Typografie voor de grafische vormgever by Dirk Laurent Grafische Knowhow

Dirk Laurent

Typografie

voor de grafische vormgever De onderdelen van de letter • Letterclassificatie • Letterfamilies Lettercorps • Speciale lettertekens en details • Witgebruik Zetwijze en afbreken • Teksthiërarchie • Leesbaar en herkenbaar Lettertypes kiezen en combineren

Zo is het allemaal begonnen, met loden letters x

ty - po - gra` fie [tie-] («Grieks) de -woord (vrouwelijk) 1 boekdrukkunst; 2 druk, wijze waarop iets gedrukt is

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

B Wat is TYPOGRAFIE? “Het kiezen, organiseren en vormgeven van typo-

Niemand let op het lettertype terwijl hij leest.

grafische middelen (tekst, lijnen, vlakken en orna-

Toch heeft een goede typografie en vormgeving

menten, dus zonder beeld) zodat een geheel onstaat

een heel grote invloed op de leesbaarheid van een

dat de communicatieboodschap goed overdraagt.”. Bron: woordenboek.nl

tekst. Leg twee documenten naast elkaar. Het ene is goed geschreven maar slecht vormgegeven. Het andere is niet goed geschreven maar goed gezet.

Goede typografie en de juiste letterkeuze werken

Het drukwerk dat een professionele en uitnodigende

onderhuids. Ze bevorderen niet alleen de leesbaarhei

vormgeving kreeg, zal sneller gelezen worden. Het

maar brengen ook een gevoel over.

andere wordt weggegooid. Goede typografie en de juiste letterkeuze werken onderhuids. Zij brengen niet alleen de boodschap over maar ook een gevoel.

Een tekst gezet in Reporter geeft een totaal ander gevoel dan één gezet in Gill

Sans.

Sommige letters zoals de Adobe

Caslon italique

zijn geraffineerd, andere fonts zoals de Helvetica

zijn saai en doen denken aan een belastingsaangifteformulier. Weer andere lettertypes zijn speels zoals

Klunderscript of GiddyUp.

Andere fonts zoals Bodoni stralen een zekere voornaamheid uit.

Goede typografie valt niet op, slechte des te meer!

Schreef

Stok Vlag

Pons

Kapitaalhoogte

x-hoogte

Pons

Basislijn

Staart

Corpshoogte

gg Door de letters 'g', 'a', 'r' en 'q' te bestuderen zal je lettertypes van elkaar leren onderscheiden. Met

"Onderkast" is de plaats die kleine letters innemen in de letterkast. x Vandaar deze benaming.

andere letters lukt dit minder goed; alle letters zien er precies eender uit.

g g

➌

➋

g ➊

➍

➎

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

➊ Adobe Garamond ➋ ITC Berkeley oldstyle ➌ Bernhard Modern ➍ Times New Roman ➎ Egyptienne

C De onderdelen van DE LETTER

KAPITAAL onderkast

We maken een onderscheid tussen kapitalen en onderkasten. De benaming onderkast duidt op de plaats van de loden letters in de letterkast. Deze benaming is zo ingeburgerd dat ze nog steeds gebruikt wordt, hoewel er al lang niet meer met loodszetsel gewerkt wordt.

Kenmerken kapitalen DD Alle letters zijn even hoog met uitzondering van de ronde letters zoals de Q en de O. Zij moeten optisch even groot zijn als de andere kapitaalletters. Daarom zijn ze meestal wat groter getekend.

kleinkapitaal

Kenmerken onderkast DD Deze letters zijn kleiner dan de kapitalen, met uitzondering van de stok- en staartletters die even hoog zijn. We spreken van een staartletter als er onder de x-hoogte een deel van de letter uitsteekt,

cursief

de zgn. staart. Bij stokletters steekt de stok boven de x-hoogte uit. De x-hoogte, of de basishoogte van een onderkastletter is mede bepalend voor de leesbaarheid van een tekst. Letters met een grote x-hoogte zijn gemakkelijker te lezen dan lettertypes met een kleine x-hoogte.

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ ÀÁÂÃÅÇÆÈÉÊËÌÍÎÐÑÓÔÕÖ×ØÙÚÛÜ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzﬁﬂàáâ

Lettertype

Een lettertype is in de typografie

ãäåæçèéêëìíîïñòóôö÷øùúûüý

een stylistisch samenhangende set tekens die meestal letters, cijfers en leestekens uitbeelden. De set kan ook andere

0123456789 ¼½¾

symbolen bevatten of geheel daaruit bestaan, zoals in het geval van wiskundetekens. Veel tekstverwerkers geven de

!”#$%&’()*+,-./:;<=>?@

gebruiker de mogelijkheid verschillende lettertypen te kiezen, zoals Times New Roman, Helvetica, Arial of Courier.

[\]^_`{|}~¡¢£¤¦¥§¨©ª«¬®¯°±²³´µ¶·¸¹º»

Font Een font is een complete reeks letters, cijfers en symbolen met een bepaalde

¿ÝÞß‘’“”„†•‰‹›⁄™∂∏∑−√∞∫≈≠≤≥◊þ

grootte en stijl, bijvoorbeeld negenpunts Bauer Bodoni.. De verschillende soorten letters die in de loop der eeuwen werden ontwikkeld

ÿıŁłŒœŠšŸŽžƒˆˇ˘˙˚˛˜˝ΔΩπ–—

hebben ieder hun naam die je toelaat de lettertypes te benoemen en te rangschikken (en dus terug te vinden!) Met het lettertype bedoelen we het basisontwerp of familienaam van een letter. Vaak vind je bij de naam ook de toevoeging van de letterfabrikant. Zo wordt de letter Avantgarde, Adobe Avantgarde.

h Alle tekens van het lettertype Dax Regular.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

De onderdelen van DE LETTER

xhoogte

Andere begrippen rond lettervormen zijn: DIN Medium

• Romein: dat is een letter die rechtop staat. • Cursief (italic) letter die schuin staat. Cursieven worden afzonderlijk ontworpen. • Oblique: tekst die enigszins schuin staat. Dit

xhoogte

wordt gebruikt voor veel schreefloze “cursieve” lettertypes. Helvetica Neue Regular

• Schreef- of serifletter: “serif” is het Frans voor “schreef”. Schreven zijn voetjes aan het uiteinde van de letter. • Schreefloze letter: een letter zonder schreven.

xhoogte

x-hoogte DD

De x-hoogte van een lettertype is de hoogte van de Adobe Jenson Pro

romp van de letters zoals we die kennen in de letter x. De x is de enige letter die zich in alle vier richtingen uitstrekt. De x-hoogte is bepalend voor de optische grootte van een lettertype. Het woord "x-hoogte"dat

xhoogte

u hiernaast ziet is steeds gezet in een 50-punts letter. U merkt hoezeer de x-hoogte bepalend is voor de Meta book

optische grootte van de letter, ook al zijn de kapitalen in alle gevallen ongeveer even hoog. Bepaalde typografische beslissingen zoals interlinie, corpsgrootte en het vergroten van de leesbaarheid, moeten genomen worden met de x-hoogte van het lettertype als basis.

Dit is een schreefletter

Dit is een schreefloze letter

Deze letter is modern

Bodoni heeft heel dunne schreven

Rockwell heeft dikke schreven

De traditie van een klassieke boekletter

Courier is mechanisch

Bembo is een softe letter

Bickham is een fijnzinnige letter

karton is

Een letter met IMPACT

Gill is AUTORITAIR

Gestempeld

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

Hand geschreven Fantasierijke en vrolijke letter

Pure Calligrafie

Graffitti

Een b eetje raar en onleesbaar

Een kinderlijke letter Elk lettertype heeft z'n eigen karakter en

RUW en ruig

Sterk versmald

Snel steld gebor

Tijdgeest Jaren 60

uitstraling. Vaak is het met een speciaal doel ontworpen. Een font kan tijdloos en modern zijn of juist heel onderhevig aan de tijdgeest.

➋

Adobe Caslon is een Oldstyle ➌

➍

Gebaseerd op de met de tekenpen getekende letters. ➋ Altijd schuine schreven ➌ Zachte overgang dik-dun ➍ Vertikaal letteroog

➋

ITC Berkeley Oldstyle Adobe Garamond ➌

Bauer Bodoni is een Moderne "Mechanisch" uitzicht ➋ Horizontale schreven ➌ Groot contrast dik-dun

ITC New Baskerville Times New Roman ➋

➌

Rockwell is een Slab Serif Vet en opvallend ➋ Horizontale dikke schreven ➌ Geen dik-dun verschil

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

TheSerif bold Egyptienne

D Welke LETTERCLASSIFICATIE? We staan nu even stil bij de verscheidene lettercategorieën. Verge-

inhoudt dat ze de communicatie op geen enkele manier in de weg

lijk ze met elkaar en richt uw aandacht op de verschillen tussen de

staan. Er zijn geen ontwerperskenmerken die in het oog springen

groepen. Zoek in magazines, boeken, brochures naar lettertypes die

en de aandacht afleiden.

kunnen onderverdeeld worden in één van de categorieën. Op die manier leert u de verschillende types van elkaar te onderscheiden.

Modernen DD

Door het gebruik van betere papiersoorten, meer gesofistikeerde Er zijn duizenden en duizenden lettertypes beschikbaar en nog

druktechnieken en een snellere technische evolutie kregen letters

elke dag worden er nieuwe ontworpen. De meeste letters kunnen

rond 1700 een meer “mechanisch” uitzicht. Deze nieuwe letterty-

ondergebracht worden in één van onderstaande groepen:

pes leken niet meer alsof ze met de hand getekend werden.

• • • • • • • •

De modernen hebben schreven die horizontaal getekend zijn, i.p.v.

Mediaeval of Oldstyle; Modernen (bodoni-achtigen); Slab serif (egyptiennes); Schreeflozen (sans serif); Scripen; Decoratieven. Fringe. pi-fonts.

schuin en ze zijn zeer dun. Er is een groot verschil tussen de dikke en dunne delen van de letter. Modernen zijn sprankelend en elegant, maar ze hebben ook vaak een scherp en kil voorkomen. De leesbaarheid is niet altijd optimaal, waarmee bedoeld wordt dat ze vaak niet aangewezen zijn voor lange stukken tekst of voor gebruik bij kleinere korpsen. Het sterke contrast tussen dik en dun creëert vaak een oogverblindend effect.

Oldstyle DD

Slab serif DD

hoek naar boven gericht zijn. Het is net alsof ze met een tekenpen

Er werden posters gemaakt en die hadden nood aan opvallende,

getrokken werden. Door die pennetrek is er een zachte overgang

goed leesbare letters. De slab serif hebben horizontale, dikke

van dik naar dun. De opening van de letter “o” staat diagonaal.

schreven en er is geen verschil meer tussen dik en dun. Men noemt

Deze lettertypes hebben een warm en gracieus voorkomen en zijn

de letters ook wel “Egyptiennes” omdat in die periode “Egypte”

in verband met de goede leesbaarheid de aangewezen keuze voor

in de mode was (kunst, architectuur, literatuur). Letters die in die

het zetten van lange stukken platte tekst.

periode ontworpen werden, kregen soms namen van Egyptische

Klassieke oldstyleletters behoren tot de meest “onzichtbare”, wat

steden. (Memphis, Cairo, Scarab).

Oldstyles hebben altijd schreven op de stokken die in een schuine

Met de industriële revolutie verscheen ook de reclame ten tonele.

➌

➋

Futura is een schreefloze letter Monoweight, schreefloos of sans serif ➋ Geen schreven ➌ Geen dik-dun verschil

ITC Franklin Gothic DIN Schrift Neuzeit Grotesk

Bickham is een Script

Providence is een decoratieve letter

Angst is een Fringe let t er Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Welke LETTERCLASSIFICATIE?

Schreeflozen DD

ontstond er een zekere interesse voor lettertypes. Keerzijde van de

In 1816 ontwierp William Caslon IV een tweelijnig Egyptisch

medaille is wel dat alle typografische regels tegen de vlakte gingen.

letterbeeld waarbij hij alle schreven wegliet omdat hij er zo’n hekel

Anarchie is mode. Fringe-lettertypes zijn over het algemeen ge-

aan had. Dit lettertype was geen groot succes. Pas toen Bauhaus

stoorde, schizofrene en opzettelijk mismaakte fonts die vaak heel

werd opgericht in 1919 begonnen schreefloze lettertypes populair

moeilijk te lezen zijn.

te worden. Onder het motto “vorm is ondergeschikt aan functie” werden lettertypes van alle sier ontdaan tot hun meest eenvoudig, functionele gedaante. Men noemt ze ook “monoweight” omdat

Pi-fonts, Dingbats of symbolen DD

Hieronder vindt u een voorbeelden van een zgn. Pi-font. Het zijn

er geen verschil meer is tussen dik en dun. De lettervorm is overal

verzamelingen symbolen en tekeningen die als font verkrijgbaar

even dik.

zijn en via het klavier kunnen ingetypt worden. “Zapf Dingbats” en

Sans serif-lettertypes hebben meestal een grote x-hoogte en zijn

“WingDings” zijn de bekendste.

daardoor nadrukkelijk op de pagina aanwezig.

Scripten DD

Deze categorie bevat alle types die lijken op “handgeschreven”

@#&1�2”3’4(5§6�7!8ç9à0)°_AZERTY UIOP^¨$*`£�%MLKJHGFDSQWXCV Klunderscript kreatures

letters. Zowel “brush”-scripten als calligrafische letters vallen hieronder. Sommige types zijn aan elkaar geschreven, andere dan weer niet. Het is zeer moeilijk scripten met elkaar te combineren.

Decoratieve letters DD

Deze categorie omvat alle types die vooral een “decoratieve” functie hebben. Deze fonts zijn niet geschikt om gelezen te worden. Ze zijn te groot, te dik, gewoon leuk om naar te kijken en heel expressief.

Fringe DD

Met de komst van de Mac en DTP kwam het ontwerpen van lettertypes voor het eerst binnen bereik van de massa. Bovendien

BN789654123 1é2”3’4(5§6è7!8ç9à0)°-_ AZE

BN789654123 1é2”3’4(5§6è7!8ç9à0)°-_AZE

Romein

Condensed

Bold

Cursief of italic

Condensed

Black

Oblique

Light

uuItalic Een "echte" italic is een schuin getekende schreefletter.

Compressed

uuLight Een lichte of dunne versie van de romeinletter.

Condensed

uuBoldface Bold, bodface, semiblold, super of poster zijn allemaal synoniemen voor een vette

Narrow

variant van de romeinletter.

uuCondensed Condensed is een versmalde versie van

Regular

een romeinletter. Deze vorm kan gebruikt worden in situaties waar er bv veel tekst op een pagina moet.

Wide

uuExtended Dit is een verbrede versie van een romeinletter die je bv kan gebruiken voor het "dramatische" effect in koppen.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

Extended

Ultra

Black

Bold

News

Andere benamingen zijn 'Roman' of 'Book".

Book

Light

Dit is de rechte basisvorm van een letter.

Medium

uuRomein

a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a aaaaaaa aaaaaaa

E Meer keuze met LETTERFAMILIES Fonten kunnen volgende gewichten bevatten:

Voor sommige toepassingen heb je genoeg aan een basisset van

• light (mager)

lettergradaties (regular, italic, bold, bold italic). Voor het meer

• ultralight

intensieve typografische werk, zoals de opmaak van een tijdschrift

• thin

of het ontwikkelen van een huisstijl is het zinvol te investeren in

• book (roman);

uitgebreidere letterfamilies of een reeks lettertypes die stylistisch

• demibold (semibold, medium, halfvet);

en logisch bij elkaar passen.

• bold (vet); • heavy;

Gewichten (gradaties) en breedtes DD

• extra bold

Een lettertypefamilie met een heel groot gamma aan gewichten en

• extra black (extra vet);

breedtes laat je toe flexibel te werken in verschillende mogelijke

• outline (buitenste omtreklijn);

ontwerpsituaties — of het nu gaat over het ontwerpen van een

• schaduw.

20 m 2-affiche of een voetnota in een boek — je blijft in dezelfde fontstijl werken.

Helvetica Neue Ulra light condensed Helvetica Neue Heavy

Variaties op de normale lettervorm zijn smal (small), breed (extended) en cursief (oblique of italic). InDesign kent de mogelijkheid tot modificatie (vervorming) van letters. Dit gebeurt door het indrukken, uitrekken of laten hellen van de oorspronkelijke lettervorm. Wanneer we een romein (of rechtopstaande letter) laten hellen, kunnen we niet van een echte

Helvetica Neue Extended

Helvetica Neue Thin

cursief spreken. De letter is een hellende romein; het verschil met een cursief is dan ook duidelijk zichtbaar. Dit extreem vervormen kan tot mooie resultaten leiden, maar kan even goed een draak van een letter doen ontstaan. Al deze opgesomde variaties komen voor in de verschillende corpsen.

