inkijkexemplaar Werkmap Aardrijkskunde 4: Doorstroom

RKMAP

Kristine Jacobs, Katrien Slegers

AARDRIJKSKUNDE Doorstroom WE RKMAP AARDRIJKSKUNDE Doorstroom

Kristine Jacobs, Katrien Slegers

Concept en lay-out: Diligentia Uitgeverij Verantwoording beeldmateriaal

Alle grafiek en schema’s, tabellen, illustraties: Diligentia Uitgeverij Our World in Data (CC BY 4.0), PopulationPyramid (CC BY 3.0 IGO), GAPMINDER.ORG (CC-BY LICENSE)

Schema's: Diligentia Uitgeverij Het overzichtsschema is gebaseerd op het schema van Manuel Sintubin, zoals weergegeven in het leerplan aardrijkskunde KOV. Foto’s: Shutterstock en beeldarchief Diligentia Uitgeverij Digitaal boek, video's, animaties en modules: e-ducate.me

1ste druk 2022

© 2022 Diligentia Uitgeverij bvba Wondelgem

Wettelijk Depot D/2022/0067/6 ISBN 978 94 64205 07 7

NUR 126 -128

Werkmap Aardrijkskunde 4 - Doorstroom Leerwerkboek conform de nieuwe leerplannen 2021 Auteurs: Kristine Jacobs en Katrien Slegers

Verantwoordelijke uitgever: Diligentia Uitgeverij, Industrieweg 122 A5 9032 Wondelgem, België www.diligentia-uitgeverij.be Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.

Bij de samenstelling van Werkmap Aardrijkskunde 4 - Doorstroom hebben wij beeldmateriaal ontleend waarvan wij de bron niet hebben kunnen achterhalen. Mogelijke rechthebbenden kunnen zich tot de uitgever wenden.

b Hoe pakt Rotterdam de emissie aan?

WIST JE DAT De kostprijs van klimaatverandering

Online materiaal

Tussen 1980 en 2020 zijn er in de EU meer dan 138 000 mensen overleden als gevolg van extreme weersomstandigheden en klimaatverschijnselen. Duitsland, Frankrijk en Italië werden het hardst getroffen. De financiële verliezen als gevolg van extreme weersomstandigheden en klimaatverschijnselen liepen in de 27 lidstaten in de afgelopen 40 jaar op tot meer dan € 487 miljard. De totale kosten waren het hoogst in Duitsland, Italië en Frankrijk. Denemarken, Oostenrijk en Luxem burg hadden het grootste verlies per hoofd van de bevolking.

Begrip

De economische kosten als gevolg van overstroomde rivieren in Europa bedragen gemiddeld meer dan 5 miljard euro per jaar.

AARDRIJKSKUNDE Doorstroom

Jacobs, Katrien Slegers

Onderzoeksvraag

Hier wordt een vraag gesteld over een te onderzoeken onderwerp.

Opgaven

Onderzoeken worden uitgevoerd met behulp van vragen, taken, oefeningen ...

1 Grenzen aan onze planeet?

Weet je dit nog?

Opdrachten worden vaak vergezeld van digitaal materiaal dat je kunt raadplegen via e-ducate.me

Bosbranden veroorzaken jaarlijks ongeveer 2 miljard euro aan economische schade.

De VN schatten de kosten van klimaatadaptatie op ongeveer 300 miljard dollar per jaar in 2030. Dat geld moet vooral door rijkere landen op tafel moet worden gelegd om de problemen op te lossen.

Schattingen geven aan dat – als er niets aan gedaan wordt – klimaatverandering de wereldeconomie de komende 50 jaar 178 biljoen (1012) dollar zou kunnen kosten.

De omschrijving van een vakterm als hij de eerste keer voorkomt.

1 Welke maatregelen moeten we wereldwijd nemen om onder 1,5 °C opwarming, de ondergrens van het klimaatakkoord van Parijs, te blijven?

Besluit Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek als besluit.

We moeten de netto-uitstoot van CO₂ stoppen tegen 2050 om onder de ondergrens te blijven.

2 Wanneer denkt men dat de gemiddelde stijging van van 1,5 °C t.o.v. het gemiddelde van 1850-1900 bereikt zal zijn?

Terugblik

onde z oeksv aag

Terugblik Hoe verliep mijn leerproces?

2

1-2 Aantonen dat de landbouw kan helpen bij het verduurzamen van de wereld

aanduiden.

1-2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame landbouwbeoordelen.

2 Aantonen dat de energietransitie bijdraagt aan het verduurzamen van de wereld

wereld

verbruik beoordelen.

2 Aantonen dat een circulaire economie bijdraagt aan het verduurzamen van de De rol van de technologie in de transitie naar duurzaam energie- en grondsto en-

2 Aantonen dat steden een belangrijke rol spelen in het verduurzamen van de wereld

2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame stedenbeoordelen.

2 Aantonen dat technologieën de stralingsbalans kunnen beïnvloeden.

2 Zelf duurzame voorstellenformuleren.

2 Een onderbouwde mening geven of een technologie al dan niet duurzaam is

Dit deel bondig samenvatten.

Dit deel schematisch voorstellen.

Het systeem aarde biedt kansen aan de mens.

Vorig jaar leerde je dat de vroege mens zich wereldwijd kon gaan vestigen.

Wat maakte deze globale spreiding mogelijk? klimaatstabilisatie Klik op de link in e-ducate.me om de gemiddelde wereldtemperatuur gedurende de laatste 65 miljoen jaar te bekijken.

Vraag Waar liggen de grenzen van onze planeet? 1

Vorig jaar zagen we in het onderwerp bevolkingsspreiding dat de aarde verschillende periodes van ingrij pende veranderingen heeft meegemaakt. De planeet kende sinds ongeveer 8000 v.Chr. een redelijk stabiele periode. In de dooitijd van de laatste ijstijd steeg het zeeniveau tot het huidige niveau en de gemiddelde wereldtemperatuur tot het huidige stabiele peil. Het zelfregulerend vermogen van de aarde hield ook de beschikbaarheid van water, de koolstofkringloop, stikstofkringloop en andere kringlopen redelijk stabiel. Jagers-verzamelaars uit vroege nederzettingen zochten waterrijke gebieden op langs de grote stromen: de Nijl, Tigris, Eufraat in het Nabije Oosten, de Indus in Indië en aan de Gele Rivier in China. Daar ontstonden de eerste grote landbouwsamenlevingen. Het stabiele klimaat gaf en geeft de mens de kans om te evolu eren als economisch en sociaal wezen en verbruikt daarvoor overvloedig wat het systeem aarde te bieden heeft: lucht, water, planten, dieren, bodem, gesteenten ...

Jammer genoeg wordt datgene wat de Aarde biedt, steeds meer bedreigd door de mens. De mens oefent een zodanige invloed uit op het systeem aarde dat dit uit evenwicht dreigt te geraken. Enkele voorbeelden hiervan zal je in de volgende hoofdstukken bestuderen.

1 Bekijk de grafieken op Fig 3.2 (ook wel het hockeystickmodel genoemd). Welk patroon keert steeds terug?

De grafieken vertonen hetzelfde patroon: sinds de wereldbevolking in 1950 sterk toenam, is het gebruik van het systeem aarde ook sterk toegenomen.

Dat is afhankelijk van de broeikasgasuitstoot: geschat wordt tussen 2027 (bij een erg hoge broeikasgasuitstoot) en 2033 (wanneer we de broeikasgasuitstoot drastisch terugdringen).

3 Welke zijn de gevolgen van de opwarming tegen 2080 als de samenleving ten volle gebruik blijft maken van fossiele brandstoffen (het scenario met de hoogste broeikasgasuitstoot)?

Deelonderzoek Zelfstandig tot een besluit komen op een onderzoeksvraag.

Het kan dan 4,8 °C warmer worden dan het gemiddelde van 1850-1900 (er zit onzekerheid op deze schatting: de temperatuur kan zelfs oplopen tot meer dan 5 °C meer dan het gemiddelde van 1850-1900), met als gevolg dat plant- en diersoorten uitsterven, landbouwproductie vermindert, 12x meer mensen worden blootgesteld aan zware overstromingen, meer dan 38% van de bevolking minder hernieuwbaar grondwaterreserves heeft …

Deelonderzoek 1: Palmbomen op de Noordpool? ‘De zeven laatste jaren waren wereldwijd de zeven warmste ooit gemeten’. Zo stond te lezen in de media bij het begin van 2022. Sinds 1980 is elk decennium warmer dan het voorgaande. Volgens de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) zal die trend zich verderzetten.

1

In 2018 lanceerde klimaatwetenschapper Ed Hawkins de klimaatstrepen (warming stripes). Met deze gekleurde streepjescode kunnen de temperatuurveranderingen in eender welke regio gevolgd worden, jaar per jaar, gedurende de hele voorbije eeuw.

In 2009 lanceerde J. Rockström samen met een team van 28 internationale wetenschappers de resultaten van een onderzoek naar de processen die de stabiliteit en veerkracht van het systeem aarde reguleren. Het team maakte een inschatting waar de grens van deze processen ligt. Binnen deze negen grenzen kan de mens volgens het team duurzaam en veilig leven en zich verder ontwikkelen. Wanneer deze grenzen overschreden worden, vergroot het risico op plotse of onomkeerbare veranderingen aan onze omgeving. Er dreigt dan een 'point of no return', waardoor we in een toestand terechtkomen waarmee de mensheid nooit eerder gecon fronteerd is. De planeet redt zich wel, maar of de mens in die nieuwe toestand kan gedijen, is onzeker. Intussen worden de grenzen van Rockström in veel wetenschappelijke werken overgenomen en vormen ze een leidraad voor beleidsma kers en iedereen die de planeet een warm hart toedraagt. Het onderzoek van Rockström et. al. * en de update ervan in 2015 tonen aan dat de mens niet meer binnen de veilige zone van het systeem aarde leeft, maar verschillende grenzen reeds heeft overschreden.

z onder p r obleem met hulp v an boek of k lasgenoot met hulp v an lee r k r ac h t

luchtvervuiling

Interesse en Differentiatie

Na elk thema staan extra opdrachten die als uitbreiding of verdieping van de leer stof bedoeld zijn. Kruis het vakje aan als de opdracht effectief wordt uitgevoerd.

