, όπως πολλές διεθνείς συνθήκες, η Σύμβαση για τους Πρόσφυγες είχε συμφωνηθεί στη Γενεύη, δεν πρέπει να συγχέεται με την τέταρτη «Σύμβαση της Γενεύης» του 1949 για την ανθρωπιστική διαχείριση των θυμάτων του πολέμου. 2

«Σύμβαση της Γενεύης του 1951: Ερωτήσεις και Απαντήσεις», διαθέσιμο στο unhcr.gr

Κεφάλαιο 1

Η ιδιότητα του πρόσφυγα συνοδεύεται από πολυάριθμα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα που ορίζονται με σχετική σαφήνεια από τη Σύμβαση και σκοπό έχουν να διασφαλίσουν νομικά τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες και ανάγκες, όπως της στέγης, της ασφάλειας, της περίθαλψης, της εκπαίδευσης, της εργασίας, της ανεξιθρησκίας, της ελεύθερης κυκλοφορίας κλπ. Μεταξύ αυτών των δικαιωμάτων και η κρισιμότατη αρχή της μη επαναπροώθησης, που προστατεύει τον πρόσφυγα από τυχόν απέλαση σε εδάφη όπου η ζωή του ή η ελευθερία του εξακολουθούν να απειλούνται. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι το δικαίωμα αυτό αποτελεί μέρος του διεθνούς εθιμικού δικαίου, επομένως ένα κράτος οφείλει να το σέβεται ανεξάρτητα από το αν έχει υπογράψει τη Σύμβαση ή όχι. Ωστόσο πέραν των δικαιωμάτων ασύλου, παραμένουν εσκεμμένα ασαφείς η ποιότητα και η μορφή της προστασίας, δίνοντας το δικαίωμα σε κάθε κράτος να την παρέχει κατά το δοκούν. Από την άλλη πλευρά, οι πρόσφυγες υποχρεούνται να σέβονται τους νόμους και τους κανονισμούς της χώρας υποδοχής. Η Σύμβαση δεν μπορεί να αντικαταστήσει την πολιτική δράση στην επίλυση ή αποφυγή των κρίσεων, άλλωστε δεν σχεδιάστηκε με αυτό τον σκοπό, ρυθμίζει όμως ως ένα βαθμό τις συνέπειές τους. Κι εξακολουθεί μέχρι και σήμερα, σε μία εποχή που οι ανθρωπιστικές κρίσεις διαρκώς οξύνονται. Οι αριθμοί άλλωστε είναι αμείλικτοι: 65,6 εκατ. βίαια εκτοπισμένων πληθυσμών παγκοσμίως (2016), ως αποτέλεσμα διώξεων, συγκρούσεων, βίας και καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εκ των οποίων 22,5 εκατ. επίσημα αναγνωρισμένοι πρόσφυγες και 17,2 εκατ. υπό την αιγίδα του UHNCR3, με λίγα λόγια η μεγαλύτερη μεταναστευτική-προσφυγική ροή από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1.1). Ένα κρίσιμο ερώτημα όμως τίθεται· οι αριθμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν ειλικρινή μεγέθη; Και κατ’ επέκταση, η Σύμβαση καλύπτει επαρκώς ποσοτικά και ποιοτικά κάθε μορφή δίωξης; Εξ ορισμού, παρατηρούμε δύο βασικές συνειδητές παραλείψεις από το φάσμα της έννοιας ‘πρόσφυγας’. Αρχικά, η Σύμβαση δεν καλύπτει τους εσωτερικά εκτοπισμένους πληθυσμούς, ανθρώπους δηλαδή που για ίδιους ή διαφορετικούς λόγους (π.χ. φυσικές καταστροφές) αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο κατοικίας τους, εντούτοις δεν διασχίζουν τα διεθνή σύνορα, παρά αναζητούν προστασία στην ίδια τη χώρα τους και συνεπώς υπόκεινται στη νομοθεσία της. Σε συγκεκριμένες καταστάσεις κρίσεων, η Ύπατη Αρμοστεία παρέχει βοήθεια σε αυτούς τους πληθυσμούς, σε ποσοστό όμως 3

UNHCR Global Trends, Forced Displacement in 2016, σελ. 2.

Στατιστικά στοιχεία 2017, UNHCR 1.1

Κεφάλαιο 1

μόλις 38% του συνόλου (36,6 εκατομμύρια σε 29 χώρες, τέλη 20164). Η δεύτερη παράλειψη, αφορά τα μεταναστευτικά ρεύματα. Η διαφορά των όρων πρόσφυγας και μετανάστης, σε θεωρητικό τουλάχιστον πλαίσιο, αφορά την ύπαρξη ή όχι ελευθερίας βούλησης στη διαφυγή. Με λίγα λόγια ο εξαναγκασμός από εξωτερικούς παράγοντες και η έλλειψη ασφάλειας για τη ζωή αποτελούν τα καίρια επιχειρήματα για την προσφυγή και το δικαίωμα ασύλου, σε αντίθεση με τη φτώχεια, την ανέχεια και τις συνθήκες εξαθλίωσης που συνήθως οδηγούν σε εκούσια μετανάστευση. Στην πράξη παρ’ όλα αυτά, τόσο τα κίνητρα, όσο και τα μέσα διαφυγής μεταξύ προσφύγων και μεταναστών είναι ιδιαιτέρως δυσδιάκριτα, ειδικά σε συνθήκες εκτεταμένης ανθρωπιστικής κρίσης όπως η σημερινή, προκαλώντας σύγχυση και καταπάτηση δικαιωμάτων κατά τη διαδικασία παροχής ασύλου στους αιτούντες.

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Μολονότι η Σύμβαση για τους Πρόσφυγες αποτέλεσε (και εξακολουθεί) σπουδαίο εργαλείο για την προστασία των δικαιωμάτων εκατομμυρίων ανθρώπων ανά την υφήλιο, γίνεται σαφές από τα παραπάνω πως πλέον είναι αν όχι ανεπαρκής, δύσκαμπτη σε πολλά επίπεδα. Εν τη γενέσει της υιοθετήθηκε για να διευθετήσει τις συνέπειες ενός πολέμου, έξι δεκαετίες όμως μετά, η φύση της δίωξης έχει προφανώς εξελιχθεί. Ασφαλώς, οι εχθροπραξίες και οι συγκρούσεις εξακολουθούν να αποτελούν μείζων αιτία προσφυγής (βλ. Συριακός εμφύλιος), όχι όμως τη μοναδική. Αφενός υφίσταται η οικονομική εξαθλίωση σε δεκάδες μέρη της γης, πρόβλημα περίπλοκο και με ασαφή όρια, που καθιστά λογική την όποια διαφωνία σχετικά με το αν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται οι οικονομικοί μετανάστες διαφορετικά από τους πρόσφυγες, το οποίο πάντως προκαλεί εξίσου βία και ανασφάλεια, έστω και με λιγότερη αμεσότητα από τον πόλεμο. Αφετέρου, το διαχρονικό πρόβλημα των φυσικών καταστροφών που σε συνδυασμό με την αναδυόμενη περιβαλλοντική κρίση και την κλιματική αλλαγή τροφοδοτούν την εμφάνιση νέων μορφών προσφυγής. Από το φονικό σεισμό του San Francisco το 1906, όπου έχουμε την πρώτη οργανωμένη προσπάθεια αντιμετώπισης μιας φυσικής καταστροφής, έως το τυφώνα Κατρίνα και 4

UNHCR Global Trends, Forced Displacement in 2016, σελ. 35. Περισσότερα στο: http://www.internal-displacement. org/

1.2

1.3 Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες στο Bangladesh, 2016

Κεφάλαιο 1

το σεισμό στην Αϊτή έναν αιώνα μετά, δεκάδες φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές προκάλεσαν μαζικές αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών, κατά βάση ενδοκρατικές. Σε αυτές προστίθεται πλέον και το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής το οποίο ήδη προκαλεί επείγουσες ανάγκες τοπικής και προσεχώς, βάσει προβλέψεων, παγκόσμιας κλίμακας. Οι χώρες της βόρειας Αφρικής αντιμετωπίζουν ήδη την ερημοποίηση με τη διαρκή απώλεια καλλιεργήσιμου εδάφους, ενώ το Bangladesh (1.2, 1.3) πλήττεται από τη μεταβολή της θαλάσσιας στάθμης, με 20 εκατ. πολίτες του στα πρόθυρα να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να μετατραπούν σε περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Η έννοια του περιβαλλοντικού πρόσφυγα εισήχθη στη διεθνή βιβλιογραφία το 1985 από τον El Hinnawi, σε μία έκθεση του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών (U.N.E.P.) και προσδιορίζει τον άνθρωπο που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την κατοικία του προσωρινά ή μόνιμα, εξαιτίας φυσικής ή ανθρωπογενούς περιβαλλοντικής διατάραξης η οποία θέτει σε κίνδυνο την ύπαρξή του ή έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής του5. Ο όρος, που συχνά αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστή κατηγορία από αυτόν του πρόσφυγα, παραμένει δυστυχώς μέχρι και σήμερα ασαφής και αμφιλεγόμενος, δίχως νομική υπόσταση στο διεθνές δίκαιο, ενώ το 2007 ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (I.O.M.) θέτει μία πιο διευρυμένη έννοια, αυτή του περιβαλλοντικού μετανάστη. Ανεξάρτητα από το νομικό διαχωρισμό πρόσφυγα-μετανάστη και τις πολιτικές προεκτάσεις που φέρει, το ουσιώδες συμπέρασμα είναι πως η παρούσα οικουμενική ανθρωπιστική κρίση αποτελεί βαθύτερο κοινωνικό πρόβλημα απ’ ότι παρουσιάζουν οι αριθμοί, επομένως τα ζητήματα νομικής και κυρίως έμπρακτης προστασίας των πληγέντων πληθυσμών είναι κρισιμότερα από ποτέ. Ποιές είναι όμως οι μέθοδοι αντιμετώπισης της ανθρωπιστικής-προσφυγικής κρίσης και ποιό το χωρικό αποτύπωμά τους;

El-Hinnawi Essam, Environmental Refugees, UNEP 1985 (πηγή: wikipedia.org: Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ο προσφυγικός καταυλισμός

εύρεση καταφυγίου είναι ο καθοριστικός παράγοντας επιβίωσης κατά τα αρχικά στάδια μιας ανθρωπιστικής κρίσης, με την παροχή ασφάλειας και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης ως επακόλουθα κρίσιμα ζητούμενα. Το πλέον διαδεδομένο και δημοφιλές μέσο παροχής καταφυγίου για όσους αναζητούν άσυλο (είτε εντός, είτε εκτός συνόρων) είναι η εγκατάσταση κατασκηνώσεων και πιο συγκεκριμένα προσφυγικών καταυλισμών (refugee camp1). Σε παγκόσμια κλίμακα, εκατομμύρια εκτοπισμένων πληθυσμών διαμένουν σε καταυλισμούς ποικίλων μορφών, που διαφέρουν ως προς το βαθμό οργάνωσης, τις δομές, τα υποκείμενα διαχείρισης, τις παροχές και τις ελευθερίες. Για το λόγο αυτό συχνά συναντάμε διαφορετικές ορολογίες, οι οποίες λόγω πολυπλοκότητας ή σκοπιμοτήτων παραμένουν διφορούμενες και ασαφείς. Γενικεύοντας, οι καταυλισμοί μπορεί να είναι είτε οργανωμένοι, οπότε το στήσιμο και τη διαχείριση αναλαμβάνουν τα κράτη φιλοξενίας, η Ύπατη Αρμοστεία και διάφορες Μ.Κ.Ο., είτε αυτοδημιούργητοι/αυτοοργάνωτοι, οι οποίοι επίσης ελέγχονται ενώ περιστασιακά βοηθιούνται, έως ότου οι πληθυσμοί τους εκδιωχθούν. Λοιποί όροι όπως ‘κέντρο υποδοχής’, ‘κέντρο κράτησης’, ‘hotspot’ κλπ. παραπέμπουν σε οργανωμένους καταυλισμούς που προσφέρουν συνήθως πεπερασμένη διάρκεια φιλοξενίας λίγων μηνών, με περιορισμένες τις ελευθερίες και τα προαπαιτούμενα επιβίωσης και μη αναγνωρισμένο επαρκώς το δικαίωμα ασύλου. Στη συνέχεια, χάριν ευκολίας χρησιμοποιείται με μία αυθαιρεσία γενίκευσης ο όρος (προσφυγικός) καταυλισμός ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες κάθε περίπτωσης, οι οποίες άλλωστε δεν είναι πάντοτε ευκρινείς.