PUNTEN PICA INCH 72 punten = 1 inch 6 picas = 1 inch

6 punt

12 punten = 1 pica

10 punt

12 punt

18 punt

24 punt

36 punt

72 punt

Kerpfgxoule ➌

❶ ➋

➍

100 punt Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

De maatvoering van letters ❶ x-hoogte ➋ Kapitaalhoogte ➌ Stoklijn ➍ Staartlijn ➎ Corps

➎

E LETTERCORPS of de grootte van de letter De grootte van een letter wordt het corps genoemd. Dit is de De corpsgrootte van de letter

grootte van het letterbeeld samen met het corpswit.

komt overeen met de hoogte van één loden of houten letterblokje,

Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten

m.a.w. de hoogte van de letter in

worden. Het eerst is het didotstelsel, een oud twaalfdelig

reliëf + het letterwit. Dit is nog een

maatsysteem dat gebaseerd is op de maat van de voet van de

overblijfsel van het zetten in lood.

koning van Frankrijk. De kleinste eenheid van dit stelsel is de punt. Twaalf punten vormen een cicero of een augustijn. Dit oude maatsysteem vindt zijn oorsprong in de tijd dat men met losse loden letters werkte. Het was de lettergieter Didot die in 1775 het systeem ontwikkelde.

uu1 cicero = 12 didotpunten = ± 4,5 mm. uu1 punt = ± 0,375 mm. Het tweede gebruikte systeem heet pica en wordt vooral in de Verenigde Staten en in het Verenigd Koninkrijk gebruikt. Een pica is ongeveer 0,351 mm hoog. De pica en de cicero verschillen niet zoveel van elkaar. 15 cicero’s stemmen ongeveer overeen met 16 pica’s.

uu1 pica = 12 picapunten = ± 4,2 mm. uu1 punt = ± 0,350 mm. Met de opkomst van de elektronische zetsystemen en DTP maakt men meer en meer gebruik van het “Système Internationale”, waarbij corpsen in mm aangeduid worden.

Aandacht: dit is een kijkcorps Dit stukje tekst werd gezet in een 6 punt letter in Univers Roman. Het is een zoekcorps. Het wordt bijvoorbeeld gebruikt op b ijsluiters, in woordenboeken, als voetnoot of als caption bij een foto. Je mag niet kleiner gaan dan 6 punt.

Dit stukje tekt in Bembo Regular is gezet in een typisch leescorps, bedoeld om de tekst gemakkelijk te kunnen lezen vanop een leesafstand van ongeveer 40 cm. De corpsgrootte van een leesletter hangt af van de x-hoogte, de regelafstand en de beschikbare plaats die men heeft op de bladspiegel. Dez tekst is gezet in een 9-punt letter met een regelafstand van 14 punt.

Deze tekst werd gezet in een Frutiger corps 18, een titelcorps. De grootte hangt af van de beschikbare ruimte, het aantal kolommen en het contrast dat men wil verkrijgen met de rest tekst. Ondernemersopleiding DTP van â&#x2013; BASIS de TYPOGRAFIE

LETTERCORPS of de grootte van de letter

Tenslotte om de verwarring compleet te maken gebruikt men ook nog de Angelsaksische maateenheid â&#x20AC;&#x153;Inchâ&#x20AC;?.

uu1 inch is gelijk aan 25,4 mm. De corpskeuze gaat altijd samen met de zetbreedte, de regelafstand, de leesafstand en de eigenschappen van de gekozen letter. De leeftijd van de lezer speelt ook een rol. Kinderen jonger dan 12 en oudere mensen verlangen een groot corps. Het kiezen van de lettergrootte hangt ook af van het soort van publicatie. Een naslagwerk zoals een woordenboek lezen we niet pagina na pagina, een roman wel. Een slogan op een affiche wordt anders bekeken dat de broodtekst in een advertentie. Vertrekkende van deze voorbeelden worden lettercorpsen onderverdeeld in:

Zoekcorpsen: DD

corpsen van 4 tot 7 punt die gebruikt worden voor zoekertjes, telefoonboeken, woordenboeken en voetnoten;

Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst.

Leescorpsen: DD

corpsen van 8 tot 12 punt die voor leestekst gebruikt worden;

Titelcorpsen: DD

vanaf 14 punt tot ... spreken we van titelcorpsen. Koppen, ondertitels en titels en headings in advertenties worden in deze corpsen gezet;

Kijkcorpsen: DD

corpsen vanaf 48 punt tot ... We gebruiken ze vooral voor affiches en belettering. De lettergrootte wordt vaak in cm aangegeven.

Meta Book Lf

gemaakt in InDesign. Een echt kleinkapitaal. kleinkapitaal

Meta Book LF Caps

Tellen in romein cijfers 1234567890 Tellen in oldstyle cijfers 12345689 Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

E Speciale LETTERTEKENS en DETAILS Echte kleinkapitalen heb-

kleinkapitalen DD

ben een lijndikte die proporti-

in kleinkapitalen waarbij een kapitaal nog steeds een kapitaal is, en

oneel gelijk is aan die van de onderkastletters. Als je een echt kleinkapitaal gebruikt zullen de letters niet uit de toon vallen tussen alle andere tekst. Kleinkapitalen die gemaakt zijn door InDesign lijken altijd kleiner en lichter dan de andere onderkastletters.

Praktisch elk programma is in staat onderkastletters om te zetten de kleinkapitalen worden weergegeven als kapitalen waarvan de hoogte ongeveer gelijk is aan die van de onderkastletters. Het probleem is dat hiervoor vaak gewoon een verkleinde versie wordt gebruikt van de bestaande kapitalen. De verhoudingen zijn daardoor meestal een beetje verstoord en de echte kapitalen zien er daardoor veel zwaarder uit dan de corresponderende kleinkapitalen. In expertsets worden voor de kleinkapitalen niet de verkleinde kapitalen gebruikt, maar worden lettervormen gebruikt die speciaal zijn ontworpen zodat ze visueel overeenkomen met de echte kapitalen in dezelfde grootte in punten. Een kleinkapitaal wordt gebruikt voor:

uuaccentuering zonder het grijsbeeld te verstoren; uuafkortingen; uuondertitels.

Oldstyle-cijfers DD

Gewone cijfers of tabelcijfers lijken naar verhouding te hoog wanneer ze in een stuk platte tekst staan. Er bestaan ook cijfers die zo ontworpen zijn dat ze even hoog zijn als onderkastlettersmet staarten en stokken, We noemen dat oldstylecijfers of proportionele mediaeval. Ze passen mooi in leestekst. Je vindt deze speciale cijfers in de expertset van het lettertype. In InDesign kan je ze terugvinden in het venster "Glyphs". Oldstylecijfers zijn vooral mooi wanneer u letters in een groter formaat gebruikt.

DISPLAY KAPITAAL GEWOON KAPITAAL

ff fi fl fj ff fi fl fj Ææœ st ß ſh

h Display letters in het lettertype Adobe Jenson Pro.

Ligaturen gezet in het lettertype Adobe Caslon Pro

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Grote sier in de letter Grote sier in de letter h

Sierletters in het lettertype Adobe Garamond Pro

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

Tekst in grotere formaten DD

Traditioneel verschillen de vormen van onderkastletters en kapitalen in een lettertype dat met aandacht is ontworpen niet alleen in hoogte, maar ook in het contrast tussen dik en dun, de verhouding tussen de x-hoogte en de kapitalen, de ruimte tussen de letters en de open ruimte in de â&#x20AC;&#x153;ponsâ&#x20AC;? (de gaten in letters als de e, g en c). Als u op de computer een letter in een groter formaat gebruikt, bijvoorbeeld 127 punten, neemt de computer gewoon de 12-punts versie van de letter en vergroot deze tot 127 punten. De lettervormen zien er hierdoor wat lomp uit. In veel expertsets treft u lettertypen voor grotere formaten, of soms alleen speciale kapitalen aan. De tekens in deze lettertypen zijn speciaal ontworpen voor tekst in grotere formaten, boven 24 punten. Het verschil zult u bij letters tot 24 punten niet snel zien, maar bij koppen of op posters is het verschil terdege merkbaar.

Ligaturen DD

De zgn expertsets hebben meestal nog een aantal lettercombinaties die we ligaturen noemen... Ligaturen zijn combinaties van 2 of 3 letters die met elkaar verbonden zijn. Vaak zijn dit combinaties met de letter "f" omdat de vlag van de letter f geregeld in botsing komt met de letter erop volgt. Dat kan bv een "i" een "l" of en "f" zijn. Maar ook voor andere lettercombinaties bestaan er ligaturen zoals ae en oe. We noemen ze ook koppelletters.

Tekens met krullen (Swathes) DD In de meer uitgebreide expert sets vindt u somsletters met krullen die uw werk net dat beetje extra kunnen geven. Houd echter in de gaten dat letters met krullen dezelfde eigen-

•

e tekst begint met een initiaal in hetzelfde lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee regels. De rest van de eerste regel staat in kleinkapitalen. Het corps van de initiaal werd hier vergroot.

eze tekst begint met een initiaal. Deze kan stan-

daard in het programma InDesign gemaakt worden door in de alineaspecificaties “initialen” aan

te vinken. U kan een initiaal maken op twee of drie regels en u kan de grootte van de eerste letter aanpassen.

eze tekst begint met een initiaal in een schreefloos contrasterend lettertype. De initiaal is gezet over twee regels met een kleurtje als extra aandachttrekker.

h Ook initialen bestaan al eeuwen. De middeleeuwse monniken

verluchtten hun manuscripten met heel gedetailleerde beginletters. Het waren echte kunstwerkjes. Dit werd in de latere typografie overgenomen om het begin van een hoofdstuk of alinea aan te duiden. Het trekt de lezer als het ware in de bladzijde.

•

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

eze tekst begint met een initiaal in hetzelfde lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee regels. Het corps van de initiaal is even groot als de tekst die erop volgt.

Boven en onder: ornamenten van de lettertypes Adobe Caslon Pro en Minion Pro

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

schap hebben als chocolade: je neemt er gemakkelijk teveel van. En denk ook goed na waar u letters met krullen gebruikt. U kunt ze gebruiken aan het einde van een zinsnede, of netjes onder de aangrenzende letters door laten lopen.

VgxsB h

Ornamenten van het lettertype Adobe Caslon Pro

Ornamenten DD

In veel expert sets zijn kleine oramentjes te vinden die een fraai alternatief vormen voor de dingbats-symbolen.

Initiaal of lettrine DD

Als eerste letter van een hoofdstuk of aan het begin van een artikel wordt vaak een grote beginletter of initiaal gebruikt. Een gebruik dat teruggaat tot in de middeleeuwen waar de monniken het begin van een manuscript verluchtten met een miniatuur waarin de beginletter verweven zat. Tegenwoordig wordt een kapitaal van hetzelfde lettertype als de tekst gebruikt, maar er zijn nog tal van andere mogelijkheden. Een beginletter heeft de hoogte van 2 of 3 tekstregels. Van boven loopt ze gelijk met de bovenkant van de kapitalen en stokletters van de eerste regel. Aan de onderkant staat de lettrine in lijn met de basislijn van de laatste regel ernaast. Een weglatingsteken (bv. â&#x20AC;&#x2DC;s nachts) hoort bij de initiaal.

“ Uw oog heeft altijd gelijk! als de tekst op het oog niet goed is uitgelijnd, dan is dat ook zo.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Ga naar het menu “InDesign” en vervolgens naar “Voorkeuren”. In het venster selecteer je in de linkerkolom “tekst”. Vink “Typografische aanhalingstekens gebruiken”aan. Ga vervolgens in de linkerkolom naar “woordendoek” en selecteer bij “Dubbele aanhalingstekens” de “zesjes” en de negentjes”. Doe hetzelfde voor de enkele aanhalingstekens.

“Met typografische middelen presenteert de ontwerper in één uiting zowel de boodschap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid” "Met typografische middelen presenteert de ontwerper in één uiting zowel de boodschap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid"

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

Aanhalingstekens DD

Er bestaan rechte " aanhalingstekens en échte gekrulde aanhalingstekens “”. Dit zijn de typografische aanhalingstekens. In

InDesign zet je deze standaard aan in de voorkeuren van het programma. Ga naar Voorkeuren > tekst > “Typografische aanhalingstekens gebruiken” (zie screenshot). Verder kan je het soort van aanhalingstekens selecteren bij “Woordenboek” in de voorkeuren

Het bovenste citaat is voorzien van de juiste, typografische aanhalingtekens. Het onderste heeft rechte aanhalingtekens

van het programma. Aanhalingstekens aan het begin van een woord krullen naar de tekst toe (“). Aanhalingstekens aan het eind van een woord of zin krullen eveneens naar de tekst toe (”). We noemen deze de zesjes en de negentjes vanweg hun vorm.

Niet optisch gelijnd

Optisch gelijnd met hangende interpunctie

“De trompet maakt niet de muziek en de computer maakt niet de letter” “De trompet maakt niet de muziek en de computer maakt niet de letter”

Wanneer je aanhalingstekens gebruikt in een citaat, een kop of wanneer de tekst apart staat van de broodtekst, gebruik je een hangende interpunctie. Wat wordt hiermee bedoeld? Kijk naar het voorbeeld hiernaast. Het lijkt alsof de eerste regel van de tekst aan de linkerkant inspringt. Het aanhalingsteken aan het begin van de tekst geef deze indruk. Wanneer we een hangende interpunctie toepassen is de uitlijning scherp en recht (tweede voorbeeld). Hangende interpunctie toepassen kan in InDesign door bij Venster > Tekst en tabellen > Artikel te kiezen. In dit venster vink je “Optische uitlijning marge” aan.

Superieur (superscript) en inferieur DD

Een superieur is een verkleinde cijfer of letter dat iets hoger dan de basislijn bij een letter gezet wordt m² en m³ zijn hiervan voorbeel-

den. Een inferieur is een verkleinde letter of cijfer dat lager staat dan de basislijn zoals in H₂O. Superieuren en inferieuren kan je

maken met InDesign of je kan het teken selecteren in de expertset van het lettertype. Heeft het font een expert-set, dan moet je Superscripts of subscripts selecteren in het Glyphs-venster van het programma. Heeft het lettertype geen expert-set, dan kan je niet anders dan de tekens zelf aan te maken. Ga daarvoor eerst naar de voorkeuren van InDesign. Selecteer in het venster Geavanceerde tekst en pas de getallen voor superscript, subscript en kleinkapitalen aan zoals in het screenshot hiernaast. Daarna kan je een subscript of superscript maken door in het regelpaneel op de knoppen te klikken;

Beletselteken DD

Het beletselteken is een leesteken bestaand uit drie puntjes (…).

En toen werd het stil...

Het beletselteken wordt ook wel doorlooppuntjes of ellips genoemd. Voor én na het beletselteken komt een spatie, behalve als het beletselteken op een afgebroken woord volgt, of wanneer het tussen ronde of vierkante haken staat. Als het beletselteken aan het

En toen werd het stil…

einde van de zin staat, komt er niet nog een punt achter: En toen werd het stil … Het echte beletselteken stel je niet samen door drie punten ten typen, maar naar “Speciaal teken invoegen” te gaan in het menu “Tekst” en daar bij “Symbolen” het “weglatingsteken” te selecteren.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

1 1E e

Boven rechts: de eerste breuk is samengesteld uit drie tekens met een ongelijke witverdeling tot gevolg. De tweede breuk is een breuk uit de expert-set van het font Bembo regular. Het tweede rangtelwoord is het juiste het is samengesteld uit het cijfer 1 en een rangtelwoord ‘e’.

1/2 ½

Breuken DD

In veel expertsets zijn breuken opgenomen als één teken. Het is beter om deze gebruiken dan het typen van een cijfer gevolgd door een schuine streep en nog een cijfer. De witruimte tussen de drie tekens klopt anders niet. Soms is het nodig om de breuk in een vetter lettertype te zetten (bv. medium) om het beter te doen passen bij de rest van de tekst. Breuken in expertsets zien nl. soms iets te licht uit.

Rangtelwoorden DD

Dit zijn verkleinde letters die bij een cijfer staan zoals: 1e, 2de. Ook hier vind je in de expertset een apart ontworpen teken binnen het font. Niet elk font bevat rangtelwoorden en niet voor alle letters bestaan rangtelwoorden.Controleer dit in het Glyphs-palet in

™

InDesign door bij Weergeven te kiezen voor Rangtelwoorden.

Het copyright-teken © wordt gebruikt om aan te geven wie de auteursrechthebbende van een publicatie, een illustratie of een foto is. U kan het teken vinden via het Glyphs-palet of via het menu Tekst > Speciaal teken invoegen. Er is een onderscheid tussen het copyright-teken ©, Registered Trademark ® en Trademark of handelsmerk ™.