2.73 wereld reliëfkaart

Kaarten

2 Gletsjers worden weleens natuurlijke watertorens genoemd. Met welke problemen zal een groot deel van de wereldbevolking geconfronteerd worden als deze niet beschermd worden? tekort aan drinkwater voedselproductie komt in het gedrang stroomproductie wordt verhinderd omdat de waterkrachtcentrales over onvoldoende water beschikken om de stroomproductie te garanderen - verandering van ecosystemen OPDRACHT 19 Schets de nieuwe mogelijkheden voor de mens in het noordpoolgebied als gevolg van de klimaatverandering.

Thematische kaarten en referentiekaarten

1 Beantwoord de vragen met behulp van de tekst en de foto’s. a De mens vormt in het noordpoolgebied delen van een natuurlandschap om naar een cultuurland schap. Welke landschapselementen herken je?

Uitbouwen van een haven, mijnen, bedrijven b Typeer voor Groenland de relatie die bestaat tussen de bodem/ondergrond en het landgebruik industrie. Het is een verticale relatie die versterkend is omdat de grondstoffen het mogelijk maken om de industrie uit te bouwen.

Synthese

Een samenvatting van het bestudeerde thema en de plaats daarvan in het overkoepelend schema Zelftest

78 menselijke activiteit en klimaatverandering

Synthese De duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG’s) ontwikkeld door de Verenigde Naties, stippelen de weg uit om van de aarde een veilige en duurzame planeet te maken voor iedereen. De mens moet samen bouwen aan die sociale en rechtvaardige omgeving, zonder de planetaire grenzen te overschrijden. Technologieën kun nen een belangrijke rol spelen in de transitie naar de duurzame wereld. Aanpassingen en vernieuwingen in de landbouw kunnen de voedselproductie efficiënter maken en bodemdegradatie tegengaan. Op die manier kan er ruimte teruggegeven worden aan de natuur. Nieuwe technologieën kunnen ook helpen bij het vinden van methoden om tot een circulaire economie te komen en de energietransitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen te voltooien. Tot slot kunnen nieuwe technologieën ook ingezet worden om van steden leefbare en klimaatbestendige plaatsen te maken. Ieder van ons moet wel beseffen dat het gebruik van deze technologieën enkel maar het gewenste effect heeft als dit gepaard gaat met een (duurzame) men taliteitswijziging van de mens.

Our climate is changing - Why aren't we?

Kristine

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

klimaatmitigatie maatregelen om de verdere klimaatverandering door uitstoot van broeikasgassen te verminderen

Hi An

RM Al

Zelftest Test om na te gaan in welke mate de basis leerstof gekend is.

inhoud 1 De wereld om je heen

Basisbegrippen

Wereldreferentiekaart 12

Excursie 15

Overzichtsschema 22 1 Systeem aarde onder druk

Draagkracht van het systeem aarde

Druk op het systeem aarde 25

Groeiende voeten! 31

Groot, groter, grootst? 34

Interesse en Differentiatie 37 3 De

mens overschrijdt de grenzen van de

planeet

Grenzen aan onze planeet 47

De mens als geologische kracht 50

Interesse en Differentiatie 89 4 Over de grenzen van het klimaat

Het klimaat verandert 103

Mensen op de vlucht 150

Interesse en Differentiatie 161

Op weg naar een duurzame wereld 5 Leven binnen de grenzen van een duurzame wereld Duurzaam door het leven 183 ID Interesse en Differentiatie 201 6 Samen grenzen verleggen 1 De rol van technologie in een duurzame wereld 215 2 Meewerken aan een duurzame wereld 238 ID Interesse en Differentiatie 239 Begrippenlijst 254 Schema's 256

De mens maakt gebruik van de planeet aarde en grijpt voortdurend in op de werking van het systeem aarde. Op welke manieren dit gebeurt en met welke gevolgen, is de leerstof voor dit jaar. De basisbegrippen en basisvaardigheden die in voorgaande jaren aan bod kwamen, zijn de fundamenten waarop nu wordt voortgebouwd en die verder worden uitgediept.

Basisbegrippen

Weet je dit nog?

In de voorgaande jaren maakte je kennis met enkele basisbegrippen. Ze blijven belangrijk. Daarom frissen we ze eerst nog eens op.

1 Los dit kruiswoordraadsel op.

Horizontaal

1 alle levende organismen op aarde

2 het afbreken van gesteenten onder invloed van weer, klimaat of planten en dieren

4 het gemiddelde aantal inwoners in een gebied per km2

6 het lichtweerkaatsend vermogen van een oppervlak

8 een tot evenwicht gekomen leefgemeenschap, be staande uit levende en niet-levende elementen die op elkaar inwerken

10 het loskomen van delen van de aardkorst en transporte ren van het los materiaal

11 het verlaten van het geboorteland om zich in een ander land te vestigen

12 met veel inzet van arbeid en/of kapitaal

13 de gemiddelde toestand van de atmsofeer voor een lange duur en een groot gebied

14 beschrijft de processen waarbij water door het systeem aarde circuleert

17 de omschakeling, de herstructurering en het hergebruik van voornamelijk bestaande, afgeschreven gebouwen en terreinen, die daarvoor eventueel grondig moeten aangepast worden.

18 een deel van het aardoppervlak met een eigen uitzicht

Verticaal

1 de toe- of afname van de bevolking als gevolg van geboorten, overlijdens en migraties

3 de wereldwijde economische, politieke en culturele integratie, als gevolg van de wereldwijde productie en handel

4 het achteruitgaan van de kwaliteit van de bodem door erosie of uitspoeling

5 het gedeelte van de aarde dat bestaat uit gesteenten en mineralen

7 de bovenste laag van de grond waarin plantenwortels kunnen groeien

9 het verhuizen van mensen van de ene plek naar een andere 13 systemen dat meer koolstofhoudende verbindingen afgeeft dan ze opnemen gedurende een lange tijd 15 door deze losse ondergrond sijpelt water moeilijk in 16 een getal dat de levensverwachting, de scholings graad en de levenstandaard in een land weergeeft (afkorting)

2

Het systeem aarde bestaat uit vier sferen die in wisselwerking staan met elkaar.

a Benoem de sferen in de vier cirkels.

b Plaats volgende begrippen in het schema van het systeem aarde: neerslag - drinken - fotosynthese - transpiratie - bron van rivieren - vulkaanuitbarsting - langdurige koolstofopslag - ademhaling - verdamping - verwering - leefomgeving - kortgolvige straling - verwe ring en erosie

Determineer deze klimatogrammen, de groeimaanden en de overeenkomstige plantengroei.

La Rioja 29°25’S 66°51’W 506 m Argentinië

F M A M J J A S O N D

J F M A M J J A S O N D

4 Zoek volgende informatie op met je atlas.

De afstand in vogelvlucht tussen Dhaka en Kolkata (werk tot op 10 km nauwkeurig)

Het klimaat in Mumbai

Het vegetatietype (globale biomen) in Nairobi

De jaarneerslag in Jakarta

De temperatuur in juli in Moskou

De levensverwachting in Canada

Het sterftecijfer in Mali

De officiële landstaal in Nigeria Aandeel van de beroepsbevolking werk zaam in de tertiaire sector in Nieuw-Zee land

De Human Development Index in Bolivia

Toegang tot drinkbaar water in Myanmar

Wereldgradennet

a Zoek deze steden in de atlas. Noteer hun coördinaten.

Murcia Miami Quito Melbourne

b Plaats deze coördinaten op de wereldkaart met hun nummering.

Zoek daarna de naam van de stad.

- Duid de nulmeridiaan aan in groen.

- Duid de evenaar aan in rood.

6 Werken met ArcGIS Online.

a Maak een kaart met volgende lagen:

'satellietbeelden' als basiskaart

Aral_Sea (van de jaren 1974, 1989, 1999, 2004, 2009, 2015)

Rivers world Natural Earth

AralSeaWatershedDams

IrrigatedLandsInAralWatershed

AralSeaSources

•

• GlobalMethane EmissionsPerCapita2016

• Global Power Plants

• Map wild Fires

• Rice Yield

• Global Sea Level Rise 1Metre

• Change Precipitation 2050

• Change Temp2050

• Climate Models: 2040-2059 Analyses Low Emissions (RCP 2.6) - Precipitation

• Climate Models: 2040-2059 Analyses Low Emissions (RCP 2.6) - Temperature

• Climate Models: 2040-2059 Analyses Moderate Emissions (RCP 4.5) - Precipitation

• Climate Models: 2040-2059 Analyses Moderate Emissions (RCP 4.5) - Temperature

• Climate Models: 2040-2059 Analyses High Emissions (RCP 6.0) - Precipitation

• Climate Models: 2040-2059 Analyses High Emissions (RCP 6.0) - Temperature

b Schik de lagen: bovenaan de puntenlagen, daaronder de lijnenlagen en dan de vlakkenlagen.

c Markeer volgende plaatsen met een bladwijzer.

• mijn woonplaats

• mijn schoolgemeente

• Brussel

• Miami

• São Paulo

• Bangalore

• Moskou

• Mexico-Stad

• Aralmeer (zorg ervoor dat het Aralmeer en de stad Almaty in het kaartvenster zichtbaar zijn)

• Brugge

• Kaapstad

• La Paz (Bolivia)

• Saskatoo (Canada)

• Abadan (Iran)

d Bewaar je kaart onder de naam Klimaatverandering_Aralmeer voor verder gebruik tijdens het schooljaar.

Geregeld is er een opdracht die zelfstandig moet onderzocht en uitgevoerd worden. Gebruik daarvoor de (stappen)techniek van de OVUR-methode.

TECHNIEK OVUR-methode

1 Oriënteren: Wat moet ik doen?

• Wat is het doel van de opdracht?

• Waarover gaat het?

• In welke vorm moet het eindresultaat afgeleverd worden?

• Formuleer een onderzoeksvraag en een hypothese.

2 Voorbereiden: Hoe ga ik dit aanpakken?

• Verzamel gegevens en hulpmiddelen die bruikbaar zijn.

• Maak een werkplanning en bepaal de nodige tijd.

3 Uitvoeren: Ik werk het uit.

• Begin aan de concrete uitwerking in stappen en hou de tijd in de gaten.

