Te tapu o te wāhi tapu - nā Tonga Karena

Tirotirohia te moana, Ka māunu ake te kura, Hekeheke riu, pikipiki pari, – ko Tauanui te kura! Tāia te hua o te wānanga - ko Tāhuahua, ko Whakarauora te kura ē!

Tēnei te ara kei runga! Ko te ara o tēnei tupua, ko te ara o tēnei tawhito, ko te ara tū mai, ko te ara i tūpono, ko te ara i rokohina ake rā ko te kura tapu i whakarerena ake e o tātou tupuna. Ka ngana i te hau, ka maranga i te ao, ka tupu i te maruwehi, ka ora i te marutuna. Ka tātaihia te iho o te whakapapa, ka tōmairangitia te kupu i te takoto o te maioro, ka auahatia te ngākau i te tapuwae tupuna, ka māunu ake te taniwha i te rua kōhā! Koia tērā ko te uruuru whenua kia uruuru ai te mātiritiri o te wana, ko te taunaha ake i te taurikura o te haumako, ko te whakatō i te kawa ora ki roto i te tītohea.

Ka hohou atu te tira haere ki ngā pāmu ki ngā ‘wāhi tapu’ kei reira, ka mā atu te haere kia whai haere i ngā tapuwae a ngā tūpuna, ki raro i te maru o Ngāti Tūpaia, ko Ngāti Tānewai, ko Ngāti Hine, ko Tūwhakaehu, ko Hāmua me Hāpōtiki. Ka aratakina te haere e o tātou rangatira a Tāne Houston, Te Pōihi Campbell me Rukutai Wātene. Ka noho te tira haere, otirā, ko ngā rau whakauruora ki raro i hō rātou maru kia rangona ai ngā kōrero whakapapa, ngā pakiwaitara, ngā āwangawanga, ngā wero i whata ra ki hō rātou ngākau, ka mutu, māringanui, i ngākau aotea mai rātou ki te tukutuku ki a mātou haua kura.

Koinei te āhuatanga o te wānanga taiao e haere tahi nei me tō mātou pupuru i te mauri o haua wāhi ra kia whakarauorahia ai te mauri. I tua atu i te patu paihamu, te whakatō i te mauri o Hinewaoriki ki ngā tahataha o ngā awa, te ine i te mauri o te wai, ko tētehi mahinga nui whakahirahira ko te noninoni o te kumu ki haua wāhi rā, ko te whakapūare taringa ki te reo a ngā tohunga, ko te mātai atu i te tākotokoto o te whenua pērā ki tā ngā tūpuna i mātai ai. Ka taki pēnei ana, ka mārama ki te āhua o te raupatu i pā ki ngā uri, ka mārama me pēhea e anga whakamua mā roto mai i te whakaruru, te taiepatia mai, te tuku kē atu i a punua kau kia haere noa (ki te pēneitia, ka kitea mai i te takoto o ngā rua kūmara mā roto mai i tō rātou takahi i te whenua) me te pupuru i ngā kau pakeke nei kia kore ai kaha rawa te ngāhorohoro o te oneone. Āpiti atu, mehemea he uri whakatupu, ā, e whai pāranga ana ki haua wāhi rā he hopukina ake i ngā kōrero whakapapa e tuitui ai te hono, e mārō ai te taunga wairua a te tangata.

Heoi, ko te mahinga nui he takahi ngātahi me te kaimātai whaipara tangata (archaeologist), rāua tahi ko te tohunga o te kāinga. He mīharo hoki ki te whakarongo ki ngā tohunga e rua, heoi ko tā Ivan Bruce, he mātai atu, he mātirotiro me te tohua mai ki a mātou he aha rawa ngā āhuatanga e huna ana. Āe rānei, ko ngā toenga kai pērā ki ngā anga kutai i pakaru rikiriki, ā, e haupū ana pea ki raro i te oneone, ka mutu, he tohu whai oranga kikokiko nei e kore e taea te karo. Waihoki ko te tohua mai i tētehi rākau motuhake i tou ki reira i ngā tau maha ki muri, pērā ki te rākau Karaka e tū ana me tana kotahi ki Tauanui ki roto i a Tūwhakaehu rāua ko Ngāti Hine. Ka pakiwaitara hoki i a ia ngā tini kōrero e hāngai nei ki ngā pakanga, otiia, ko ngā tauā hoia me tō rātou urutomo haere ki te patu tangata, ka whakamārama hoki i te mahi a ngā kaihanga māpi –mehemea i hē, i tika kē rānei ko tā rātou whakaingoa i haua wāhi i rūritia ai e rātou. Heoi, koinei rawa te huanga o hēnei mahi rangahau, na te mea i ētehi wā – kua hē katoa, ka mutu, ka riro mā mātou hei whakatikatika.

Ahakoa hēnei o runga ake nei, kei te whāwhā noa iho mātou i te puehu paraoa ‘whenua’ nei i taka ki hō mātou ringaringa, arā, ko ngā whenua e whakahaerehia ana e mātou. Ko ngā toenga, otirā, ko ngā whenua ‘corpus nei’ e ono tekau ngā wāhi tapu e noho nei ki raro i te mana o te whenua raihana. Koinei te toronga o te raupatu ki ia whakatupuranga e pā kino tonu nei ki a tātou i te rangi nei. Kei ngā kaipāmu te mana me tā rātou ngākau taiao e mōhio ai, āe rānei, kei te tiakina e rātou kāore rānei.