Fjala-Monumentet e krishtera të Shqipërisë-Vol. V

FJALA

Monumentet e krishtera të Shqipërisë REVISTA STUDENTORE

VËLLIMI

05

Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës

Vëllim special 2021

ISSN: 2706-8609

Vëllimi V, 2021

PËRMBAJTJA

40

91

113

FAQE FAQE FAQE

04

Editorial (Dr. Georgios Gaitanos)

31

Kapela kryesore e Amfiteatrit të Durrësit (Dajana Ustia)

60

Manastiri i Shën Marisë, në Pojan të Fierit (Artjola Prifti)

83

Manastiri i Ardenicës (Lindja e Hyjlindëses Mari), në Ardenicë të Lushnjes (Marsida Velo)

106

Kisha e Shën e Premtes, në Ҫetë të Kavajës (Antonio Poshnjari) 116

Kisha e Shën Gjergjit, në Libofshë të Fierit (Julian Bida)

05

Programi ikonografik i Kishës së Apostujve Pjetër dhe Pavël, në Vithkuq të Korçës (Jorgo Belul)

40

Afresket në Kishën e Shën Pandeleimonit, në Nerez të Shkupit (Teofil Grozdanovski)

67

Kisha e Shën Marisë Vllaherne, në Berat (Justina Gjoka)

91

Manastiri i Shën Joan Prodhromit (Pagëzorit), në Voskopojë të Korçës (Vasiana Koçi)

111

Kisha e Shën Marisë, në Kosinë të Përmetit (Marsela Papa)

123

Manastiri i Fjetjes së Hyjlindëses, në Zvërnec të Vlorës (Xhanluka Kojani)

19

Kisha e Shën Kollit dhe Kisha e Shën e Premtes, përkatësisht në Shelcan dhe Valësh të Elbasanit (Klajdi Dervishi)

52

Kisha e Shën Kollit (Nikollës), në Voskopojë të Korçës (Elena Gaqollari)

77

Kisha e Profetit Ilia, në Buhal të Përmetit (Paola Papa)

99

Manastiri i Shën Joan Vladimirit, në Shijon të Elbasanit (Briken Gjika)

113

Kisha e Shën e Premtes, në Përmet (Xhulia Papa)

3

Vëllimi V, 2021

JORGO BELUL

Programi ikonografik i Kishës së Apostujve Pjetër dhe Pavël, në Vithkuq të Korҫës

5

Fjala

18

Vëllimi V, 2021

KLAJDI DERVISHI

Kisha e Shën Kollit dhe Shën e Premtes, përkatësisht në Shelcan dhe në Valësh të Elbasanit

Hyrje

Fig. 1 Kisha e Shën Kollit në Shelcan

Zona e Shpatit shtrihet në pjesën juglindore të qytetit të Elbasanit.

Shtrirja e saj është aq e madhe sa përbëhet nga shumë njësi administrative. Bukuria natyrore që të dhuron kjo zonë, e bën të jetë një perlë e shtetit shqiptar. Krahas bukurive natyrore, është shumë e rëndësishme të përmenden dhe bukuritë e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore, ku bëjnë pjesë kishat të cilat janë ndërtuar shekuj më parë në këtë zonë. Gjatë pushtimit osman, besimtarët e Zonës së Shpatit, përveç dy fshatrave, nuk e ndërruan besimin Orthodhoks, por luftuan për të, duke e mbajtur të fshehur në zem-

19

Vëllimi V, 2021

Fig. 3 Mbishkrimi që tregon se Zoti Gjika ka dhënë kontribut në pikturimin e kishës

Fig. 4 Mbishkrimi rreth psalmit 24 të Davidit

Fig. 5 Mbishkrimi me një lutje liturgjike nga mesha episkopale

29

Fjala

Fig. 6 Shën Gjergj Trofeprurësi

Fig. 7 Hyjlindësja Mari në apsidën e Kishës

Fig. 8 Shën Grigor Theologu

30

Vëllimi V, 2021DAJANA USTIAKapela kryesore e Amfiteatrit të Durrësit

Hyrje

Durrësi është një nga qytetet më të lashta të territorit shqiptar.