• Zoek alternatieve oplossingen als een werkwijze vastloopt.

4 Reflecteren: Ik kijk het na.

• Is het gelukt om tot een resultaat te komen?

• Was de hypothese juist?

• Is het resultaat bevredigend of niet? Waarom? Wat kan er volgende keer beter?

• Kan deze werkwijze nog gebruikt worden? Bedenk wat je moet bijsturen.

2 Wereldreferentiekaart

Wanneer in de loop van het schooljaar een nieuwe regio wordt verkend, kan de wereldreferentiekaart aangevuld worden. Het is een manier om geleidelijk een mentale kaart op te bouwen die levenslang bijblijft en waaraan nieuwe gebeurtenissen kunnen worden gekoppeld. Lokaliseer de volgende landen, agglomeraties, reliëfeenheden en rivieren op de wereldreferentiekaart. Je leerkracht kan de lijsten laten aanvullen.

1 Brussel 11 São Paulo

2 Parijs 12 Rio de Janeiro 3 Londen 13 La Paz

4 Moskou 14 Sydney 5 Tokio 15 Niamey 6 Mexico-Stad 16 Beijing 7 Kaapstad 17 Jakarta 8 Shanghai 18 Dhaka 9 New York 19 10 Los Angeles 20

LETTER LAND

LETTER LAND

A België K Bolivia

B Frankrijk L Brazilië C Duitsland M Canada

D Verenigd Koninkrijk N Rusland E Verenigde Staten O Australië F China P Indonesië G Japan Q Bangladesh H India R Kazachstan I Zuid-Afrika S Soedan J Niger T

7 Link de actualiteit aan de leerstof.

Aardrijkskunde is niet weg te denken uit de actualiteit. Het volgen van nieuwsberichten helpt om de leerstof gemakkelijker te kunnen plaatsen en verwerken. Noteer hieronder de artikels uit de actualiteit die verband houden met de leerstof. Je vindt een sjabloon van de tabel hieronder op e-ducate.me

- Noteer de titel en verschijningsdatum.

- Onderlijn de kernwoorden in het artikel.

- Vat het artikel samen in enkele zinnen.

- Voeg het artikel toe of noteer de bron.

- Lokaliseer de besproken plaats op de wereldre ferentiekaart door het volgnummer op de kaart plaatsen.

3

Excursie: het landschap in de schoolomgeving

Het landschap verandert voortdurend, ook in onze eigen leefomgeving. De huidige omgeving van de school wordt onderzocht tijdens een excursie en we proberen te weten te komen hoe die door de jaren heen is veranderd.

Zorg voor een goede rolverdeling in de klas, zodat iedereen een taak heeft. Voorbeeld van een taakverdeling: organisator (route, opdrachten ...), verslaggever (vragen en antwoorden bijhouden), materiaalmeester (kaarten, meetinstrumenten), tijdbewaker.

3.1 Ter voorbereiding van de excursie

Noteer hier welke excursiepunten je zal bezoeken.

excursiepunt 1: excursiepunt 2: excursiepunt 3: excursiepunt 4:

Excursiepunt 1:

1 Onderzoek de omgeving van dit excursiepunt.

a Wat was de vroegere functie van deze locatie? Zoek op het internet. Je kunt o.a. gebruik maken van geopunt.be. Gebruik de reis-door-de-tijd-functie.

b Je beantwoordt de vorige vraag waarschijnlijk op basis van kaartmateriaal. Hoe kan je de vroegere functie van een gebied afleiden van een kaart? Waaraan merk je dat?

c Wat is de huidige functie van deze locatie? Zoek informatie op het internet.

d Zoek of en waarom deze site de laatste jaren in het nieuws is gekomen. Vul in de tabel de bronnen, datum en onderwerpen aan. Voeg de krantenartikels toe.

BRON DATUM

ONDERWERP

e Zoek foto’s van de vroegere invulling van deze site.

f Waarop wijzen je bevindingen?

2 Op welke manieren krijgt de gemeente ( ) te kampen met klimaatverandering? Zoek het antwoord via de link in e-ducate.me Bestudeer in het tabblad klimaat de evolutie van de temperatuur en de neerslag in deze gemeente. Vul aan met de passende cijfers.

TOESTAND NU 2050 2075 2100 gemiddelde jaartemperatuur gemiddelde zomertemperatuur gemiddelde wintertemperatuur totale jaarneerslag (mm/j) totale zomerneerslag (mm/j) totale winterneerslag (mm/j)

Besluit

3 Bestudeer in het tabblad droogte de evolutie van de droogte voor de schoolgemeente. Vul aan met de passende cijfers.

TOESTAND NU 2050 2075 2100 droogteduur (meteorologisch) aantal droge dagen per jaar relatief bodemvocht (%)

Besluit

4 Op welke manieren kan het gemeentebestuur zorgen voor meer water in de bodem en minder overlast bij overvloedige regenbuien?

5 Op welke manier kan het gemeentebestuur zorgen voor minder overlast door hitte?

6 Waaraan moet een leefomgeving voor jou voldoen om aangenaam en leefbaar te zijn?

7 Wat zijn duurzame bronnen van energie?

8 Print een kaart van de gemeente. Situeer de omgeving van de excursie op de kaart.

9 Print een detailkaart waarop de school en de excursiepunten staan. Stippel een veilige wandel-/fietsroute uit.

10 Stel onderzoeksvragen op op basis van de voorgaande informatie.

11 Stel enkele korte vragen op die kunnen gesteld worden aan voorbijgangers en die dienstig zijn om de onder zoeksvragen te beantwoorden.

3.2 De dag van de excursie

Zoek onderweg naar het excursiepunt een antwoord op de vragen. Maak zo mogelijk foto's. Respecteer de privacy van de bewoners.

1 Hoeveel windmolens tel je?

2 Hoeveel daken met zonnepanelen tel je?

3 Welke methodes tref je aan om regenwater te bufferen?

4 Wat doet de gemeente om … - gemotoriseerd verkeer uit het centrum te weren?

- het centrum aantrekkelijk te maken voor trage weggebruikers?

5 Let onderweg ook op het aantal oudere mensen tegenover het aandeel jonge mensen in het landschap (je klas uiteraard niet meegerekend). Er zijn meer oudere/jongere mensen in het straatbeeld.

Excursiepunt 1:

1 Welke veranderingen zijn er op deze plaats gebeurd? Duid ze aan op de luchtfoto’s. Markeer de plaatsen waar je nog restanten aantreft van de vroegere functie met groen.

2 Bekijk de omgeving en vul de kenmerken van de omgeving aan. Welke landschapsvormende lagen tref je aan?

aandeel bebouwde tegenover open (niet-bebouwde) ruimte.

hoog / laag Functies van de omgeving Weggebruikers

trage weggebruikers: veel / weinig personenwagens: veel / weinig openbaar vervoer: veel / weinig vrachtverkeer: veel / weinig

Geluidshinder veel / weinig geluidshinder Type omgeving stedelijk/landelijk Waar in de gemeente situeren we ons? centrum / rand / platteland Hoe ervaar je deze plaats? Ik vind het ...

onaangenaam heel aangenaam

3 Op welke manier houdt men bij de reconversie van deze site rekening met de leefbaarheid?

4 Zijn er nog aanwijzingen van de vroegere functies op deze locatie?

Excursiepunt

2:

1 Vergelijk de functie van de gebouwen in deze straat. Zijn er veranderingen in functie of aanbod opgetreden? Op welk huisnummer is dit te merken?

wereld om je heen

2 Onderzoek de verkeersdrukte. Tel gedurende 10 minuten het aantal … vrachtwagens bussen brommers fietsen auto’s (bv. treinen, trams, …)

3 Spreek beleefd enkele afzonderlijke mensen op straat aan en stel een vraag over klimaatverandering, de leef baarheid in de gemeente, het openbaar vervoer ...

Vul onderstaand vragenlijstje aan met je vooraf bedachte vragen.

a Weet u met hoeveel graden de aarde al is opgewarmd sinds 1950?

b Wat is volgens u de oorzaak van klimaatverandering?

c Wat doet u zelf om klimaatverandering te helpen tegengaan?

d Wat kan er volgens u aan deze winkelstraat veranderen om ze aangenamer/leefbaarder te maken?

e Gebruikt u het openbaar vervoer vaak?

f Bent u tevreden over het aanbod openbaar vervoer in de gemeente?

• Wat kan er beter?

• Zou u vaker gebruik maken van het openbaar vervoer?

• Gebruikt u vaak de fiets? Waarom wel/niet?

g Hoeveel wagens heeft u thuis?

h Met hoeveel personen woont u samen?

i Woont u in een vrijstaande woning, rijwoning of appartement? j k l persoon 1 VRAAG ANTWOORD a b c d e f g h i j k l

persoon 2

VRAAG ANTWOORD a b c d e f g h i j k l persoon 3

VRAAG ANTWOORD a b c d e f g h i j k l persoon 4

VRAAG ANTWOORD a b c d e f g h i j k l

Excursiepunt 3:

Voer een temperatuurmeting uit tussen het dichtbebouwde deel van de gemeente en een stukje natuur in de gemeente. Meet verschillende keren de temperatuur, zodat je een gemiddelde kan berekenen.

• Metingen tussen het dichtbebouwde deel:

• Metingen in de natuur:

1 Wat stel je vast?

2 Waaraan ligt het temperatuurverschil?

Excursiepunt 4:

Welke verbeteringen zijn hier mogelijk om de leefbaarheid en klimaatbestendigheid te vergroten?

3.3 Naverwerking

1 Breng de tellingen van windmolens, daken met zonnepanelen, vergrijzing en verkeerstellingen samen.

2 Bundel de bevindingen en formuleer een besluit met betrekking tot de maatregelen om water te beheersen, ver keersarm maken van het centrum, vergroting van leefbaarheid, beter openbaar vervoer ... Formuleer een besluit.

3 Vergelijk de temperatuurmetingen. Formuleer een besluit.

4 Bundel de functies in de winkelstraat.

5 Voeg de resultaten van de interviews samen. Maak een kort besluit per vraag.

6 Maak een samenvattende fotocollage met onderweg gemaakte foto's. De poster moet het antwoord bevatten op de onderzoeksvragen.