Συνήθως ξεκινά με μια τέντα από μουσαμά, χρώματος μπλε με λευκό, γύρω στα 18m2 και με λίγο σχοινί μετατρέπεται σε χώρο διαμονής για 4 έως 6 άτομα. Στοιχισμένες με αυστηρή σειρά, οι ευτελείς αυτές κατασκευές δημιουργούν έναν χώρο ανθρωπιστικό, συνυφασμένο με τις έκτακτες ανάγκες, μέσα στον οποίο οι παραδοσιακές κοινωνικές δομές αποδομούνται. Η πλειοψηφία των προσφύγων και εσωτερικά εκτοπισμένων ανθρώπων παγκοσμίως κατανέμεται σε περισσότερους από 1000 (οργανωμένους ή μη) καταυλισμούς, σε περισσότερες από 60 χώρες2. Παρά το γεγονός αυτό, η βιβλιογραφία που σχετίζεται με την ανάπτυξη στρατηγικών σχεδιασμού καταυλισμών είναι απελπιστικά περιορισμένη. Και παρ’ όλο που το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται αυτοί οι καταυλισμοί είναι εξαιρετικά πολιτικό και κρίσιμο, η σχεδιαστική ανάλυση παραμένει σε αμιγώς τεχνικό επίπεδο. Αγνοούνται οι κοινωνικές, πολιτικές, συλλογικές και 1

Camp<campus (λατιν.) = οριζόντιο πεδίο, όρος που συνδέεται με τους ανοιχτούς χώρους για στρατιωτική χρήση

84% των προσφύγων (14,5 εκατ.) φιλοξενείται σε αναπτυσσόμενες χώρες (Global Trends 2016, σελ. 2)

Κεφάλαιο 2

περιβαλλοντικές συνέπειες που η κάθε απόφαση και πρακτική μπορεί να επιφέρει σε τόσο κρίσιμες συνθήκες. Πριν παρουσιαστούν οι σχεδιαστικές πρακτικές, επιχειρείται η θεωρητική επισκόπηση των καταβολών και των χαρακτηριστικών που ορίζουν έναν καταυλισμό ως χωρική εμπειρία.

ΟΙ ΑΠΟΙΚΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΥΛΙΣΜΟΥ Στα τέλη του 19ου αιώνα, κατά την αποικιοκρατία, δημιουργήθηκαν τα πρώτα στρατόπεδα εγκλεισμού, για τον περιορισμό πληθυσμών που διέμεναν σε εδάφη ελεγχόμενα από Ευρωπαίους. Κατά κύριο λόγο τα εγκαθιστούσαν για λόγους ασφαλείας, ως προπύργια ενάντια σε ενδεχόμενες εξεγέρσεις. Οι Ευρωπαίοι κυρίαρχοι προκειμένου να ελέγξουν και να κυβερνήσουν πληθυσμούς που διαρκώς επαναστατούσαν εναντίον της αποικιακής ηγεμονίας, εισήγαγαν μηχανισμούς πειθαρχίας (φυλακές) αλλά και μηχανισμούς αποτροπής αναταραχών. Η περισυλλογή και η τοποθέτηση του πληθυσμού σε περιορισμένο χώρο ήταν μια συσκευή προληπτικής καταστολής. Συχνά λειτουργούσε και αντιστρόφως, ως (αμφιλεγόμενο) μέσο προστασίας των μη γηγενών, αμάχων πολιτών. Στις αποικίες κατ’ ουσίαν νομιμοποιήθηκε ως μέτρο ασφαλείας, ένα μέτρο που το επέβαλλαν συνθήκες που ξεπερνούσαν την κανονικότητα, μια διοικητική πρακτική που υπερέβαινε τους νόμους του κράτους και μεταφραζόταν στο χώρο με σκηνές και πλέγματα. Ήταν μια αναστολή δικαιωμάτων και ελευθεριών που λειτουργούσε άψογα στο αποικιακό πλαίσιο, η οποία λίγο αργότερα λειτούργησε με επιτυχία και εντός της Ευρώπης. Στα βρετανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης (concentration camps) για τους Boers στη Νότιο Αφρική (2.1) ερχόμαστε σε πρώτη επαφή με ένα φαινόμενο που αργότερα διαχέεται: το στρατόπεδο μετατρέπεται σε ένα μέσο ασφάλειας και ελέγχου του κράτους που χρησιμοποιείται πλέον στους ίδιους τους πολίτες του, οι οποίοι αποτελούν ανεπιθύμητο πληθυσμό και εχθρικό ως προς την τάξη. Το μέσο αυτό εξελίχθηκε από τα μεγάλα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα, και τελειοποιήθηκε κατά τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους (από τα γερμανικά στρατόπεδα εξολόθρευσης έως τα στρατόπεδα μετεγκατάστασης Αμερικανών πολιτών Ιαπωνικής καταγωγής, 2.2), ενώ αμέσως μετά θα χρησιμοποιηθεί υπό τον μανδύα της φιλανθρωπίας, από και προς τους ίδιους τους εφευρέτες του, ως μοναδικό πρακτικό μέσο παροχής καταφυγίου (και ταυτόχρονα ελέγχου) για τους χιλιάδες Ευρωπαίους πρόσφυγες.

Ο προσφυγικός καταυλισμός

«Αν οι πρόσφυγες αντιπροσωπεύουν, στην οργάνωση του νεωτερικού έθνους-κράτους, ένα τόσο ανησυχητικό στοιχείο, είναι πρωτίστως γιατί, διαρρηγνύοντας τη συνέχεια μεταξύ κράτους και πολίτη, μεταξύ γέννησης (ιθαγένειας) και εθνικότητας, θέτουν σε κρίση το αρχέγονο επινόημα της νεωτερικής κυριαρχίας»3. 3

Agamben Giorgio, Homo sacer, 2005, σελ. 208

2.1 Καταυλισμός αιχμαλώτων πολέμου, Cape Town, περ. 1900 2.2 Κέντρο μετεγκατάστασης, Manzanar, California, 1943

Κεφάλαιο 2

ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΚΑΤΕΠΕΙΓΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗΣ Έχοντας δημιουργηθεί ως απάντηση σε μία κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, οι προσφυγικοί καταυλισμοί γίνονται αντιληπτοί ως ειδικά, έκτακτα κι επομένως προσωρινά μέτρα, έως την στιγμή που θα αποκατασταθεί η κανονικότητα. Ενσαρκώνουν ωστόσο μία μόνιμη ‘κατάσταση εξαίρεσης’ (state of exception4). Η ‘κατάσταση εξαίρεσης’ είναι μια έννοια στη νομική θεωρία του Carl Schmitt5, συναφής με την ‘κατάσταση κατεπείγοντος’ (state of emergency) και βασίζεται στην ικανότητα της διοίκησης να υπερβεί ή και να αναστείλει το δικαιικό σύστημα (καθώς και τα δικαιώματα και τις προσωπικές ελευθερίες) στο όνομα του δημοσίου συμφέροντος και της εγχώριας ασφάλειας, καθιστώντας όλες τις δικαιικές έννοιες απροσδιόριστες. Μέσω της έννοιας αυτής ο φιλόσοφος Giorgio Agamben συνδέει το ζήτημα της βιοπολιτικής6 -δηλαδή το γεγονός ότι η ανθρώπινη ζωή έγινε το διακύβευμα της πολιτικής- με το ζήτημα της κυριαρχίας. Η λογική της νεωτερικής εξουσίας δεν είναι η αντιμετώπιση των κρίσεων αλλά η διαχείριση των συνεπειών τους, επομένως η κατάσταση εξαίρεσης, η οποία αρχικά νοούνταν ως μια πρόσκαιρη αναστολή της έννομης τάξης, μέτρο προορισμένο να αντιμετωπίσει μια πραγματολογική κατάσταση κινδύνου, μετατρέπεται σταδιακά σε κανονική μορφή και τεχνική διακυβέρνησης και αποκτά πλέον μόνιμη χωρική δομή. «Το στρατόπεδο είναι ο χώρος που ανοίγεται, όταν η κατάσταση εξαίρεσης αρχίζει να καθίσταται ο κανόνας».7 Εδώ ο ανθρωπολόγος Michel Agier8 καθορίζει τρεις παράγοντες που προσδιορίζουν έναν καταυλισμό: τον αποκλεισμό, την ετεροδικία και την εξαίρεση. Πρώτον, αναφέρει πως τοποθετούνται συνήθως σε απομονωμένες περιοχές, και παραμένουν αχαρτογράφητοι, παρόλο που τις περισσότερες φορές συνιστούν πόλους μαζικής συγκέντρωσης ανθρώπων και δραστηριοτήτων. Δεύτερον, τελούν κατά βάσει υπό τη δικαιοδοσία διαφορετικών νομικών οργάνων από ότι οι περιοχές που τους περιβάλλουν. Τέλος οι καταυλισμοί υπόκεινται σε κοινωνικό αποκλεισμό, αφού οι χρήστες αντιμετωπίζονται ως ξένο σώμα για την τοπική κοινωνία και κουλτούρα του κράτους φιλοξενίας. Αυτοί οι παράγοντες τροφοδοτούν την κατάσταση εξαίρεσης, η οποία σηματοδοτεί τις κοινωνικές 4

Για την έννοια της κατάστασης εξαίρεσης: Agamben Giorgio, Κατάσταση εξαίρεσης, 2003

Για περαιτέρω διερεύνηση: Schmitt Carl, Πολιτική Θεολογία: Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί Κυριαρχίας, 1922 6

Για την έννοια της βιοπολιτικής: Foucault Michel, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, 2002

Agamben Giorgio, ό.π., σελ. 260

Turner Simon, 2016, σελ. 141

Ο προσφυγικός καταυλισμός

συνθήκες και τις σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται μέσα στο ανθρωπιστικό πλαίσιο ενός προσφυγικού καταυλισμού. Ωστόσο αυτός δεν παραμένει απαράβατη νησίδα, τα όριά του παραβιάζονται τόσο εκ των έσω όσο κι από τις περιβάλλουσες κοινότητες, προκαλώντας δυναμικές που περιπλέκουν τον χαρακτήρα του.

Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ Συχνά οι προσφυγικοί καταυλισμοί γίνονται αντιληπτοί ως γκρίζες ζώνες ετεροδικίας, δεσμευμένες σε ένα παγκόσμιο δίκτυο θυλάκων και ‘μη-τόπων’,9 κυριολεκτικά εκτοπισμένων και αποκλεισμένων από κάθε άμεσο πλαίσιο. Κατά κανόνα εγκαθίσταται μακριά από πόλεις και αστικά κέντρα και οριοθετούνται με σαφήνεια -συχνά περιφράσσονταικαθιστώντας εμφανή τη διάκριση του εσωτερικού με το εξωτερικό. Ανεξάρτητα από τον τόπο ή τον τρόπο εγκατάστασης, η διάκριση αυτή παραμένει ως βασικό εννοιολογικό εργαλείο. Στην πραγματικότητα όμως, όπως προαναφέρθηκε, τα όρια του καταυλισμού καταλήγουν πορώδη, επιτρέποντας σε ανθρώπους, αγαθά και ιδέες να τα διαπερνούν. Ακόμα και στην περίπτωση παράβασης των ορίων, η περίμετρος παραμένει καθοριστικό χαρακτηριστικό και διαπλάσσει τη ζωή όσων βρίσκονται στο εσωτερικό της, οι οποίοι ταυτόχρονα εμπεριέχονται από την περιβάλλουσα κοινωνία μα και εξαιρούνται από αυτή, νομικά και χωρικά. Όπως αναφέρθηκε, οι προσφυγικοί καταυλισμοί είναι επίσης προσωρινοί σχηματισμοί· δεν προορίζονται να παραμείνουν στη θέση τους εσαεί. Για την επίλυση του προσφυγικού ζητήματος προτείνονται από την Ύπατη Αρμοστεία τρεις τακτικές: ο επαναπατρισμός, εφόσον οι συνθήκες που προκάλεσαν τη δίωξη εξομαλυνθούν, η επαναπροώθηση σε τρίτη χώρα, ή η τοπική ενσωμάτωση. Οι αριθμοί όμως αποδεικνύουν ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ προθέσεων και τακτικών10, την στιγμή μάλιστα που στις τακτικές αυτές δεν αναγνωρίζεται η διαιώνιση των προσφυγικών εγκαταστάσεων, μολονότι η πλειοψηφία των προσφύγων παραμένει σε αυτές επ’ αορίστου (χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό των Παλαιστινιακών καταυλισμών που χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1950). Αυτή η προσωρινότητα λοιπόν έχει απροσδιόριστη διάρκεια, ένα παράδοξο που χαρακτηρίζει τον καταυλισμό και το οποίο ορίζεται από την Ύπατη Αρμοστεία 9