™ en ® vertellen niet wie het auteursrecht heeft, maar geven aan dat een merknaam of een slogan een handelsmerk is en als dusdanig is geregistreerd. Het ® en ™ -teken worden iets verheven boven de basislijn gezet (superieur). Het ©-teken niet.

Letterspatiëring aanpassen in het teken-palet van InDesign

D e z e t e k s t i s m o e i l i j k l e e s b a a r. Er werd teveel wit tussen de letters gevoegd. Er is praktisch geen onderscheid meer tussen l et te r- e n wo o rd s pati e. Deze tekst is moeilijk leesbaar. Hij werd gezet in een versmalde letter en er werd een hoeveelheid wit tussen de letters weggenomen. Een versmalde letter wordt vaak gekozen om meer tekst op een pagina te krijgen. Daarbij nog eens kernen is van het goede teveel (let op de “r” en “n“ in het woord kernen).

Voorbeelden van een slechte spatiëring met teveel of te weinig letter- en woordwit. In beide gevallen is de tekst slecht leesbaar. Hieronder: je kan de witruimte optisch aanpassen door tussen 2 letters aan- of af te spatiëren. Dit noemen we kerning.

Kerning Kerning -20

-10

-4

-20

-40

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Voorbeelden van een slechte spatiëring

F Alles over het gebruik van WIT Kernen gaat over de witruimte tussen een 2 letters.

We maken een onderscheid tussen:

Soms zit er tussen 2 letters op het zicht teveel of te

uuletterwit (spatiëren en kernen) uuuitvullen (wit tussen woorden) uuinterlinie of regeltransport uualineawit uuwitgebruik bij leestekens

weinig wit. We moeten dan aanspatiëren (krimpen) of wit verwijderen. We brengen m.a.w. de letters dichter bij elkaar. Andere paren hebben te weinig wit. We moeten dan afspatiëren of de letters verder uit elkaar zetten.

De witverdeling speelt een essentiële rol bij de leesbaarheid van een tekst. Elk type van wit heeft z’n eigen rol.

Letterwit DD

Aangezien we in woordgroepen lezen, wordt ons natuurlijke leespatroon verstoord wanneer de letterspatiëring of woordspatiëring onregelmatig is. Onze ogen moeten in dat geval voortdurend aanpas-

airport

Hoe groter de letter, hoe meer je zal moeten aan- of afspatiëren om de corpsgrootte te compenseren. De 2 woorden hierboven hebben dezelfde relatieve spatiëringswaarden. Het bovenste woord lijkt goed gespatieerd. Het tweede woord heeft teveel wit in het middelste deel van het woord en te weinig aan het einde. In het midden moet er afgespatieerd worden. Aan het eind moet er aangespatieerd worden.

singen aanbrengen. Spatiëring die te ruim of te krap is, verstoort ons leespatroon eveneens. Er is geen vaste regel aan de hand waarvan de volmaakte spatiëring van elk lettertype en elk document bepaald kan worden. Je moet leren nauwkeurig te kijken en op je ogen te vertrouwen. Als het lijkt alsof de woorden te dicht op elkaar staan, dan doen ze dat ook. Wanneer je eenmaal in staat bent de spatiëring te beoordelen, moet je leren hoe je de spatiëring kunt aanpassen in InDesign. Veel Scripten hebben letters met verbindingsstreepjes. Vaak moet de letterspatiëring beperkt worden om ervoor te zorgen dat de letters ook echt onderling verbonden worden. De woordspatiering moet echter vaak wat ruimer genomen worden, omdat de haaltjes van de letters zich uitstrekken in de ruimte tussen de woorden. Ook in dit geval is het belangrijk dat u weet hoe u de spatiëring kunt aanpassen in de software die u gebruikt.

Metrisch Spatiëren Maakt gebruik van de ingebouwde spatiëringstabellen van letterwitparen. De belangrijkste “koppeltjes”, waar de lettertypeontwerper veel aandacht aan besteden, zijn To, Tr, Ta, Tu, Te, Ty, Wa, WA, We, Wo, Ya en Yo. Per font zijn er tussen de 500 en 1000 letterwitparen. Optisch Spatiëren Bij optische spatiëring wordt er gekeken naar de witruimte tussen aangrenzende lettertekens, gebaseerd op hun vorm. Er wordt geen rekening gehouden met de metrische spatiëring tussen letterparen. Gebruik optische spatiëring in de volgende gevallen:

uuwanneer je werkt met decoratieve fonts. Zij hebben weinig ingebouwde paren.

uuWanneer je je letters combineert in verschillende lettertypes en corpsen.

Om de juiste letterspatiëring te vinden, volg één van deze 2 regels: 1. Bekijk het woord doorheen uw wimpers. Hierdoor krijg je een beter contrast en is het letterwit beter te onderscheiden. 2. Zet het woord negatief. De zwarte tussen ruimtes zijn beter te beoordelen dan witte voor het spatiëren of krimpen.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Letterwit Letterwit Letterwit

Geen

Optisch

Metrisch

Alles over het gebruik van WIT

Uitvullen is het wit verdelen tussen de woorden op een regel

Uitvullen DD

bij zetwerk in blokvorm. Dit kan in InDesign door gebruik

Als je regels uitvult in een smalle kolom, krijg je gegarandeerd een

te maken van “Uitvulling” in het venster “Alinea” of door de

hopeloze woordspatiëring. Niet doen dus. Hoe kun je beoordelen

witruimte tussen de letters te verkleinen en eventueel de letters iets te versmallen (zie volgende blz.).

of een kolom te smal is? Als de regels te lang zijn, is het voor het oog moeizamer het begin van de volgende regel te vinden. Als de regels te kort zijn, worden veel herkenbare zinsneden in stukken gebroken. Als je korte regels

Voor volledige zetspiegel (boek)

uitvult, wordt de woordspatiëring lelijk en ontstaan er riviertjes in de tekst.

uuWoordspatiëring • Minimum

90%

Hoe kunt u dus bepalen wat de meest geschikte regellengte is?

• Optimaal

100%

Er zijn een aantal vuistregels om de regellengte te bepalen. Soms

• Maximum

125%

raadt men aan niet meer dan negen of tien woorden op een regel te plaatsen. Als je een klassiek, goed leesbaar oldstyle-lettertype

uuLetter spatiëring • Minimum

-5%

gebruikt en je wilt per se uitvullen, maar vindt dat de woordspa-

• Optimum

tiëring zelf bij deze regellengte nog te onregelmatig is, dan kun je

• Maximum

+10%

de regels eventueel een paar punten langer maken, en de interlinie

Voor kolomzetwerk

wat verruimen. Bepaal de optimale regellengte en kijk goed naar het gebruikte lettertype.

uuWoordspatiëring

Beperk in de volgende situaties de regellengte van niet-uitgvulde tekst:

• Minimum

80%

• Optimaal

100%

• Maximum

150%

uuhet lettertype heeft een erg grote of een erg kleine x-hoogte. uuhet lettertype is schreefloos; uuje gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-

• Minimum

-10%

uuje gebruikt een script-lettertype, decoratief lettertype of ander

• Optimum

grond of een dichte achtergrondkleur;

uuLetter spatiëring

• Maximum

+25%

afwijkend lettertype;

uude tekst wordt gepresenteerd op een plaats waar deze moeilijker leesbaar is, zoals in een presentatie of een webpagina.

Deze gezette tekst werd niet goed uitgevuld. Daardoor verschijnen er verschillende lelijke “gaten” of “riviertjes” tussen de woorden. Dat maakt het lezen van deze tekst moeilijk.

Deze tekst in blokvorm is beter uitgevuld. Tussen de woorden van de tekst is er overal een optisch gelijke witverdeling. Deze tekst geeft een veel rustiger beeld en vergemakkelijkt het lezen. De opmaker kan in InDesign een tekst automatisch in blokvorm zetten.

In InDesign kun je aangeven waarbinnen de woord-en letterspatiëring mag worden aangepast om de regels zo goed mogelijk te “vullen”. Uitvullen kan je optimaliseren door de juiste instellingen te gebruiken. Door compactere spatieerinstellingen de gebruiken, voorkom je de “riviertjes” van wit tussen de woorden zoals het voorbeeld hierboven. Voor het uitvullen van tekst (justification) moet InDesign weten binnen welke grenzen het de ruimte tussen woorden of letters mag

Vink“Overtredingen van afbreken en uitvullen” aan. Fouten tegen uitvullen worden in de opmaak in het geel gemarkeerd zoals in het tekstvoorbeeld hierboven.

aanpassen om de regel te vullen. De grenzen worden bepaald door de uitvulinstellingen van InDesign. Je kan het tekstbeeld verbeteren door deze instellingen aan te passen. De optimale instellingen hangen af van het gebruikte lettertype, het corps de regellengte en de afbreking. Om te controleren of je teveel wit hebt tussen de woorden op de regels zet je bij “Compositie” in de voorkeuren van InDesign “Overtredingen van afbreken en uitvullen” aanzetten. In de opmaak gaan het teveel aan witruimte geel kleuren. Hoe slechter de uitvulling hoe geler de regels worden. Je moet nu cor-

Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureaucraten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.

rigeren tot het geel zo goed als verdwenen is.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Dit is een goede instelling

Alles over het gebruik van WIT

In het venster “Uitvulling” dat je terugvindt in de opties van het alineavenster kan je de woorden letterspatiëring aanpassen en kan je lettertekens (glyphs) versmallen of verbreden. De waarden minimaal en maximaal werken alleen bij uitgevulde tekst. Hoe groter het waardeverschil tussen Minimaal en Maximaal ten opzichte van

❶ ❷ ➌ ❹

Optimaal, des te groter de speelruimte is waarmee de spatiëring kan worden bepaald ❶. Door de minimale en optimale waarden te verkleinen, wordt de tekst krapper gezet. Dit doet men bv. bij kranten. Maximaal bepaalt hoe groot de woordspaties mogen zijn. Wanneer de woordspatie boven de ingegeven waarde komt, wordt de tekst afgebroken. De instellingen voor Glyph-schaling ➌ bepalen het verbreden of versmallen van de letters. Laat deze bij

In het venster “Uitvulling” kan je de letter- en woordspatiëring “ finetunen”. De gebruikte instelling kan je als een preset bewaren en toepassen op andere teksten.

voorkeur op 100% staan, anders ga je de lettertekens vervormen. 98% kan nog, maar meer niet. Ook de letterspatiëring ❷ laat je bij voorkeur ongewijzigd. Dit is het vergroten of verkleinen van de witruimte tussen de letters. Hier kan je eventueel -5 bij minimaal tot + 5 bij maximaal ingeven zonder dat de lezer dit merkt.

Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureaucraten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdalValle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt.

Het percentage bij Automatische regelafstand ❹ zal bij het wijzigen van het corps de regelafstand procentueel aanpassen. Wanneer je de tekst vastzet op een basislijnraster, zet je dit percentage best op 100.

De waarden Minimaal en Maximaal zijn alleen van toepassing als je uitvulling hebt ingesteld. Voor alle overige alinea’s Optimale, minimale en maximale spatiëring

The quick brown fox jumps over lazy dog ➊

➋

➊ interlinie: het wit tussen 2 regels ➋ regeltransport of leading: de afstand van basisregel tot basisregel

Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevski en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen.Vera Panova verhaalt gedurende het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijkdom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Russische cultuur.

nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van

Bembo Regular 10/18

Bembo Regular 10/12

Bembo Regular 10/9

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Alles over het gebruik van WIT

De afstand tussen de regels onderling is mede

Interlinie DD

bepalend voor de leesbaarheid van een tekst.

De interlinie is de ruimte tussen de regels. Hoeveel ruimte tussen

Alle letters staan op een basislijn. De afstand

de regels komt, kun je zelf bepalen. Een te krappe interlinie gaat

tussen de basislijn van de eerste regel en de basislijn van de volgende regel wordt regelafstand of regeltransport genoemd.

ten koste van de leesbaarheid. De lezer heeft dan meer moeite de afzonderlijke woorden en zinsneden te onderscheiden. Het oog van de lezer heeft ook meer moeite om het begin van de volgende regel te vinden.

De witruimte tussen twee regels noemen we

De interlinie moet in de volgende situaties verruimd worden:

interlinie. Om te voorkomen dat de stokken

uude regels zijn langer dan gemiddeld. uude x-hoogte van de letters is relatief groot, zoals bij de meeste

en de staarten van de letters in twee opeenvolgende regels elkaar raken, moet de regelafstand groter zijn dan de beeldhoogte. Een regelafstand wordt bij de zetinstructies als

schreefloze lettertypen

uuje gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achtergrond of een lichte achtergrondkleur.

volgt aangeduid: 9/10. Dit wil zeggen dat de

Je kunt de interlinie bij een gemiddelde regellengte verkleinen als

letter negen punt hoog is en het regeltransport

de letters een relatief kleine x-hoogte hebben, omdat door de klei-

tien punt.

nere x-hoogte al automatisch meer ruimte tussen de regels ontstaat. Wanneer je echter een speciaal lettertype met een kleine x-hoogte gebruikt, is het vaak een goed idee om de ruimtelijke, open impressie van de tekst te vergroten door de interlinie nog te verruimen. Wanneer we zetten zonder extra regelafstand noemen we dit compress-zetsel. De regels staan dan zo dicht mogelijk bij elkaar.

BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN. BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.

Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog. Deze tekst vraagt om meer interlinie om leesbaar te blijven.

Het orkest speelde ten dans

Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog.

Deze tekst is gezet in een schreefloze letter. Schreefloze letters hebben een relatief grote x-hoogte. Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn. Deze tekst is gezet in een schreefloze letter; Schreefloze letters hebben een relatief grote x-hoogte; Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.

Het orkest speelde ten dans Regelafstand bij koppen

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

Je merkt hoeveel ruimte er lijkt te zijn tussen de twee regels, vooral omdat de eerste regel geen staartletters bevat. Je kan er een behoorlijk stuk ruimte weghalen, zoals in het voorbeeld links, waar een negatief regeltransport gebruikt werd. (24/23)

Alles over het gebruik van WIT

Wanneer de regelafstand te krap ingesteld is bij broodtekst gaan de stokken en de staarten van de onderkastletters in de broodtekst elkaar raken. Dit hindert bij het lezen van de tekst en de lezer haakt af Wanneer bij een bold lettertype de regelafstand te krap ingesteld is is het grijsbeeld van de tekst te donker en te zwaar. Meer interlintie is hier op zijn plaats. Wanneer bij een bold lettertype de regelafstand te krap ingesteld

Regelafstand en leesbaarheid DD Regelafstand vergroten bij:

uulange stokken uuvet lettertype uuklein corps: uugrote x-hoogte uuschreefloze letter: uuletter met een klein letteroog: uulange regels uunegatief gezette tekst Regelafstand verkleinen bij:

uukoppen uukleine x-hoogte uukapitaal gezette tekst Wanneer tekst volledig in kapitalen gezet is, zijn er geen staarten die zich in de ruimte onder de basislijn uitstrekken, maar alle let-

is is het grijsbeeld van de tekst

ters reiken wel tot de top van de regel. Omdat de woorden recht-

te donker en te zwaar. Meer

BIJ HET GEBRUIK VAN GROTERE LETTERS, ZOALS IN KOPPEN, WORDT DE RUIMTE TUSSEN DE REGELS DOOR DE COMPACTE WOORDEN NOG EENS EXTRA BENADRUKT.

interlintie is hier op zijn plaats.

hoeken vormen moet de interlinie aangepast worden

Daardoor kunnen de verhoudingen verstoord worden. In dat geval is het goed de afstand tussen de regels te vekleinen, zodat de kop ĂŠĂŠn compact geheel wordt.