Overzichtsschema

Dit schema bevat in een notendop de leerstof die je tijdens de tweede graad behandelt. Op het einde van elk thema wordt dit schema telkens herhaald. Zo kan je goed volgen waar in het verhaal van het systeem aarde je je bevindt.

Systeem aarde onder druk

Draagkracht van het systeem aarde

Het systeem aarde bestaat uit vier sferen die in wisselwerking staan met elkaar: de atmosfeer, de hydrosfeer, de biosfeer en de geosfeer. De mens maakt gretig gebruik van dit systeem en alles wat het oplevert, maar hij zet de werking ervan ook onder druk door zijn activiteiten. In dit thema wordt onderzocht hoe de mens de aarde onder druk zet, hoe we dit kunnen meten en of de druk overal even groot is.

1 Druk op het systeem aarde

Vraag 1 Wat is het verband tussen biocapaciteit, de draagkracht van de aarde en het Eerlijk Aarde-aandeel? 25

Vraag 2 Wat betekent 'op grote ecologische voet leven'? 27

2 Groeiende voeten!

Vraag 3 Hoe evolueert de impact van de mens op de aarde? 31

3 Groot, groter, grootst?

Vraag 4 Is de druk op aarde overal even groot? 34

ID Interesse en Differentiatie

ID 1 Earth Overshoot Day in verschillende landen 37

ID 2 Hoeveel aardse planeten hebben we nodig voor verschillende levensstijlen? 38

ID 3 Demografische en economische indicatoren 38

Synthese 41

Zelftest 42

Terugblik 44 Begrippenlijst 254 Schema's 256

Draagkracht van het systeem aarde

1 Druk op het systeem aarde

Weet je dit nog?

Vorig jaar bestudeerde je hoe de mens veranderingen aanbrengt in het landschap om gebruik te maken van het systeem aarde.

Noteer bij elke foto in één woord de oorzaak van de ingrijpende verandering in het landschap.

2.2

2.3

2.4

Om te begrijpen hoe groot de druk is die de mens op het systeem aarde uitoefent, onderzoeken we eerst enkele essentiële begrippen.

Vraag Wat is het verband tussen

de draagkracht van de aarde 1 en het Eerlijk Aarde-aandeel?

biocapaciteit,

Het systeem aarde is één groot dynamisch systeem dat allerlei diensten levert. Deze diensten in de vorm van lucht, water, grondstoffen en vruchtbare bodem, worden ecosysteemdiensten genoemd. De componenten van het systeem hebben ieder een eigen werking, maar staan in wisselwerking met elkaar. Met allerlei terug koppelingsmechanismen reguleert het systeem aarde deze diensten op eigen krachten.

Het vermogen van de aarde om de diensten die ze aanbiedt ook aan te vullen na gebruik door de mens, is niet onbeperkt. De biocapaciteit is de hoeveelheid grondstoffen en voedsel die de aarde binnen één jaar kan produceren en de uitstoot die oceanen en bossen kunnen absorberen. De biocapaciteit wordt uitgedrukt in globale hectare (gha), de opper vlakte land en water die voor gebruik door de mens in aanmerking komt. Een globale hectare wordt berekend aan de hand van een gemiddelde productiviteit omdat niet elk stukje land of water even vruchtbaar of rijk aan grondstoffen is.

biocapaciteit biologische capaciteit: alle biologische materialen die de aarde kan voortbrengen en al het afval dat de aarde kan verwerken of absorberen in één jaar tijd

2.1 Normandië ( Frankrijk, maart 2010)

Zweden

Rio de Janeiro (Brazilië)

arduin, steengroeve van Troydo (Ouffet, België)

2.5 Biocapaciteit van de aarde versus wereldbevolking

De mogelijkheden van het systeem aarde om de mens te voorzien van zijn levensnoodzakelijke behoef ten (lucht, water, voedsel, woning, grondstoffen ... ) zijn begrensd. Ook het vermogen van de aarde om te herstellen wat de mens consumeert en vervuilt, is begrensd. Terwijl de mens de ecosysteemdiensten gebruikt (of verbruikt), is het systeem aarde bezig deze diensten terug aan te vullen, te vernieuwen en te herstellen na vervuiling. Dat gebeurt meestal in de loop van trage en dus langdurende processen. Verbruik en vernieuwing verlopen gelijktijdig.

In de natuur geeft het begrip draagkracht aan hoe groot de populatie van een soort kan worden in een bepaalde omgeving. De berekening gebeurt op basis van de noden van een soort en gaat uit van een even wicht tussen populatie en omgeving. Voor de mens (als soort) is de draagkracht van zijn omgeving moeilijk te berekenen. De habitat van de mens kent een grote variatie aan landschappen en manieren waarop de omgeving wordt gebruikt. Om die reden worden schattingen gemaakt voor toekomstig gebruik van hulp bronnen, de levensstandaard, productiviteit van de biosfeer, de technologische vooruitgang en de 'wensen' in plaats van de 'noden' van de mens. Het begrip draagkracht van de aarde geeft aan in welke mate de aarde de groeiende bevolking, het bijhorende verbruik en de vervuiling aankan, zonder daardoor evenwich ten te verstoren en andere soorten te bedreigen. De biocapaciteit helpt de draagkracht van de aarde te bepalen.

Alle mensen op aarde rekenen op de beschikbare diensten van onze planeet. De draagkracht van de aarde wordt daarom sterk beïnvloed door het aantal mensen op aarde of de bevolkingsdichtheid in een gebied. Als we de biocapaciteit van de aarde eerlijk verdelen onder alle mensen, kennen we de oppervlakte die we maximaal tot onze beschikking hebben om in onze levensbehoefte te voorzien. Dit is het Eerlijk Aarde-aandeel (EAA). Het wordt uitgedrukt in globale hectare per persoon (gha).

draagkracht van de aarde het vermogen van de aarde om het voortbestaan van de mens en andere soorten te verze keren zonder evenwichten te verstoren

Eerlijk Aarde-aandeel (EAA) de biocapaciteit van de aarde, eerlijk verdeeld over alle mensen

van het systeem aarde

1

Geef enkele voorbeelden van onproductief land.

2 De biocapaciteit en dus ook de draagkracht van de aarde zijn niet statisch. Geef twee voorbeelden van de manier waarop mensen de draagkracht van de aarde ...

• vergroten:

• verkleinen:

3 In 2017 bedroeg het Eerlijk Aarde-aandeel 1,7 gha. Bereken het huidige Eerlijk Aarde-aandeel, uitgaande van dezelfde biocapaciteit (bij benadering 12,2 miljard gha). Het huidige bevolkingscijfer vind je via de link in e-ducate.me

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Vraag Wat betekent 'op grote ecologische voet leven'? 2

Weet je dit nog?

Vorig jaar bestudeerde je hoe de mens geleidelijk aan steeds meer land in gebruik nam. Klik op de link in e-ducate.me om te achterhalen hoe het landgebruik in de wereld evolueerde sinds 10 000 v.Chr.

De Ecologische Voetafdruk (EVA) is een maat voor de oppervlakte aarde die gebruikt wordt om een bepaalde levensstijl aan te houden, om te eten, om producten te kunnen maken, om te wonen ...

De Ecologische Voetafdruk wordt berekend op basis van zes soorten land: akkerland (voeding, vezels, energiegewassen), graasland (vlees, zuivel, leder, wol), visgrond (visvangst), bosland (brandhout, papier, karton), energieland (land nodig om de CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen te absorberen) en bebouwd land (wegen, fabrieken, steden). Het gebruik van deze landsoorten wordt landbeslag genoemd. De gemiddelde Ecologische Voetafdruk (EVA) van de wereldburger bedroeg in 2017 2,8 gha.

Ecologische Voetafdruk (EVA) de oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, uitgedrukt in globale hectares. landbeslag inname van land door mense lijke activiteiten

2.6 Soorten land van de Ecologische Voetafdruk

De bioproductieve delen van de aarde die niet gebruikt worden, zijn in staat om het afval dat mensen pro duceren en hun CO2-uitstoot te absorberen.

Om de aarde niet overdreven te belasten, is het aangewezen dat een deel van de bioproductieve gronden buiten gebruik blijft, als het ware op een spaarrekening geplaatst, zodat ecosystemen niet uit evenwicht geraken en de biodiversiteit in stand wordt gehouden.

1 Brainstorm over de impact van volgende activiteiten:

• Je organiseert een 'avondje gamen onder vrienden'.

• Je maakt een korte citytrip naar Barcelona (je spaart tijd uit, dus je neemt het vliegtuig).

• Je gaat een nachtje wildkamperen in het bos.

2 Mijn EVA:

Klik op de link in e-ducate.me om je eigen Ecologische Voetafdruk te berekenen.

3 De gemiddelde EVA van de wereldburger in 2017 was 2,8 gha, het Eerlijk Aarde-aandeel bedroeg 1,7 gha. Daaruit kunnen we afleiden dat we niet toekomen met één aarde.

a om de huidige levensstijl van de wereldburger voort te zetten, zouden we over 1,7 aardes moeten beschikken. Kleur dit op Fig. 2.7

2.7 Aantal aardes nodig voor de levensstijl van de gemiddelde wereldburger

van het systeem aarde

graasland

akkerland

visgrond bebouwd land

bosland energieland

Hoeveel aardes zijn er nodig, mocht iedereen jouw levensstijl aannemen? Kleur dit op Fig. 2.8 4 De mens beïnvloedt door zijn activiteiten de verschillende soorten land van de Ecologische Voetafdruk. Onderzoek iedere afbeelding en beschrijf de impact van de activiteiten op de verschillende soorten land.

2.12

2.13 Residentiële wijk

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

van het systeem aarde

2.11 Goudmijn, Kazgebergte (Cannakkale, Turkije)

Kobe (Japan)

2 Groeiende voeten!

Vraag Hoe evolueert de impact van de mens op de aarde? 3

Weet je dit nog?

In de eerste graad maakte je kennis met Earth Overshoot Day. We diepen dit begrip verder uit.