Është banuar në mënyrë të pandërprerë për më shumë se njëzet e gjashtë shekuj dhe ka kaluar pothuajse të gjitha periudhat antike si Arkaike, Klasike, Helenistike, Perandorake Romake, Antike e Vonë, Mesjetën e Hershme etj 49 .

I njohur fillimisht me emrin Epidamnus, qyteti Ilir, me shtrirje në bregun lindor të detit Adriatik, kaloi nën sundimin romak (luftërat Ilire 229 p.Kr.) duke marrë kështu dhe emrin Dyrrachium 50 . Nën këtë sundim të ri, vendi filloi të lulëzonte, kështu, në shek. IV, u kthye në kryeqytetin e provincës romake të Epirus Nova. Sigurisht një rol të rëndësishëm në zhvillimin e qytetit luajti edhe pozicionimi i saj në fundin perëndimor të rrugës së famshme Via Egnatia, pasi shërbente si një kryeurë 51 dhe ishte pikërisht vendi ku rrymat

49 A. Kasa (2017). Durrësi Romak: Hapsira urbane dhe shoqëria (Disertacion Doktorate). Universiteti i Tiranës, Tiranë, fq. 125. 50 “Epidamnus”, The Great Soviet Encyclopedia (https://encyclopedia2.thefreedictionary. com/Epidamnus); Marrë më 31 janar, 2021. 51 L. Miraj (2013, 22 qeshor). “Amfiteatri i Durrësit MTKRS e politizon për fushat”. Shqiptarja.com. E disponueshme në:https://shqiptarja.com/lajm/lida-miraj-amfiteatri-idurr-euml-sit-br-mtkrs-e-politizon-p-euml-r-fushat-euml (marrë më: 31 Janar, 2021).

31

Vëllimi V, 2021 thefreedictionary.com/Epidamnus); Marrë më 31 janar, 2021.

S. Santoro, Historia e qytetit dhe monumentet e tij; Marrë më 31 janar, 2021 nga http://www.progettodurres.unipr.it/albanese/Storia%20e%20monumenti4.htm

39

Fjala

THEOFIL GROZDANOVSKI

Afresket në Kishën e Shën Pandeleimonit, në Nerez të Shkupit

1. Hyrje

Një nga eparkitë më të shquara dhe një nga qendrat kulturore më të

ngritura të Kryepeshkopatës së Ohrit në shekujt XI dhe XII ishte sigurisht zona e Shkupit, pra qyteti i Shkupit me rrethinat e tij më të afërta. I vetmi monument kulturor-historik, i ruajtur nga kjo periudhë e hershme, është kisha e manastirit të Shën Pandeleimonit në fshatin Nerezi. Rëndësia e tij (manastirit) artistike-historike ka kohë që ka kapërcyer kufijtë e ngushtë territorialë të kësaj zone. Afresket e Manastirit Nerezi, siç quhen zakonisht sot, janë një shembull i rrallë i ruajtur dhe një vepër supreme në fushën e Pikturës Bizantine, nga koha e dinastisë perandorake Bizantine e Komnenëve. Deri më sot, as ndër monumentet e shumta pikturale bashkëkohore ose kronologjikisht të afërta të zbuluara rishtazi në territorin e Bizantit dhe vendet e sferës së tij kulturore, fuqia krijuese e parë në mjeshtrit e afreskeve

40

Vëllimi V, 2021

49

FjalaELENA GAQOLLARI

Kisha e Shën Kollit (Nikollës), në Voskopojë të Korҫës

Fig. 1 - Kubeja kryesore e kishës

1. Voskopoja, konteksti historik

Voskopoja është një fshat që ndodhet në zonën e Korçës rreth 21

km larg saj. Fshati ndodhet mes malësisë së Gorës dhe Oparit. Ky fshat, më parë, ishte një ndër qytetet më me vlera, ku veprimtaria e saj (Voskopoja) filloi që nga shekulli XIV pas Periudhës Bizantine dhe, në shekullin XVII, ajo u bë e njohur nga të gjithë, pasi u dallua për vlerat e saj ekonomike, kulturore, artistike dhe arsimore. Disa nga gjërat që e bënë të njohur dhe me famë Voskopojën, ishin 24 kishat e saj me arkitekturë bizantine, të zbukuruara me afreske nga më të bukurat, ku sot janë vetëm 5 kisha që