De REGELAFSTAND instellen in InDesign

➊

Weergave van de hulplijnen in je opmaak

Alinea’s uitlijnen op het basislijnraster Selecteer tekst. en klik in het deelvenster Alinea of het regelpaneel op Uitlijnen op basislijnraster

➋ ➊

➊

Je kan de regelafstand op erschillende plaatsen instelen: in het regelpaneel, in het venster “Teken” of als onderdeel van een alinea- en tekenstijl

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Alles over het gebruik van WIT

Basislijnraster gebruiken DD

Het basislijnraster staat voor de regelafstand binnen platte tekst in

Nog enkele tips

uu Standaard wordt er 2 punt wit tussen twee regels gezet. Wanneer

een document. Je kan voor alle elementen van de pagina veelvou-

je bodytekst in corps 10 staat, wordt de regelafstand automatisch

den van deze regelafstand gebruiken, zodat tekst altijd correct

corps 12. Dit wordt genoteerd als 10/12. De meeste fonts vragen

wordt uitgelijnd tussen kolommen en van pagina tot pagina. Als

meer wit. Hoe groter de regelafstand hoe “lichter” de tekst lijkt.

je voor de platte tekst in een document bijvoorbeeld een 9‑punts regelafstand gebruikt, kunt u voor de koptekst een 15‑punts regelafstand instellen en 6 punten ruimte toevoegen voor de alinea’s die op de koppen volgen. Met een basislijnraster plaats je tekstelementen consistent op een pagina. Je kan de regelafstand voor de alinea aanpassen, zodat de basislijnen ervan worden uitgelijnd op het onderliggende raster van de pagina. Dit komt van pas als je de basislijnen van tekst in meerdere kolommen of aangrenzende tekstkaders wilt uitlijnen. De instellingen voor het basislijnraster wijzig je in het deelvenster Rasters van het dialoogvenster Voorkeuren. Geef steeds in het veld “Toename bij elke” ➋ dezelfde waarde in als de regelgafstand

Dit is vooral belangrijk bij lange teksten, gezet in een schreefletter.

uu Titels vragen minder wit. Een kop moet als één geheel bekeken worden. Een negatieve regelafstand is hier beter.

uu Wanneer een “zwaar” font heeft nood aan meer wit tussen de regels, anders ziet het geheel er veel te donker uit

uuTekst gezet in kapitalen mag dichter bij elkaar worden gezet. uuBreed gezette tekst heeft nood aan meer regelafstand om het geheel “verteerbaar” te houden.

uuHoe meer wit je gebruikt tussen de regels, hoe luxueuzer je opmaak lijkt.

uuKrap gezette tekst doet claustrofobisch aan, één puntje wit kan hier wonderendoen!

uuUitgevuld gezette tekst in smalle kolommen geeft teveel wit tusJe kan ook alleen de eerste regel van een alinea op het basislijn-

sen de woorden. We lezen in groepjes van woorden en niet letter

raster uitlijnen en de andere regels volgens de opgegeven waarde

per letter. Wanneer de ruimte tussen de woorden groter is dan de

van de regelafstand uitlijnen.Als u het basislijnraster wilt weerge-

interlinie, springen de ogen naar de volgende regel in plaats van

ven, klikt u op Weergave > Rasters en hulplijnen > Basislijnraster

door te lezen op de regel. Dit kan je oplossen door de regelaf-

tonen.

stand te vergroten en beter uit te vullen.

Na enkele stille jaren in Zuid-Afrika, met haar partner Johan Van Hecke, is Els De Temmerman weer in het land. Vijf maanden aan een stuk heeft ze in bijna perfecte quarantaine aan haar boek over de NoordOegandese kindsoldaten geschreven. ‘De meisjes van Aboke’ ligt vanaf volgende week in de boekhandel. Op het moment dat wij haar spreken heeft ze de mond vol van de bovenmenselijke moed die de ontvoerde kinderen en hun kleine blanke redster tekent. De keuze van haar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt. ‘In extreme situaties

spreken heeft ze de mond vol van de bovenmenselijke moed die de ontvoerde kinderen en hun kleine blanke redster tekent. De keuze van haar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt. ‘In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooit geziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staande hield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moed van die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijven geloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al

komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooit geziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staande hield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moed van die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijven geloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand.’ ‘Ja, het is het relaas van een kleine, vijftigjarige Italiaanse zuster in Oeganda die beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerden zij honderd negenendertig

is hij de vijand’. ‘Ja, het is het relaas van een kleine, vijftigjarige Italiaanse zuster in Oeganda die beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerden zij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren, lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden. Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren, lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden. Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds

de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider ermee iedereen te vermoorden en is Zuster Rachele vertrokken. Maar ze heeft de ouders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop voor die

Weduwen zijn losse tekstregels die onderaan een paragraaf staan en die eigenlijk bij een paragraaf horen die in de volgende kolom verdergaat.

Wezen zijn losse tekstregels of woorden die bovenaan een tekstkolom of pagina staan en die eigenlijk bij de voorgaande paragraaf horen.

Alles over het gebruik van WIT

➍

Alineawit DD

Uit regels worden een alinea gevormd. Dit is een gedeelte van een tekst beginnend met een nieuwe regel tot de eerstvolgende nieuwe

➌ ➊ ➋

regel. Een alinea maakt een tekst overzichtelijk, voorkomt te lange passages en vormt een afgerond gedeelte van een gedachte. Een alinea moet ook als dusdanig worden vormgegeven. Je maakt alinea’s door in te springen bij elke nieuwe alinea of door een

Het oplossen van “weduwen” en “wezen” los je op in het venster

witregel tussen de alinea’s plaatsen. Meestal kies je óf voor inspringen

‘Opties bijeen houden” bij de alineaspecificaties.

óf voor het plaatsen van extra wit. Vermijd een opeenvolging van

Weduwen kan je vermijden door minimaal de twee eerste regels

allemaal korte of allemaal lange alinea’s. Afwisseling geeft de beste

van een paragraaf bij elkaar te houden ➊. Wezen kan je vermij-

resultaten en verhoogt de leesbaarheid.

den door minimaal de twee laatste regels van een paragraaf bij

Wanneer de laatste regel van een alinea bovenaan een nieuwe pagina

elkaar te houden ➋. Je kan ook alle regels van een paragraaf bij

of in een nieuwe kolom terechtkomt, spreken we van een weduwe.

elkaar houden ➌, maar dat veroorzaakt soms teveel wit onderaan

Een alleenstaande regel op de voorgaande pagina is een wees.

een tekstkolom. Titels en kopjes kunnen ook alleen onderaan een

Met InDesign pas je de alineavorming in de alineaspecificaties zo aan

kolom verschijnen. Zij kunnen het best bij de volgende paragraaf

dat deze twee problemen worden opgelost (zie hiernaast).

gehouden worden. Geef bij “Houden bij volgende” minimum de waarde 2 in ➍.

De eerste regel onder de titel is altijd het begin van een alinea, zodat deze niet moet inspringen. Als je tussentitels en alinea’s laten inspringen moet dat met dezelfde hoeveelheid wit gebeuren. Een alinea kan ook zonder insprong beginnen. Deze manier van werken is aan te raden bij smalle zetbreedtes (door de alinea-insprong zou

“Wees” is de laatste zin van een alinea die boven de volgende kolom verschijnt.“Weduwe” of “hoerenjong” is de eerste zin van een volgende alinea die onderaan de vorige kolom “hangt”.

de kolom op die plaats nog smaller worden en daardoor verschijnen er lelijke woordspaties) en bij tekst gezet in vrije regelval. De witruimte tussen 2 alinea’s mag niet te groot zijn. Doe dit niet door op de Entertoets te drukken (harde return). Er ontstaat dan een te grote witruimte tussen de alinea’s. Gebruik de alineaspecificaties om de juiste hoeveelheid wit tussen alinea’s te plaatsen (wit voor en wit na). Wil je aan de regel beginnen zonder wit dan typ je een zachte return (shift + enter).

Je kan op drie plaatsen in InDesign het alineawit aanpassen: in het regelpaneel (boven), als alineastijl (links) en in het venster alinea’s (linksonder). Je kan in het regelpaneel en inde venster ook instellen hoeveel je wil inspringen (links en rechts) voor de volledige alinea of alleen voor de eerste regel.

Aan de lijn beginnen doe je met een zachte return (shift+cmd)

Gebruik geen harde return

Extra wit tussen alinea’s geef je door “wit voor” of “wit na” in te geven

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Alles over het gebruik van WIT ‘In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooit geziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staande hield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moed van die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijven geloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand’. Italiaanse zuster

‘Ja, het is het relaas van een kleine, vijftigjarige Italiaanse zuster in Oeganda die beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren, lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden. Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. ‘s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider ermee iedereen te vermoorden en is Zuster Rachele vertrokken. Maar ze heeft de ouders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop voor die...

uuWit voor (space before) Wit vóór een paragraaf kan gebruikt worden om een paragraaf onderaan Wit voor: 3 punt Wit achter: 1 punt

een stuk broodtekst los te zetten. Bovenaan een tekstvak werkt de spatievóór meestal niet. Bij tabellen kan de spatie vóór gebruikt worden om de nodige witruimte te creeren wanneer horizontale lijnen tussen kop en body getrokken worden. Wit tussen paragrafen zal meestal evenveel bedragen als de leading van de broodtekst.

uuWit achter (space after) Wit achter een paragraaf kan het best gebruikt worden wanneer elke paragraaf in de broodtekst los van de volgende paragraaf moet staan. Wit achter: 3 punt

Wanneer een paragraaf gevolgd wordt door een titel, kan men de titel voorzien van extra wit vóór en een beetje wit achter, zodat de titel los komt te staan van beide omringende paragrafen. Bij titels moet het wit voor en achter opgeteld bij de leading van de titel. De som moet dan even groot zijn als een vergelijkbaar aantal regels (leadings) broodtekst. (zie: in

Wit achter: 3 punt

uuInspringen Je kan eventueel de eerste regel laten inspringen bij het begin van een nieuwe alinea of de volledige alinea. Zorg er dan wel voor dat de witWanneer je tussentitels en alinea’s combineert, moet je altijd méér wit voor de tussentitel plaatsen dan er achter. De titel hoort nl. visueel bij de tekst.

ruimte bij het inspringen overal even groot is. Je kan bv inspringen met een spatie die even groot is als de corpshoogte van de broodtekst.

Ga op zoek naar spaties door in InDesign bij “Tekst” of in het regelpaneel “Verborgen tekens weergeven” aan te zetten. Een spatie wordt dan in het blauw als een punt gemarkeerd in de tekst

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Alles over het gebruik van WIT

Witgebruik bij leestekens DD Een opmaakprogramma is geen tekstverwerkingsprogramma. Typografisch moet er anders met wit omgegaan worden dan bv in word. Met een tekstverwerker heeft men de gewoonte om bijvoorbeeld wit voor en na een uitroepteken te zetten of om een dubbele spatie te typen na een punt. Dat mag niet. Het geeft te grote gaten in een tekst. InDesign biedt de mogelijkheid om verschillende soorten spaties op te nemen in de tekst. een overzicht met voorbeelden. Regel: over het algemeen schrijft men vóór een leesteken geen spatie en erachter wel. Hierop zijn enkele uitzonderingen: bij haakjes en aanhalingstekens aan het begin van een tekst is het andersom. Een gedachtestreepje wordt soms met, soms zonder spaties aan weerszijden geschreven. Wanneer je een word-document importeert in InDesign en je merkt dat de spatiëring na de leestekens niet juist is, kan je het volgende doen. Gan naar “Bewerken” > “Zoeken/wijzigen”. In het geopende venster ga je naar de tab “Tekst”. Typ een punt en een dubbele spatie in “Zoeken naar” en typ vervolgens een punt gevolgd door één spatie in “Wijzigen in”. Kies daaronder voor “Zoeken in” document. Klik dan op “Alles wijzigen”. De dubbele spatie zal uit heel het document verdwijnen. Vervolgen kan je dit ook toepassen voor andere leestekens.

Em-spatie 48 punt

En-spatie 1/2 Em spatie 24 punt

Dunspatie 1/8 Em spatie 6 punt

Haarspatie 1/24 Em spatie 2 punt

Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.

Een Em-spatie zal steeds hetzelfde blijven. Het is een vaste waarde, ook al versmalt men de kolom of verklein je het wit tussen de woorden. Je kan hiervoor ook een vaste spatie gebruiken.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Emspatie gaat z’n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Emspatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.

Alles over het gebruik van WIT

spaties DD De ene spatie is de andere niet. InDesign beschikt sinds versie CS3 maar liefst over twaalf verschillende spaties. Elke spatie heeft een eigen toepassing. Hier alvast een eerste publicatie over het gebruik van deze verschillende spaties.

uuEm spatie (Em space) Deze spatie heeft dezelfde breedtewaarde als de letter M van het font waarin deze spatie gebruikt wordt. We noemen dit ook een vierkantspatie omdat de breedte gelijk is aan het corps. Je kan de vierkantspatie o.a. gebruiken om in een opsomming met opeenDe verschillende spatie kan uit ingeven via het menu “Tekst” > “Spaties invoegen” in InDesign.

volgende getallen de tientallen en de honderdtallen te vervangen, zodat de eenheden uitlijnen. Bij het af- en aanspatiëren gebruiken we ook de em-spatie. De waarde die dan aangeven wordt, is over het algemeen een duizendste van deze em-spatie.

uuEn spatie Deze spatie heeft een breedtewaarde die gelijk is aan het halve vierkant - dus de helft van het corps waarin het font gezet is. Deze spatie wordt vooral gebruikt wanneer in een lijst getallen voorkomen die verschillen van breedte en die rechts moeten uitlijnen, zonder gebruik te maken van een tabulatie. .De halve spatie heeft dezelfde breedtewaarde als een cijfer. Getallen uitlijnen kan ook door het eerste cijfer in te typen en dan wit te maken.

uuWoordspatie (Word space) Dit is de spatie die je krijgt als je gewoon de spatiebalk indrukt. De breedte wordt bepaalt door het font waarin je werkt. In de meeste Gewone (woordspatie) en Em-spatie

gevallen is deze gelijk een 1/4 Em-spatie.

Voorbeeld van het gebruik van een niet-afbrekende spatie. In het eerste voorbeeld verhuist het euro-teken naar de volgende regel als we de kolom versmallen. In het tweede voorbeeld blijft het euro-teken bij het getal staan, omdat er een niet afbrekende spatie tussen het euroteken en het getal staat.

Cijferspaties kan je gebruiken om getallen onder elkaar uit te lijnen zonder dat je tabs moet instellen

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Voorbeeld van een gewone spatie en een Em-spatie die even breed is als de kapitalletter “M” in de corpsgrootte.

Alles over het gebruik van WIT

Overzicht van alle soorten spaties • Gewone spatie breedte gedefinieerd door lettertype • Em- spatie breedte gelijk aan corpsgrootte • En- spatie breedte is 1/2 em spatie • Vaste spatie normale breedte • Niet afbrekende spatie vaste breedte • Haarfijne spatie breedte 1/24 em spatie • Een zesde spatie breedte 1/6 em spatie • Dunne spatie breedte 1/8 em spatie • Kwart spatie breedte 1/4 em spatie

uuNiet-afbrekende spatie (Non-breaking space) Dit is een zeer goed bruikbare spatie. Het zorgt er namelijk voor dat twee woorden altijd bij elkaar blijven. Door tussen het €-teken en het bedrag een niet-afbrekende spatie te plaatsen voorkom je dat deze twee woorden op twee verschillende regels terecht komen.De niet-afbrekende spatie is trouwens even breed als de woord-spatie.

uuCijferspatie (Figure space) Deze spatie is erg handig bij het uitlijnen van tabellen met getallen. Deze spatie is namelijk even breed als een tabelcijfer. Een tabelcijfer altijd even breed, dit in tegenstelling tot het mediaevalcijfer. Dankzij de cijferspatie kun je bijvoorbeeld de valuta vóór een cijfer perfect uitlijnen.

uuInterpunctiespatie (punctuation space) Deze heeft de breedte van een kwart Em-spatie of een halve Enspatie, wat overeenkomt met de breedte van een punt of een komma. Je gebruikt een interpunctiespatie wanneer een gewone spatie te breed is of wanneer je geen punt wilt typen maar toch dezelfde witruimte wilt opnemen, bv als scheidingsteken in duizendtallen of in telefoonnummers..

uuRelatieve en vaste spatie (Fixed width)

• Een derde spatie breedte 1/3 em spatie

De meeste spatie zijn gerelateerd aan het font en het corps. Hierdoor

• Interpunctiespatie breedte gelijk aan leesteken . : !

spatie. Wanneer zo’n vaste spatie een bepaalde waarde heeft zal deze

• Cijferspatie breedte gelijk aan cijfer • Uitlijnspatie Varieert, werkt alleen bij uitgevulde tekst

variëren ze continu. De tegenhanger van deze spaties is de vaste waarde altijd gelijk blijven. Er wordt in dat geval niet meer gekeken naar het font.De vaste spatie gaat vrijwel altijd uit van de Em-spatie. Vaak worden ook delen van deze Em-spatie gebruikt. Zo is de Enspatie de helft van deze Em-spatie en biedt InDesign zelfs 1/3, 1/4 en 1/6 spatie aan. Bovendien kun je kiezen voor een ‘Dunne spatie’ (1/8 Em-spatie) en een ‘Haarfijne spatie’ (1/24 Em-spatie).

In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste regel een uitlijnspatie geplaatst tussen het laatste woord van de paragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter verspreid wordt op die laatste regel ■

Om een afkorting meer ruimte te geven, wordt er een haarspatie gebruikt.

In Franse teksten wordt vaak een dunne spatie gebruikt na een leesteken, zoals hier na de haakjes.

