kunst als toegangspoort werken met overdracht en tegenoverdracht!
!
__________________________________________________________
! !
Een jochie ging voor ’t eerst naar school, Kreeg een vel papier en krijt. En hij kleurde en kleurde ’t hele vel vol, Want kleuren vond ie fijn.
!
Maar de juffrouw zei: wat doe je daar jongeman? Ik teken bloempjes, juffrouw, Ze zei, we doen hier niet aan kunst jongeman, Bloemen zijn rood de lucht is blauw,
!
Je zult er rekening mee moeten houden, Je bent hier niet alleen. Als alle kinderen eens deden zoals jij Waar moest dat dan toch heen, ik zeg je: Refrein: Bloemen zijn rood jongeman, Blaadjes zijn groen. Het heeft geen enkele zin om het anders te zien, Dus waarom zou je ’t dan nog anders doen.
! !!
Uit ‘bloemen zijn rood’ van Gerard van Maasakkers
In de liedtekst van Gerard van Maasakkers kan de juffrouw niet met een open blik naar de tekening van de jongen kijken. Je hoort dat de juffrouw niet alleen in het hier en nu is; ze hoort ook een oude stem. Van haar vader, haar moeder, van haar juffrouw? Overdracht en tegenoverdracht zijn pogingen in het hier en nu om een oude relatie alsnog bevredigend te laten verlopen. Het zijn boeiende en uiterst bruikbare fenomenen in het begeleidingswerk van mensen. In dit artikel definiëren we overdracht en tegenoverdracht vanuit de relatie tussen de cliënt en de begeleider, omdat ze daar het meest bekend zijn. Vervolgens laten we zien hoe deze psychologische begrippen werken als je werkt met kunst en creatieve
www.demuzenaanhetwoord.nl
werkvormen in begeleidingswerk, ofwel, als je werkt met de muzen.
!
Elke keer als ik haar een vraag stel, waarop ze niet meteen een antwoord weet, verandert haar hele houding. Haar schouders zakken wat naar voren, ze draait onrustig met haar bovenlijf, en haar ogen schieten gejaagd heen en weer. Haar antwoorden eindigen met een vraagteken. Het is alsof ze weer tien is.
!
Overdracht en tegenoverdracht zijn pogingen in het hier en nu om een oude relatie alsnog bevredigend te laten zijn. Hierdoor bieden ze prachtige ingangen voor reflectie. Je ziet als het ware oude relatiepatronen ontstaan - zoals de cliënt zich als kind gerelateerd heeft tot zijn ouders of andere sleutelfiguren - in de relatie tussen jezelf en de cliënt. Je herkent over- dracht aan de manier waarop de cliënt op jou reageert, of spreekt over personen uit zijn omgeving. Als dat geagiteerd of overdreven bewonderend of veroordelend is, kun je er vanuit gaan dat een oud relatiepatroon wordt herhaald. Als begeleider kun je op de overdracht van cliënten reageren met tegenoverdracht; je accepteert de gevoelens of weerstanden die de cliënt op jou projecteert en reageert hierop je eigen niet afgeronde relatiepatronen. Dan ontstaat er een soort dubbele loop van oude relatiepatronen die elkaar versterken: overdracht en tegenoverdracht. Ze tekent haar interne criticus. De scherpe lijnen vertellen over alle kritiek die ze kreeg in haar leven, van anderen en van zichzelf. Ze vindt het een nare tekening, hij is donker, puntig en niet uitnodigend. Ik vind hem juist mooi, scherp en to the point. Nee, dat ziet zij niet. Het is voor haar werkelijk een nare ervaring geweest en het wordt tijd dat ze wat minder veeleisend wordt, naar zichzelf en anderen. Mijn eerste neiging is haar te overtuigen van de schoonheid van haar tekening. Precies zoals ik mijn moeder vroeger geruststelde. Pas na een paar keer doorademen kan ik loskomen van deze reflex.