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

Reeds in de jaren ’70 van vorige eeuw ontstond het besef dat de overconsumptie in de westerse samen leving tegen 2070 grote problemen zou opleveren door de groei van de wereldbevolking en de toenemende industriële productie. De uitputting van de grondstoffen zou al na vijftig jaar voor problemen zorgen. Het besef dat de planeet eindig is en begrensd, deed heel wat stof opwaaien. Dat werd in de jaren daarna steeds vaker bevestigd.

2 Onderstaande grafieken tonen de evolutie van de Ecologische Voetafdruk, biocapaciteit en Earth Overshoot Day. Bestudeer deze bronnen en beantwoord daarna de vragen.

ecologische voetafdruk biocapaciteit ecologisch tekort ecologische reserve

2.15 Evolutie biocapaciteit versus EVA (1961-2017) 2.16 Earth Overshoot day (1970-2021)

Klik op de link in e-ducate.me voor de recentste versie van deze grafiek en de exacte gegevens van vroegere Earth Overshoot Days.

a Welke trend stel je vast in de evolutie van de gemiddelde Ecologische Voetafdruk van de wereldburger?

b Wat is het verband tussen Earth Overshoot Day en de draagkracht van de aarde?

c

Wanneer valt Earth Overshoot Day dit jaar ( )?

Zoek het antwoord achter de link in e-ducate.me

d Bekijk de evolutie van Earth Overshoot Day doorheen de tijd. Wat stel je vast voor de grondstoffen op aarde?

e Verklaar waarom Overshoot Day in 2020 later viel.

f Welke twee soorten land zijn vooral verantwoordelijk voor de toename van de Ecologische Voetafdruk?

g Sinds wanneer verbruikt de mens meer dan de aarde aankan?

h Op Fig. 2.15 is te zien dat de totale biocapaciteit toeneemt. Geef een verklaring voor de toename.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

CURIEUZENEUS IPAT-formule

De IPAT-formule toon aan hoe de wisselwerking tussen de bevolkingsgroei, de consumptie en gebruikte technologieën, de impact op de omgeving vermenigvuldigd.

I = PxAxT

I = de totale impact van de mens op de omgeving P = de grootte van de wereldbevolking (population)

A = welvaart (affluence): verwijst naar de consumptie door elke persoon T = technologie: verwijst naar de processen om grondstoffen te winnen en ze om te zetten in goederen (en bijbehorend afval)

Wanneer I groter is dan de draagkracht, is de aarde in 'overshoot'. De milieudruk neemt dus toe naarmate de wereldbevolking toeneemt, de mensen meer consumeren en zij minder efficiënte technologieën gebruiken.

WIST JE DAT Grey Day

Televisiezender Canvas introduceerde in 2018 het begrip Grey Day om aan te geven dat de hoeveelheid hernieuwbare energie die een land kan produceren in dat jaar is opgebruikt. Vanaf die symbolische dag wordt energie verbruikt die is opgewekt in kerncentrales en uit fossiele brandstoffen. Gerekend vanaf 1 januari viel in ons land Grey Day in 2020 op 5 februari. Wanneer viel Grey Day dit jaar?

van het systeem

1 Formuleer een hypothese.

Vorig jaar leerde je dat industrialisering, technologische groei, verstedelijking, demografische groei ... niet overal aan hetzelfde tempo verlopen. Dit vertaalt zich in verschillen in grootte van de Ecologische Voetafdruk.

Ook de verschillen in de biocapaciteit van een land zijn erg uiteenlopend. Sommige landen verbruiken meer dan hun eigen land oplevert, andere minder. Een nationaal ecologisch tekort betekent dat het land biocapa citeit importeert vanuit een andere regio door handel, de eigen natuurlijke reserves opgebruikt en/of meer CO2 uitstoot dan de eigen ecosystemen kunnen absorberen. Een ecologisch overschot treedt op wanneer de biocapaciteit van een land groter is dan de Ecologische Voetafdruk van het land.

EVA pp vs. biocapaciteit pp

bebouwd land

energieland

akkerland

vigsgrond

biocap.

Als de Ecologische Voetafdruk in verband wordt gebracht met de ontwikkelingsgraad (HDI) van een regio (Fig. 2.18), dan worden de wereldwijde verschillen duidelijk.

Hoge HDI

Afrika

Midden-Oosten / Centraal-Azië

Zuidoost-Azië en Oceanië

Zuid-Amerika

Centraal-Amerika / Caraïben

Noord-Amerika

EU-28

Wereldbiocapaciteit

Niet-EU Europa ontwikkelingsgraad

2.18 Relatie tussen Human Development Index (HDI) en Ecologische Voetafdruk, per land (2017)

2 Klik op de link in e-ducate.me en onderzoek de verschillende kaarten.

a In welke wereldblokken vind je de laagste waarden voor de Ecologische Voetafdruk per persoon?

b Noem de vijf landen met de hoogste totale biocapaciteit.

c Welke regio’s hebben een nationaal ecologisch tekort?

d Hoeveel bedraagt de biocapaciteit per persoon in België, in het jaar ?

Hoeveel bedraagt de Ecologische Voetafdruk per persoon in België, in het jaar ?

Op welke plaats staat België in de ranglijst van de EVA, in het jaar ?

e Bestudeer de landen met het grootste ecologische overschot. Klik er enkele aan. Wat valt op?

3 Breng je bevindingen nu in verband met de HDI.

a Welke globale trend kun je afleiden uit Fig. 2.18?

van het systeem

aantal aardes

b

Markeer op Fig. 2.18 waar zo’n land zich bevindt als het een hoge welvaart heeft en een lage belasting van de aarde. Een land in deze situatie handelt duurzaam. Onderbouw je keuze.

duurzaam kunnen voorzien in de behoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voor zien in gevaar te brengen

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

WIST JE DAT Andere voetafdrukken

Sinds het gebruik van de Ecologische Voetafdruk om de druk op het milieu te meten, worden ook gedeeltelijke voetafdrukken gebruikt. Zo drukt de watervoetafdruk uit hoeveel zoet water gebruikt wordt om alle of bepaalde goederen en diensten te produceren die worden geconsu meerd door een persoon, een regio of een bedrijf. De koolstofvoetafdruk of 'carbon footprint' is een weergave van de hoeveelheid CO2 die een persoon, bedrijf of regio uitstoot door zijn activiteiten. Een kleine 60% van de Ecologische Voetafdruk is koolstof. De voedselvoetafdruk bere kent de impact van de voedselproductie op het milieu. Ook voor huisdie ren wordt de ecologische voetafdruk berekend.

ID: Interesse en differentiatie

ID 1 Earth Overshoot Day in verschillende landen

Zoek via de link in e-ducate.me wanneer Earth Overshoot Day valt in de volgende landen en duid het aan op Fig. 2.19. Noteer ook het jaartal waarover je de gegevens opzocht. België, VS, China, India, Japan, Brazilië, Bolivia, Zuid-Afrika, Niger, Rusland, Canada en Luxemburg

Country Overshoot Days 2022

Source: National Footprint and Biocapacity Accounts, 2022 Edition data.footprintnetwork.org

2.19 Earth Overshoot Day in verschillende landen

Voor sommige landen vind je geen Earth Overshoot Day. Wat betekent dit?

Hoeveel aardes hebben we nodig voor verschillende levensstijlen?

Klik op de link op e-ducate.me

1 Zoek voor ieder land de gemiddelde Ecologische Voetafdruk per persoon en de biocapaciteit per persoon.

2 Bereken hoeveel aardes nodig zijn als de hele wereld de gemiddelde levensstijl van het land zou aannemen.

3 Bereken hoeveel keer ze hun eigen land nodig hebben om hun gemiddelde druk op de planeet Aarde te kunnen opvangen. Er is plaats gelaten om enkele landen naar keuze te bestuderen.

EVA pp (gha) BIOCAPACITEIT pp (gha) AANTAL AARDES (EVA/EAA) AANTAL LANDEN (EVA/biocapaciteit)

ID 3 Demografische en economische indicatoren

De druk op het systeem aarde is niet overal even groot. Verschillende factoren beïnvloeden de Ecologische Voetafdruk.

Noot: De hoogte van de gekleurde staaf geeft de gemiddelde Ecologische Voetafdruk per persoon weer. De breedte van de gekleurde staaf staat voor de bevolking in die regio. De hoogte van de zwarte kaders stelt de biocapaciteit per persoon van die regio voor.

KOOPKRACHT (GNI pp in dollar) 2020

België

NATUURLIJKE AANGROEI (%) 2020

HDI, 2019 EVA pp (gha) 2017 EVA TOTAAL (EVA pp x aantal inwoners) (gha) 2017

EAA TOTAAL (1,7 gha x aantal inwoners) 2017

49 238 0,13 0,919 6,6 75 781 589,4 19 519 500,3

Rusland 25 842 - 0,35 0,824 5,5 787 328 355 243 356 037

China 16 204 0,14 0,758 3,7 5 142 212 074 2 362 637 980

Japan 42 768 - 0,42 0,915 4,7 593 211 844,2 214 565 986,2

India 6 107 0,97 0,647 1,2 1 592 552 917 2 256 116 633

Zuid-Afrika 12 450 0,99 0,705 3,2 175 427 244,8 93 195 723,8

Niger 1 279 3,72 0,427 1,6 32 621 400 34 660 237,5 VS 60 950 0,41 0,92 8,0 2 599 884 312 552 475 416,3

Bolivia 7 756 1,32 0,703 3,1 34 997 375,6 19 192 109,2 Brazilië 13 791 0,54 0,761 2,8 587 913 362,4 356 947 398,6 Canada 45 413 0,22 0,92 8,1 297 528 705,9 62 444 296,3

Luxemburg 78 869 0,43 0,91 12,8 7 607 283,2 1 010 342,3 Wereld (gemiddelde) 16 048 1,04 0,71 2,77 20 907 569 222 12 831 360 173

2.21 Enkele demografische en economische indicatoren

1 Stel een onderzoeksvraag op.

2 Hypothese

3 Onderzoek het probleem.

a Welke wereldregio’s oefenen de grootste druk uit op de planeet?

b Welke wereldregio verbruikt minder dan hij zou mogen gebruiken?

c Welke wereldregio’s overschrijden hun biocapaciteit?

d Staat de druk die een regio uitoefent op de Aarde in verhouding tot het aandeel van haar bevolking in de totale wereldbevolking?

