Ko te matamata o te arero te kaingaki o te kupu, Ko te matamata o te whārangi te kaipupuru o te kupu

Arā ko ngā pou whakairo, te matakōrero nō nehe, ngā pounga waihoe ki roto i te moana i whawhati i te kare o te wai – he kaireretanga o ngā uruwaka, ngā pou whenua i aukati i te rāwaho, i tongikuratia ai te mana o te iwi, ngā tuahu i whaoa ki te ruruku i whaoa ki te tohu, te mataora i pīereere mai i te kura toto, otirā, ko te tātainga whakapapa.

Arā hoki ko te tuhi o te rongo i mātua kākahuria mai ki ngā tangi oruoru o te reo Rōmana, he pukapuka tapu te otinga, ka mau, ka uru, ka tupu, he ao kē, he hanga kē. Ka hora te whārangi, ka hora te kupu – ka tātāwhāinga tā te ao o nehe pupuru i te kupu ki te ao kē me tāna huarahi pupuru i te kupu. Āe rānei he kakaritanga whai hua, i pakaru rikiriki rānei tētehi taha i te mana whakatoatoa o tētehi atu taha. Āe rānei kei te rere takirua, he manu piritahi, he noho karapīpiti, he momo tū-ā-wehe rānei. Koinei aku rongo putuputu, taku kiri e pākinikini nei mō te āhua o tā tātou waerea i te ururua o te ao kōrero me te ao tuhituhi. Ananā, ka tāirihia ake ko te upoko kōrero o runga ake nei. Ko te mahi o te arero he ngaki i te kupu, ko te mahi o te whārangi he pupuru i te kupu.

Ko te kōrero e poipoia whānuitia ana, kia whakahokia mai te kupu i te matamata o te whārangi ki te matamata o te arero. Nā Te Wharehuia Milroy tērā i oha mai hei akiaki i te kāhui ako i te reo kia ora mai te reo Māori i te whakaoreorehanga mai o te arero, ā, kia kaua hoki e waiho hērā tauiratanga ātaahua ki te whārangi pukapuka anake. Ki te taea ngā hiringa mahara o mua te kukume ki tēnei wā mā roto mai i te tātari i te reo tuhituhi, kātahi ka whakakōrerohia, kua ora i a koe te reo o ō tūpuna.

Koirā hoki tā Parininihi ki Waitōtara i whāia rā, kia whakaoraorahia mai te kupu o raurangi mā kia tāirihia ki te mahara, ki te ngākau hoki. Whāia kia toka ai ki roto i te mahara tangata, ka āhei noatia, ka piupiu ki te rangi, ka waitokorau ahakoa te roa i kaha ngaro i a tātou. He māramatanga tēnei e whiti ana, e pūrangiaho mai ana kia hāpai ake i te hipi tokoroa, kia tatauria te tau o te reme i te wā e noho mai ana te rongo taketake. Kia manawanui, kia manawaroa ahakoa ka whīwhiwhi, ka tapepe rānei –Kāore noa iho i tuku whakareretia mai hērā kura kia takoto māngere ki te whārangi.

Ngakia te kupu kia tuputupu matomato te kupu, whakairohia te kupu kia toka te kupu, ākina te kupu kia rere taiāwhiowhio te kupu, punga whakawhenuatia te kupu kia kore ai e rehurehu e numinumi te kupu.

Nā Tonga Karena