«Non-lieux»: τόποι χωρίς διακριτικό χαρακτήρα που τείνουν να καταστήσουν τους ανθρώπους ανώνυμους. Περισσότερα για τον όρο: Augé Marc, Non-Places Introduction to an Anthropology of Supermodernity, 1992 10

Συγκεκριμένα, μέσα στο 2016, 552.200 άνθρωποι επέστρεψαν στον τόπο διαμονής τους, 189.300 επανεγκαταστήθηκαν σε άλλη χώρα, και μόλις 23.000 ενσωματώθηκαν επίσημα στις τοπικές κοινωνίες. (Global trends 2016, σελ. 3)

Κεφάλαιο 2

ως κατάσταση ‘παρατεταμένης προσφυγικής κρίσης’11 (Protracted Refugee Situations, PRS). Οι πρόσφυγες συνεπώς παραμένουν σε μία συνθήκη διαρκούς εκκρεμότητας και αβεβαιότητας (in limbo), χωρίς προοπτικές επίλυσης, μία επώδυνη συνθήκη στην οποία ο χρόνος παγώνει και έρχεται σε αντίθεση με τη ζωή εκτός καταυλισμού. ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Αυτές οι χωρικές και χρονικές διαστάσεις του καταυλισμού προκαλούν προβληματισμό ως προς το είδος και την ποιότητα ζωής που αναπτύσσεται εντός του, και κατ’ επέκταση της ταυτότητας που αποκτούν οι ενδιαιτώμενοι. Η έννοια της ‘απογυμνωμένης ζωής’12 που αναπτύσσει ο Agamben φέρεται να μας βοηθά στη διαδικασία αντίληψης της κατάστασης στην οποία εισέρχεται ο πρόσφυγας κατά τη διαμονή του σε καταυλισμό. Δημοφιλείς αναλύσεις συχνά απεικονίζουν τους πρόσφυγες μονάχα ως αθώα θύματα πολέμου, βίας και εθνοτικών συγκρούσεων, τα οποία αποζητούν την ανθρωπιστική συμπόνοια και τη φιλάνθρωπη βούληση για να τους παρέχει τα αγαθά που έχουν ανάγκη. Και πράγματι, η θεώρηση αυτή, μιας και νομικά κατοχυρωμένη, αρκεί για να αποκτήσουν καταφύγιο, τροφή και περίθαλψη, ωστόσο τους στερεί κάθε δικαίωμα πολιτικών αιτημάτων (πέραν αυτού του ασύλου). Για να αξίζει την ανθρωπιστική βοήθεια ο αποδέκτης πρέπει να είναι ανθρώπινο ον δίχως παρελθόν, δίχως πολιτική βούληση και δίχως δικαιώματα. Με λίγα λόγια η έκκληση για συμπόνοια περιορίζει τον πρόσφυγα στην αμιγώς βιολογική του υπόσταση, παραβλέποντας αυτήν ως ‘πολιτικό ον’. Εφόσον επέλθει η σωματική και ψυχολογική αποκατάσταση από την τραυματική εμπειρία που έχει βιώσει, οι πιθανότητες για έναν πρόσφυγα να δημιουργήσει μία νέα ζωή με νόημα μοιάζουν να αποθαρρύνονται μέσα στη δομή του καταυλισμού. «Ο διαχωρισμός μεταξύ ανθρωπιστικού και πολιτικού, τον οποίο βιώνουμε σήμερα, αποτελεί το έσχατο στάδιο της ρήξης μεταξύ δικαιωμάτων του ανθρώπου και δικαιωμάτων του πολίτη»13. Εντούτοις, ο προσφυγικός καταυλισμός είναι ένας τόσο διφορούμενος και ασαφής σχηματισμός, που ενώ υφίσταται στο εσωτερικό του αποδόμηση της ανθρώπινης ύπαρξης στη βιολογική της μορφή, συγχρόνως δημιουργούνται δυναμικές σχέσεις που παρακάμπτουν το status quo και οδηγούν σε υπέρβαση των χωρικών, κοινωνικών και ηθικών 11

Για την στατιστική, σε συνθήκη παρατεταμένης κρίσης εντάσσονται μόνον όσοι παραμένουν σε προσφυγικό καταυλισμό πληθυσμού άνω των 25 χιλ., για περισσότερο από 5 χρόνια, και υπολογίζεται στα 11,6 εκατ. ανθρώπους! (Global trends 2016, σελ. 22) 12

Agamben Giorgio, ό.π., σελ. 190

Agamben Giorgio, ό.π., σελ. 210

Ο προσφυγικός καταυλισμός

ορίων, προσφέροντας δυνατότητες επαναπροσδιορισμού και ανάπτυξης νέας κοινωνικής ταυτότητας. Συγκεκριμένα, πέρα από ιδιόρρυθμος χώρος περιορισμών, απομόνωσης και στασιμότητας, είναι και σταυροδρόμι διαφορετικών πολιτισμών, προτύπων και κανόνων, ένα πεδίο όπου τελικά επαναπροσδιορίζεται η κοινωνικότητα, παράγονται νέες κοινωνικές ιεραρχίες και εντείνεται η ενασχόληση με τα κοινά. Οι πρόσφυγες τείνουν να προσαρμοστούν στη ζωή εντός του καταυλισμού, το οποίο σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγεί σε κοινωνική παράλυση (όπως για παράδειγμα οι Παλαιστινιακοί θύλακες στα κατεχόμενα εδάφη), ενώ σε άλλες μπορεί να προκαλέσει την ανάπτυξη νέων κοινωνικών δομών και ευκαιριών, την ενσάρκωση και έκφραση του δικαιώματος στην πόλη, όπως θα δούμε και παρακάτω.

ΟΙ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Οι οργανωμένοι προσφυγικοί καταυλισμοί συνήθως σχεδιάζονται από αρχιτέκτονες και μηχανικούς του UNHCR. Το πρότυπο μοντέλο για έναν καταυλισμό περιγράφεται στο επίσημο εγχειρίδιο του οργανισμού, ‘UNHCR Handbook for Emergencies’14. Βασισμένο στην πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα και ανάγκες είναι ισάξια και όμοια σε όλο τον κόσμο, θεμελιώνει μια σχεδιαστική προσέγγιση που χαρακτηρίζεται από ουδετερότητα και μπορεί να εφαρμοστεί οικουμενικά. Λοιπά εγχειρίδια και δημοσιεύσεις συμπληρώνουν τον οδηγό αυτό, φερειπείν το ‘Camp Management Toolkit’ του Νορβηγικού Συμβουλίου Προσφύγων (NRC) και το ‘The Sphere Project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response’ του Ερυθρού Σταυρού. Σε όλα τα εγχειρίδια, αξιοσημείωτος και αναμφισβήτητος είναι ο φονξιοναλιστικός χαρακτήρας του σχεδιασμού, από πάνω προς τα κάτω (κυριολεκτικά και μεταφορικά), συνέπεια της ανάγκης για αποδοτικότητα σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Ακόμα και σε περιπτώσεις οδηγών με περισσότερο αποχρωματισμένη και προσαρμόσιμη προσέγγιση στο σχεδιασμού του χώρου, ο σκελετός παραμένει ομοιόμορφος και σχετικά άκαμπτος, με ισομεγέθη οικόπεδα, πλεγματόμορφους δρόμους και ‘χρήσεις γης’ αυστηρά οριοθετημένες. 14

1978, 3η έκδοση 2007

Κεφάλαιο 2 2.3

2.4

Ο προσφυγικός καταυλισμός

Αναλυτικότερα, στο ‘Emergency Handbook’15 του UNHCR προτείνεται η ανάπτυξη ενός master plan που αρχικά θέτει τα κριτήρια επιλογής τοποθεσίας (βάσει φυσικών και τεχνικών παραγόντων) όπως την τοπογραφία, τη διαθεσιμότητα υδάτινων πόρων, την προσβασιμότητα και την ασφάλεια. Συνήθως το κράτος φιλοξενίας διαθέτει για χρήση δημόσια γη, ή ιδιωτική έπειτα από νομικούς διακανονισμούς. Ωστόσο τα εγχειρίδια οδηγιών δεν αποκαλύπτουν τον τρόπο διανομής του τμήματος γης που αναλογεί σε κάθε άτομο, παραμένοντας ασαφή ως προς τους παράγοντες που επηρεάζουν τα κριτήρια κατανομής του χώρου. Ως ιδανικές προδιαγραφές του χώρου εγκατάστασης, ορίζονται: η χαμηλή κλίση εδάφους (2-4%) για έλεγχο της απορροής υδάτων και της διάβρωσης, το μαλακό χώμα για δυνατότητα καλλιέργειας μικρής κλίμακας, η βλάστηση για σκιά αλλά και περιορισμό της σκόνης και των ανέμων, το ήπιο κλίμα, η εγγύτητα σε πηγές (δεν πρέπει να ξεπερνά λίγα λεπτά περπάτημα) για αποφυγή γεώτρησης, και η επάρκεια σε οδικές υποδομές εντός και εκτός καταυλισμού, μιας και για λόγους ασφαλείας πρέπει να εξασφαλίζεται η ευκολία μετάβασης στους προσκείμενους αστικούς πυρήνες και τις υπηρεσίες τους (νοσοκομεία, αγορές κλπ.). Φυσικά είτε για λόγους πρακτικούς είτε λόγω αδιαφορίας ή οργανωτικής αδυναμίας, συνήθως οι καταυλισμοί πληρούν τις προδιαγραφές αυτές μερικώς. Στο επόμενο στάδιο του χωροταξικού σχεδιασμού, ορίζεται η βασική οργανωτική μονάδα που δεν είναι άλλη από την οικογένεια, επομένως σε κάθε κατάλυμα τοποθετούνται 4-6 άτομα. Ακολούθως και βάσει αρθρωτής διάταξης, 16 ‘νοικοκυριά’ ορίζουν μία κοινότητα (2.3), 16 κοινότητες ένα ‘block’, 4 blocks έναν τομέα και 4 τομείς έναν καταυλισμό. Ως ιδανικός πληθυσμός υπολογίζονται τα 20.000 άτομα, με αντιστοιχία 30 έως 45 τετραγωνικά μέτρα γης ανά άτομο16. Οι μονάδες αυτές, με την ιεραρχημένη οργάνωσή τους και την (συνήθως) ορθογωνική διάταξή τους, είναι εξοπλισμένες με συγκεκριμένες υποδομές και υπηρεσίες, ενδεικτικό μιας σχεδιαστικής προσέγγισης βασισμένης στην υγιεινή και την τάξη. Σε κάθε κοινότητα λοιπόν αντιστοιχεί συγκεκριμένος αριθμός αποχωρητηρίων (4, 6-50m μακριά από τα καταλύματα), παροχών νερού (1, σε λιγότερο από 200m απόσταση), ντουζ (1/50 άτομα, με διαθέσιμα 20L νερό/άτομο), δοχείων απορριμμάτων (1/50 άτομα, 100L) κλπ., σε κάθε τομέα ένα σχολείο κι ένα κέντρο διανομής, ενώ στο σύνολο του καταυλισμού αναλογούν ένα κέντρο υγείας, μονάδα 15 16

Συνοπτική μορφή του εγχειριδίου Handbook for Emergencies

Κάνοντας έναν πρόχειρο υπολογισμό, ένας ολοκληρωμένος καταυλισμός με κατανομή χώρου κατά μ.ό. τα 40 m2/ άτομο και άρα συνολικής επιφάνειας 80 εκταρίων (0,8 km2), μεταφράζεται σε πληθυσμιακή πυκνότητα 250 ατόμων ανά εκτάριο (25.000/km2). Με άλλα λόγια ο ιδανικός καταυλισμός κατατάσσεται μέσα στους 10 πιο πυκνοκατοικημένους αστικούς χώρους στον κόσμο, μάλιστα σε συνθήκες μηδενικής κατακόρυφης κάλυψης. Αντιπαραβάλλεται η πληθυσμιακή πυκνότητα του δήμου Καλλιθέας: 21.068/km2! (πηγή: wikipedia)