De uitlijnspatie gebruikt om een opsomming van steden steeds dezelfde witruimte te geven zonder dat je tabs hoeft te gebruiken. Wanneer je nu de zetbreedte smaller maakt, of het corps vergroot of verkleint, de witverdeling tussen de woorden blijft altijd gelijk.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Alles over het gebruik van WIT

uuDunspatie (thin space) De breedte van een dunspatie is 1/6 em-spatie, maar varieert in dtpprogramma’s. In InDesign is de “dunne spatie” veel smaller dan de interpunctiespatie (ongeveer 1/8 em). In Franse teksten plaatst men voor veel leestekens een dunspatie om ze mee ruimte te geven.

uuHaarspatie (hair space) Een haarspatie of haarfijne spatie is 1/10 tot 1/16 van een em-spatie. In InDesign is dat 1/16 em-spatie. Deze spatie wordt gebruikt om afkortingen of leestekens beter te scheiden.

uuUitlijnspatie (flush space) In InDesign heb je ook nog een uitlijnspatie. die gebruik je in uitgevulde tekst om een laatste regel te vullen. Standaard wordt het overtollige regelwit verdeeld tussen de woord van de laatste regel, maar dat levert vaak teveel wit tussen de woorden op. Voeg je één of meer uitlijnspaties toe, dan worden alleen die spaties uitgerekt. De uitlijnspatie wordt ook gebruikt om koppen op een evenwichtige manier te spatiëren en uit te vullen.

Kapitaalhoogte

x-hoogte

Basislijn

1000 eenheden

Spatiëringswaarden worden uitgedrukt in het aantal eenheden van een em-spatie. De grootte van de em1000 eenheden

Breedte

spatie is afhankelijk van het corps. Bij een corps van 10 pt is de em-spatie 10 pt breed. De em-spatie dateert nog uit de tijd van het loodzetten. De em-spatie was een loden spatieblokje met ongeveer dezelfde breedte als de kapitaal M. De em-spatie werd later verdeeld in eenheden en kan nog gekozen worden bij de spaties in inDesign. InDesign gebruikt spatieerwaarden uitgedrukt in het aantal eenheden van 1/1000 em.

❶❷❸ Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloribernam doluptam inullor emquam faceptiam illuptiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium volores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur.

Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloribernam doluptam inullor emquam faceptiam illuptiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium volores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur.

Een krant maak je op in kolommen. De tekst wordt uitgevuld om zoveel mogelijk op een pagina te krijgen. Links zie je de verschillende manieren van uitvullen in InDesign. Alleen de bovenste manier is correct.

❶

❷

❸

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

G ZETWIJZE en AFBREKEN van regels Regellengte DD

De ervaring leert dat een optimaal leesbare regel niet langer is dan 65 à 70 lettertekens (dit zijn de letters, leestekens en spaties) en niet korter dan zo’n 40 lettertekens. Het oog heeft moeite om een lange regel te volgen en vooral om het begin van een volgende regel op te zoeken. Bij het lezen van te lange regels raak je snel vermoeid en zijn er meer regressiebewegingen van het oog. Te korte regels zijn ook niet goed: de inhoud van de tekst lijkt dan een soort “verkleuteringsproces” te ondergaan. Korte regels zijn niet geschikt voor leestekst, wel voor bijschriften en margeteksten. Het alineapalet met alle zetwijzen bovenaan.

Afbreken DD

Als je moet afbreken, zorg er dan voor dat dit gebeurt volgens de spellingsregels van de taal waarin je werkt. In de afbreek- en uitvulroutines van InDesign kun we je instellen hoeveel letters na de afbreking blijven staan of hoe groot de lettergreep is die verhuist naar de volgende regel. Let wel op dat bepaalde woorden bij afbreking geen onbedoelde betekenis krijgen, zoals in dit rijtje van voorbeelden:

uugekregen uulokaal uumeestal uuverslaafd uuwaardoor

gek-regen lok-aal mees-stal vers-laafd waard-oor

Als twee begrippen in een zin bij elkaar horen, mogen deze niet In dit boek zijn 3 zetwijzen gebruikt: gecentreerd, uitgevuld en links lijnend.

van elkaar gescheiden worden door een afbreking. Breek bijvoor-

AFBREKEN instellen in InDesign

De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de archeologen Hannes Napierala en Hans-Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Napierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch onderzoek was al langer bekend dat wolven en honden ten laatste 15.000 jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien.

De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de archeologen Hannes Napierala en HansPeter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Napierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch onderzoek was al langer bekend dat wolven en honden ten laatste 15.000 jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien.

Wanneer een woord niet mag afgeboken worden, maar toch een afbreekstreepje nodig heeft zoals het woord e-mail kan je een vast afbreekstreepje in het woord plaatsen zodat de 'e' en 'mail' in e-mail altijd bij elkaar blijven. Wanneer je zelf wil aangeven waar een

In het alineapalet zet je afbreken aan of af om een woord geforceerd aan elkaar geschreven te houden zoals in het voorbeeld hiernaast.

woord mag afbreken, plaats je een zacht afbreekstreepje. Het afbreekstreepje blijft onzichtbaar tot InDesign het woord aan het eind van de regel wil afbreken.

Zacht en hard afbreekstreepje Wil je vermijden dat bijvoorbeeld een naam of een telefoonnummer afbreekt tijdens het uitgevuld opmaken. Selecteer dan het woord dat niet mag splitsen en vink "afbreken" af in het alineapalet

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

beeld nooit af tussen “50” en “€”, maar hou ze samen op één regel. Bij afbrekingen geldt dat er nooit meer dan drie onder elkaar

AFBREEKREGELS uuBreek geen titels, namen, datums, e-mail- en webadressen en bedragen af.

uuBreek niet af als er daardoor één klinker naar de volgende regel gaat of achterblijft op de regel: a-genda en aline-a.

uuBreek samenstellingen af tussen de samenstellende woorden: rivier-bedding en niet ri-vierbedding

mogen komen. Voor een afbreekteken moeten altijd minimum twee letters komen, tenzij het aantal letters op de volgende regel minder dan drie is. In dat geval is afbreken lelijk en kan men het woord beter in zijn geheel naar de volgende regel verhuizen. (niet “bij-na” of “el-ke”). Na het afbreekteken moeten ook minimaal twee regels volgen.

uuBreek niet af als er daardoor leesproblemen ontstaan. Gebruik be-stelen i.p.v. beste-len.

uuBreek woorden van vijf letters en minder niet af (in te stellen in InDesign!).

uuBepaalde woordgroepen moeten bij elkaar blijven staan zoals: bedrag en valuta, straat en nummer, postcode en plaats, voornaam en naam. Om deze woorden samen te houden, typ je een vaste spatie.

Regelval en zetwijze DD uuUitgevuld zetsel of blokvorm Verschillende alinea’s vormen samen een kolom. Wanneer alle regels binnen een kolom van gelijke lengte zijn, spreken we van een uitgevulde tekst. Wanneer tekst wordt uitgevuld, zorgt InDesign ervoor dat alle regels een vaste lengte hebben door wat ruimte tussen de woorden, en soms ook tussen de letters, toe te voegen of weg te halen. Bij sommige programma’s kun je grenzen stellen aan de mate waarin de spatiëring kan worden aangepast, maar InDesign zal die grenzen overtreden wanneer dat nodig is. Het grootste probleem met uitgevulde tekst, voorzover het de leesbaarheid en esthetiek betreft, is de onregelmatige woorden letterspatiëring. Sommige regels kennen wat extra ruimte, andere juist minder. Deze onregelmatigheid verstoort het lezen. Hoe korter de regel is in verhouding tot het formaat van de letters, des te groter het

AFBREKEN instellen in InDesign

Soms heb je het idee dat bij een linkslijnende tekst de rechterkantlijn onvoldoende wordt benut. Woorden of afbrekingen die nog

❷

makkelijk achter het laatste woord van de regel passen worden toch op de volgende regel geplaatst.In InDesign heb je een aantal opties om de rechter kantlijn aan te passen.

❶

Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door de deur naar binnen komt, een stuk van ons verstand het raam uitvliegt. Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door de deur naar binnen komt, een stuk van ons verstand het raam uitvliegt. uuOngelijke regels in evenwicht ❶

uuComposer ❷

De woorden “de indruk heb” op de eerste regel in het voorbeeld

InDesign heeft een zgn. Multiline Composer (Adobe Composer

hierboven kunnen naar de volgende regel verplaatst worden, zoals

Alinea). Deze optie zal altijd de complete alinea bekijken en naar

in het voorbeeld daaronder. Dat geeft een evenwichtige regellengte.

de mooiste oplossingen zoeken. Door de Composer op Single Line

Je kan de regels in evenwicht brengen door te kiezen voor “Onge-

(Adobe Composer enkele regel) te zetten, bekijkt InDesign per

lijke regels met elkaar in evenwicht te brengen” in het optiemenu

regel de mogelijkheden om af te breken. Soms levert dit betere

van Alinea’s

resultaten op, soms ook niet. Je vindt deze optie bij Alineastijlen > Uitvulling of bij Alinea’s. Wil je handmatige afbrekingen plaatsen in de tekst, dan ben je verplicht de Single line composer te gebruiken.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Je kan in InDesign aangeven waar een woord moet afgebroken

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

worden. om te beginnen zet je in de Voorkeuren van InDesign de autocorrectie aan. In het menu “Bewerken” vind je “Spelling”. In het submenu selecteer je “Woordenboek”. In het geopende venster kan je nagaan hoe een woord afgebroken kan worden. Ga je niet akkoord met de afbreking, dan kan je de voorkeuren voor dat woord aanpassen en opnemen in een lijst met uitzonderingen. probleem wordt, aangezien er steeds minder woorden zijn waartussen ruimte toegevoegd of weggehaald kan worden. Jarenlang werd vrijwel alle tekst uitgevuld. Nu hecht men steeds meer waarde aan de natuurlijke spatiering van linkslijnende tekst, waarbij het gestructureerde voorkomen van het “blok”tekst wordt opgeofferd om de leesbaarheid te optimaliseren.

uuVrije regelval, links lijnend De regels beginnen links op gelijke hoogte en lopen rechts aan het einde van de regel ongelijk uit. Deze zetwijze heeft als voordelen dat er gelijke woordspaties ontstaan, dat er minder of geen afbreekproblemen voorkomen en dat er een vorm ontstaat die minder statisch overkomt omdat de rechterkantlijn niet meer zichtbaar is. Nadeel is de erg ongelijke lengte van de regels (vooral bij een smalBinnen InDesign kan je ook een eigen afbreeklijst kan maken. Je

le zetbreedte) en alinea’s die minder als zodanig herkenbaar zijn.

kan zelfs de prioriteit aangeven middels tildes (~).Wanneer je het dus niet fraai vind dat tussen “al- en lemaal” wordt afgebroken,

Als je alleen naar de regelval kijkt, dan is linkslijnende tekst het

geef je hier bijv. 3 tildes: al~~~le~maal. Als de afbrekingen u niet

best leesbaar. Bij linkslijnende tekst kan de woordspatiëring en

bevallen, gebruikt u de volgende richtlijnen om aan te geven hoe

letterspatiëring optimaal worden ingesteld, zonder dat het oog over

u woorden wilt laten afbreken:

onregelmatigheden hoeft te struikelen.

Typ één tilde (~) om de beste of enige plaats in het woord aan te geven waar dat woord kan worden afgebroken.

Je ogen kunnen gemakkelijk het begin van de volgende regel

Typ twee tildes (~~) om de op één na beste plaats aan te geven.

vinden. Hou bij linkslijnende tekst de rechterkant van de alinea

Typ drie tildes (~~~) om een nietecht fraaie, maar aanvaardbare

zo recht mogelijk, of streef naar een licht holle vorm. Soms moet

plaats voor het afbreken aan te geven.

je daarvoor een vaste regelovergang instellen om geen gat te laten

Als u niet wilt dat het woord wordt afgebroken, typt u een tilde

vallen, of om te voorkomen dat een stuk tekst een eind buiten de

vóór de eerste letter van het woord

andere regels uitsteekt. In het voorbeeld op de bladzijde hiernaast hangt “de indruk heb” op de eerste regel een stuk buiten de rest van de regels, terwijl er op

AFBREKEN instellen in InDesign

Er kunnen alleen woorden aan het einde van een regel afgebroken worden, als "Woordafbreking" aangevinkt staat.

uuAfbreekzone Hyphenation zone De afbreekzone is het bereik gemeten van de rechterkantlijn. Een woord wordt alleen afgebroken als het begint vóór de afbreekzone én als binnen de abreekzone een acceptabel afbreekpunt wordt gevonden. Bij de instelling 0 ie er geen afbreekzonen en worden wooren waar mogelijk afgeborken, mits wordt voldaan aan de andere afbreekinstellingen. Hoe groter de afbreekzone, hoe minder er wordt afgebroken, omdat steeds minder woorden vóór de afbreekzone beginnen. Maak de afbreekzone niet te groot om witt gaten in de laatste regel te voorkomen. Standaard staat deze op 12,7 mm (36pt). In het Nederlands hebben we erg lange woorden. Een woord komt dus al snel in deze zone terecht vooral wanneer je kader-

Een Britse man heeft een originele oplossing bedacht om het zwerfafvalprobleem in de buurt te bestrijden. Hij heeft zijn hond Lucky opgeleid om het afval in zijn bek te nemen en in de vuilnisbak te gooien. William Keating heeft zijn hond geleerd om zakjes, flesjes en blikjes te herkennen. Wanneer de trouwe viervoeter glas ziet, begint hij te blaffen. Dan controleert zijn baasje of er scherven liggen, om te vermijden dat Lucky zich kwetst. Per dag loopt Keating ruim twee uur rond om de troep in de buurtparken van Gloucester op te ruimen.Keating zelf beweert positieve reacties te krijgen van de omwonenden. “Er is zoveel afval, dus veel verschil zal het niet maken. Toch vinden de mensen het fijn.”

breedte minder is dan bijvoorbeeld 60 mm. Door de zone op 0 mm te zetten zal de rechterkantlijn beter worden benut. Maar je krijgt ook meer afbrekingen. De Afbreekzone vind je bij het onderdeel Instelling Woordafbreking in je Alineastijl of bij Alinea’s.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Hierboven wordt de afbreekzone in het licht aageduid.

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

de volgende regel voldoende ruimte lijkt te zijn om het woord daar te kunnen herbergen. Breng de woord “een” daarom over naar de volgende regel. Als je woorden naar de volgende regel overbrengt, doe je dat pas Rechtslijnend zetsel kan

aan het einde van het opmaken. Als je naderhand nog wijzigin-

gebruikt worden

gen in de tekst aanbrengt zoalshet veranderen van het corps of de kolombreedte dan krijg je weer ongelijke of afgebroken regels

als bijschrift voor een foto

halverwege je tekst.

zoals in dit voorbeeld.

uuVrije regelval, rechts lijnend Bij rechts lijnend zetsel lijnen de regels aan de achterkant, de rechterkantlijn. Een stuk tekst dat rechts uitlijnt, heeft een uitgesproken voorkomen, zoals je hiernaast kunt zien. De leesbaarheid is minder doordat de linkerrand, waar het oog naar

Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door de deur naar binnen komt, een stuk van ons verstand het raam uitvliegt. Als u de tekst rechts wilt laten uitlijnen, probeer dat dan niet te verbergen. Het is moeilijk te zeggen of tekst hierboven nu rechtslijnend moest zijn, of niet.

terugkeert om de volgende regel te lezen, niet consistent is. Je ogen moeten telkens even zoeken waar de volgende regel begint. Voor een korte tekst is dit niet zo’n probleem en het kan de moeite waard zijn wat leesbaarheid op te offeren om een afzonderlijke layout te kunnen realiseren. Wanneer je tekst rechts laat lijnen om een bepaald visueel effect te bereiken, probeer dat effect dan ook te benadrukken. Het is niet goed om de linkerrand zo gelijkmatig mogelijk te maken. De linkerrand kan bijna niet rafelig genoeg zijn. Bij rechtslijnende tekst mogen er geen “weduwen en wezen” of afgebrekingen voorkomen. Je kunt het regeleinde zelf bepalen en aangezien deze methode vrijwel nooit gebruikt wordt voor lange

Staat de titel centraal? Deze tekst werd links uitgelijnd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden van het tekstkader. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.

Staat de titel centraal? Deze tekst werd gecentreerd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door te krimpen of te spatiĂŤren of door een van de vele soorten wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.