van het systeem

4 Vergelijk de EVA, biocapaciteit en ecologische tekorten tussen Canada en Luxemburg. Zoek de gegevens op de verschillende kaarten via de link in e-ducate.me

a De EVA van Canada is groter / gelijk / kleiner dan die van Luxemburg.

b De biocapaciteit van Canada is groter / gelijk / kleiner dan die van Luxemburg.

c Canada kent een ecologisch tekort / overschot. Verklaar je antwoord door dit in verband te brengen met de bevolkingsdichtheid, de oppervlakte en de wel vaart van deze landen:

• Canada

• Luxemburg

5 Vergelijk het landgebruik in landen met een grote en kleine voetafdruk per persoon op Fig. 2.17 Verklaar je antwoord door de spreiding van de voetafdrukken in verband te brengen met bevolkingsgroei, vleesconsumptie, productie, energieverbruik. Denk ook aan de leerstof van vorig jaar.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet

Draagkracht van het systeem aarde

Sinds 1970 overschrijden vooral de landen met een hogere ontwikkelingsgraad de draagkracht van het systeem aarde door hun levensstijl. De consumptie van de mens put de natuurlijke rijkdommen van de aarde uit, systemen worden uit evenwicht gebracht. Earth Overshoot Day, de dag dat de mens alle natuurlijke rijk dommen die de aarde kan leveren tijdens een jaar heeft opgebruikt, valt steeds vroeger. De individuele impact van een plaats, regio of persoon kan worden ingeschat op basis van de Ecologische Voetafdruk (EVA). Deze voetafdruk is opgebouwd uit zes verschillende soorten land. Hoeveel land bruik baar is voor de mens wordt uitgedrukt aan de hand van de biocapaciteit. Het Eerlijk Aarde-aandeel geeft aan hoeveel land elke wereldburger zou mogen gebruiken zonder met zijn levensstijl de draagkracht van de Aarde te overschrijden.

Zelftest

1 Los dit kruiswoordraadsel op.

Verticaal

1. Inname van land door menselijke activiteiten

2. Alle biologische materialen die de aarde kan produceren en alle afval dat de aarde kan verwerken in één jaar tijd.

3. Jaarlijkse moment waarop de mens de draagkracht van de aarde overschrijdt, is de Earth ... Day

4. Vermogen van de aarde om biologische soorten te voorzien in hun voortbestaan binnen een bepaalde habitat

6. Land nodig om de CO2-uitstoot verbonden aan het energieverbruik te absorberen

7. Manier van voorzien in de behoeften van de huidige generatie zonder het vermogen van de toekom stige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.

Horizontaal

5. Alle bioproductieve oppervlakte op aarde eerlijk verdeeld over alle mensen, noemt men het Eerlijk ...

8. De oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, uitge drukt in globale hectares, is de ecologische ...

2 Welke soorten land van de Ecologische Voetafdruk worden gebruikt vooraleer je deze diepvriesmaaltijd met een stuk vlees kan eten?

3 Verklaar hoe het mogelijk is om te leven met een Ecologische Voetafdruk die groter is dan het Eerlijk Aardeaandeel.

Draagkracht van het systeem

onderzoeksvraag zonder probleem met hulp van boek of klasgenoot met hulp van leerkracht

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1 Met voorbeelden aantonen dat de biocapaciteit van de aarde niet statisch is.

1 De betekenis van het Eerlijk Aarde-aandeel toelichten.

1 Het verband tussen biocapaciteit, draagkracht van de aarde en het Eerlijk Aarde-aandeel uitleggen.

2 De verschillende soorten land van de Ecologische Voetafdruk benoemen.

2 De Ecologische Voetafdruk in verband brengen met het landbeslag.

2 De impact van een levensstijl beoordelen.

3 De Ecologische Voetafdruk in verband brengen met de uitputting van grondstoffen.

3 De evolutie van de Ecologische Voetafdruk in verband brengen met de levenswijze van de mens.

4 Uitleggen dat de druk op de draagkracht van het systeem aarde niet overal even groot is.

4 De ongelijke druk op het systeem aarde in verband brengen met demografische en socio-economische indicatoren.

Synthese

Dit deel bondig samenvatten.

Dit deel schematisch voorstellen.

van het systeem aarde

Ontbossing, verstedelijking, landbouw, mijnbouw, industrie, globalisering ... het zijn activiteiten waarmee de mens grote druk uitoefent op het systeem aarde, zozeer dat het er ingrijpend door verandert. De mens is een geologische kracht geworden.

In dit thema gaan we na welke de gevolgen zijn voor het systeem aarde als de grenzen worden overschreden.

Grenzen aan onze planeet

Vraag 1 Waar liggen de grenzen van onze planeet? 47

De mens als geologische kracht

Case Study: Wordt het tropisch regenwoud bedreigd? 50

Vraag 2 Waarvoor moet het tropisch regenwoud wijken? 52

Vraag 3 Hoe verandert het klimaat door ontbossing van het tropisch regenwoud? 56

Vraag 4 Welk effect heeft ontbossing van het tropisch regenwoud op de vruchtbaarheid van de bodem en de biodiversiteit? 59

Case Study: Is water het nieuwe goud? 61

Vraag 5 Hoe is het direct bruikbaar water over de Aarde verdeeld? 62

Vraag 6 Welke regio’s hebben kans op waterschaarste en waarom? 64

Deelonderzoek 1: waterstress in Vlaanderen 65

Deelonderzoek 2: watertekort in grote steden 71

Deelonderzoek 3: analyse van een krantenkop 75 Deelonderzoek 4: ontstaan van de Aralkumwoestijn 82

Vraag 7 Hoe blijvend is de impact van de mens op het systeem aarde? 86

ID Interesse en Differentiatie

ID 1 Elke dag ‘dag van de aarde’? 89

ID 2 Hoe is het met de ozonlaag gesteld? 89

ID 3 Is ontbossing van het tropisch regenwoud een ver-van-mijn-bed-show 92

ID 4 Oorzaken van waterschaarste 93

ID 5 Gevolgen van het oppompen van fossiel grondwater 93

ID 6 Steden met een tekort aan water 94

ID 7 Collage waterschaarste 95

Synthese 96

Zelftest 97

Terugblik 100 Begrippenlijst 254 Schema's 256

1

Grenzen aan onze planeet

Weet je dit nog?

Het systeem aarde biedt kansen aan de mens.

Vorig jaar leerde je dat de vroege mens zich wereldwijd kon gaan vestigen.

Wat maakte deze globale spreiding mogelijk?

Klik op de link in e-ducate.me om de gemiddelde wereldtemperatuur gedurende de laatste 65 miljoen jaar te bekijken.

Vraag Waar liggen de grenzen van onze planeet? 1

Vorig jaar zagen we in het onderwerp bevolkingsspreiding dat de aarde verschillende periodes van ingrij pende veranderingen heeft meegemaakt. De planeet kende sinds ongeveer 8000 v.Chr. een redelijk stabiele periode. In de dooitijd van de laatste ijstijd steeg het zeeniveau tot het huidige niveau en de gemiddelde wereldtemperatuur tot het huidige stabiele peil. Het zelfregulerend vermogen van de aarde hield ook de beschikbaarheid van water, de koolstofkringloop, stikstofkringloop en andere kringlopen redelijk stabiel. Jagers-verzamelaars uit vroege nederzettingen zochten waterrijke gebieden op langs de grote stromen: de Nijl, Tigris, Eufraat in het Nabije Oosten, de Indus in India en aan de Gele Rivier in China. Daar ontstonden de eerste grote landbouwsamenlevingen. Het stabiele klimaat gaf en geeft de mens de kans om te evolu eren als economisch en sociaal wezen en verbruikt daarvoor overvloedig wat het systeem aarde te bieden heeft: lucht, water, planten, dieren, bodem, gesteenten ...

Jammer genoeg wordt datgene wat de Aarde biedt, steeds meer bedreigd door de mens. De mens oefent een zodanige invloed uit op het systeem aarde dat dit uit evenwicht dreigt te geraken. Enkele voorbeelden hiervan zal je in de volgende hoofdstukken bestuderen.

1 Bekijk de grafieken (volgens hockeystickmodel) op Fig 3.2. Welk patroon keert steeds terug?

In 2009 lanceerde Johan Rockström samen met een team van 28 internationale wetenschappers de resulta ten van een onderzoek naar de processen die de stabiliteit en veerkracht van het systeem aarde reguleren. Het team maakte een inschatting waar de grens van deze processen ligt. Binnen deze negen grenzen kan de mens volgens het team duurzaam en veilig leven en zich verder ontwikkelen. Wanneer deze grenzen over schreden worden, vergroot het risico op plotse of onomkeerbare veranderingen aan onze omgeving. Er dreigt dan een point of no return, waardoor we in een toestand terechtkomen waarmee de mensheid nooit eerder geconfronteerd is. De planeet redt zich wel, maar of de mens in die nieuwe toestand kan gedijen, is onzeker.

behoud van de biosfeer functionele variatie

genetische variatie

klimaatverandering nieuwe entiteiten aantasting van de ozonlaag luchtvervuiling

landbeslag fosfor stikstof

zoetwaterconsumptie

? ?

zoetwatergebruik (blauw water) ■ voorbij onzekerheid (hoog risico) ■ onder de grens (veilig) ■ onzekerheid (verhoogd risico) ■ nog geen grens vastgelegd

oceaanverzuring

biogeochemische stromen

Grenzen aan onze planeet, Rockström et al.

* De afkorting 'et al.' (die 'en anderen' betekent) wordt gebruikt om verwijzingen in de tekst met drie of meer auteurs in te korten. Dat werkt als volgt: je gebruikt alleen de achternaam van de eerste auteur, gevolgd door 'et al.', een komma en het publicatiejaar.