Κεφάλαιο 2

σίτισης, αγορά, κέντρο εγγραφής και διαχείρισης, αποθήκες κλπ. Ο επαρκής φωτισμός, οι μονάδες πυροπροστασίας (ανά 300m) και ενδεχομένως η περίφραξη εξασφαλίζουν την απαραίτητη ασφάλεια, ενώ δρόμοι διαφορετικών μεγεθών, με καθετότητες και παραλληλίες, διαχωρίζουν και ενώνουν τις μονάδες του καταυλισμού, συμπληρώνοντας την ιπποδάμεια ρυμοτομία του. Συνολικά, από αυτή τη συσσώρευση δομών αναδύεται μια εικόνα, η οποία υποδηλώνει ένα μοντέλο εξιδανικευμένης πόλης εφάμιλλο των πρώιμων μοντέρνων αστικών σχεδιασμών της δεκαετίας του 20, σημαδεμένο δηλαδή από τις θεμελιώδεις αξίες της τάξης και της υγιεινής. Η έννοια της υγιεινής καθαυτής διαπλάσσει τον προσφυγικό καταυλισμό σε άμεσο επίπεδο, αφού στην πραγματικότητα, η ελάχιστη απόσταση μεταξύ των οικογενειών προσφύγων και η παροχή εγκαταστάσεων καθορίζονται σύμφωνα με τις επιπτώσεις στις συνθήκες υγείας. Οι λειτουργίες θεωρούνται απομονωμένες μεταξύ τους με στεγανά, και ο καταυλισμός διαρθρώνεται στο χώρο σε αυστηρά καθορισμένες ζώνες. Όμως η υγιεινή και κυρίως η τάξη ορίζουν το σχεδιασμό του καταυλισμού και σε συμβολικό επίπεδο. Διαφορετικές ομάδες προσφύγων τοποθετούνται σε διαφορετικές ζώνες από τομείς ή block, βάσει φυλετικών, εθνικών ή θρησκευτικών κριτηρίων. Επίσης, τα καταλύματα τοποθετούνται σε απόσταση από τα μέλη των ανθρωπιστικών οργανώσεων και τις μονάδες δραστηριοτήτων τους, οι οποίες συνήθως βρίσκονται στην περίμετρο του καταυλισμού για την διευκόλυνση απόδρασης σε περιπτώσεις αναταραχών. Ο φόβος λοιπόν για ενδεχόμενα κρούσματα βίας (φυσιολογικά επακόλουθα σε καταστάσεις απόγνωσης) οδηγεί στον περιορισμό των ετερογενειών κατά τον σχεδιασμό, που με τη σειρά του καταλήγει σε διαχωρισμό και γκετοποίηση, με το φαινόμενο να διαιωνίζεται ως φαύλος κύκλος. Αυτό που παρουσιάζει επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι πως τη γενεσιουργό οργανωτική μονάδα σχεδιασμού αποτελεί συστηματικά η οικογένεια και όχι το άτομο. Μολονότι υπάρχουν προφανείς αιτιολογήσεις για αυτό, άρεται το ερώτημα για το κατά πόσο οι καταυλισμοί είναι φυσικά σχεδιασμένοι για τα άτομα που δεν αποτελούν μέλη παραδοσιακών οικογενειακών σχηματισμών. Μάλιστα η επικράτηση ασυνόδευτων ανηλίκων ή μοναχικών ηλικιωμένων στον πληθυσμό ενός καταυλισμού είναι πολύ συχνό φαινόμενο17. Στο Toolkit γίνεται αναγνώριση του προβλήματος όμως η μόνη οδηγία συνοψίζεται στη γενίκευση τα μεμονωμένα άτομα να μην διαχωρίζονται από τη λοιπή κοινότητα ώστε να μένουν ασφαλή18. Παρομοίως το Handbook αναφέρει πως λόγω της πρακτικής ανάθεσης 5 ατόμων ανά σκηνή, ηλικιωμένοι ή παιδιά καταλήγουν συνήθως να διαμένουν μαζί 17

UNHCR Handbook for Emergencies 2007, σελ. 229

NRC Camp Management Toolkit 2008, σελ. 203

Ο προσφυγικός καταυλισμός

με αγνώστους19, το οποίο φυσικά είναι περισσότερο συμβιβασμός παρά πρακτική λύση του προβλήματος. Εξαιτίας της ουδετερότητας της σχεδιαστικής προσέγγισης, μόλις αυτή εφαρμόζεται σε τοπικές συνθήκες, αναδύονται ασυμβατότητες και ανταγωνιστικές τάσεις, οι οποίες στο πλαίσιο της έκτακτης ανάγκης καθιστούν έναν χωρικό σχηματισμό επιδεκτικό σε χειραγώγηση και πολιτικοποίηση. Η δομή, η διαχείριση και οι σχέσεις εξουσίας ενός καταυλισμού προκαλούν αισθήματα αδυναμίας και απελπισίας που ερμηνεύονται από εξωτερικούς παρατηρητές – συχνά κι από τις ίδιες τις οργανώσεις παροχής βοήθειας, ως εξάρτηση και φυγοπονία. Ο καταυλισμός λοιπόν είναι ένας χώρος που δεν σχηματίζεται από τους πρόσφυγες μα συμβαίνει στους πρόσφυγες, είναι ένας χώρος στον οποίο οι χρήστες δεν ασκούν επιρροή αλλά οφείλουν να προσαρμοστούν σε αυτόν, να συναινέσουν ως έναν βαθμό στη γραφειοκρατική τους ιδιότητα ώστε να διασφαλίσουν την πρόσβαση σε υπηρεσίες και περίθαλψη. Φυσικά ο λειτουργισμός δεν πρέπει να δαιμονοποιείται. Είναι απόλυτα ορθολογικό μέσο αφού εξυπηρετεί σε μεγάλο βαθμό χωρικά την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας σε κρίσιμες και περιορισμένες χρονικά συνθήκες. Η επιβίωση όμως δεν πρέπει να ταυτίζεται με τη διαβίωση. Το κρίσιμο ζητούμενο είναι να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ της βραχυπρόθεσμης επείγουσας ανάγκης και της μακροπρόθεσμης βιώσιμης ανάκαμψης. Προς αυτή λοιπόν την κατεύθυνση τείνουν να κινηθούν και τα εγχειρίδια, επιχειρώντας μια σχεδιαστική προσέγγιση πιο ανθρωποκεντρική, συγκεράζοντας την αυστηρά τεχνοκρατική παροχή καταφυγίου με εργαλεία χειραφέτησης. Ήδη με το μοντέλο της κλιμακωτής διάρθρωσης (οικογένεια-κοινότητα-block-τομέας-camp), συναφές με το μοντέλο κατοικία-γειτονιά-συνοικία-πόλη, που στο παρελθόν ήρθε σε ρήξη με τις λειτουργικές κατηγορίες της Χάρτας της Αθήνας (κατοικία-εργασία-αναψυχή-μεταφορές), αναγνωρίζονται σε θεωρητικό πεδίο οι κοινωνικο-ψυχολογικές ανάγκες και η δυναμική των ανθρωπίνων σχέσεων στην παραγωγή του χώρου. Σε αυτά τα πλαίσια της κοινότητας/γειτονιάς είναι δυνατή η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον χώρο, η οποία μέσω της πρωτοβουλίας και της αλληλεγγύης μπορεί να οδηγήσει στην οικειοποίησή του. Εκτός αυτού, διακρίνεται και μια πρόθεση ευελιξίας στο σχεδιασμό. Τα εγχειρίδια προτρέπουν οι σχεδιαστικές πρακτικές να μην είναι άκαμπτες αλλά να προσαρμόζονται στις συνθήκες, να εστιάζουν με άλλα λόγια σε μια ‘οργανωμένη πολυπλοκότητα’20, στην περίπλοκη και αποκεντρωμένη διαστρωμάτωση των λειτουργιών του δημόσιου χώρου. Ποιο είναι όμως το καίριο μέσο ανάκαμψης στα πλαίσια του καταυλισμού; 19

UNHCR, ό.π., σελ. 198

Ο όρος εμφανίζεται στο βιβλίο: Jacobs Jane, The death and life of great American cities, 1961

Κεφάλαιο 2

ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΤΗΤΑ Όπως περιγράφεται στη θεωρία ιεράρχησης των αναγκών του Abraham Maslow (πυραμίδα αναγκών, 2.5), οι ανάγκες επιβίωσης και ασφάλειας είναι θεμελιακές για τον άνθρωπο και όπως είναι φυσιολογικό, αποκτούν προβάδισμα σε συνθήκες κρίσης. Ωστόσο, η ιεράρχηση της πυραμίδας κoρυφώνεται στις ατομικές ανάγκες της αγάπης - του ανήκειν, της κοινωνικής αποδοχής, της αυτοεκτίμησης και τέλος της αυτοπραγμάτωσης. Δεδομένων των περιορισμένων διαθέσιμων πόρων και του αυστηρά καθορισμένου και παροδικού ρόλου ενός καταυλισμού, είναι σαφές πως οι πρωτόγονες και ουσιαστικές ανάγκες του ατόμου είναι οι μόνες που τείνουν να ικανοποιηθούν. Εντούτοις, μέσω της ιεράρχησης αυτής είναι ουσιώδες το να αναγνωρίσουμε την άδηλη επιθυμία και το απαράβατο δικαίωμα του ατόμου να μετέχει στην καθημερινότητα μέσω του σχηματισμού και της διατήρησης κοινωνικών δομών. Δίχως αυτή τη βαρυσήμαντη συμμετοχικότητα, εμφωλεύει το ρίσκο η διαδικασία παροχής βασικής περίθαλψης και προστασίας να οδηγήσει σε αποδυνάμωση, παθητικότητα, αποξένωση, έλλειψη σεβασμού, μνησικακία και αντίδραση. Ενθαρρυντικό είναι το γεγονός πως στα εγχειρίδια δίνεται έμφαση στην σπουδαιότητα της κοινοτικής συμμετοχικότητας, και συγκεκριμένα στο σχεδιασμό και στην οργάνωση του καταυλισμού, ως μέσο εξασφάλισης της αξιοπρέπειας και του ατομικού αυτο-σεβασμού. Στο Handbook της Ύπατης Αρμοστείας τονίζεται πως το πλάνο διαχείρισης πρέπει να στοχεύει αποκλειστικά στην ενίσχυση των πόρων των προσφύγων και της αυτονομίας τους ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία σχέσεων εξάρτησης με τις ανθρωπιστικές οργανώσεις. Η απλή διαβούλευση με την ουσιαστική ενασχόληση απέχουν σημαντικά, ενώ όπως ορθώς επισημαίνεται στο Toolkit «ο απώτερος σκοπός της συμμετοχής είναι η αίσθηση κυριότητας – ο χρήστης αισθάνεται ότι επενδύει στο χώρο και είναι υπεύθυνος για τον καταυλισμό και τις δραστηριότητες που συμβαίνουν σε αυτόν21». Γίνεται λοιπόν αντιληπτό, πως τα εγχειρίδια σχεδιασμού και οργάνωσης ενός καταυλισμού (και γενικότερα η βιβλιογραφία που σχετίζεται με αυτά), αναγνωρίζουν, έστω σε θεωρητικό επίπεδο, τα ρίσκα αποδυνάμωσης των χρηστών του καταυλισμού, συνεπώς και τη σημασία εξασφάλισης γνήσιου ρόλου σε αυτούς. Ωστόσο η γλώσσα που χρησιμοποιείται για την περιγραφή και την αναφορά στην ταυτότητα-ιδιότητα του χρήστη ενός καταυλισμού είναι συχνά ασύμβατη με την ουσιαστική χειραφέτησή του. Όροι όπως ‘άτομο φροντίδας’, ‘μέλος προσφυγικής κοινότητας’, ‘εκτοπισμένος πληθυσμός’ κλπ. ή διάφορες στατιστικής φύσεως αποδόσεις απαντώνται συχνά στο εγχειρίδιο του 21

NRC Camp Management Toolkit 2008, σελ. 77 (σε ελεύθερη μετάφραση)

Ο προσφυγικός καταυλισμός

2.5

UNHRC, ενώ μονάχα στο Toolkit υπάρχουν διαρκώς αναφορές στους χρήστες ως ‘κάτοικοι’ του καταυλισμού, αναγνωρίζοντας έτσι ρητώς μια θέση-κατάσταση κυριότητας σε αυτούς. Εντός των δεκάδων αυτών αναφορών όμως, δεν χρησιμοποιείται πουθενά αυτός του πολίτη. Σε έναν βαθμό αυτό είναι απολύτως λογικό, δεδομένου του εκτοπισμού και κατ’ επέκταση της νομικής υπόστασης του πρόσφυγα στη χώρα υποδοχής. Τίθεται έτσι ο εύλογος προβληματισμός ως προς σε τι βαθμό είναι εφικτή στην πράξη η συμμετοχή στη διαχείριση του καταυλισμού. Δεν είναι απλώς ένα ζήτημα σημασιολογίας· η διατύπωση της αποδιδόμενης ταυτότητας των χρηστών ενός καταυλισμού φέρει καίρια συμπεράσματα για το κατά πόσο οι επί τόπου εφαρμογές των οδηγιών των εγχειριδίων αντικατοπτρίζουν τη θεωρία περί συμμετοχικότητας (και κατ’ επέκταση, χειραφέτησης) που αναπτύσσουν. Σε επόμενο κεφάλαιο τεκμηριώνεται αυτή η ασυνεπής και αναποτελεσματική εφαρμογή της θεωρητικά προσδιορισμένης συμμετοχής των προσφύγων στο χωροταξικό σχεδιασμό του καταυλισμού μέσα από παραδείγματα οργανωμένων και ανοργάνωτων εγκαταστάσεων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η πραγματικότητα