! De slaap van de rede brengt monsters voort van Goya! De afgebeelde ets van de Spaanse kunstenaar Fransisco de Goya (1746- 1828) laat de door vermoeidheid overmande kunstenaar zien, hoe deze zijn hoofd begraaft en hoe de vleermuizen en uilen die hem omringen dreigen aan te vallen. De Spaanse titel van het werk is: ‘’El sueño de la razón produce monstruos’’, waarbij sueño slaap óf droom betekent. Als je naar het werk kijkt, herken je misschien de monsters van gedachte- kronkels die je kunt hebben als de ’rede’ in slaap is gevallen of juist teveel macht krijgt. Je kunt je bijvoorbeeld door een cliënt overweldigd voelen, waarbij je het of ’te goed’ denkt te weten, of ‘het niet meer weet’. In dit beeld trekken twee kleine figuren onopvallend de aandacht: de katachtige rechts in de onderhoek vertelt dat er altijd een getuige is die observeert. Daarnaast is er in de linkerhoek een beest dat een pen aanreikt, die lijkt te zeggen: ‘vertel het maar gewoon, schrijf het maar op’. Beide kwaliteiten, die van simpelweg benoemen en die van de observator, heb je nodig in de ontmoeting met de cliënt.!
www.demuzenaanhetwoord.nl
!In het werken met de muzen worden overdrachtsprocessen zichtbaar en hoorbaar in het creatieve werk. Cliënten raken bijvoorbeeld verstrikt in een stevig oordeel over de zojuist gemaakte schets of ze willen eerst tot in minutieuze details weten wat er van hen verwacht wordt voordat ze gaan improviseren. In een muzikaal tweegesprek verliezen ze elke eigenheid en laten zich overrompelen door de initiatieven van de begeleider. Of ze bekijken het zojuist gemaakte schilderij heel rationeel, alsof het geheel buiten henzelf om is ontstaan. De relatie van de cliënt met het creatieve werk vertoont parallellen met betekenisvolle relaties uit het verleden. Tegenoverdracht kan zichtbaar worden in jouw reactie op het creatieve werk van de client. Zoals je in gesprekken vaak wat ‘vindt’ van de cliënt en zijn proces negatief of positief- zo kun je ook iets projecteren op de tekening, het schilderij of de improvisatie. Je vindt het bijvoorbeeld heel mooi, bijzonder, saai, lelijk, angstaanjagend, triest of uitbundig. Al jouw extreme oordelen zijn projecties van je eigen angsten of behoeftes. Ik hoor de precisie waarmee ze de tonen speelt, het even inhouden totdat ze zeker weet dat ze de goede tonen speelt. De muziek stokt en hapert, er zit geen stroom in. Mijn eigen lijf verzet zich tegen dit geluid, ik verstrak en raak geïrriteerd. Als k iets langer stilsta bij mijn eigen verstrakken, voel ik me bang worden. Aha, bang, dat gevoel ken ik. Ik haal opgelucht adem en kan weer luisteren naar haar muziek die vertelt over ’bang’.!
!Overdracht en tegenoverdracht zijn onvermijdelijk. De uitdaging is de oude
positieve liefdespatronen erin te herkennen, zowel bij jezelf als bij je cliënten, want alle overdracht en tegenoverdracht is uiteindelijk ontstaan uit loyaliteit naar ouders of ouderfiguren. Door deze liefdespatronen te onderkennen kun je met zachte ogen en met mildheid naar jezelf en je cliënt kijken, en kan wat zo gemist is in de ‘oude relatie’ op een gezonde manier in het hier en nu verworven worden.
!
De muzen zijn een spiegel voor jou als begeleider, en bieden mogelijkheden voor interventies. Wil je hierover meer lezen, raadpleeg dan de hoofdstukken 6, 7 en 8 van ons boek.
! ! !
Dit artikel is gebaseerd op de gelijknamige paragraaf uit hoofdstuk 6 van het boek ‘’de muzen aan het woord; werken met beeld en muziek in coaching, therapie en training’’ van Annemijn Birnie en Mirjam Dirkx. Het boek kwam in maart van dit jaar uit en is te bestellen via www.bol.com. !
!
De muzen aan het woord biedt trainingen, scholing en supervisie aan ervaren begeleiders rondom werken met de muzen. Op 22 en 23 januari bieden zij de training ‘werking van de muzen’ aan. Een tweedaagse waarbij je leert werken met de krachtige taal van de muzen in begeleidingswerk. Op 13 maart geven zij de inspiratiedag ‘onder de woorden brengen’, waarbij je je als trainer, coach of therapeut op zoek gaat naar jouw inspiratiebronnen. Opgave kan via de website www.demuzenaanhetwoord.nl.
www.demuzenaanhetwoord.nl