Intussen worden de grenzen van Rockström in veel wetenschappelijke werken overgenomen en vormen ze een leidraad voor beleidsma kers en iedereen die de planeet een warm hart toedraagt. Het onderzoek van Rockström et al.* en de update ervan in 2015 tonen aan dat de mens niet meer binnen de veilige zone van het systeem aarde leeft, maar verschillende grenzen reeds heeft overschreden. groen water

48 De mens

stedelijke bevolking

totale bevolking jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar

triljoem US dollars exajoule (EJ) duizend km 3 miljard telefoon gebruikers afwijking in °C miljoen ton % totaal landgebruik

energieverbruik watergebruik telecommunicatie N2O oppervlaktetemperatuur gekweekte garnaal landbeslag effectieve BBP

jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar

overschrijdt de grenzen van de planeet

triljoen US dollars miljoen ton miljoen ton miljoen aankomsten waterstof ioon, mmol kg -1 Menselijk stikstof, Mton/jaar % afname diversiteit

buitenlandse investering miljard miljard duizend dammen miljoen voertuigen concentratie in de atmosfeer concentratie in de atmosfeer concentratie in de atmosfeer % verlies miljoen ton % verlies

jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar

meststof verbruik papierproductie internationaal toerisme methaan oceaanverzuring stikstof in kustzones achteruitgang van de biosfeer

Klimaatverandering de stralingsbalans aan de top van de atmosfeer, de CO2-concentratie in de atmosfeer

Behoud van de biosfeer of integriteit van de biosfeer de snelheid waaraan de biodiversiteit vermindert (enkel de genetische variatie is momenteel meetbaar)

Aantasting van de ozonlaag de concentratie ozon in de stratosfeer

Oceaanverzuring de verzadigingsgraad met aragoniet (CaCO3), de concentratie carbonaationen

Stikstof- en fosforverzadiging Biogeochemische stromen de hoeveelheid fosfor (o.a. fosfaten) die via zoet water in de oceanen terechtkomt, de hoeveelheid stikstof die uit de atmosfeer gehaald wordt door de mens (o.a. kunstmest)

Landbeslag het aandeel bebost gebied t.o.v. het oorspronkelijk bebost gebied Zoetwaterconsumptie het percentage onttrokken water uit meren, rivieren en grondwa ter t.o.v. de maximum hoeveelheid van bruikbaar zoet water (blauw water, max. wereldwijd gebruik van 4000 km³ per jaar), het beschik bare water voor planten: regen, bodemvocht in de wortelzone en verdamping (groen water)

Luchtvervuiling regionale indicator voor de hoeveelheid aërosolen in de atmosfeer (nog geen meting mogelijk)

Nieuwe entiteiten alle nieuwe substanties, nieuwe vormen van bestaande substanties en nieuwe levensvormen die de mens introduceert en mogelijk ongewilde geofysische en/of biologische effecten heeft (zoals chemicaliën, radio actief afval, zware metalen die vrijkomen door menselijk toedoen)

Het onderzoek naar de planetaire grenzen is nog volop aan de gang. Wetenschappers verfijnen de metho des regelmatig en publiceren nieuwe inzichten. Daarover verschijnen in de media telkens berichten.

2 Welke sferen van het systeem aarde komen in het model van Rockström aan bod?

3 Geef enkele voorbeelden die aantonen dat de mens de planetaire grenzen onder druk zet. a klimaatverandering: b behoud biosfeer: c nieuwe entiteiten: d stikstof- en fosforverzadiging:

4 Welke grenzen hebben we volgens het team van Rockström overschreden?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

CURIEUZENEUS Waarop baseren wetenschappers zich om de planetaire grenzen te bepalen?

De mens als geologische kracht

Weet je dit nog?

Wat is de Great Acceleration?

De mens heeft een sterke impact op het systeem aarde en overschrijdt daarbij al zes planetaire grenzen. Wetenschappers kondigen dan ook het begin van een nieuw geologisch tijdperk aan: het Antropoceen (Gr. anthropos = mens). Het is de opvolger van het Holoceen, de periode na de laatste ijstijd.

De exacte start van het Antropoceen is moeilijk te bepalen: de ene wetenschapper legt het begin bij de industriële revolutie, een andere bij de eerste landbouwrevolutie, nog een andere vanaf de Great Accelera tion. Vast staat dat de mens het systeem aarde wijzigt. Hij verandert zijn omgeving zelfs zo erg dat we mogen spreken van de mens als 'geologische kracht'. (geologie = de wetenschap die zich bezighoudt met de studie van de aarde, haar geschiedenis en de processen die haar vormen en gevormd hebben)

Je onderzoekt via enkele case studies hoe de mens een geologische kracht wordt door de planetaire grenzen niet te respecteren.

CASE STUDY: Wordt het tropisch regenwoud bedreigd?

Tropische regenwouden vervullen een belangrijke rol op aarde. Ze herbergen de grootste variëteit aan plant- en diersoorten. Veel van de moderne medicijnen zijn afgeleid van tropische planten en verschillende belangrijke voedselgewassen vonden hier hun oorsprong. Tropische regenwouden zijn de thuis van bevol kingsstammen die afgesloten leven van de rest van de wereld en de wouden vormen bovendien een belang rijke bron van zoet water. De bomen pompen dagelijks enorme hoeveelheden waterdamp in de atmosfeer en kunnen heel wat CO2 uit de atmosfeer absorberen. Ze matigen op die manier lokale temperaturen en beïnvloeden weerpatronen op regionale en wereldwijde schaal. Toch worden sinds de jaren 1980 de tropi sche regenwouden aan een erg hoog tempo ontbost, als gevolg van de menselijke vraag naar voedsel, grondstoffen en energiebronnen. In 2019 ging ongeveer 3,8 miljoen ha van het oorspronkelijk tropisch regenwoud verloren. Dat is ongeveer een voetbalveld, elke zes seconden, gedurende het hele jaar.

WIST JE DAT Gematigd regenwoud

Regenwouden komen niet alleen voor rond de evenaar. Ook op de gematigde breedtes vinden we regen wouden. Ze zijn echter zeldzaam. Gematigde regenwouden groeien meestal langs bergachtige kusten waar een aanvoer is van warme, vochtige zeelucht. Hierdoor kan in deze regio’s veel neerslag ontstaan. Gematigde regenwouden komen voor in Noord-Amerika, Chili, het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, Japan, Nieuw-Zeeland en het zuiden van Australië. Deze regenwouden kennen een duidelijke afwisseling tussen seizoenen. Temperaturen zijn hier mild (gemiddeld tussen 4 °C en 12 °C). Er valt gemiddeld meer dan 1500 mm neerslag per jaar. Ze zijn dan wel minder biodivers dan hun tropische tegenhangers, toch leven er veel verschillende soorten. De afbraak van organisch materiaal verloopt trager dan in het tropische woud, de bodem is daardoor rijker. Ze herbergen de oudste en grootste boomsoorten ter wereld.

pre-industriëel

veilig onzeker hoog risico

1950 1970 1990 NU

3.3 Voorstelling van de evolutie van de menselijke impact op de planetaire grenzen

Situeer het tropisch regenwoud in de wereld. a Lokaliseer de steden van deze klimatogrammen met de

b Determineer het klimaat van deze plaatsen aan de hand van de klimatogrammen.

c Bepaal het aantal groeimaanden.

d Kleur het tropisch regenwoud groen op kaart (Fig. 3.4).

e Noem het grootste regenwoud op aarde.

Situering klimatogrammen en tropisch regenwoud

3.4).

Amazone

Congo

Australazië

Soendaland

Indo-Burma

Midden-Amerika

Wallacea

West-Afrika

Atlantisch Woud

Chocó-Darién

overige regenwouden

3.5 Tropische regenwouden in de wereld

Onderzoek aan de hand van enkele onderzoeksvragen op welke manier ontbossing de planetaire grenzen onder druk zet. Gebruik de bronnen om het onderzoek uit te voeren. Vraag Waarvoor moet het tropisch regenwoud wijken? 2 1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

LEESTEKST Ontbossing van het Amazonewoud in Brazilië

De staat Rondônia in Zuid-Brazilië maakt deel uit van de zone waar het tropisch regenwoud snel verdwijnt. Het overheidsbeleid heeft hier een grote rol gespeeld in de ontbossing door het toelaten van economische activiteiten en nederzettingen in het Amazonewoud. In de jaren 1960-1970 werd het woud opengesteld door de aanleg van enkele grote wegen dwars door het woud. De overheid stimuleerde arme boeren om op daarvoor bestemde percelen in het Amazonewoud op kleinschalige manier aan landbouw te doen. Er was immers een ongelijke verdeling in het grondbezit: 2% van de landeigenaars hadden 60% van de grond in hun bezit. De overheid probeerde zo de armoede op te lossen en de trek naar de steden te verminderen. Dit bracht een stroom mensen op gang richting het Amazonewoud die stukken regenwoud afbrandden of kapten om er het grondbezit over te krijgen. Door het afbranden van stukken woud voegen de assen tijdelijk extra voedingsstoffen toe aan de bodem. Deze techniek, die men ‘slash and burn’ noemt, verbergt daardoor voor enige tijd de arme woudbodem. Maar na enkele povere oogsten verlieten de kleine boeren hun grond om een ander stukje grond in gebruik te nemen. De wegen maakten het regenwoud echter ook toegankelijk voor houtkappers en mijnbouwers. Eind jaren 1970 werden grootschalige mijnbouwprojecten, de aanleg van grote dammen, industriële centra en grootschalige veehouderij toegelaten in het woud. Grondspeculanten kochten en verkoch ten stukken grond met veel winst.

Klik op de link op e-ducate.me om de ontbossing in Rondônia te bekijken.

• Voor palmolie is in verhouding minder land nodig dan voor zonnebloemolie of raapzaad olie.

• Palmolie kan erg veelzijdig gebruikt worden: als kookolie, voor cosmetica, als voedings product, voor brood, margarine en zeep.

• Palmolie is een biobrandstof.

Palmolieplantage, Maleisië

Legale houtkap in het Braziliaanse Amazonewoud

Stalen van tropische hardhoutsoorten

Palmolie 3.15 Verlaten goudmijn, tropisch regenwoud, Guyana

2008: Het is de wens van de president Obiang om een nieuwe, meer centraal gelegen, hoofdstad te bouwen voor EquatoriaalGuinea. Meer dan 8000 ha regenwoud wordt hierdoor bedreigd.

2013: Een golfparcours, een universiteit en een luxehotel zijn afgewerkt. Een ziekenhuis, een sportstadion, overheidsgebouwen en woonwijken staan op de planning. De stad moet plaats creëren voor meer dan 200 000 inwoners.