Η πραγματικότητα

KILIS, ZAATARI

μεγαλύτερη ανθρωπιστική κρίση της δεκαετίας που διανύουμε είναι αναμφισβήτητα ο Συριακός εμφύλιος πόλεμος. Από την Αραβική Άνοιξη και τις πρώτες αναταραχές, έως και σήμερα, περισσότεροι από 5,5 εκατ. Σύριοι πολίτες1 έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και την πατρίδα τους αναζητώντας άσυλο από τα δεινά του πολέμου. Ως φυσικό επακόλουθο, τα γειτονικά στη Συρία κράτη ήταν τα πρώτα που κλήθηκαν να φιλοξενήσουν τις διαρκώς αυξανόμενες προσφυγικές ροές, πολύ πριν αυτές υποχρεωθούν να στραφούν στην Ευρώπη μέσω της Μεσογείου. Έως και σήμερα, η Τουρκία, ο Λίβανος και η Ιορδανία παραμένουν μερικές από τις χώρες με το μεγαλύτερο προσφυγικό πληθυσμό παγκοσμίως, με καθεμία από αυτές να αντιμετωπίζει με διαφορετικές πολιτικές την ανθρωπιστική κρίση. Η Τουρκία ήταν η πρώτη χώρα που ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα παροχής ασύλου, εγκαθιστώντας άμεσα καταυλισμούς στα σύνορα με τη Συρία, ακολουθώντας ωστόσο μια ανθρωπιστική στρατηγική με ορισμένες ιδιαιτερότητες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της στρατηγικής αυτής είναι ο προσφυγικός καταυλισμός που ιδρύθηκε λίγο έξω από την πόλη Kilis, περίπου 50 χλμ. βόρεια από το πολύπαθο Χαλέπι. Η εγκατάσταση αυτή, την οργάνωση και τη διαχείριση της οποίας ανέλαβε αποκλειστικά το τουρκικό κράτος, ακολούθησε πιστά τις οδηγίες του εγχειριδίου της UNHCR, προσφέροντας καταφύγιο και ιδανικές συνθήκες διαβίωσης σε περισσότερους από 14 χιλ. ανθρώπους (2014). Με επιλυμένα τα υγειονομικά ζητήματα και τις απαραίτητες παροχές σε χρήσεις 1

Global trends 2016, σελ. 3 3.1

3.3 Είσοδος-πύλη

3.2 Πανόραμα, 2014

(στέγαση σε containers, σχολεία, καταστήματα τροφίμων, 3.2) και υποδομές (ενέργεια, ύδρευση, φωτισμός, πυρασφάλεια), ο καταυλισμός αρχικά εκθειάστηκε από διεθνή ρεπορτάζ αλλά και τους ίδιους τους πρόσφυγες, αφού οι υψηλότατες προδιαγραφές διαβίωσης που παρείχε ξεπερνούσαν τα διεθνή πρότυπα. Εντούτοις αυτή η θεώρηση των πραγμάτων έμελλε να ανατραπεί. Η στρατηγική του αποκλεισμού (με εργαλεία την απαραβίαστη περίφραξη, τον έλεγχο και την ταυτοποίηση, 3.3) και της αποθάρρυνσης οποιασδήποτε αλληλεπίδρασης των προσφύγων με τους φορείς διαχείρισης, που δυνητικά θα παρείχε ευκαιρίες βιοπορισμού και αυτονομίας, καταλύοντας τις συνθήκες ανίας και απόγνωσης, συμφωνούσε απόλυτα με τα χαρακτηριστικά κατεπείγοντος που ορίζει το παγιωμένο ανθρωπιστικό context, ωστόσο σε βάθος χρόνου αποδείχθηκε ανεπιτυχή για τη βιωσιμότητα της συλλογικής αυτής εγκατάστασης ανθρώπων. Ο καταυλισμός στο Kilis αποτέλεσε μια βραχυπρόθεσμη δομή επιβίωσης αλλά και ένα σχήμα κυριαρχίας, το οποίο όμως δεν εξελίχθηκε ποτέ του σε κοινότητα, γιατί τουλάχιστον εξ ορισμού μια κοινότητα συνεπάγεται τη δυνατότητα άσκησης ομιλίας και σκέψης. Αποτέλεσμα όλων αυτών ένα φαινόμενο σχετικά αναμενόμενο· σήμερα όλο και περισσότεροι πρόσφυγες προτιμούν να εγκαταλείψουν τις ανέσεις και την ασφάλεια του καταυλισμού προκειμένου να ορίσουν οι ίδιοι την τύχη τους.

Η πραγματικότητα

Ένα διαφορετικό παράδειγμα οργανωμένης προσφυγικής εγκατάστασης, εμβληματικό για τη διεθνή ακαδημαϊκή έρευνα και δημοσιογραφία, είναι ο καταυλισμός Zaatari στη βορειοδυτική Ιορδανία. Τοποθετημένος σε μια απομονωμένη, ακατοίκητη περιοχή στην καρδιά της ερήμου, ο καταυλισμός αυτός οργανώθηκε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα τον Ιούλη του 2012, με φορέα διαχείρισης την UNHCR, παρέχοντας άσυλο στον εκδιωκόμενο συριακό πληθυσμό. Η γεωγραφική εγγύτητά του με τη Συρία οδήγησε στο να εξελιχθεί μέσα σε λίγους μήνες στο δεύτερο μεγαλύτερο προσφυγικό καταυλισμό παγκοσμίως,2 με πληθυσμό που ξεπέρασε τις 150 χιλ.,3 προκαλώντας ένα δυσμενή συνωστισμό αφού οι υποδομές του σχεδιάστηκαν με προδιαγραφές φιλοξενίας πολύ λιγότερων ανθρώπων. Λίγο αργότερα, με την ίδρυση νέων καταυλισμών το πρόβλημα του υπερπληθυσμού εξομαλύνθηκε (σήμερα φιλοξενεί 80 χιλ. πρόσφυγες, Ιούνιος 2017), ωστόσο οι ανθρωπιστικές οργανώσεις και οι πρόσφυγες καλούνται σε καθημερινή βάση να αντιμετωπίσουν ένα σημαντικό αριθμό προκλήσεων. Σε πρώτο χρόνο, για την εξασφάλιση της επιβίωσης σε αυτό το αφιλόξενο και εκτεθει2

Η πρώτη θέση ανήκει στο σύμπλεγμα καταυλισμών στην Dadaab της ανατολικής Κένυας, που φιλοξενεί περισσότερους από 400 χιλ. Σομαλούς πρόσφυγες από το 1991. 3

Ο αριθμός αυτός καθιστά τον καταυλισμό την 4η μεγαλύτερη πληθυσμιακά δομή της Ιορδανίας.

3.4

3.5 Πανόραμα, 2013

3.6 Κεντρική αγορά, 2014 3.7 Καταλύματα, 2012

Η πραγματικότητα

μένο στην ανυδρία, τη ξηρασία και με την ελλιπή χλωρίδα πεδίο, ορίστηκαν διεργασίες για την κατασκευή εγκαταστάσεων ύδρευσης (μέσω γεωτρήσεων) και δικτύου παροχής ηλεκτρισμού, οι οποίες αναβαθμίζονταν διαρκώς μέσα στο χρόνο λόγω των αυξανόμενων αναγκών επιβίωσης. Παράλληλα, οι αρχικά ευτελείς οικιστικές μονάδες μετεξελίχθηκαν σε προκατασκευασμένα καταλύματα που εξασφάλιζαν συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης (3.7), ενώ ορισμένες μονάδες εκπαίδευσης και περίθαλψης τοποθετήθηκαν στο χώρο συμπληρώνοντας τη διάταξη με βάση τα συνήθη σχεδιαστικά πρότυπα. Ωστόσο, η πληθυσμιακή και χωρική διεύρυνση του καταυλισμού (3.5), αλλά και η διαφαινόμενη παγίωσή του λόγω των αμετάβλητων πολιτικών συνθηκών στο πολεμικό μέτωπο της Συρίας, κατέστησε σύντομα απαραίτητη την παροχή υπηρεσιών και αγαθών που ξεπερνούσαν τις θεμελιακές για την επιβίωση ανάγκες διατροφής και στέγασης. Οι ανεξέλεγκτες δυναμικές που έλαβαν χώρα μέσα στο χαώδες περιβάλλον του καταυλισμού σε συνδυασμό με μία σχετική ανεκτικότητα από την κεντρική διοίκηση, οδήγησαν στην ανάπτυξη έντονης εμπορικής δραστηριότητας και την εγκατάσταση χιλιάδων επιχειρήσεων σε ένα πολυσύχναστο δίκτυο ‘μαύρης’ αγοράς (3.6). Η ενστικτώδης αυτή ώθηση για την εγκαθίδρυση αγοραίων σχέσεων δεν αποτελεί μοναδικό φαινόμενο για τη δομή ενός καταυλισμού, εντούτοις αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι πως στην προκειμένη περίπτωση δεν επιχειρήθηκε να κατασταλεί, παρά τις προφανείς υπερβάσεις του κανόνων δικαίου. Αντιθέτως, αναγνωρίζοντας τα πλεονεκτήματα της οικειοποίησης του χώρου στην αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις συνέβαλαν στην υποστήριξη του εμπορικού δικτύου με τη δημιουργία κέντρων επαγγελματικής κατάρτισης και προσωρινής απασχόλησης, ενώ παράλληλα βελτιώθηκαν και πολλαπλασιάστηκαν οι υποδομές εκπαίδευσης και περίθαλψης. Οι δράσεις αυτές φυσικά δεν είναι αρκετές για να καταπολεμηθεί η αβεβαιότητα, οι κοινωνικές αναταραχές, οι ανισότητες ή οι αναδυόμενες ωφελιμιστικές τάσεις που ενυπάρχουν μέσα στη δομή ενός καταυλισμού, τίθενται όμως σταδιακά ορισμένες προοπτικές διερεύνησης και επαναπροσδιορισμού των στρατηγικών διαχείρισης των ανθρωπιστικών κρίσεων. Η εξέλιξη του καταυλισμού, από μια μικρή συλλογή σκηνών σε ένα αστικό εκκολαπτήριο, αντανακλά τις απαιτήσεις και τις φιλοδοξίες των κατοίκων του αλλά και τις ανάγκες μετάβασης σε μία περισσότερο μακροπρόθεσμη, αποδοτική και συμμετοχική πλατφόρμα παροχής βοήθειας.

Κεφάλαιο 3

ΠΕΡΟΥ, CALAIS Είναι αρχές της δεκαετίας του 70’ και ο αρχιτέκτονας Γεώργιος Κανδύλης, συνιδρυτής του ‘Team 10’, βρίσκεται στο Περού της Λατινικής Αμερικής στα πλαίσια διεθνούς διαγωνισμού των Ηνωμένων Εθνών για τη βελτίωση και την αντιμετώπιση των προβλημάτων των παραγκουπόλεων στα περίχωρα της πρωτεύουσας. Εκεί θα βρεθεί αντιμέτωπος με μια πρωτοφανή εμπειρία. Εν μία νυκτί, χιλιάδες ανθρώπων, ενωμένοι από τη φτώχεια και την απελπισία, ξεκίνησαν από τις υπερκορεσμένες παραγκουπόλεις τους μια αυθόρμητη πορεία προς περιοχές ακατοίκητες. Βασισμένοι στους εαυτούς τους και μόνο, πλημμύρισαν μια έρημη και άγονη κοιλάδα και άρχισαν με ευτελή υλικά και σκουπίδια να χτίζουν μια νέα πόλη από το μηδέν. «Πήγαιναν να φτιάξουν ένα σπίτι, μια πόλη, χωρίς υλικά, χωρίς αρχιτέκτονα, μονάχα με την δύναμη του Πιο Μεγάλου Αριθμού, και μονάχα με την ελπίδα να επιζήσουν.4» Ο Κανδύλης κατόπιν παραθέτει με ιδιαιτέρως γλαφυρό τρόπο τη διαδικασία γέννησης αυτής της νέας «αστυακής κοινότητας». Δίχως επιβολή ή εξωτερικό έλεγχο, σαν μία φυσική τάξη πραγμάτων, μικρές ομάδες ανθρώπων οργάνωσαν εκλογές όπου αποφασίστηκαν ομόφωνα οι κατευθυντήριες γραμμές του μελλοντικού οικισμού. «Κάποιο πρωινό, περιστοιχισμένοι απ’ τους υπεύθυνους, δύο νέοι φτιάξανε στο χώμα ένα σχέδιο μεγάλης κλίμακας της περιοχής. Μ’ ένα δεκάμετρο και ένα μολύβι, άρχισαν να σχεδιάζουν μπροστά σ’ όλο τον κόσμο το ‘πολεοδομικό’ σχέδιο της μελλοντικής πόλης. Το σχέδιο ήταν απλό και ξεκάθαρο. Εφάρμοζαν το παραδοσιακό σχέδιο του σκακιού, που βρίσκεται σ’ όλες τις πόλεις της Λατινικής Αμερικής». Αρχικά χάραξαν τον κεντρικό άξονα, ‘Gran Via’, με τις καθέτους και παράλληλες οδούς, ορίζοντας τα νέα τετράγωνα κατοίκησης. Έπειτα οι χώροι προς δημόσια χρήση: σχολεία, αγορές, πλατείες. «Σαν να ήταν το απλούστερο πράγμα οι οικογένειες άρχισαν να χτίζουν το σπίτι τους, πάνω στο κομμάτι που κατείχαν. Μόνο μετά το χάραγμα του σχεδίου εκείνοι που χωρίς να το ξέρουν είχαν διαλέξει γη πάνω στην κεντρική αρτηρία βρέθηκαν να’ ναι προνομιούχοι σε σχέση μ’ όσους είχαν βρεθεί μακρύτερα. Ήταν η πρώτη εμφάνιση της αδικίας και της ανισότητας5». Μα και σ’ αυτό το πρόβλημα βρέθηκε άμεσα η λύση, αφού αποφασίστηκε από κοινού να χαραχθούν οικόπεδα και να κατανεμηθούν με κλήρο από την αρχή. 4