52

Vëllimi V, 2021 19 të muajit shtator më 1722 të vitit shpëtimtar. Ku nga u pikturua në mënyrë

shembullore me shpenzimet e të krishterëve shpresëtarë të rrethit, tani për tani u pikturua (në mënyrë) madhështore përshtatshmërisht rreth e përqark naosit përgjithësisht me dorën e të shumëditurit dhe me furçën e hollë të gjithoshënarit Z.Z. David Selenicasit dhe me shoqërimin e Kostandinit e të Kristos, me dhurimin e bollshëm të të hollave të zotit Haxhi Jorgjit, që mbaroi jetën i lumtur. Në kohën kur ishte kryepeshkop në Ohër dhe në Selasfor i shumëlumuri Z.Z. Joasaf, në kohën e kujdestarisë së kujdestarit, zotit Papa Nikollës... Tetor 18 në vitin 1726 të mishërimit të ekonomisë së mishërueshme të shpëtimtarit tonë” 90 .

Bibliografi

A. Llukani, Mitropolia e Korçës, Tiranë, 2020.

A. Llukani, Arti Kishtar në Shqipëri, sipas mbishkrimeve të kishave, Tiranë 2014.

Th. Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Tiranë, 1998.

90 Ibid, fq. 166-167.

Fig. 2 - Harku i altarit

57

Fjala

Fig. 3 - Rreshti i parë i pikturimit të mureve, paraqitja në bust e shenjtorëve

Fig.4 - Afreske në murin jugor të kishës, ku janë të paraqitur Shën Dhimitri dhe ShënTheodhori

58

FjalaARTJOLA PRIFTIManastiri i Shën Marisë, në Pojan të Fierit

Hyrje

Fig. 1 (Pamje nga jashtë e kishës së Shën Marisë)

Ndërtuar në majën e një kodre, me një peizazh mbresëlënës që përfshin rrënojat mijëravjeçare të Parkut Arkeologjik të Apollonisë, në fushën e Myzeqesë dhe detit Adriatik, ndodhet Manastiri dhe Kisha e Shën Marisë, e cila është një nga komplekset kishtare më të bukura dhe më të mrekullueshme. Manastiri i është kushtuar Fjetjes së Shën Marisë dhe kremton më 15 gusht. Kisha mendohet të jetë ndërtuar gjatë viteve 1272-1282, gjatë sundimit të perandorit Mihail Paleologut dhe të birit Androniku II. Këtë gjë na e vërteton mbishkrimi që gjendet mbi fasadën e narteksit të jashtëm të kishës mbi kokën e Andronikut. Në brendësi të kishës ruhen disa copëza afreskesh. Në to na paraqitet: Perandori i Konstandinopojës Mihail VII Paleologu

60

Bibliografia

Vëllimi V, 2021

Dh. Dhamo, “Iliria”, Afresket e trapezarisë së manastirit të Apollonisë, 18, no. 2 (1988).

Th. Popa, Miniatura dhe piktura mesjetare në Shqipëri, Tiranë, 2006.Rrugët e Besimit, Parku Arkeologjik Apoloni, Tiranë: Sig Foundation, 2020.A. Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, Tiranë, 1983.P. Shalësit, Dokumente që provojnë pronësi të Kishës, Tiranë: Ngjallja, 1996.

Fig. 2 (Pamja nga brenda kishës së Hyjlindëses)65

Vëllimi V, 2021JUSTINA GJOKAKisha e Shën Marisë Vllaherne, në Berat

Hyrje

Qyteti i Beratit është një qytet muze, i cili ka një pasuri të madhe

monumentesh kulturore. Quhet ndryshe dhe si qyteti i një mijë e një dritareve. Ndodhet në të djathtë të lumit Osum, gjithashtu në këtë qytet ndodhet edhe një kala, në brendësi të së cilës më parë ishin 30 kisha, ndërsa sot janë vetëm 10 kisha që mbijetojnë. Kishat e Beratit janë të zbukuruara me piktura të stilit bizantin e pasbizantin, të krijuara nga artistë të ndryshëm të shekujve XII-XIV dhe nga mjeshtrit e shekullit XVI: Onufri dhe biri i tij Nikolla. Dhe kishat e hershme janë bizantine të shekullit XIII. Por, në këtë qytet, ndodhet edhe Katedralja e Shën Dhimitrit, e cila është në qendër. Mitropoliti i kësaj zone është Hirësia e Tij, Imzot Ignat Triantis.

