E tai e te ao

Hei kai mā te hinengaro tangata

Uia mai koe ki ahau he aha tā te Māori aronga ki te kupu ‘taiao’, he māmā noa iho te kī, kei roto i tō tātou ao ko te huhua o nga momo tai e papaki mai ana ki te aroaro o te tangata, ā, he au ōna, he pae ōna, he riponga ōna, ka mātiketike, ka mārangaranga, ka teretere, ka mimiti, ka timu, ka pari – ka whakahāngaihia tōna mana ki te tangata mā roto mai i ōna āhua katoa. I tua atu i te kī, he taiao te taiao, ko te āki kei roto i te ūpoko kōrero o runga ake nei ki te ao tonu, kia tai i a ia ngā tai kei roto i a ia. Tērā e tutuki te wāhi ki te mana o te taiao – kia kapua mai e te ao ngā tai, kia tuku reretia e ia ngā tai, kia wero i a ia te tangata ki te kimi i tōna taupua, kia mānu ai, kia punga whakawhenuatia ai, ā, kia takina ngā ruruku ki runga i ngā māwe, inā whakauruora haere ai ki whenua tauhou.

I konā, kāore hoki i ārikarika ngā whakatari, kāore hoki i ārikarika ngā momo purenga. He whakatūpato kei roto, engari, he oranga kei roto. Nō roto mai i te tikanga o te iriiri tae atu ki te wā e unuhia atu ai e Tangaroa kia kautere i a ia te haere o rangi-kekero me rangi-totohu, ka nunumi atu te tangata ki te pō – ko te hononga o te taiawatea ki a taiahiahi. Ko tā te ao kawe i te tupu o te tangata tēnei. Ka mutu, e meinga ana ko te mauri o te wai hoki tēnei e teretere nei ki roto i te tai.

Engari ki te whāia tonuhia te whakaaro o runga ake nei, ehara i te mea ko te mauri o te wai ānahenahe nei te mauri e hāngai nei ki te tai. E mārama ana ko te mārama tonu tērā e kukume nei i te tai kia paripari, kia timutimu. E mārama ana ko te ngākau me hōna tairongo e kukume nei i ngā kare-ā-roto kia tukituki, kia mahea. E mārama ana ko te hirikapo hoki tērā e kapohia ana i a taimahara kia papaki, kia tōngainui. No reira, ka tōia whāitihia e au hēnā kōrero o runga ake hei whakaahua ake i te pūtaketanga o te kupu taiao me te āki kei roto, ‘E tai e te ao’. Ko te whakamāramatanga e whāia nei e puta ai te ngako o te kupu ‘taiao’, he rite tonu ki te kawaora, he rite tonu ki te matemateāone, he rite tonu ki te whāinga roatanga o te kura kia mou. Kāore noa iho i mātakitakina kāpā ianei he kai noa iho mā te karu, engari mō tēnā. Me rongo, me ruku, me mau, tērā e paku mārama ai. Waihoki, nēi kore e tuku i a koe tonu kia pākia koe e te tai – e kore e rongo. Heoi, ko tā te Māori, he āki i tōna taiao, he whakahau i ōna atua, he pupuru i tōna mouri kia mau kia ita.