BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE
U aj jo'olilo 'ob ba' atelil tu petenil
Yucatán Héroes de la resistencia maya en la península de Yucatán
PORTADA-YUCATAN.indd 1
30/10/14 15:37
U aj jo'olilo 'ob ba' atelil tu petenil
Yucatán Héroes de la resistencia maya en la península de Yucatán
1
libro-yucatan.indd 1
30/10/14 11:41
Primera edición, 2014 D.R. © Secretaría de Educación Pública Argentina 28, Centro, 06029, México, D.F. D.R. © Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas Av. México Coyoacán 343, Col. Xoco, Del. Benito Juárez, 03330, México, D.F. ISBN en trámite
2
libro-yucatan.indd 2
30/10/14 11:41
Coordinación General Rosalinda Morales Garza Coordinación de Contenidos Eleuterio Olarte Tiburcio Juanita Zacarías Candelario Contenidos Crisanto Kumul Chan, Federico Ek Can, Felipe Conrado Tzuc, Jorge Cauich Anchevido, Lorenzo Cen Chel, Milner Rolando Pacab Alcocer, Osvaldo Efraín Canul Canul, Santiago Arellano Tuz y Yanet Araceli Tun Balam. Comisión Interestatal del Diseño de la Asignatura Maya Coordinación Editorial Raúl Uribe Cuidado de la Edición Clara Barrera Ilustración Araceli Juárez Serrano Diseño Gráfico César Vargas Romero Coordinación General del Diplomado Miguel Ángel Izquierdo Sánchez Unidad 17-A Universidad Pedagógica Nacional de Morelos, dependiente del Instituto de la Educación Básica del Estado de Morelos Diseño y Coordinación Académica del Diplomado Graciela Quinteros Sciurano Universidad Autónoma Metropolitana, Unidad Xochimilco
Los contenidos de este material fueron revisados y validados por la Comisión Interestatal del Diseño de la Asignatura Maya, reunida el 9 de octubre de 2014 en Telchac, Yucatán.
3
libro-yucatan.indd 3
30/10/14 11:41
La historieta U aj jo'olilo 'ob ba' atelil tu petenil Yucatán / Héroes de resistencia maya en la península de Yucatán, fue elaborada en el marco del Diplomado “El conocimiento y desarrollo del lenguaje en la educación intercultural bilingüe de las niñas y los niños indígenas. Educación Básica. Primaria Indígena”, que fue auspiciado por la Dirección General de Educación Indígena (DGEI), de la Secretaría de Educación Pública, y dirigido por el Instituto de la Educación Básica en el Estado de Morelos, bajo la coordinación de la Universidad Pedagógica Nacional con sede en Cuernavaca, Morelos, y con la participación decidida de la Universidad Autónoma Metropolitana, Unidad Xochimilco.
4
libro-yucatan.indd 4
30/10/14 11:41
Ti' le ba'atelil kun chúunula' yaan in tsikbaltik ti' te'ex tuláakal le ba'alo'ob tin kanaj yéetel le ts'uulo'ob le ka bino'on ba'ate'el Campecheo.
Ts'o'ok u náak'al to'on tuláakal le ba'ax ku meentiko'ob le ts'uulo'obo'.
Juntéenake' táan u tsikbalo'ob Jacinto Pat, Cecilio Chi yéetel Manuel Antonio Ay tuláakal ba'alo'ob ku yúuchul ti' maaya'ob.
Ko'one'ex yáax tsikbaltik ti' k-láak'tsile'ex le ba'ax kun taal ti' le k'iino'oba'. Ko'one'ex suut ti' k-kaajale'ex utia'al k tsolik ti' k-láak'tsile'ex bix kun yúuchul le ba'atela'.
5
libro-yucatan.indd 5
30/10/14 11:41
Ts'aabáaje'ex xuuxil wale', tumen lekéen k ts'áaj u chíikulile' yaan k chúunsik le ba'ate'elilo'.
Ko'one'ex ka'a ch'a'ik le lu'umo' tumen k tia'al.