67

Përfundim

Vëllimi V, 2021

Ky monument i krishterë kulturor, ashtu siç e përmendëm pak më

lart, “Kisha e Shën Marisë Vllaherna”, është një monument i rëndësishëm për arkitekturën bizantine të qytetit të Beratit, sepse është kisha e parë e këtij tipi ndërtimi në të, e cila shërben si një pikë krahasimi për të njohur zhvillimin e ndërtimeve në këtë qytet.

Bibliografi

A. Jannullatos, Kisha Orthodhokse në hapësirën e Shqipërisë së sotme, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, Tiranë, 2019.

73

Vëllimi V, 2021

75

Vëllimi V, 2021

PAOLA PAPAKisha e Profetit Ilia, në Buhal të Përmetit

77

Fjala

80

Vëllimi V, 2021MARSIDA VELO

Manastiri i Ardenicës (Lindja e Hyjlindëses), në Ardenicë të Lushnjes

Hyrje

Sipas gojëdhënave dhe dokumenteve historike, shkruajnë se gjithë

këto vende dhe këto kodra pjellore në të cilat ndodhet Manastiri i

Ardenicës, vendasit i quajtën Ardheas për nder të Perëndeshës së bujqësisë nga ku mendohet se vjen sot emri Ardenicë 101 . Por disa shkrime të tjera shkruajnë se emri Ardenicë do të thotë “burim uji” 102 . Manastiri i Ardenicës ose, siç quhet ndryshe, Manastiri i Lindjes së Hyjlindëses Mari, është ndërtuar në Mesjetë dhe ngrihet në majën e kodrës së fshatit të Ardenicës në lartësinë 237m mbi nivelin e detit, pjesë e një vargëzimi kodrinor që përshkon fushën e Myzeqesë nga jugu në veri në një pozicion shumë piktoresk. Ky manastir, së bashku me objektet e tij të tjera, si dy Kishat, konakët dykatësh, depot, furrat, qilarët, sterat e ujit etj., zë një sipërfaqe prej 2500m².

Në enciklopedinë Shqiptare shkruhet se në hyrje ndodhet një gurë që mban

101

N. Kristo Kule, Rrëfimet e Ardenicës, KOASH, Tiranë, 1999, fq. 17.

102

A. Llukani, Arti Kishtar në Shqipëri, bot. “Trifon Xhagjika”, Tiranë, 2014, fq. 96.

83

Fjala

90

Vëllimi V, 2021

VASIANA KOҪI

Manastiri i Shën Joan Prodhromit (Pagëzorit), në Voskopojë të Korçës

Hyrje

Voskopoja shtrihet në një trevë malore midis Gorës dhe Oparit, rreth

1200 metra mbi nivelin e detit, e rrethuar nga tri anë me male, kodra dhe brigje. Në anën lindore, lartësitë vijnë duke u zbutur dhe krijojnë një luginë, e cila përbën hyrjen e vetme natyrale për në Voskopojë. Vendi është shumë i pasur me pyje, livadhe e burime ujore. Një pozitë e tillë e mbrojtur dhe burimet e pasura për jetesë ishin shumë të përshtatshme për ngritjen e një vendbanimi. Fillimet e këtij vendbanimi nuk dokumentohen para shek. XIV-XV. Hahni jep 1388-ën si vit të themelimit të Voskopojës nga një pasardhës i Muzakajve, ndërsa Martiniani, duke u mbështetur në kodikun e Manastirit të Shën Joan Prodhromit, jep si kohë themelimi vitin 1330.

Emërtimi i saj në shkrime të ndryshme ka dhe trajta të ndryshme, si Vokopolis, Moskopolis, Moskopole, Voskopojë dhe Vockopojë. Ka të ngjarë që

91

Bibliografia

Fjala

P. Thomo, Kishat Pasbizantine në Shqipërinë e Jugut (Botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë, 1998).

VEPRA NDËRTUESE e Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë gjatë viteve 1992-2017, Përgj. i botimit Andi Rrëmbeci, KOASH, Tiranë, 2018.