Hierboven en op de rechterbladzijde: gecentreerd opgemaakt

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

stukken tekst, kun je het verlies aan leesbaarheid compenseren door de zin op een doordachte manier in stukken te hakken, zodat vaste woordgroepen en zinsneden op ĂŠĂŠn regel staan. Je kunt dan meteen voorkomen dat woorden worden afgebroken.

uuGecentreerd zetsel De gecentreerde regelval heeft een symmetrische vorm als resultaat. Alle regels worden gegroepeerd rond een denkbeeldige middenas. Lang gecentreerde gezette teksten zijn niet prettig leesbaar omdat het begin van de regel telkens verspringt en het oog het vaste fixatiepunt van de linkerkantlijn mist. Gecentreerde tekst leent zich eigenlijk alleen voor kortere teksten of werk waarbij elke regel min of meer op zichzelf staat. (menukaarten, uitnodigingen, geboortekaartjes). Ook het centreren van tekst geeft de tekst een apart aanzien: een meer formeel, bezadigd en mogelijk wat saai voorkomen. Beginnende vormgevers hebben de neiging om alles maar te centreren, omdat ze denken dat je daarmee weinig verkeerd kunt doen. Het is symmetrisch, het vult ruimte en alles is automatsch in balans. Een gecentreerde tekst ziet er echter ongelofelijk saai en amateuristisch uit. Kies je ervoor tekst te centreren, doe het dan ook weer grondig. Laat duidelijk uitkomen dat de tekst gecentreerd is, en niet slecht uitgelijnd. Door de regellengte te laten variĂŤren kunt je de pagina interessanter maken. Ook in dit geval kun je woorden in logische groepen hakken. Afbreken is ook hier taboe!

A Manhattan shopaholic (Isla Fisher) whose buying sprees have buried her in immense debt lands a columnist gig dishing out financial advice in this Touchstone comedy based on Sophie Kinsella’s series of books. P.J. Hogan (My Best Friend’s Wedding) directs, with producing duties being handled by Jerry Bruckheimer. Rebecca Bloomwood (Fisher) can’t seem to break her habit for making impulsive purchases, and while she’s always decked out in the latest styles, her credit card bills are as thick as a telephone book. If Rebecca could somehow manage to land her dream job at a highprofile fashion magazine, perhaps she could transform what is now a simple addiction into something that could really benefit her professionally. When Rebecca becomes an advice columnist at a financial magazine published by the same company as her favorite fashion magazine, her fresh approach strikes a chord with readers and she quickly becomes the toast of the town. Meanwhile, her bank account is still bone dry, wreaking havoc on her love life and placing her career in jeopardy. As Rebecca teeters on the brink of bankruptcy, she gradually begins to reassess her priorities in life. Joan Cusack, John Goodman, Hugh Dancy, and Krysten Ritter co-star in the Touchstone Pictures production.

Vormregelval: de tekst loopt rond de contouren van de foto. Het beeld moet een pad of een alfakanaal bevatten. InDesign laat de tekst met een ingegeven afstand rond het beeld lopen.

Spelen met letters

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

uuVormregelval Het zetwerk wordt rond een afbeelding geplaatst. Het volgt de contouren ervan. Tussen tekst en afbeelding zit een vaste witruimte. Soms symboliseert de vorm van het zetwerk een sfeer of een emotie. De leesbaarheid van de tekst is dan niet van essentieel belang. Bij vormregelval zullen de regels uitgevuld moeten worden. Door de soms grillige vorm van de afbeelding kan dit voor problemen zorgen.

Soorten (afbreek)streepjes DD uuKwart kastlijn of divisie In de typografie is er geen verschil tussen het koppelteken, het weglatingsstreepje en het afbreekstreepje en worden deze met hetzelfde teken (-) weergegeven. Dit is een kwart kastlijn. • Een weglatingsteken geeft dat een deel van het woord weer dat is weggelaten. Het streepje kan zowel het eerste als het laatste deel van het woord vervangen. • Het afbreekstreepje wordt gebruikt om woorden aan het einde van de regel af te breken (hyphenation). • Het liggend streepje of koppelteken (officiële benaming sinds de nieuwe spelling van 1995) koppelt twee of meer woorden aan elkaar of het scheidt twee woorden bij het samentreffen van gelijke of een tweeklank vormende klinkers die niet tot hetzelfde woord behoren. Creatief gebruik van vormregelval in een advertentie.

uuEn-streepje (halve kastlijn) • Wordt gebruikt als gedachtestreepje. Een gedachtestreepje geeft een rust aan en omsluiten een verklaring of toevoeging.

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

auto-ongeluk; massa-artikel De arts ging met zijn dienstauto op bezoek bij de patiënt.

1940–1945 September–oktober Vlucht Brussel–Athene

Zomer- en wintersolden;

100 000,–

Hierboven: voorbeelden van het gebruik van een divisie bij als koppelteken, afbreekteken en weglatingsteken

Morgen zal er om drie uur … ach, nu had ik de verrassing bijna verklapt. Gebruik van het beletselteken

Opeens – we waren net ingestapt – barstte de hel los. 3 – 1 = 2 – Leef je nog? vroeg ze. – Ja natuurlijk! – Ben je zeker? Voorbeelden waarbij een half kastlijntje of En-streepje wordt gebruikt.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

Gedachtenstreepjes zijn iets langer dan een ‘gewoon’ koppeltelteken. Voor en na het gedachtenstreepje staat een spatie. Meestal worden halve kastlijnen gebruikt, dit is ongeveer even breed als de onderkastletter 'n' • Dit streepje wordt ook gebruikt in een bereik • Vervangt het woord “tot’

Om een specifiek afbreekstreepje in te voegen, ga je naar "Tekst" > "Speciale tekens invoegen" > "Afbreekstreepjes en streepjes".

— – -

• In een bedrag afgerond op hele euro’s • als minteken • ter inleiding van een directe rede, in plaats van aanhalingstekens. Dit is niet de gebruikelijke vorm; hij wordt meestal toegepast in romans met veel dialogen • ter aanduiding van een tijdsperiode • bij sportuitslagen EM-streepje En-streepje Gewoon afbreekstreepje

uuEm-streepje (kastlijn) • Dit is een vrij lange horizontale lijn. Even breed als de kapitaal M • Als aandachtstreepje met spaties voor en na • Een bedrag afgerond op hele euro’s voor het vervangen van 2 cijfers

uubeletselteken Hoort eigenlijk niet in deze lijst thuis, maar is ter introductie van een voor velen onbekende term. Het beletselteken wordt gebruikt als een woord of gedachte plots wordt afgebroken. Verder kan hiermee ook worden duidelijk gemaakt dat een deel van een citaat is weggelaten. Het bestaat uit 3 puntjes met vóór en na een spatie.

Een opsommingstekens maken met het venster "Opsommingsteken en Nummering"

❶

Ga naar Alinea's en selecteer bij de opties het venster "Opsommingsteken s en num-

❷

mering" of alt+klik op het icoon op het regelpaneel. Het venster hiernaast gaat open. Selecteer of je een nummering gebruikt of een opsommingsteken ❶. Selecteer een

❸

opsommingsteken in het grid ❷ of voeg er

❹

zelf één toe via de knop "toevoegen".Selecteer welke spatie er na de opsomming moet komen bij "Tekst na" ❸. Pas eventueel een tekenstijl toe op het opsommingsteken ❹. Positioneer het opsommingsteken met een

❺ ❻

uitlijning, links inspringen en eerste regel inspringen ❺ of kies een tabpositie ❻.

Voorbeeld van een opsomming met insprong

Een bullet typen op een Mac? Gebruik de combinatie van de toetsen ALT + @

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

• Bitisim laborit, solores pratiat endebitia dolorer ferepre pratem velesequae voluptium doluptate providic tem quisci raectur, sam Dam, cor soloris dicipsunt, optatur ad et is qui re nistrum fugitam eum essimolut amus. • Lantorro eium fuga. Cestiscium fuga. Itatecab in re qui ratem dolorrovit vent. • Aliquat enim volorro estrum volendia illor moluptaquis eres etur? Icature henihil imagnitemque volupta aut et lant il illores tibusa volendi onsequas eos ullab im verisque pligent que conseque

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

Inspringen DD uuOpsomming met bullets Je kan een opsomming maken met bullets door de alinea te laten inspringen (positieve waarde) en de eerste regel met een negatieve waarde laten inspringen (zelfde waarde geven, maar dan negatief). Deze wijze van inspringen maak je in het regelpaneel of in het venster "Alinea's". Je kan ook "opsommingstekens en nummering" als onderdeel van een alineastijl of als optie bij alinea's gebruiken (zie blz hiernaast). De opsomming toepassen kan via een knop in het regelpaneel.

Instellingen voor het maken van een opsomming.

uuEerste regel inspringen Ed qui solor rest, occust, ulparum eribus di quis eos aut etur? Abo. Ut laccatibus, aut et endicipsam aut earumqui dolorio il ilictur empostius exceperrorat enet molorru ptatquostet earum necaecte apienimperum etur simagnam, conseque si tem rem et, officiento enihili genibercilla plaborest que nos as et vernat.

De alinea springt in vanaf de linkerkantlijn. De afstand die je insringt, bepaal je zelf. Je kan inspringen met een afstand die even Eerste regel uitspringen

groot is als het corps of je kan inspringen met een Em-spatie.

uuEerste regel uitspringen (hanging intent) De volledige alinea springt in vanaf de linkerkantlijn, de eerste lijn springt niet in, of krijgt een negatieve waarde.

Ehendesecta consequodi bea vendiossequo quibuscium ipsam, que nectotas eveleni natius. Ducia cus audaeca teceaquis doluptiaecus sum nimil ini de et vendae eostiae nienecto ipientur sum quis.

uuRechts en links inspringen (running intent) Eerste regel uitspringen

Zowel rechts als links wordt er met ingesprongen zodat de tekst smaller is en inspringt in de rest van de tekst(kolom). Dit wordt bv gebruikt als "quote".

TITEL

Wat mag je niet uitvullen Je bodytekst mag dan wel uitgevuld zijn. Andere tekstelementen worden uitgevuld om de opmaak niet te storen of om het contrast met de bodytekst te behouden.

uuHeadings en ondertitels uuInhoudsopgave uuVoetnoten uuBijschriften uuFoto-onderschriften uuBibliografie uuTekst in valse kolom uuIndex uuPull quotes

Voorbeeld van een opgemaate pagina met een titel die uitspringt. De horizontale lijning contrasteert met de verticcale kolommen.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

BOVEN

ARTIKEL

NIET

UITVULLEN

nobit voluptae optur ario dolupta dolloribus eos et labor sita volupid que percitaero mos elent adit et et et omnita corias delique volum es que est, simaior endella in cum ipsanturios esed modis restio moluptatiae. Or aut evernam quatis suntota ecatus im labor alitatur, aut ut evelent es por aut in restem fuga. Ucimaio nsendem nos maiosse ndionet fuga. Et ommodis dit vid quam quo teceprati inverfe rcienis endi omnimilibus, omnistiis et volut acerchi ligendam corestio. Nam lautestione sequias ped untem nossimincto ea ventiatusa sequi tem id modignis quias apiduntium dolest, tectemp erestec umquiatur? Omni sum natatqui ad qui doluptatibus quam eumquibus vit eosant ium veratestrum, sed millibusciis iditate res num rerumqui omnihiliae et omniaecto offic tempori remquibus, in evel isciet quibus. Olor aut lam ad quibust officipsa aut offic te solor sit aut millupta quatur, que pa volorum conem am ut veri sumquo berum sa volupitet quos antenimagnia sit laccus explatiaepe nis dist qui ut expel ipsum quostent, simo qui quiante

ZETWIJZE en AFBREKEN van regels

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de bovenkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

Verticaal uitlijnen DD Je zet een tekst niet alleen horizontaal met een bepaalde zetwijze, maar je kan een tekst ook veryicaal verdelen in een tekstkader. Om een tekst vertical te verdelen, selecteer je de tekstkader en ga je naar het menu "Object" > "Opties tekstkader" (cmd+B). In dit venster doe je het volgende:

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de onderkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd in het midden met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

❶ ❷

De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd en uitgevuld met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader.

Bij "Inzetafstad" geef je aan wat de afstand moet zijn van de tekst ten opzichte van de and van de kader. Je kan voor boven, oder, links en rechts verschillende waarden ingeven of dezelfde door op het symbool van het kettinkje te klikken❶. Bij "Verticaal uitvullen", > "Uilijnen" kies je de verticale uitvulling ❷

De Titel in gezet in het vetste en grootste font De subitel wordt kleiner gezet om hem ondergeschikt te maken aan de hoofdtitel

De broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol.

Alineatitel in TheSans bold, c14

Bij een foto hoort een oderschrift. TheSerif extra light, italique, c8

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

"Tekst die apart gelezen moet worden van de broodtekst kan bijvoorbeeld in een contrasterend lettertype gezet in een andere kleur of in een kader. Hier staat de tekst in een TheSans semibold, corps 12, met meer wit tussen de regels voor een extra accent."

B Tekst HIERARCHIE Wanneer je een drukwerk opmaakt, is het uiteraard de bedoeling dat de lezer er zijn weg in terugvindt en dat hij in één oogopslag

Akzidenz-Grotesk regular 12 punt

ziet wat belangrijk is en in welke volgorde hij moet lezen. Uit de

De broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut quiditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea.

lay-out en de combinatie van de verschillende lettertypes moet de

Akzidenz-Grotesk medium 12 punt De broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut quiditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea.

lezer de logica en de volgorde begrijpen. Titels worden logischerwijze in het grootste en vetste lettertype gezet, Subtitels moeten groter dan de leestekst maar kleiner dan de hoofdtitel. De leestekst is in een nog kleiner corps gezet, tussen 9 en 12 punt. Bijschriften of captions tenslotte zijn het kleinst. Zorg er steeds voor dat het contrast tussen al deze tekstelementen groot genoeg is. Voor je begint op te maken, moet je eerst de originele tekst doornemen en het analyseren: wat zijn de titels, wat is de broodtekst, zijn er tektelementen die extra benadrukt moeten worden? Hoeveel lettertypes heb ik nodig om de boodschap over te brengen? Je kan pas aan tekstvormgeving doen als je een antwoord hebt op al deze vragen. Vaak geeft de klant in z'n word-document al aan hoe de hiërarchie in elkaar zit. Ben je niet zeker vraag dan om extra informatie. Wanneer je hiërarchie gebruikt in je vormgeving zorg er dan voor dat er voldoende contrast is tussen de corpsgroottes die je met el-

Er moet voldonde contrast zijn tussen de corpsgroottes. Het bovenste voorbeeld is niet goed. Er is te weinig contrast tussen titel en broodtekst. Het tweede voorbeeld is wel goed.

kaar combineert. Een alineatitel in 12 punt combineren met broodtekst van 10 punt levert veel te weinig contrast op. De titel gaat niet als zodanig herkend worden. Het is net alsof je een fout gezet hebt.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

C LEESBAAR en HERKENBAAR Dit is een Blewe light; Struikelt uw oog ook over de onderkastletter g of v, of y? Als het oog struikelt over de aanblik van een lettertype, is het niet geschikt voor lange stukken tekst.

LEESBAARHEID Leesbaarheid en herkenbaarheid zijn twee belangrijke aspecten van gedrukte tekst. Met leesbaarheid bedoelen we de mate waarin een lang stuk tekst prettig te lezen is. Met herkenbaarheid wordt bedoeld waarin een korte tekst, zoals een kop of en onderschrift onmiddellijk herkenbaar is.

Dit is Bernhard Modern, een prachtig leltertype, maar te uitgesproken om in lange teksten gebruikt te worden. Heel geschikt voor brochures en andere documenten die niet te veel tekst bevatten.

Wat DD

maakt een tekst prettig leesbaar is?

De lettertypen die het prettigst te lezen zijn, zijn de klassieke lettertypen met schreven. Het kan hierbij gaan om nieuwe versies van de oorspronkelijke ontwerpen, of nieuwe lettertypen die in dezelfde traditie zijn ontworpen. Deze lettertypen werden oorspronkelijk ontworpen voor lange documenten. Aan het eind van de vijftiende eeuw tot het begin van de zeventiende eeuw bestond al het drukwerk in feite uit lange documenten. Er waren toen bijna

Dit is Minion Regular, een heel fraai lettertype dat specifiek ontworpen is voor lang leeswerk.

geen brochures, advertenties, visitekaartjes, verpakkingen...; er waren alleen boeken. Naast de eigenschappen van de letters zelf zijn er nog andere factoren die een rol spelen bij de leesbaarheid van tekst. Wanneer u zich eenmaal bewust bent van deze factoren, kunt u zelfs het minst leesbare lettertype beter leesbaar maken

Dit is Adobe Garamond Regular, eveneens een heel mooi lettertype dat specifiek ontworpen is voor lang leeswerk.

Bernhard Modern en Blewe hebben prominente eigenschappen die hen een onderscheidend karakter geven. Dit maakt de lettertypen heel aantrekkelijk voor allerlei doeleinden, maar ze leiden de aandacht te veel af om in lange stukken tekst gebruikt te worden.

Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoorstenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dichterbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de paddestoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf “dit is toch al te mal, zeg!” Lewis Carrol, Alice in Wonderland.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Welke van deze leest prettiger? Als u voor uw platte tekst echt een schreefloze letter wilt gebruiken moet u de regellengte beperken, wat witruimte tussen de regels voegen en een iets kleiner corps gebruiken dan u in het geval van een schreefletter gedaan zou hebben.

LEESBAAR en HERKENBAAR

Oldstyle-lettertypen zoals Adobe Garamond en Minion Pro hebben gematigde eigenschappen. Elke vorm van extremisme ontbreekt, of het nu gaat om de schreven, de dikte van de halen, het contrast tussen dik en dun, of de x-hoogte. Het zal niet meevallen deze lettertypen uit elkaar te houden. Door de regelmatigheid wordt de aandacht nauwelijks op de letters zelf gevestigd. Het lettertype wordt als het ware onzichtbaar. De boodschap komt ongekleurd over.

Schreven of geen schreven? DD De meningen over het waarom verschillen, maar uitgebreide onderzoeken hebben uitgewezen dat lange stukken tekst zich gemakkelijker laten lezen wanneer ze gezet zijn in een lettertype met schreven. Misschien zijn het de schreven zelf die het oog van de ene letter naar de andere leiden, zodat de letters automatisch tot woorden gevormd worden. “Schreefjes zorgen in de regel voor een constante lijn, die het voortrennende oog een houvast geeft” (Roomer, 1987). Aaker en Myers (1987) verklaren dit als volgt : “Serifs exist for a purpose. They help the eye to pick up the shape of the letter” . Misschien speelt ook het subtiele contrast tussen dik en dun, dat ontbreekt bij de meeste schreefloze lettertypen, een rol. Misschien zijn het de gematigde verhoudingen tussen x-hoogte en kapitaalhoogte (tussen de romp van de onderkastletters en de hoogte van de kapitalen (kapitalen) of de stokken van de onderkastetters). Bij schreefloze lettertypen is de x-hoogte meestal relatief groter.

TEKST GEZET IN KAPITALEN LEEST HEEL MOEILIJK. JE HEBT DE NEIGING DE LETTERS TE SPELLEN. BOVEDIEN IS HET NET ALSOF JE TEGEN DE LEZER AAN HET ROEPEN BENT! Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

LEESBAAR en HERKENBAAR

Zusje ZUSJE Mamma MAMMA

Kapitalen of onderkast? DD Tekst volledig in kapitalen (hoofdletters) is moeilijker te lezen dan tekst in onderkastletters. We lezen niet letter voor letter; we lezen in woordgroepen. Als we een woord zien staan, spreken we dat toch niet letter voor letter uit? Neen, we kijken naar het woord,

U merkt hoe we verschillende woorden van elkaar kunnen onderscheiden op basis van de vorm van het woordbeeld, zolang tenminste onderkastletters gebruikt worden. Als kapitalen worden gebruikt, hebben alle woorden dezelfde vorm.

herkennen het, en gaan door naar het volgende. De vorm van een woord speelt een belangrijke rol bij de herkenning ervan. Als een woord echter geheel in kapitalen is gezet, is de vorm van het woord rechthoekig en moeten we wel naar de letters kijken. Tekst volledig in kapitalen is dus moeilijker te lezen, maar soms is het rechthoekige woordbeeld precies wat we willen. Als dat in gegeven omstandigheden de beste keus lijkt, hoeft u er niet voor terug te schrikken. Zolang u zich maar realiseert dat u een stukje leesbaarheid opoffert voor een stukje vormgeving. Soms kan dat een goede keuze zijn. Houd bij deze beslissing goed rekening met het doel van uw document. Als de leesbaarheid van de tekst echt belangrijk is, zoals bij langere stukken tekst (in het geval van tekst in kapitalen: meer dan tien woorden), of wanneer u wilt dat de lezer snel door de tekst kan lopen, zoals bij kopjes in een catalogus, een onderdelenlijst, telefoonboek, adressenlijst of een inhoudsopgave, kunt u de tekst beter niet volledig in kapitalen zetten.

Deze tekst is niet leesbaar Deze tekst is al beter leesbaar

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

LEESBAAR en HERKENBAAR

Negatieve, lichte en zware letters DD Witte letters op een donkere achtergrond (negatief) geven de

Deze tekst is nauwelijks leesbaar omdat hij gezet is in een script of handgeschreven letter. Gebruik scripten daarom altijd voor korte stukken tekst. Ook een cursief gezette tekst vertraagt het lezen. gebruik cursieven enkel voor citaten, onderschriften of kortere stukken tekst.

indruk kleiner te zijn dan zwarte letters op een witte achtergrond. Ter compensatie kunt u een iets zwaarder lettertype gebruiken of een enigszins groter formaat kiezen. Dezelfde richtlijnen gelden voor tekst die wordt uitgespaard uit een afbeelding. Op het scherm ziet het er allemaal prachtig uit, maar op het moment dat de inkt terecht komt op het absorberende papier wordt het arme, delicate lettertype op brute wijze mishandeld. Zorg ervoor dat uw werk geen slechte indruk maakt door rekening te houden met de beperkingen van het reproductieproces. Extra vette tekst en extra lichte tekst zijn ook minder leesbaar dan tekst met een normale dikte. Als u gebruik maakt van extra vette of lichte tekst moet u ter compensatie wat maatregelen nemen. U kunt extra ruimte tussen de letters en tussen de regels toevoegen of een iets groter of kleiner formaat kiezen. Uw ogen zien wel welke aanpassingen nodig zijn. Cursief en scripten zijn in het algemeen moeilijk te lezen door de gedrongen spatiĂŤring, de haaltjes, de helling en de overeenkomst met handgeschreven vormen. Gebruik ze niet voor lange stukken tekst, want niemand zal het willen lezen. U kunt de leesbaarheid op volgende manieren zo groot mogelijk maken:

uuVerbeter letter- en woordspatiĂŤring. uuVergroot de interlinie. uuHoud de regels wat korter dan gemiddeld. uuZet alleen in het negatief wanneer het lettercorps voldoende groot is.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

HERKENBAARHEID Herkenbaarheid is de mate waarin een korte tekst, zoals een kop, opschrift of informatiebordje onmiddellijk herkenbaar is. Er is uitgebreid onderzoek gedaan welke factoren invloed hebben op de verschillende aspecten van het lezen, zoals de leessnelheid, het opnemen van de informatie, de herkenbaarheid van de lettervormen, enzovoort. Interessant is dat uit deze onderzoeken blijkt dat in onze cultuur lettertypen met schreven gemakkelijker te lezen zijn wanneer het gaat om grote hoeveelheden tekst, maar dat lettertypen zonder schreven gemakkelijker te herkennen zijn wanneer het gaat om korte tekstuitingen. Schreefloze letters zijn meestal direct en duidelijk, zonder schreven die de letters onnodig van extra franje voorzien. Tijdens het lezen van langere teksten helpen diezelfde schreven ons echter kennelijk bij het volgen van de regels. Nogmaals, we lezen niet letter voor letter. We zien een woord of woordgroep in één keer, en onze hersenen verwerken dit als één geheel. Als de herkenbaarheid van de tekst niet optimaal is, kost het ons wat meer tijd om deze te lezen. Soms gaat het maar om een fractie van een seconde en soms kan het een behoorlijke extra inspanning kosten. Het kan echter grote gevolgen hebben voor de mate waarin de boodschap wordt opgenomen of genegeerd. De herkenbaarheid van de tekst (in tegenstelling tot de leesbaarheid ervan) is belangrijk in situaties waarin mensen in één oogop-

IS DIT LEESBAAR?

Is dit leesbaar? De stokletters zijn belangrijker voor de herkenbaarheid en de leesbaarheid van het letterontwerp dan met de staartletters. Het volgende experiment maakt dat snel duidelijk:

uuDek de regel voor de helft af, zodat de halve x-hoogte aan de onderzijde is afgedekt.

uunu is de betekenis van de woorden gemakkelijk te achterhalen uudoe hetzelfde, maar dek nu de bovenkant van de regel af: uuprobeer nu de regel nog eens te lezen uuAls de bovenzijde van de letter is afgedekt, is het zeer veel moeilijker de regel nog te lezen, eigenlijk kan er slechts naar worden geraden.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

LEESBAAR en HERKENBAAR

slag tekst moeten herkennen, zoals bij het snel doorbladeren van pagina’s, het lezen van informatieborden of het raadplegen van een catalogus of adressenlijst. In een nieuwsbrief is het bijvoorbeeld belangrijk dat de koppen echt van de pagina springen, zodat het oog van de lezer ze niet kan missen. Bij een onderdelenlijst moet de lezer in staat kunnen zijn de ogen langs de lijst te laten gaan, en toch de namen van de onderdelen in zich op te nemen. In een inhoudsopgave moet een lezer zonder moeite door de inhoud kunnen lopen. De waarschuwingsborden ”Attentie” en “Gevaar” en alle borden boven de snelweg moeten in één oogopslag gelezen kunnen worden.

Wat is de boodschap? DD Hou rekening met het volgende bij de lettertypekeuze:

Je moet je altijd bewust zijn van de woorden zelf.. Sommige woor-

we lezen niet woord per woord of letter per letter maar onze ogen

den, zoals ”Solden”, kunnen waarschijnlijk in elk willekeurig letter-

herkennen groepjes van woorden in een fractie van een seconde.

type gezet worden. De lezer wet meteen wat er aan de hand is.

Tijdens het lezen maken onze ogen sprongetjes, de zgn saccades.

Als je naam niet zo vaak voorkomt, kun je deze op je visitekaartje

Binnen de regel springen onze ogen terug om te controleren of we

beter niet in een lettertype laten zetten dat moeilijk te lezen is. Bij

alles wat we reeds gelezen hebben ook begrijpen. Dit noemen we

lange of vreemde woorden, of woorden die buitengewoon belangrijk

de regressiebeweging. Lezen is een ritmische bezigheid.

zijn, moet je erop letten dat een goed leesbare letter gebruikt wordt.

Een goede tekststructuur en layout helpen daarbij. De regellengte speelt ook een belangrijke rol. Gemiddeld moet een

Niet alle schreefloze lettertypen zijn optimaal herkenbaar.

regel 6 tot 12 woorden bevatten. Zeer korte regels van 1 of 2 oog-

Eén van de sleutels tot goede herkenbaarheid is de duidelijkheid

fixaties vermoeien tijdens het lezen. Bij te lange regels moet de lezer

van de lettervormen, of de mate waarin de ene letter van de andere

teveel informatie in één keer verwerken.

is te onderscheiden.

Om de herkenbaarheid van verkeersignalisatie te testen, worden soms proefopstellingen gemaak zoals hieronder waar met andere lettertypes en kleuren het rechterbord beter scoorde op herkenbaarheid dan het linkerbord. Hiernaast het resultaat van een herkenbaarheidstest met 2 lettertypes overdag (rechts) en 's nachts (links).

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

LEESBAAR en HERKENBAAR

Bij het lettertype Hobo kennen de staartletters bijvoorbeeld geen staarten (zie het voorbeeld hieronder). Dit kan in sommige gevallen precies zijn wat u wilt, maar het komt niet overeen met wat we gewend zijn. De herkenbaarheid van de tekst neemt hierdoor af.

The quick brown fox jumps over the lazy dog De herkenbaarheid wordt bepaald door de mate waarin de lettervormen onmiddellijk te herkennen zijn. Als de letters een afwijkende vorm hebben, herkennen we ze niet meteen.

Grote of kleine x-hoogte DD Een uitzonderlijk grote x-hoogte vermindert de herkenbaarheid. Bij sommige lettertypen is de x-hoogte zo groot dat de “n” nauwelijks van een “h” is te onderscheiden. Een uitzonderlijk kleine x-hoogte schaadt de herkenbaarheid eveneens. De romp van de letters staat dan niet in verhouding met de hoogte van de kapitalen, en de ogen ervaren dit als storend en daarnaast lijken de letters gewoon veel kleiner te zijn.

“Ik verheug me in zijn aanwezigheid” William Shakespeare

Herkenbaarheid speelt een grote rol bij winkelreclame, affichage, advertising, signalisatie, huisstijlâ&#x20AC;Ś.

LEESBAAR en HERKENBAAR

U ziet dat er nauwelijks verschil is tussen de “n” en de“h” en tussen de “i” en de “l” in William Het gebruikte lettertype is Antique Olive Roman

“Hercules kon zijn eigen hersens niet inslaan, want die had hij niet” Dit lettertype is erg fraai en bijzonder, maar toch niet optimaal herkenbaar. Het gebruikte lettertype is Bernhard Modern.

Dikte en proportie DD Extra vette tekst en extra dunne tekst is minder goed herkenbaar. Een goede, stevige, vette letter, zolang deze niet extra vet of versmald is, kan de herkenbaarbeid verbeteren door een contrast te bieden met de rest van de tekst. Voor koppen is een vette letter heel geschikt, omdat door het

Niet proportioneel

Proportioneel

contrast de tekst eruit springt in vergelijking met de grijze omringende tekst. Maar hoe ervaart u bijvoorbeeld het lezen van zelfs deze korte alinea in een extra vet lettertype? Een niet-proportioneel lettertype (zoals Courier) heeft tussen de letters overal evenveel wit, waardoor de tekst moeilijk leest. Je ogen moeten zich steeds aanpassen aan de verschillen in spatiëring.

D Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN Kenmerken goed lettertype DD Omdat bijna elk drukwerk een stuk tekst bevat of toch minstens

Een goed lettertype moet er mooi uitzien, moet aangepast zijn aan

enkele woorden, is het kiezen van een geschikt lettertype van groot

het drukwerk en moet klemtonen leggen. Maar bovenal moet een

belang. Het lettertype bepaalt samen met de layout, de gebruikte

lettertype goed leesbaar zijn.

illustraties en de kleuren het algemeen uiterlijk van het uiteindelijke drukwerk. Hoewel een goed lettertype geen compensatie kan bieden voor een slechte titel, een slecht geschreven tekst of slecht gekozen

Het kiezen van een lettertype is vooral functioneel. Het doel van de leesbaarheid is de woorden zo duidelijk mogelijk overbrengen. Omdat lezen een relatief ingewikkelde activiteit is, moet het let-

illustraties, wordt het toch in staat geacht om interesse op te wekken

tertype het perceptueel proces zo gemakkelijk mogelijk maken. Als

en de aandacht van de lezer voor het drukwerk te trekken.

het lettertype té moeilijk te lezen is, hebben lezers al zeer snel de neiging om de bladzijde om te slaan of het drukwerk opzij te leggen. Of zoals Ogilvy het stelt: “een goede typografie helpt de mensen een advertentie te lezen; een slechte typografie weerhoudt hen daarvan” (Ogilvy, 1986). Een lettertype moet passen bij het product waarvoor reclame gemaakt wordt. Sommige lettertypes suggereren kracht en manne-

BALLETGROEP

Bouwonderneming

lijkheid, andere geven een gevoel van subtiliteit en vrouwelijkheid. Een bepaald lettertype kan luxe uitstralen, of kan gewoon zeggen: “koopje”. Het is duidelijk dat een “ouderwets” lettertype niet kan gebruikt worden in een advertentie voor een hightech product. Goed gebruik van een zorgvuldig gekozen lettertype verbetert het uitzicht van het drukwerk, wat de effectiviteit enkel ten goede kan komen.

Opvallend gebruik van typografie in het tijdschrift Esquire. De typografie speelt een grote rol in de herkenbaarheid van het blad.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Het lettertype moet in harmonie zijn met het product, de “geest” van het drukwerk en de gebruikte illustraties. De veiligste en gemakkelijkste manier om harmonie te bekomen is het gebruiken van één lettertype doorheen het drukwerk. De combinatie van verschillende lettertypes kan echter mooie en tevens effectieve contrasten opleveren. Er moet evenwel voor gezorgd worden dat niet té veel verschillende types en groottes van letters door elkaar gebruikt worden (zie verder). Lettertypes kunnen vrouwelijk en dus delicaat (bijvoorbeeld script letters) of mannelijk en ruwer (bijvoorbeeld vette letters) overkomen. “Er bestaan ook koude en warme, formele (bijvoorbeeld Gothic) en informele (italics bijvoorbeeld, zijn iets minder formeel dan rechte letters), elegante, dramatische of gewoon neutrale lettertypes” (Hepner, 1964). Lettertypes kunnen een goedkope, dure, exclusieve, krachtige , zwakke, oude of moderne indruk nalaten bij de lezer. Stanley (1964) stelt wel dat er grenzen zijn aan het vermogen van lettertypes om emoties op te roepen; de relatie met het betrokken idee dat het lettertype moet uitdrukken is heel belangrijk. Ook de achtergrond en ervaring van de lezer is van belang ; wat voor mensen uit een bepaalde cultuur als ouderwets overkomt, kan heel normaal lijken voor anderen.