Nika'aj in ta'ak le k'uben ts'íib tin p'óoka', tu yóok'lal ma' u yila'al.
Tu'ux ka'ach tin p'ataj le k'uben ts'íibe'. Yaayaj ba'al le ku taal ti' le ba'ate'elila', ba'ale' je'el bixake' yaan u bin ma'alob ti'.
6
libro-yucatan.indd 6
30/10/14 11:41
Ba'ax ku yúuchul ti' le máasewal wíiniko'oba', míi saatal u yóolo'ob.
Xen'ex a chuke'ex J Manuel Antonio Ay utia'al a taasike'ex tin táan.
Beyo' ts'uul, t ch'a'aj u mokt'aanil teen kin máansik u t'aanil ti' u kajtalilo'ob Xocen, Ebtun yéetel Dzitnup, ba'ale' ma' béeychaj in beetiki'.
Jolkane'ex, tich' a ts'oone'ex Ts'one´ex.
Bejla'kan a k'ajóolt máaxo'on le ka wa'alike'ex ts'uulo'ono'.
7
libro-yucatan.indd 7
30/10/14 11:41
Yaan k sutik ti' le ts'uulo'ob le ba'ax tu meentajo'ob ti'le k láak'tsila'.
Le ba'ate'ela' te'ex káajsej, le beetike' yaan a k'ajóoltike'ex maaxo'oni'.
Taase'exten le ka´atúul máasewal wíiniko'obo' utia'al in sutik tu yóolo'ob.
Ko'one'ex k káajsik jumpuli' le ba'ate'ela', ma' k cha'ik u máan le k'iino'ob chéen beyo', ja'a a máaskabe'ex yéetel mach a ts'oone'ex.
Taase'ex tu ka'atúulil waye', ¡A'ale'ex kaxta'ab u jeel k'uben tsíib ti'ob!
8
libro-yucatan.indd 8
30/10/14 11:41
Ti'le áak'abila' yaan k tokik u kaajil Tepich ti' le j waacho'obo'.
¡Ko'one'ex láaj kíinsik le wi'it' wíiniko'obo'!
Waye' jach chéen ch'ija'an máako'ob, ko'olelo'ab yéetel paalal yani', láaj kíinse'ex.
Le wi'it'o'obo' ts'o'ok u yokolo'ob Tepich, jach máan p'uja'ano'ob.
Pule'ex nukuch tuunich ichil le ch'e'eno'obo', ku ts'o'okole' tóoke'ex le najo'obo' yéetel tuláakal ba'al ka wilike'ex.
Okse'ex nukuch máako'ob, ko'olelo'ob yétel mejen paalal ichil jump'éel naje' ka lame'ex k'áak' ti'.
9
libro-yucatan.indd 9
30/10/14 11:41
Lak'ine' J Florentino Chan kun bin, noojole' Jacinto pat, J Venancio Peke' yaan u bin tu'ux kun k'a'abéetchajle'. J Bonifacio Noveloe' leti' kun manik ts'oono'ob yéetel u beetik mokt'aano'ob yéetel u noj lu'umil Beliceo'.
Ku yaajtal to'on le ba'ax táan u meentiko'obo'.
J Jacintoe' ku ya'alik beya: kin láaj ts'aik in taak'in utia'al le ba'ate'ela'.
Lak'ine' J Florentino Chan kun bin... Noojole' J Jacinto Pat...
10
libro-yucatan.indd 10
30/10/14 11:41
¡K'a'abéet u kíimil tuláakal le ts'uulo'obo'!
Le áanalte'a' ku líik'sik in wóol utia'al in táakpajal ti' le ba'a'te'ela'.
Je'el u béeytal k ch'a'ik u mokt'aanil utia'al u yantal jets' óolal ti' le ba'ate'ela'.
11
libro-yucatan.indd 11
30/10/14 11:41
Maayaon, le beetike' yaan to'on u muuk'il le k ch'i'ibalo'.
Lekéen k chuk waache'wa u yojel u beet jump'éel meyaje' k sa'atsik u si'ipil wa ku ka'ansik to'on le ba'ax u yojelo'.