98

Vëllimi V, 2021BRIKEN GJIKA

Manastiri i Shën Joan Vladimirit, në Shijon të Elbasanit

Hyrje

Kultura është një element që bën dallimin midis popujve. Si rrjedhim, edhe vendi ynë ka një kulturë krejt të pasur dhe unike. Gjatë periudhës së sundimit bizantin dhe në vazhdim, në trojet tona u ndërtuan shumë monumente, kisha, manastire dhe mrekulli të tjera arkitekturore. Shumë prej këtyre monumenteve kanë arritur të mbijetojnë dhe përbëjnë sot një atraksion për mijëra turistë nga brenda dhe jashtë vendit. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për manastirin e Shën Joan Vladimirit, i cili, përgjatë gjithë historisë së tij, ka qenë një ndër qendrat më të rëndësishme shpirtërore dhe kulturore në rajon. Brenda këtij punimi të shkurtër, do të përpiqemi të trajtojmë aspektin historik dhe kulturor të këtij objekti të rëndësishëm kulti.

99

Vëllimi V, 2021 G. Stratobërdha (nëntor 2004), Shën Joan Vladimiri një kishë tjetër në restaurim. Gazeta Ngjallja. fq. 6. https://orthodoxalbania.org/2020/gazeta-ngjallja/ gazeta-ngjallja-nentor-2004/ (Marrë më 19 shkurt 2021).

105

FjalaANTONIO POSHNJARIKisha e Shën e Premtes, në Ҫetë të Kavajës

Hyrje

Kjo kishë, për të cilën do të flasim në këtë temë, është nën juridiksionin administriv të Mitropolisë së Tiranës dhe Durrësit, dhe është një monument kulture i kategorisë të parë, me vlera të jashtëzakonshme për sa i përket arkitekturës, ndërtimit dhe artit ikonografik. Në këtë temë, do të përqendrohemi në disa pika kryesore, si sfondi historik i ndërtimit të kishës, por do të ndalemi edhe në artin bizantin si edhe në punimet e artistëve të shkëlqyer, siç ishin vëllezërit Kostandin dhe Athanas Zografi 139 dhe Konstandin Shpataraku 140 .

Për sa i përket rindërtimit të kishës, kemi të dhëna të sakta, por për ndër-

139 Vëllezërit Kostandin dhe Athanas Zografi, ikonografë të shquar shqiptarë të shekullit XVIII, nga Dardha e Korçës. 140 Konstandin Shpataraku, ikonograf i shquar shqiptar i shekullit XVIII, nga Shpati i Elbasanit.

106

Fjala

110

Vëllimi V, 2021MARSELA PAPAKisha e Shën Marisë, në Kosinë të Përmetit

Kisha e Shën Marisë gjendet sipër një kodre në fshatin Kosinë të

Përmetit. Është cilësuar si kisha e dytë më e vjetër në Ballkan, e ndërtuar sipas stilit bizantin, dhe në anën veriperëndimore ka disa mbishkrime ende të panjohura.

Kisha është në formë kryqi me kube dhe ka përmasa 11x7.50 metra. Ajo përbëhet nga naosi, narteksi dhe pjesa e altarit. Tamburi cilindrik është i ndërtuar me tulla. Në të këmbehen dritare me nike të harkuara, të cilat janë me tulla të shkallëzuara. Tamburi përfundon me një frize prej tullash të vendosura në formë dhëmbësh sharre. Faqet e mureve janë të ndërtuara me gurë dhe tulla. Gurët e papërpunuar janë të vendosur në formë të çrregullt. Muret janë të stolisura me motive zbukuruese. Muratura e kishës i përket shekullit XII. Në një tullë të rrumbullakët të vendosur në murin lindor përmbi apsidën e kishës gjendet viti 800, 200, 700.

Ikonostasi i kishës është i gdhendur në dru. Mbi ikonën e Krishtit, në

111

Vëllimi V, 2021 faqet anësore të naosit, me brezin e madh të shenjtorëve, brezin e medaljoneve

dhe mbulojnë harqet, qemerët dhe kupolat e kishës. Skenat biblike janë nga Dhiata e Vjetër dhe Dhiata e Re. Këto skena fillojnë me “Krijimin e Adamit”, “Krijimi i Evës nga brinja e Adamit”, “Dëbimi nga parajsa” etj. Këto afreske janë të mbushura me motive nga bota bimore.