GROOT KLEIN

Schreef

VET ultra mager

Schreefloos

KAPITAAL onderkast Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

LETTERKEUZE Soms worden lettertypes door verschillende fabrikanten

Een letter kiezen is meer dan alleen maar een lettercatalogus

uitgebracht. Ga er niet vanuit dat ze exact gelijk zijn, soms zitten

raadplegen en daaruit een â&#x20AC;&#x153;leukeâ&#x20AC;? letter te plukken.

er minieme verschillen in, met tekstverloop tot gevolg.

Bij het kiezen van een letter houden we rekening met o.a.:

uugradatie; uucorps; uueigenschappen van de letter; uuonderwerp en doelgroep; uusoort en kleur van papier; uudruktechniek; uusmaak en trend; uubeschikbare lettertypes.

Te vette of te magere lettertypes lezen niet goed voor veel tekst. Te vette of te magere lettertypes lezen niet goedteks voor veel tekst.

Gradatie DD Als we zwarte letters op een witte ondergrond drukken zijn zowel magere als vette letters minder goed leesbaar. Een vette letter vermoeit sneller en een mager type heeft een te gering lichtdonker contrast. Voor lange teksten is de normale gradatie (roman, book) aan te bevelen. Cursief gezette teksten werken vertragend bij lange teksten. Cursieven zijn wel goed bruikbaar voor accentuering van een tekst.

Corps DD Sommige letters in hetzelfde corps geven een groter of kleiner letterbeeld dan andere letters. Versmalde of verbrede lettertypes zijn niet geschikt voor veel broodtekst. De letter moet de juiste grootte hebben ten opzichte van de leesafstand. Bij een normale leesafstand van 40 cm is een corps 10 goed leesbaar, corps 8 is dan al te klein.

Opvallende posters met sterk kleurcontrast en verschillende lettertypes en gradaties..

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Opdat men voldoende woorden ineens zou kunnen bevatten, dient de letter eveneens de juiste grootte te hebben ten opzichte van de kleur, het papieroppervlak en het licht waarbij men leest.

Onderwerp en doelgroep DD Elke letter heeft een eigen uitstraling. Het ene lettertype zal zich beter voor een onderwerp lenen dan een andere. Voor de affiche van een balletvoorstelling gebruiken we geen zware letter maar een “lichtvoetige”.

Papiersoort DD De eigenschappen van het te bedrukken materiaal zijn grotendeels bepalend voor de letterweergave. Vooral het papieroppervlak speelt een grote rol. Op gladde papiersoorten zal een heel fijne schreefletter zuiver geKrantenâîer slorpt veel inkt op. Niet elk lettertype is geschikt om gedrukt te worden op dit papier.

drukt worden. Op ruwe papiersoorten, zoals krantenpapier vloeit de inkt uit en gaan de fijne details verloren. De helderheidsgraad van papier is ook van belang. Krantenpapier is niet zuiver wit, gladde papiersoorten zijn dat wel, maar kunnen teveel reflecteren. Een vette letter op een gestreken papier toont vetter dan op een offsetpapier.

Druktechniek DD Offset en diepdruk stellen meestal geen problemen voor de zuivere reproductie van de letter. Zeefdruk en flexodruk hebben hun beperkingen.

Hoofdtitel in TheSans Extra bold

Deze tekst is gezet in harmontie. Zowel de titel, de ondertitel als de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit dezelfde familie, nl. TheSans.

Ondertitel in TheSans Bold

Broodtekst in TheSans extra light Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea plaborendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus. Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?

De lettertypes die hier gebruikt werden conflicteren met elkaar. De titel, de ondertitel en de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit verschillende families die sterk op elkaar lijken.

Hoofdtitel in TheSans Extra bold Ondertitel in AbsaraSans TF Bold Broodtekst in Meta Normal. Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea plaborendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus. Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?

Hoofdtitel in Dax Black Ondertitel in DIN Medium Broodtekst in ITC Berkeley Oldstyle Book. Tem res etur ratem accum ut ab in re perum ea plaborendus ne recum aut fugit vellit, sitatem eos andelentintNe re volendae latur amet rest magname excest facero incid ut aut quia volor re quaeptae dus. Nam dolupta tibus. Igendan dipsam que archilluptas maximpo rruptatur modignatur?

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

De lettertypes die hier gebruikt werden contrasteren met elkaar. De titel, de ondertitel en de broodtekst zijn in gezet in lettertypes uit verschillende families die sterk verschillen.

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

LETTERS COMBINEREN Letters zijn de bouwstenen van het drukwerk. Soms is het aangewezen meer dan één lettertype te gebruiken. Maar hoe geraakt men wijs uit het grote aanbod aan fonts en hoe kunnen we verschillende lettertypes met elkaar combineren? De gemiddelde DTP-er heeft nl. meer fonts ter beschikking dan de vroegere loodzetterij. De keuze is dan ook veel moeilijker geworden. Letters (en dus verschillende lettertypes) op de pagina zijn in harmonie, in conflict of in contrast met elkaar.

Harmonie DD krijgen we wanneer we lettersoorten van hetzelfde lettertype combineren (bv. vet en mager). Een ontwerp is harmonieus opgebouwd als we één lettertype gebruiken en slechts variaties aanbrengen door bv. gebruik te maken van een groter corps of een cursiefversie om elementen van elkaar te onderscheiden.

Conflict DD krijgen we wanneer we lettertypes combineren die te sterk op elkaar gelijken. Deze gelijkenissen werken storend omdat er noch harmonie noch contrast is. De letters zijn niet echt gelijk maar verschillen ook niet echt van elkaar. De lezer ervaart dit als een fout.

Bij de verpakking voor vloeistof voor contactlenzen gebruikte de vormgever verschillende corpsgrootte om de doos te doen opvallen.

Contrast DD krijgen we als we lettertypes die sterk van elkaar afwijken bij elkaar plaatsen. Sterke contrasten zijn aantrekkelijk en trekken de

Hier volgen een paar voorbeelden van goede en slechte lettercom-

smalle letters gaan goed samen met ronde, brede letters. Fonts

binaties die kunnen gebruikt worden bij de keuze van lettertypes:

die te sterk in vorm en structuur overeenkomen, zoals Times New

Wanneer u verschillende fonts met elkaar combineert moet het

Roman en Garamond, gaan niet samen.

eerste font naar vorm verschillen van het tweede, derde,... Lange,

Bickham Script Dorchester Script

Bickham Script

UNIVERS

Reporter Cascade Script

Callisch Script

Times New Roman Garamond

HELVETICA Times New Roman

Deze fonts lijken te sterk op elkaar. Ze gaan niet samen.

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

HELVETICA

Deze lettertypes passen wel bij elkaar. Er is een sterk contrast:

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

aandacht. Door contrasterende lettertypes door elkaar te gebruiken, leert u omgaan met contrast.

Bickham Script Cut-up

KEUZE-ELEMENTEN Corpsgrootte DD Het is heel eenvoudig contrast te bekomen door corpsen met elkaar te combineren. Men plaatst een groot corps t.o.v. een klein. Om het contrast te laten werken moet het verschil echter groot genoeg zijn; een combinatie van een corps 12 met een corps 14 is dus uit den boze. Het verschil is niet groot genoeg en de lezer denkt dat er een

Helvetica

Cut-up Te grote verschillen zijn ook niet goed. Een script combineren met een grungy type lukt niet. Hoe opvallender het tweede font, hoe neutraler het eerste moet zijn.

fout gezet werd.

Gewicht DD Het gewicht van een letter refereert naar de lijndikte waaruit de letter getekend is. We onderscheiden ultra-mager, mager, romein, halfvet, vet en extra-vet. Net zoals bij contrast moet de combinatie van verschillende gewichten voldoende opvallen. Een romein gezette tekst gecombineerd met een halfvette onderkop contrasteert niet genoeg.

Structuur DD De structuur van een letter verwijst de manier waarop ze is opgebouwd. Zo zijn er letters met een groot dikdun-contrast. Bij andere types zijn de letterdelen allemaal even dik. Het beste resultaat bereikt u als u twee of meer lettertypes combineert die een duidelijk verschillende structuur hebben.

Een lettertype dat past bij het karakter van het product en contrasteert met de zwartwit fotografie van Johan Vanfleeteren

Vet en mager contrasteren in de titel van deze newsletter

Een â&#x20AC;&#x153; lichtâ&#x20AC;?en vrouwelijk lettertype, passend bij het onderwerp.

101

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Ben je echt niet zeker welke types bij elkaar passen, probeer dan deze tip eens uit: combineer steeds een schreefletter met een schreefloze letter. Schreefletters hebben praktisch altijd een opvallende dikdunverhouding, terwijl schreefloze letters “monoweight” zijn. Maar opgelet, contrast door structuur is vaak niet sterk genoeg. Je moet het verschil benadrukken door twee andere contrasten te combineren zoals corps en gewicht.

Contrast in grootte, richting en kleur bij de vormgeving van een bladhoofd.

Vorm DD Hoe een letter getekend werd, bepaalt de vorm. Een kapitaalletter “G” heeft dezelfde structuur als een onderkastletter “g” in dezelfde familie. De vorm is echter verschillend. Kapitaalletters zijn allemaal even hoog, dat maakt ze moeilijk leesbaar. Bij een regel of een tekst gezet in kapitalen, worden we door de vorm van de kapitaal gedwongen letter voor letter te lezen. Vormcontrasten bereiken we door kapitalen tegenover onderkasten te plaatsen. Combineer dit contrast met een ander contrast zoals gewicht en corps om het geheel te versterken.

Richting DD Een woord of een zin kan in een bepaalde richting gezet worden om het te doen opvallen van de rest van de tekst. Een tekst die schuin naar boven gezet wordt straat positieve energie uit. Schuin naar onder gezet wordt het negatief. Titels kunnen we ook vertikaal plaatsen om de impact te vergroten.

Filmaffiche met een optimaal gebruik van contrast in typografie en kleur

Elk lettertype heeft zâ&#x20AC;&#x2122;n eigen grijswaarde. Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem digna alisl

Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem digna

irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero endrem vent luptat

alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero endrem

vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit nonsed tinciliqui elendiam ing

vent luptat vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit nonsed tin-

ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy nullut luptat illum dio

ciliqui elendiam ing ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy

odolorem iustrud dio commod do odo eros augait inci eros autetue rostrud

nullut luptat illum dio odolorem iustrud dio commod do odo eros augait

tatet alisim ipissi. Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit

inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi.

lut veliquam, quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum

Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,

er iustisi. Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am

quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum er iustisi.

accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat, conulla

Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am accum

oreetum

vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat, conulla oreetum

Adobe Garamond regular 8/10

Gill Sans regular 8/10

Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er

Os adit eu feugait loborer susto con velese ming eugait er sit utem

sit utem digna alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum

digna alisl irit ad ex ex endre do con vel ute eum zzrilisl dolorpero

zzrilisl dolorpero endrem vent luptat vercip ent volor in ea

endrem vent luptat vercip ent volor in ea facil ulla con hent do odit

facil ulla con hent do odit nonsed tinciliqui elendiam ing

nonsed tinciliqui elendiam ing ero conullut at ullaore feugait lam in

ero conullut at ullaore feugait lam in henisi. Lummy nullut

henisi. Lummy nullut luptat illum dio odolorem iustrud dio commod

luptat illum dio odolorem iustrud dio commod do odo eros

do odo eros augait inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi.

augait inci eros autetue rostrud tatet alisim ipissi. Umsandre

Umsandre velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,

velit am essequisi. Ecte exer iusci tatum dignit lut veliquam,

quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum er ius-

quamet, si. Ugue do od min vullupt atuerat. Nit adipit pratum

tisi.Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in utpat et la am

er iustisi. Del dolore commodolorem ipit vulla consequam in

accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad magna feugait la aliquat,

utpat et la am accum vent veliquisi tin henis amet iure er ad

conulla oreetum

magna feugait la aliquat, conulla oreetum Bauer Bodoni roman 8/10

Ondernemersopleiding DTP â&#x2013; BASIS TYPOGRAFIE

ITC American Typewriter standaard regular 8/10

103

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

IC R H T G G I N N I T H IC R Kleur DD

Kleur werkt zeer contrasterend. Een tekst gezet in een mager lettertype met veel letterspatie en een grote interlinie geeft een heel licht grijsbeeld als resultaat. Combineer je dit met een vette scheefloze letter die iets aangespatieerd is, dan creëer je een zeer groot contrast. Dit is wenselijk om

KLEUR KLEUR KLEUR KLEUR

een pagina zonder illustraties of foto’s en gedrukt in zwart niet al te saai te doen overkomen. Hieronder vindt u een paar voorbeelden van lettertypes met verschillende grijswaarden. Om een goed idee te hebben wat de grijswaarde van het te kiezen lettertype is, gebruikt u een lettercatalogus. Daarin staan de verschillende fonts in een tekst gedrukt zodat u gemakkelijk kan vergelijken. Door enkele kleine ingrepen, zoals het vergroten of verkleinen van het corps of het aanpassen van het regeltransport kan men de “grijswaarde” van een tekst veranderen.

Kop of headline

Neen

Moet het een bepaalde sfeer oproepen ?

Neen

Wat is de boodschap ?

Hoe gebruik je het font ? Drukwerk

Welk medium ?

Beeldscherm

Veel tekst ? Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

105

Deze stroomdiagram helpt je bij de lettertypekeuze.

Gebruik een font dat opvalt of waarmee je

DISPLAY FONT

een "statement" wil maken.. Een uitgesproken font kan sfeer scheppen. Het mag er zelfs een beetje "over" zijn.

Angst Heavy

Mezz black DAX COMPACT Kies een niet te opvallend, goed leesbaar

TEKSTFONT

font geschikt voor veel tekst. De "Klassiekers mogen er dan wat oubollig uitzien (volgens sommigen); ze storen nooit, ze dringen zich niet op.

Adobe Caslon AbsaraSans

TheSerif Hier heb je minder keuze vanwege

SCHERMFONT

technische beperkingen. Zoek een font dat beter op het scherm "pakt" dan op drukwerk.

Neen Ja

Monaco

Meta Office

39 Univers

46 Univers

Univers

49 Univers

56 Univers

58 Univers

59 Univers

Univers

65 Univers

Univers

68 Univers

Univers

66 Univers

Univers

Univers Univers Univers

Univers

Het grid werd door Frutiger ontworpen om de keuze van het lettertype vergemakkelijken. Elke variant heeft een nummer gekregen. Lage nummers bovenaan in het grid zijn mager of light. Hogere nummers staan onderaan en geven de vette varianten weer. Zo kan je in één oogopslag zien welke varianten goed bij elkaar passen. Dit systeem wordt niet alleen bij Univers gebruikt maar ook o.a. bij Helvetica Neue, Avenir en Frutiger. Dezelfde nummers vind je ook terug bij de lettertypes in het tekstmenu van InDesign.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASIS TYPOGRAFIE

Adrian Frutiger (Unterseen, 24 mei 1928) is een Zwitserse letterontwerper. Hij is een van de meest prominente letterontwerpers van de twintigste eeuw, nog steeds toonaangevend in de digitale typografie in deze tijd; hij is meest bekend om zijn ontwerpen van de lettertypen Univers en Frutiger.

Het originele, getekende ontwerp van het lettertype Univers van Adrian Frutiger.

107

Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN

Het Univers-classificatiesyteem van Adrian Frutiger Univers is de naam van een schreefloos lettertype ontworpen door Adrian Frutiger in 1956. Zowel Univers als Helvetica, waar het soms mee wordt verward, zijn gebaseerd op de Akzidenz Grotesk uit 1896. Deze Zwitserse lettertypen spelen een belangrijke rol in het grafisch ontwerp. De verschillende dikten en de variaties binnen de lettertypefamilie Univers worden aangegeven met nummer in plaats van namen, een systeem dat Frutiger ook toepast in zijn andere ontwerpen. Frutiger voorzag de uitgebreide lettertypefamilie van veelvoudige breedten en dikten die toch een eenduidige uitdrukking kennen. De Univers lettertypefamilie bestaat uit 14 dikten en 14 corresponderende cursieve dikten, plus 16 varianten met Midden-Europese en cyrillische karaktersets. In 1997 bewerkte Frutiger in samenwerking met Linotype de gehele Univers familie: de Linotype Univers. Univers werd onder meer uitgebreid met meer extreme dikten zoals Ultra Light en Extended Heavy (Bron: Wikipidea).

Helvetica Neue 27 Ultra light condensed Het nummeringssysteem van Frutiger vind je ook terug in het lettertypemenu van InDesign en in de lettertypebeheerprograma's zoals Suitcase

Helvetica Neue 37 Thin condensed Helvetica Neue 45 light Helvetica Neue 55 Roman Helvetica Neue 66 Medium italic Helvetica Neue 75 Bold