Κανδύλης Γιώργος, Το βάθος του προβλήματος, 1980, σελ. 12

Κανδύλης Γιώργος, ό.π., σελ. 15

Η πραγματικότητα

«Ενώ, σ’ όλη την περιοχή οργανώνονται συγκεντρώσεις για την κλήρωση των οικοπέδων, αγόρια και κορίτσια, χρησιμοποιώντας ένα και μοναδικό θεοδόλιχο δανεισμένο απ’ τη δημαρχία, χάραξαν πάνω στη γη, με την βοήθεια σπάγκων και ασβέστη, το σχέδιο της πόλης σε κλίμακα 1/1, με τις λεωφόρους τους δρόμους, τους κοινούς χώρους και τα αριθμημένα οικόπεδα».

3.8

Καθ’ όλη αυτή τη θαυμαστή συλλογική επιχείρηση, που διήρκησε τέσσερις μέρες, ο Κανδύλης και οι συνεργάτες του δεν συνέβαλαν παρά μόνο με συμβουλές, μιας και κάθε άλλη προσφορά τους για βοήθεια απορρίφθηκε ευγενικά. Η εμπειρία αυτή παρ’ όλα αυτά ήταν ιδιαιτέρως εκπαιδευτική, αφού απλοί λαϊκοί άνθρωποι, δίχως γνώσεις και εργαλεία μα με ένστικτο και θέληση, έγιναν ο καθένας τους «χτίστες του στοιχειώδους». «Τι μάθημα σεμνότητας για έναν αρχιτέκτονα! Ασφαλώς αυτό το παράδειγμα δεν αντιπροσωπεύει ΤΗΝ λύση. Πρόκειται για μια πράξη απελπισμένη, που ξαναφέρνει στην επικαιρότητα ξεχασμένους ρόλους. Είναι, όμως, την ίδια στιγμή μια πράξη πίστης και αγάπης6». Η κατάληξη του όλου εγχειρήματος βέβαια αναμενόμενη. «Η Περουβιανή διοίκηση με την πρόφαση ότι εγγυάται την τάξη, την ασφάλεια, απέσπασε σιγά-σιγά τις πρωτοβουλίες και τον ενθουσιασμό απ’ τους κατοίκους, καταστρέφοντας την ανθρώπινη αλληλεγγύη, εισάγοντας την αδιαφορία και την μοιρολατρία. Είχε σκοτώσει το βασικό: την 6

Κανδύλης Γιώργος, ό.π., σελ. 15

Κεφάλαιο 3

‘ανθρώπινη κοινότητα’ το ίδιο το πνεύμα της πόλης»7. Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς για τη σχέση που μπορεί να έχει η παραστατικότατη αυτή αφήγηση του Κανδύλη για τις εμπειρίες του στη Λατινική Αμερική σχεδόν μισό αιώνα πριν, με μια σύγχρονη κριτική θεώρηση του προσφυγικού ζητήματος. Προφανώς, πέρα από το δεδομένο χρονικό χάσμα, τα υποκείμενα του παραδείγματος δεν καλύπτουν καν τα γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά ενός νόμιμου πρόσφυγα, αφού ο περουβιανός πληθυσμός φέρεται να πραγματοποιεί μία εκούσια, εσωτερική μετακίνηση. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και στο οποίο οφείλουμε να εστιάσουμε, είναι η δυναμική της συλλογικής, αυθόρμητης, αυτόνομης, απόλυτα χειραφετημένης δημιουργικής δράσης ενός κατά τ’ άλλα απελπισμένου και πιθανότατα απαίδευτου ως προς τις πολεοδομικές διαδικασίες πληθυσμού. Δίχως τα απαραίτητα υλικά ή πνευματικά εφόδια, παρά μόνο με ένστικτο και ήθος, οι άνθρωποι αυτοί επιδίδονται σε μία επιτόπια, σχεδόν απαρέγκλιτη εφαρμογή των σχεδιαστικών προσεγγίσεων που τα εγχειρίδια του UNHCR θα προτείνουν λίγα χρόνια αργότερα για τη χωρική αντιμετώπιση μιας προσφυγικής κρίσης8. 7

Κανδύλης Γιώργος, ό.π., σελ. 16

Είναι γνωστό ότι το πρώτο εγχειρίδιο της UNHCR (1981), προέκυψε έπειτα από τις αναφορές του Frederick Cuny

Η πραγματικότητα

Ασφαλώς παρεμφερή παραδείγματα μη οργανωμένης σύστασης οιονεί αστικών κοινοτήτων εντοπίζουμε και στο σήμερα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της ‘ζούγκλας’ του Calais (Jungle de Calais), μιας συστάδας ανεπίσημων καταυλισμών στη βορειοδυτική Γαλλία, τόπος εγκατάστασης για ένα πολυεθνικό μείγμα εγκλωβισμένων προσφύγων και παράνομων μεταναστών που αναζητούσαν την πρόσβαση μέσω του πορθμού της Μάγχης στο Ηνωμένο Βασίλειο. Από το 1999 και για περίπου 17 συναπτά έτη η ευρύτερη περιοχή της γαλλικής ακτής έγινε το πεδίο εφαρμογής μιας αλληλουχίας πολιτικών τακτικών με απώτερο σκοπό περισσότερο την καταστολή και λιγότερο την ουσιαστική αντιμετώπιση των αυξανόμενων προσφυγικών ροών που αποκλείονταν στο λιμάνι του Calais. Στερημένοι δικαιωμάτων, επομένως δίχως σχεδόν καθόλου ανθρωπιστική αρωγή και νομική υποστήριξη, χιλιάδες άνθρωποι προκειμένου να επιβιώσουν εγκαθιστούσαν πρόχειρους και αυτοσχέδιους καταυλισμούς, οι οποίοι σε μία αδιάλειπτη λούπα ισοπεδώνονταν από τις αρχές με τους πληθυσμούς τους να εκδιώκονται προσωρινά έως ότου αυτοί επανεγκατασταθούν σε νέο γειτονικό πεδίο ή σε εγκαταλειμμένα κτίρια. Ο μεγαλύτερος και πιο συγκροτημένος καταυλισμός μέσα στη ‘ζούγκλα’ του Calais ήταν και της ομάδας του Intertect, ύστερα από τις έρευνες και της μεθόδους που ανέπτυξε κατά την ανάλυση προσφυγικών καταυλισμών στην Ινδία και την κεντρική Αμερική το διάστημα 1971-1977. (Grbac Peter, Civitas, polis, and urbs, 2013, σελ. 14)

3.9

Κεφάλαιο 3

αυτός που παρουσίαζε και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Τοποθετημένος λίγα χιλιόμετρα έξω από το κέντρο της πόλης σε έναν πρώην χώρο υγειονομικής ταφής, εξελίχθηκε σε μία εγκατάσταση με πολλές ιδιαιτερότητες και αντιφάσεις. Παρά την ύπαρξη ορισμένων εγκαταστάσεων (τουαλέτες, ντουζ, ηλεκτρικό ρεύμα) και την εξασφάλιση ενός γεύματος ημερησίως, οι συνθήκες διαβίωσης και κυρίως στέγασης ήταν άθλιες. Η δράση ανθρωπιστικών οργανώσεων εντός του καταυλισμού παρέμενε περιορισμένη με σκοπό την αποθάρρυνση τυχόν μονιμοποίησης ή αύξησης του πληθυσμού. Η εικόνα παραγκούπολης ερχόταν σε οξεία αντιπαράθεση με αυτήν της ανεπτυγμένης δυτικής πόλης (3.10). Ωστόσο οι ελλιπείς συνθήκες υγιεινής, το μολυσμένο νερό και η ευτέλεια των κατασκευών που τις εξέθετε στις καιρικές συνθήκες, δεν απέτρεψε την ανάπτυξη ορισμένων κοινωνικών και οικονομικών δομών. Χώροι συγκεντρώσεων, πληροφόρησης και ψυχαγωγίας, βιβλιοθήκη, θέατρο, παιδική χαρά, κατασκευές για τέλεση θρησκευτικών καθηκόντων (3.11), εστιατόρια, ακόμη και μπαρ, άρχισαν αναπάντεχα να ξεπηδούν μέσα από τη λάσπη ως περίτρανη ένδειξη πως οι κάτοικοι αυτού του εξαθλιωμένου και κοινωνικά αποκλεισμένου χώρου, αποζητούσαν τη νοηματοδότησή του ως κοινότητα με πρωτόλεια αστικά χαρακτηριστικά. Φυσικά μέσα σε αυτή την εθνοτική σκακιέρα με την περιφραγμένη και ελεγχόμενη περίμετρο και τις εξωτερικές πιέσεις, δεν ήταν δυνατό να απουσιάζουν η εγκληματικότητα και η παραοικονομία, συστατικά που θα οδηγούσαν νομοτελειακά προς τη γκετοποίηση. Ωστόσο δεν γίνεται να παραβλέψει κανείς την αυθόρμητη αυτή δυναμική τάση του ανθρώπου να επαναπροσδιορίζει την ύπαρξη και την ταυτότητά του μέσω της πρωτοβουλίας και της ενεργής συμμε3.10 Πανόραμα, αρχές 2016 τοχής του στην παραγωγή του χώρου. Εν τέλει, τον Οκτώβρη του 2016 ο καταυλισμός θα εκκενωθεί και θα ισοπεδωθεί από τις αρχές, με μόλις 2500 πρόσφυγες (από τους σχεδόν 10 χιλ.) να μετεγκαθίστανται σε έναν νέο, οργανωμένο, και διεθνώς αναγνωρισμένο καταυλισμό στη γειτονική Dunkerque (3.13). Η εγκατάσταση αυτή παρέχει υποδομές και καταλύματα που εξασφαλίζουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής, με κόστος όμως τις κοινοτικές δομές που οι πρόσφυγες είχαν καταφέρει να αναπτύξουν.