Ts'o'ok k jarat' ts'íibtik u mokt'aanil u xu'ulul le ba'ate'ela'.
Le ts'uulo'obo' chéen u k'áat u paaliltsilto'on tu ka'atéen.
12
libro-yucatan.indd 12
30/10/14 11:41
To'one' ma'atáan k chíimpoltik le mokt'aan ta beetajo'.
Ya'ab ba'ax yaaj ts'o'ok k pe'etik ti' le ba'ate'ela'.
Ko'one'ex k ch'a'ajo'oltik le ba'ate'elila', ko'one'ex k beetik tu yóok'lal k paalal yéetel k ch'i'ibale'ex. Ko'one'ex k líik'sikbáaje'ex ba'ate'el tu ka'atéen, ko'one'ex kaxtik le jáalk'abilo'.
Je'el k pe'etik xan uláak' ya'abkach ba'alo'ob wa k xu'ulsik le ba'ate'elila'.
K'a'abéet a we'esik u k'i'ik'el a ch'i'ibal yaantecho'.
Ya'abkach kaajo'ob ts'o'ok k tokik ti' le ts'uulo'obo'. Chéen jayp'éel kaajo'ob ku binetik k tokik utia'al ka k'uchuko'on tu Noj kaajil Jo'.
K'a'abéet k k'ubik u jaaj óolal k t'aan ti' le lu'uma'. Táan u xu´upulto'on le ixi'imo'.
13
libro-yucatan.indd 13
30/10/14 11:41
K'a'ana'an k p'atik le ba'ate´ela' utia'al ka suunako'on k pak' le koolo' tumen leti' tséentiko'on. Ko'one´ex meyajtik le koolo'utia'al k pak'ik ixi'im, k'úum, iis, yéetel bu'ul.
Áantene'ex ti' le ba'ate'el yaanto'on yéetel le wi'it' wíiniko'obo'.
Much'kíintaba'ex maaya wíinike'ex, mix bik'in a ka'a paaliltsilta'ale'ex tu ka'atéen.
Ko'one'ex ka'a tokik le kajtalo'ob luk'sa'abto'ono'.
14
libro-yucatan.indd 14
30/10/14 11:41
Y贸ok'ol u tuukullil le k'atab che'o', le maayao'obo' tu ka'a mu'uch' kiintuba'ob u tia'al u tuukuliko'ob ba'ax kun u meento'ob tu yo'olal ma' u x煤ulsalo'ob.
15
libro-yucatan.indd 15
30/10/14 11:41
16
libro-yucatan.indd 16
30/10/14 11:41
j a l e l h e c t o yo b yée . u b o ' s o lo o' Ko l e e t ' te n yée a ' ba alne x a á b
17
libro-yucatan.indd 17
30/10/14 11:41
18
libro-yucatan.indd 18
30/10/14 11:41
aj l e och éetel o y u b y lo'ob. s o ' o o K te 'el e e é t y a ba' alnen x báa
19
libro-yucatan.indd 19
30/10/14 11:41
20
libro-yucatan.indd 20
30/10/14 11:41
j a l he tel c o yo b yée u b. o ' s o ' o o K lo el e t ' e e at en yé ' a b ln a x báa 21
libro-yucatan.indd 21
30/10/14 11:41
22
libro-yucatan.indd 22
30/10/14 11:41
el h c o o y Kos u 'ob o l e ' e at ' a b j a l yéete en n l a x báa b. o ' o l e yéet
23
libro-yucatan.indd 23
30/10/14 11:41
U aj jo'olilo' ob ba' atelil tu petenil Yucatán/ Héroes de resistencia maya en la península de Yucatán, se terminó de imprimir por encargo de la Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
24
libro-yucatan.indd 24
30/10/14 11:41
BIBLIOTECA ESCOLAR INDÍGENA Y MIGRANTE
U aj jo'olilo 'ob ba' atelil tu petenil
Yucatán Héroes de la resistencia maya en la península de Yucatán
PORTADA-YUCATAN.indd 1
30/10/14 15:37