Në vitin 1964, kisha e Shën e Premtes është përmbytur prej përroit që kalon aty pranë. Uji i përzier me baltë shpërtheu derën jugperëndimore të narteksit dhe mbushi naosin deri në lartësinë tre metra, duke shkaktuar dëme të mëdha në pikturën murale të kishës. Punimet për kullimin e ujërave filluan në vitin 1967. Më pas u restaurua narteksi dhe naosi. Gjithashtu muralet e kishës janë restauruar edhe në vitet 1981-1982.

Bibliografi

https://www.wikiwand.com/sq/Kisha_e_Sh%C3%ABn_ Premtes,_P%C3%ABrmet

A. Llukani, Arti Kishtar në Shqipëri, bot. “Trifon Xhagjika”, Tiranë, 2014.

115

FjalaJULIAN BIDAKisha e Shën Gjergjit, në Libofshë të Fierit

E

përmendur në histori qysh në fund të Mesjetës, Libofsha vijon të mbetet e njohur edhe sot, jo vetëm për historinë, por edhe për njerëzit e shquar që ka nxjerrë, edhe për monumentet e shumta të kulturës. Nga pikëpamja etnografike, ajo shtrihet në Myzeqenë e Madhe, përgjatë anës së djathtë të lumit Seman, e cila, në gjuhën e popullit, njihet si “Dheu i Butë”.

Dikur këtu kalonte një nga degët jugore të rrugës Egnatia, gjurmë të së cilës janë gjetur nga arkeologët përgjatë shpateve perëndimore të kodrave të Ardenicës. Zbulimi i një vendbanimi, i një mozaiku dhe i një varreze, që i përkasin periudhës antike, tregojnë vjetërsinë e kësaj qendre.

Pikërisht këtu, në lindje të Libofshës, përgjatë shpatit të kodrave, në mes të qiparisave të shumtë, ngrihet edhe kisha e Shën Gjergjit, një monument kulture që nga viti 1963. Përveç vlerave arkitektonike, kjo faltore ka edhe vlera artistike. Mbishkrimet e saj tregojnë se ndërtimi mund të datojë të paktën në vitin 1782 nga kryemjeshtri Gega, emri i të cilit është gdhendur në muret

116

Vëllimi V, 2021 mësojmë se ikonostasi është ndërtuar në vitin 1805 (Th. Popa, 1998:117). Në

të kanë qenë të vendosura një sërë ikonash, prej mbishkrimeve të të cilave njohim jo vetëm besimtarët, por edhe fshatrat e zonës së Libofshës. Këto mbishkrime që gjenden në ikonat e Shën Marisë, Krishtit, Shën Gjergjit, Shën Kollit, Shën Spiridhonit, Shën Thanasit apo të Kryeëngjëjve i përkasin vitit 1808, ndërsa ikonostasi është lyer me varak në vitin 1817 (Th. Popa 117-124).

Për vlerat që mbart, kisha e Shën Gjergjit funksionon jo vetëm si objekt kulti dhe vendvarrim i banorëve orthodhoksë të zonës, por edhe është shndërruar jo vetëm në një qendër e turizmit fetar, por edhe e atij kulturoro-historik 152 .

152 “Njohim historinë e kishave të mitropolisë sonë;”, https://zh-cn.facebook.com/ MitropoliaFier/posts/njohim-historine%CC%88-e-kishave-te%CC%88- mitropolise%C- C%88-sone%CC%88kisha-e-she%CC%88n-gjergjit-libofsh/3182585021778818/ (marrë më 10 shkurt, 2021).

119

Fjala

120

Vëllimi V, 2021XHANLUKA KOJANI

Manastiri “Fjetja e Hyjlindëses”, në Zvërnec të Vlorës

123

Vëllimi V, 2021

127

Departamenti i Theologjisë dhe Kulturës

Departamenti i Theologjisë & Kulturës i përket Fakultetit të Shkencave Humane të Kolegjit Universitar “Logos”. Për momentin, Departamenti ynë ofron një program tre-vjeçar për ciklin e parë në Theologji, i njohur nga shteti shqiptar dhe që operon sipas sistemit të Bolonjës. Fillimi zyrtar i mësimit në rrethanat e reja ishte në 15 tetor 2018.