3.11

3.12

3.13 Καταυλισμός GrandeSynthe, Μάρτιος 2017

Κεφάλαιο 3

ΑΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΚΑΤΑΥΛΙΣΜΟΣ Βασικός προβληματισμός του παρόντος δοκιμίου είναι ένα ερώτημα που εγείρεται συχνά τελευταία· είναι δυνατόν ένας καταυλισμός να θεωρηθεί ως πλήρης αστική δομή, ως μία πραγματική πόλη; Λαμβάνοντας υπόψιν αποκλειστικά την παράμετρο των αριθμών, τότε σε κάποια μέρη όπως το Zaatari στην Ιορδανία ή την Dadaab στην Κένυα, οι καταυλισμοί μπορούν κάλλιστα να θεωρηθούν αστικοί πυρήνες – ο πληθυσμός τους ξεπερνά γειτονικές γηγενείς πόλεις. Ωστόσο η πληθυσμιακή παράμετρος προφανώς δεν είναι επαρκές επιχείρημα. Ας δούμε τα πράγματα αντιστρόφως. Ένα βασικό αντεπιχείρημα στον ισχυρισμό πως ο καταυλισμός μπορεί να οριστεί ως πόλη, είναι η παροδικότητα της ύπαρξής του. Ωστόσο και αυτό ανασκευάζεται. Η σύσταση και οργάνωση ενός καταυλισμού αποσκοπεί εκ προοιμίου στην παροχή καταφυγίου για ένα χρονικό διάστημα ορισμένων μηνών. Στην πραγματικότητα όμως η ζωή ενός καταυλισμού παρατείνεται διαρκώς, κάτι που όπως είδαμε αποτελεί τον κανόνα και όχι την εξαίρεση. Σχετικές εκθέσεις του UNHCR υποστηρίζουν πως η κατάσταση 5 εκατομμυρίων προσφύγων παγκοσμίως παρατείνεται εξακολουθητικώς, με το μέσο όρο παραμονής σε καταυλισμό να έχει αυξηθεί από 9 σε 17 έτη τη δεκαετία 1993-2003. Παρόλο που η χρονική διάρκεια μίας δεκαετίας φαίνεται ασήμαντη στην ύπαρξη μιας πόλης, αντιπροσωπεύει μία υπολογίσιμη και μεταβατική περίοδο στη ζωή ενός ανθρώπου. Σε αυτή την περίοδο παιδιά ενηλικιώνονται, νέοι παντρεύονται και αναπαράγονται, ηλικιωμένοι αποδημούν. Άρα διαψεύδεται στην πράξη το επιχείρημα πως ο μέσος καταυλισμός συνιστά απλώς ένα προσωρινό κατάλυμα για τον πρόσφυγα. Για εκατομμύρια νέους ανθρώπους ο προσφυγικός καταυλισμός αποτελεί την πρώτη και μοναδική επαφή με κάτι συγγενές σε αστικό περιβάλλον. Ειδικά στην Αφρική, στην οποία εξακολουθούν να διατηρούνται σε σχετικά μεγάλο βαθμό αγροτικές κοινωνίες, οι καταυλισμοί λειτουργούν ως αστικοί μετασχηματιστές που σταδιακά μετατρέπουν τον τρόπο ζωής των προσφύγων από αγροτικό σε αστικό. Προετοιμάζουν εν ολίγοις τους πρόσφυγες για μία αστική ζωή έξω από τον καταυλισμό, εφόσον επέλθει λήξη της ανθρωπιστικής κρίσης που οδήγησε στη δίωξη. Ένα τέτοιο άλμα από ένα κόσμο σ’ έναν άλλο, από ένα τρόπο ζωής, σε έναν άλλο, σημαίνει βέβαια τρομερές αλλαγές τόσο στην ψυχολογία τους, όσο και στις ανάγκες και τη συμπεριφορά τους. Ο αντίκτυπος λοιπόν μιας σύγχρονης προσφυγικής εγκατάστασης στη διαμόρφωση ή την επαναφορά της αστικής συνείδησης είναι αναμφισβήτητος, και αποτελεί αναγκαίο επιχείρημα για την επιβεβαίωση του συσχετισμού ‘αστική οντότητα-καταυλισμός’, μα όχι επαρκές.

Η πραγματικότητα

Μέσα από τα παραδείγματα που αναπτύχθηκαν και ιχνογραφώντας τις θεωρίες του Henri Lefebvre περί κοινωνικού χώρου, αντιλαμβανόμαστε πως οι καταυλισμοί αποκτούν χωρικό νόημα λειτουργώντας ως σκηνικό στις ζωές των κατοίκων, καθώς αυτοί βρίσκουν διαρκώς διόδους αντιμετώπισης και προσαρμογής των καθημερινών τους τελετουργιών, ρουτινών και προτύπων μέσα στα περιορισμένα όριά του. Ασχέτως με το πόσο σχεδιασμένες ή εφήμερα και τυχαία τοποθετημένες είναι οι δομές μιας τέτοιας εγκατάστασης, η δυναμική σχέση μεταξύ του κατοίκου και του φυσικού περιβάλλοντος διαπλάσσει συμπεριφορές και ταυτότητες εντός μα και πέρα από τα όρια και τους περιορισμούς του καταυλισμού. Συνεπώς μπορούμε να συμπεράνουμε πως ο προσφυγικός καταυλισμός δύναται να αποτελέσει εύφορο έδαφος για διερεύνηση και εφαρμογή θεωριών αστικού σχεδιασμού, η προσέγγιση των οποίων μπορεί να αποφέρει σημαντική επίγνωση και σε ζητήματα διαχείρισης. Ωστόσο το να ισχυριστούμε ότι αποτελεί εν τη γενέσει του πλήρης αστική δομή, είναι μάλλον επισφαλές, αν όχι απατηλό. Η γενεσιουργός αιτία της ύπαρξης της πόλης είναι η έννοια της κοινωνικής συμβίωσης, της συμβίωσης δηλαδή στην οποία οι άνθρωποι αποτελούν μια κοινωνική ομάδα, με διαλεκτικές σχέσεις μεταξύ τους, ιεραρχίες, συμμαχίες ή ακόμη και συγκρούσεις, αλλά που έχουν και συνείδηση της σύνδεσής τους σε αυτήν την κοινωνική ομάδα. Η πόλη είναι αποτέλεσμα αλλά και έκφραση αυτής της έμφυτης ανάγκης του ανθρώπου και όχι μια απλή συγκατοίκηση σε κάποιο κοινό χώρο, είναι ένα ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο και όχι απλά μια οικοδομική οντότητα ή ένα τεχνικό εργαλείο για την επίλυση στοιχειωδών βιοτικών προβλημάτων. Μονάχα με μια στρατηγική σχεδιασμού που θέτει σε προτεραιότητα τόσο την προβληματική του ανθρωπιστικού, όσο και του αστικού, που στοχεύει δηλαδή στο συγκερασμό της εξασφάλισης των τεχνικών υποδομών και της υλοποίησης της κοινωνίας της πόλης, μπορούμε να οδηγηθούμε στην επιβεβαίωση του συσχετισμού, ειδάλλως ο καταυλισμός θα παραμένει πολεοειδής σχηματισμός και τίποτε περισσότερο.

Κεφάλαιο 3

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Ούτε ο αρχιτέκτονας, ούτε ο πολεοδόμος, ούτε ο κοινωνιολόγος, ούτε ο οικονομολόγος, ούτε ο φιλόσοφος ή ο πολιτικός μπορούν με διατάγματα να δημιουργήσουν εκ του μηδενός νέες μορφές και σχέσεις. Για να ακριβολογήσουμε, ο αρχιτέκτονας δεν είναι θαυματοποιός, όπως δεν είναι και ο κοινωνιολόγος. Κανένας τους δεν δημιουργεί τις κοινωνικές σχέσεις. Σε ορισμένες ευνοϊκές περιορισμένες συνθήκες, υποβοηθούν κάποιες τάσεις να πάρουν μορφή (στο χώρο). Μόνον η κοινωνική ζωή (πράξη), στο σύνολό της διαθέτει τέτοιες αρμοδιότητες. Ή δεν τις διαθέτει».1

Το πρώτο βήμα για μία επανατοποθέτηση απέναντι στα ζητήματα των ανθρωπιστικών κρίσεων είναι η εμπέδωση της αναπόφευκτης συνθήκης πως η διάρκειά τους όχι απλώς είναι απροσδιόριστη, μα στις περισσότερες περιπτώσεις επεκτείνεται σε βάθος δεκαετιών. Επομένως οι προτιμώμενες επιλύσεις των συνεπειών τους είναι κρίσιμο να θέτουν στόχους μακροπρόθεσμους, το οποίο ασφαλώς μπορεί να επιτευχθεί κατά βάση μόνο μέσω της πολιτικής βούλησης. Οι προσφυγικοί καταυλισμοί μπορούν να λειτουργήσουν δυνητικά ως θερμοκοιτίδες ανάπτυξης νέων βιώσιμων και αειφόρων οικισμών, που θα λαμβάνουν αρχικά την απαραίτητη υποστήριξη μα θα εξακολουθούν να αναπτύσσονται και να επιζούν με τις δικές τους δυνάμεις, χωρίς να παρασιτούν εις βάρος των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών, μα αλληλεπιδρώντας δημιουργικά με αυτές. Το ζητούμενο είναι σε μία τέτοια διαδικασία, τι ρόλο μπορεί να παίξει ο αρχιτέκτονας. Οι συνθήκες των ανθρωπιστικών κρίσεων μπορεί να είναι συνήθως αποτρεπτικές για ερευνητικές και πειραματικές διεργασίες, ασφαλώς όμως δεν πρέπει να επαναπαύεται αποδεχόμενος μοιρολατρικά τις καταστάσεις, αλλά με σύνεση, συνείδηση, ήθος και διορατικότητα να ανταποκριθεί στις προκλήσεις. Η αρχιτεκτονική είναι (ή οφείλει να είναι) εργαλείο που προωθεί τον κοινωνικό μετασχηματισμό, παράγεται και αναπαράγεται, σχεδιάζεται και βιώνεται, χρονικά και χωρικά, και ως τέτοια μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά προς την αειφορία. Η πιο προφανής συνεισφορά του σχεδιασμού είναι φυσικά η συνθετική επίλυση των προβλημάτων υποδομών και στέγασης, ζητημάτων που βρίσκονται από καιρό στην επιφάνεια του πεδίου αρχιτεκτονικής σκέψης και διερεύνησης. Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα εμπνευσμένων εφαρμογών στη διεθνή βιβλιογραφία, όπως του οργανισμού Architecture for Humanity, που όχι μόνο παρέχει δομημένο έργο ή συμβουλές αλλά δρα και ως πλατφόρμα ανταλλαγής open-source σχεδιασμού. 1

Lefebvre Henri, Το δικαίωμα στην πόλη, 1977, σελ. 132

Η πραγματικότητα

Εντούτοις, οι οργανώσεις παροχής βοήθειας παραμένουν επιφυλακτικές σε εναλλακτικά μοντέλα στέγασης έκτακτης ανάγκης, και όχι άδικα. Οι περισσότερες από τις προτεινόμενες αρχιτεκτονικές επιλύσεις αποδεικνύονται εξαιρετικά δύσχρηστες σε έσχατες συνθήκες, αφού συνήθως δεν υπάρχει ορθή αποσαφήνιση των αναγκών ώστε η δημιουργική ικανότητα να διευθετήσει ορθώς τα προβλήματα στέγασης. Είναι άλλο πράγμα να σχεδιάζει κανείς για παράδειγμα μία αναδιπλούμενη κατοικία και άλλο να εξασφαλίζει τις προδιαγραφές που θα την καταστήσουν υλοποιήσιμη. Εν προκειμένω, ο σχεδιαστής οφείλει να υπολογίσει την τιμή της κατασκευής, την ευκολία μεταφοράς της σε δύσβατες περιοχές (είτε ως μονάδα στην πλάτη ενός ζώου είτε μαζικά σε φορτηγό αεροπλάνο), την ανθεκτικότητα σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες, τη συναρμολόγηση με απουσία πηγών ενέργειας (πχ. ηλεκτρισμό), την ευκολία επισκευής κλπ., στις οποίες μάλιστα προστίθεται κι ένα εύρος μη κατασκευαστικών παραγόντων (ασφάλεια, ανθρώπινα δικαιώματα κλπ.), και σαν σύνολο προκύπτει ένα αφάνταστα περίπλοκο πρόβλημα. Οι προτεινόμενες λοιπόν επιλύσεις πρέπει να συμβαδίζουν με την τοπική γνώση, να εστιάζουν και να μεγεθύνουν την εφευρετικότητα των μεμονωμένων κοινοτήτων παρέχοντας τα απαραίτητα εργαλεία, παρά να εφαρμόζουν παγιωμένες και αποστασιοποιημένες σχεδιαστικές προσεγγίσεις. Στο μέτρο που κάτι τέτοιο είναι δυνατό για έναν άνθρωπο, μπορούμε να συλλάβουμε τον χαρακτήρα του μέλλοντος κι ελεύθεροι από τα συναισθηματικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, να μορφοποιήσουμε στη βάση της λογικής το σημερινό ρεύμα. Δεν είναι όμως δυνατό να μην κάνουμε λάθη αφού το αντικείμενο και ο στόχος δεν εξαρτώνται από ορισμένα άτομα, αλλά εξελίσσονται και τροποποιούνται ακατάπαυστα, κι αποκαλύπτονται στο τέλος κι όχι στην αρχή. Εμείς δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να ανοίγουμε την πρώτη σελίδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Agamben, Giorgio, Κατάσταση εξαίρεσης: Όταν η «έκτακτη ανάγκη» μετατρέπει την εξαίρεση σε κανόνα, μτφ. Μαρία Οικονομίδου, Πατάκη, Αθήνα, 2007 Agamben, Giorgio, Homo sacer: κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, Scripta, Αθήνα, 2005 Jacobs, Jane, The death and life of great American cities, Random House, New York, 1961 Le Corbusier, Η Χάρτα των Αθηνών, μτφ. Σταύρος Κουρεμένος, Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα, 1987 Lefebvre, Henry, Δικαίωμα στην πόλη: χώρος και πολιτική, μτφ. Παναγιώτης ΤουρνικιώτηςΚλώντ Λωράν, Κουκίδα, Αθήνα, 2007 N.R.C., The Camp Management Toolkit, Norwegian Refugee Council, 2nd Edition, May 2008 U.N.H.C.R., Handbook for Emergencies, United Nations High Commissioner for Refugees, 3rd Edition, Geneva, 2007 Weber, Max, Η πόλη, μτφ. Θανάσης Γκιούρας, Κένταυρος, Αθήνα, 2003 Δεσποτόπουλος, Ιωάννης, Η ιδεολογική δομή των πόλεων, μτφ. Κωνσταντίνος Σερράος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1997 Καρύδης, Δημήτρης, Τα Επτά Βιβλία της Πολεοδομίας, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ (ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ) Agier Michel, Between War and City: Towards an Urban Anthropology of Refugee Camps, Ethnography, SAGE Publications, Vol. 3, No. 3, September 2002, σελ. 317-341 Agier Michel, Humanity as an Identity and its Political Effects (A Note on Camps and Humanitarian Government), Humanity, University of Pennsylvania Press, Vol. 1, No. 1, Autumn 2010, σελ. 29-45 Bulley Dan, Inside the tent: Community and government in refugee camps, Security Dialogue,

57 Vol. 45, No. 1, January 2014, σελ. 63-80 Dalakoglou Dimitris, Europe’s last frontier: The spatialities of the refugee crisis, City, Routledge, Vol. 20, No. 2, April 2016, σελ. 180-185 Feldman Ilana, What is a camp? Legitimate refugee lives in spaces of long-term displacement, Geoforum, Elsevier, Vol. 66, November 2015, σελ. 244-252 Grbac, Peter, Civitas, polis, and urbs - Reimagining the refugee camp as the city, Refugee Studies Centre, Oxford Department of International Development, University of Oxford, No. 96, October 2013 Herz Manuel, Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Urban Transformation, Ruby Press, 2008, σελ. 276-289 Herz Manuel, Refugee Camps of the Western Sahara, Humanity, University of Pennsylvania Press, Vol. 4, No. 3, Winter 2013, σελ. 365-391 Mbembe Achille, Necropolitics (translated by Libby Meintjes), Public Culture, Duke University Press, Vol. 15, No. 1, Winter 2003, σελ. 11-40 Muller Benjamin, Globalization, Security, Paradox: Towards a Refugee Biopolitics, Refuge, Vol. 22, No. 1, 2004, σελ. 49-57 Stevenson Anne, Sutton Rebecca, There’s No Place Like a Refugee Camp? Urban Planning and Participation in the Camp Context, Refuge: Canada’s Journal on Refugees, Vol. 28, No. 1, 2011, σελ.137-148 Turner Simon, What is a Refugee Camp? Explorations of the Limits and Effects of the Camp, Journal of Refugee Studies, Oxford University Press, Vol. 29, No. 2, June 2016, σελ. 139-148 Zembylas Michalinos, Agamben’s Theory Of Biopower and Immigrants / Refugees / Asylum Seekers, Discourses of Citizenship and the Implications For Curriculum Theorizing, Journal of Curriculum Theorizing, Vol. 26, No. 2, 2010, σελ. 31-45 Κανδύλης Γιώργος, Το βάθος του προβλήματος, μτφ. Σοφία Μαρτίνου, Άνθρωπος + Χώρος, Τεύχος No. 15, Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 1980, σελ.10-16 (διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο akx.gr) Σταυρίδης, Σταύρος, Οι χώροι της ουτοπίας και η ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό, ΟΥΤΟΠΙΑ, εκδότης: Ευτύχης Μπιτσάκης, Τεύχος Νο. 31, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1998, σελ 51-66 (διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο u-topia.gr)

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ The U.N. Refugee Agency U.N.H.C.R., Σύμβαση της Γενεύης του 1951: Ερωτήσεις και Απαντήσεις, διαθέσιμο στο: <https://www.unhcr.gr/fileadmin/Greece/General/Geneva1951faq.pdf> U.N.H.C.R., Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων, διαθέσιμο στο: <https:// www.unric.org/html/greek/pdf/refugeeconvention-GRE.pdf> U.N.H.C.R., Camp planning standards (planned settlements), διαθέσιμο στο: <https://emergency.unhcr.org/entry/45582/camp-planning-standards-planned-settle%ADments> U.N.H.C.R., Global Trends, Forced Displacement in 2016, διαθέσιμο στο: <http://www.unhcr. org/statistics/unhcrstats/5943e8a34/global-trends-forced-displacement-2016.html> U.N.H.C.R., Shelter Design Catalogue, January 2016, διαθέσιμο στο: <https://cms.emergency.unhcr.org/documents/11982/57181/Shelter+Design+Catalogue+January+2016/a891fdb2-4ef9-42d9-bf0f-c12002b3652e> U.N.H.C.R., Syria Regional Refugee Response, διαθέσιμο στο: <http://data.unhcr.org/syrianrefugees/settlement.php?id=176&region=77> Architect Magazine Jacobs Karrie, Rethinking the Refugee Camp, January 25, 2017, διαθέσιμο στο: <http://www. architectmagazine.com/design/rethinking-the-refugee-camp_o?utm_source=newsletter&utm_ content=Feature&utm_medium=email&utm_campaign=AN_012617%20%281%29&he> BBC Zaatari refugee camp: Rebuilding lives in the desert, September 3, 2013, διαθέσιμο στο: <http://www.bbc.com/news/world-middle-east-23801200> Rahman-Jones Imran, The history of the Calais ‘Jungle’ camp and how it’s changed since 1999, October 24, 2016, διαθέσιμο στο: <http://www.bbc.co.uk/newsbeat/article/37750368/the-history-of-the-calais-jungle-camp-andhow-its-changed-since-1999> Daily Mail White Josh, How Calais’ ‘jungle’ migrant camp has now become a mini city - complete with restaurants, a theatre, book shops and free wifi, December 6, 2015, διαθέσιμο στο:

59 <http://www.dailymail.co.uk/news/article-3348594/Restaurants-theatre-free-wifi-Calais-Junglemigrant-camp-mini-city.html> The Funambulist Lambert Léopold, The village in an increasingly militarized area: photographic report of a third visit to Calais, διαθέσιμο στο: <https://thefunambulist.net/architectural-projects/the-village-in-an-increasingly-militarized-area-photographic-report-of-a-third-visit-to-calais#more-21610> The Guardian Wainwright Oliver, We built this city: how the refugees of Calais became the camp’s architects, June 8, 2016, διαθέσιμο στο: <https://www.theguardian.com/artanddesign/2016/jun/08/refugees-calais-jungle-camp-architecture-festival-barbican> The New Yorker Greenspan Elizabeth, Top-down, bottom-up urban design, October 19, 2016, διαθέσιμο στο: <http://www.newyorker.com/business/currency/top-down-bottom-up-urban-design> The New York Times Magazine Lewis Jim, The Exigent City, June 8, 2008, διαθέσιμο στο: <http://www.nytimes.com/2008/06/08/magazine/08wwln-urbanism-t.html> McClelland Mac, How to Build a Perfect Refugee Camp, February 13, 2014, διαθέσιμο στο: <https://www.nytimes.com/2014/02/16/magazine/how-to-build-a-perfect-refugee-camp.html?_ r=3&register=facebook> Kimmelman Michael, Refugee Camp for Syrians in Jordan Evolves as a Do-It-Yourself City, July 4, 2014, διαθέσιμο στο: <https://www.nytimes.com/2014/07/05/world/middleeast/zaatari-refugee-camp-in-jordanevolves-as-a-do-it-yourself-city.html?> Kimmelman Michael, Refugees Reshape Their Camp, at the Risk of Feeling at Home, Sept. 6, 2014, διαθέσιμο στο: <https://www.nytimes.com/2014/09/07/world/middleeast/refugees-reshape-their-camp-at-therisk-of-feeling-at-home.html?ref=world&_r=2#> Rudoren Jodi, Calm Boss Overseeing a Syrian Refugee Camp’s Chaos, May 24, 2013, διαθέσιμο στο: <http://www.nytimes.com/2013/05/25/world/middleeast/kilian-kleinschmidt-calm-boss-at-center-of-a-syrian-refugee-camps-chaos.html>

60 The Telegraph Samuel Henry, France’s first ever internationally recognized refugee camp opens near Dunkirk, March 7, 2016, διαθέσιμο στο: <http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/france/12186407/Frances-first-ever-internationally-recognised-refugee-camp-opens-near-Dunkirk.html> Λοιπές πηγές Davis Avi, Grande-Synthe: The humanitarian camp that France didn’t want, διαθέσιμο στο: <http://webdoc.france24.com/france-first-humanitarian-camp-grande-synthe/> National Geographic, Climate refugee, June 17, 2011, διαθέσιμο στο: <https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/climate-refugee/> Petti Alessandro, Architecture of Exile, διαθέσιμο στο: <http://www.campusincamps.ps/architecture-exile/> Sipus Mitchell, The Problem With Refugee Camps (Architecture, Design, Planning), διαθέσιμο στο: <http://www.thehumanitarianspace.com/2014/05/the-problem-with-refugee-camps.html> Turkish refugee camp ‘nicest’ in the world, February 14, 2014, διαθέσιμο στο: <http://www.worldbulletin.net/turkey/128915/turkish-refugee-camp-nicest-in-the-world> Ημερομηνία τελευταίας ανάκτησης πηγών: 28/6/2017

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

http://architectureforrefugees.com/ https://www.newsdeeply.com/refugees http://www.therefugeeproject.org/ https://thefunambulist.net/ https://el.wikipedia.org

ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Slater Julia, Urban Systems of the Refugee Camp, Architecture Thesis Prep., Paper 272, Syracuse University, Surface, 2014 Καψάλη Κάλη, Refugee camp: μια «πόλη» έκτακτης ανάγκης, Διάλεξη (2016/75), Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2016

61 Κουτσονικόλη Ε., Παλαπάνης Σ., Προσφυγική εγκατάσταση: από το «προσωρινό» στο «μόνιμο», Διάλεξη (2017/23), Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2017 Παπαδάκη Ηλέκτρα, Στο όριο της μονιμότητας, Διπλωματική (2016/42), Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 2016

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εξώφυλλο http://www.eunicesanmiguel.com/songs Εισαγωγή https://www.opensocietyfoundations.org/voices/effort-assist-refugees-arriving-greece-sislands 1.0 https://www.nortonsimon.org/art/detail/P.1953.065 1.1 http://www.unhcr.org/figures-at-a-glance.html 1.2 http://www.huffingtonpost.gr/2016/01/20/klimatiki-alagi-probal-rashid_n_9015562.html# 1.3 https://www.theguardian.com/environment/2016/dec/01/climate-change-trigger-unimaginable-refugee-crisis-senior-military 2.0 http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=40934#.WVlVfYTyjIU 2.1 https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Boer_War 2.2 https://www.loc.gov/item/2002695965/ 2.3 UNCHR Handbook for emergencies 2007, σελ. 214 2.4 UNHCR Shelter design catalogue, January 2016 2.5 https://en.wikipedia.org/wiki/Abraham_Maslow 3.0 http://masteremergencyarchitecture.com/2017/05/09/why-do-we-still-build-refugee-camps/ 3.1 Google maps, αεροφωτογραφία 3.2,3 https://www.nytimes.com/2014/02/16/magazine/how-to-build-a-perfect-refugee-camp.html?_ r=3&register=facebook 3.4 Google maps, αεροφωτογραφία 3.5 https://sputniknews.com/middleeast/201602051034297294-jordan-refugee-crisis/ 3.6 https://www.nytimes.com/2014/07/05/world/middleeast/zaatari-refugee-camp-in-jordanevolves-as-a-do-it-yourself-city.html 3.7 http://hhi.harvard.edu/content/refugee-camp-panoramas-zaatari-refugee-camp-jordan 3.8 http://www.akx.gr/πολεοδομία-χωροταξία-περιβάλλον/το-βάθος-του-προβλήματος/ 3.9 Google maps, αεροφωτογραφία 3.10 http://www.bbc.co.uk/newsbeat/article/37750368/the-history-of-the-calais-jungle-camp-andhow-its-changed-since-1999 3.11 http://www.dailymail.co.uk/news/article-3348594/Restaurants-theatre-free-wifi-Calais-Junglemigrant-camp-mini-city.html 3.12 https://thefunambulist.net/architectural-projects/the-village-in-an-increasingly-militarized-areaphotographic-report-of-a-third-visit-to-calais#more-21610 3.13 http://webdoc.france24.com/france-first-humanitarian-camp-grande-synthe/ Ημερομηνία τελευταίας ανάκτησης πηγών: 28/6/2017