17.1.22: Luxueuze hoofdstad Ciudad de la Paz in EquatoriaalGuinea ligt er onafgewerkt en bijna verlaten bij. Een tiental jaar nadat gestart werd met de bouw van de stad, liggen de bouwwer ven stil en is de stad zo goed als leeg, terwijl de natuur terug oprukt.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Voor de afbakening van planetaire grenzen in 2009 werd landgebruik beschouwd als een regionaal probleem. In 2009 werd de grens van verandering in landgebruik omschreven als ‘niet meer dan 15 à 20% van het landoppervlak vrij van ijs mag omgezet worden in akkerland’. Sindsdien is het een belangrijk globaal onderwerp. Deze grens hangt nauw samen met andere planetaire grenzen. In 2015 werd een andere meet methode voor het overschrijden van deze grens voorgesteld. Men stelde de grens op ‘we mogen niet onder 54-75% van de pre-industriële oorspronkelijke bosbedekking zakken’ (er wordt onderscheid gemaakt tussen tropische, gematigde en boreale bossen). In 2015 restte nog 62% van de pre-industriële bosbedekking, waarmee we wellicht de grens al hebben overschreden.

Amazonewoud nadert kritiek kantelpunt

8.3.22 – De Standaard

Driekwart van het regenwoud vertoont tekenen van tanende veerkracht. Ook stukken woud, ver weg van menselijke activiteit, stellen het niet goed.

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

3.17 Belo Montedam, Brazilië

3.16 Verstedelijking in het tropisch regenwoud, Azië

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

De naam zegt het al: in het tropisch regenwoud valt veel regen. Door de hoge temperaturen verdampt er veel water. De waterdamp stijgt op in de atmosfeer, koelt daarna af en condenseert tot wolken. Later op de dag vinden hevige regenbuien plaats (neerslag). Het dichte bladerdek vangt de neerslag op (tegenhouden). Het water op de bladeren verdampt (evaporatie), druppelt van het blad (drup) of loopt via de gladde rechte stam naar beneden, waar het in de bodem dringt (infiltratie) en door de wortels snel wordt opgenomen. Het water valt op deze manier met minder grote kracht op de bodem waardoor er minder bodemerosie optreedt. Een klein deel van het water verdampt op de bodem (evaporatie), een deel stroomt weg naar rivieren (opper vlakkige afstroming) en neemt mineralen mee. Planten verliezen veel water via de huidmondjes tijdens foto synthese (transpiratie), waardoor ze sneller meer water opnemen via hun ondiep wortelstelsel (opname).

2 Vervolledig het schema van de waterkringloop in het tropisch regenwoud door de vetgedrukte woorden in het schema te plaatsen. Je kunt er ook een filmpje over bekijken op e-ducate.me wind voert vocht aan wind voert vocht af

Hoe verandert het klimaat door ontbossing van het tropisch regenwoud?

De waterkringloop in het intacte (links) en het ontboste (rechts) tropisch regenwoud

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

a Wat is het lokale effect van ontbossing in het tropisch regenwoud op de waterkringloop?

b Het lokale effect van ontbossing op de neerslag in het Amazonewoud is een positieve / negatieve terugkoppeling.

c Welke invloed heeft de ontbossing van het tropisch regenwoud het vochtgehalte van de wind die het tropisch regenwoud verlaat en gaat over de benedenwinds gelegen gebieden?

Dit effect kan honderden tot duizenden kilometers verderop gevoeld worden.

3 Verdamping draagt bij tot intense neerslag in het tropisch regenwoud. Daarnaast heeft verdamping ook een effect op de lokale temperatuur, verandert ontbossing het albedo en zijn er nog verscheidene effecten die de lokale temperatuur beïnvloeden.

a Wat is het effect van de transpiratie door de vegetatie op de omgevingstemperatuur?

b Het dichte bladerdek van het tropische regenwoud verhindert de instraling van de zon en houdt door dit schaduweffect zijn omgeving warm / koel.

c Door ontbossing droogt de bodem in het tropisch regenwoud uit. Een drogere bodem resulteert in een hoger albedo dan een vochtigere bodem. Dit zorgt voor meer / minder weerkaatsing van zonne stralen. Dit heeft dus een opwarmend / afkoelend effect.

d Het albedo van tropisch regenwoud is kleiner (0,12) dan dat van grasland of akkerland (0,25). Wat is het effect van ontbossing wanneer er plaats wordt gemaakt voor akkerland of weiland?

e Gras en akkerland zorgen echter voor meer / minder evapotranspiratie dan regenwoud. Wat is het effect hiervan op de omgevingstemperatuur?

3.19 Verschil in evapotranspiratie voor verschillende soorten bodembedekking in het tropisch regenwoud

f Het albedo van grond die werd vrijgemaakt door branden is lager dan dat van regenwoud en zorgt dus voor meer / minder reflectie.

g Een drogere bodem warmt sneller op dan een vochtige bodem. Wat is hiervan het effect op de omge vingstemperatuur voor ontbost tropisch regenwoud?

overschrijdt de grenzen van

tropisch regenwoud moeras grasland akkerland

4 De combinatie van deze effecten heft de effecten (gedeeltelijk) op en zorgt ervoor dat de omgevingstempera tuur in het tropisch regenwoud door ontbossing stijgt/daalt.

Ontbossing kan de lokale temperatuur tot 4,5 °C doen stijgen

Het effect van ontbossing op het klimaat blijft niet beperkt tot de omgeving van het regenwoud. Door ontbossing neemt de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer toe.

LEESTEKST Amazonewoud en klimaatverandering

Recent onderzoek heeft aangetoond dat het Amazonewoud zich in de gevarenzone bevindt. Het bereikt een ‘tipping point’, een omslagpunt. Het gaat daarbij niet alleen om de uitstoot en opname van CO2. Het droogleggen van moerassen kan voor de uitstoot van N2O (lachgas) zorgen. Roetdeeltjes die vrij komen bij het verbranden van bos absorberen zonlicht waardoor de lokale temperatuur toeneemt. De omgevingstemperatuur verandert als gevolg van ontbossing. Methaan komt vrij bij regelmatige over stromingen en het bouwen van dammen (bv. rottend materiaal op de bodem van het stuwmeer), maar ook bij de grootschalige veeteelt. Het verkoelende effect van de verdamping in het regenwoud wordt door een samenspel van deze processen teniet gedaan. Door ontbossing vermindert eveneens de capa citeit van het woud om de natuurlijke uitstoot van methaan teniet te doen. Verdere ontbossing van het Amazonewoud kan bovendien leiden tot een verandering in de neerslag patronen. Grote delen van het Amazonewoud kunnen daardoor veranderen in droger savannegebied. (Naar: Eerste onderzoek ooit naar totaal broeikaseffect Amazone: regenwoud draagt bij aan klimaatverande ring, National Geographic, 17.3.21)

Recent onderzoek onthult: Ontbossing aan de kust veroorzaakt meer stormen (West-Afrika)

Wanneer een gebied bedekt is met vegetatie is het verschil in tempe ratuur tussen land en zee overdag doorgaans relatief klein. Vegetatie heeft immers een verkoelend effect op zijn omgeving.

Door ontbossing wordt het tempera tuurverschil tussen land en zee groter, waardoor sterkere zeewinden over het land blazen. Deze winden voeden stormen, die dan weer hevige neer slag, overstromingen en landver

schuivingen kunnen veroorzaken. Dit fenomeen maakt de West-Afri kaanse kust en waarschijnlijk meer kustgebieden in een gelijkaardige situatie (bv. in Zuidoost-Azië) kwets baar en vaak onbewoonbaar.

5 Op welke manieren zorgt ontbossing voor een hogere concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer?

6 Wat is het wereldwijde gevolg van een hogere concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

grenzen

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

2 Denk even na over deze veronderstelling: Je gaat naar de maan om een nieuw leven te starten. Welke organismen heb je nodig om het leven daar leefbaar en comfortabel te maken?

Planten kunnen door de opname van CO2 uit de lucht, water uit de grond en onder invloed van zonlicht, energie voor zichzelf maken. Fosfor (P), stikstof (N) en kalium (K) helpen naast calcium (Ca), magnesium (Mg), zwavel (S), mineralen en sporenelementen, de plant om te groeien, te ademen, stevigheid op te bouwen, wortels, bladeren en bloemen te produceren. Deze voedingsstoffen worden in het tropisch regenwoud zeer snel opnieuw gerecycleerd. Dit resulteert in een arme bodem met een weelderige, altijd groene vegetatie vol leven.

Hoewel ze slechts 6% van de landoppervlakte van de aarde innemen, vind je in het tropische regenwouden meer dan 50% van de totale biodiversiteit. Twee derde van alle gekende plantensoorten groeien in het tro pisch regenwoud. In het regenwoud komen bv. meer dan 480 boomsoorten voor op 1 ha of tienduizenden soorten insecten per vierkante kilometer. De verschillende lagen in het regenwoud zijn de leefomgeving voor allerlei verschillende diersoorten. Samen vormen ze een goed georganiseerd web.

energie van de zon CO2-O2-uitwisseling biodiversiteitsweb

Klik op de link op e-ducate.me om meer te weten te komen over het belang en de verwevenheid van biodiversiteit.

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Vraag Welk effect heeft ontbossing van het tropisch regenwoud op de vruchtbaar4 heid van de bodem en de biodiversiteit?

3.20 Relaties tussen organismen in het ecosysteem van het regenwoud

Vervolledig het feedbackmechanisme over bodem en biodiversiteit in het tropisch regenwoud. Plaats een + bij een positieve terugkoppeling, een – bij een negatieve terugkoppeling.

Een doordenkertje: alle veranderingen door ontbossing die je vorig jaar en dit jaar al bestudeerde, hebben ook een impact op andere planetaire grenzen. Zoek voor veranderend landgebruik, verlies aan biodiversi teit en oceaanverzuring een geschikte plaats in het voorgaande feedbackmechanisme. Beoordeel de terugkoppeling naar veranderend landgebruik door ook hier + of een - toe te voegen.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

CURIEUZENEUS Massa-extinctie

De planetaire grens behoud van biodiversiteit verwijst naar de biodiversiteit en het functioneren van het systeem aarde in zijn geheel. Een groot verlies aan biodiversiteit kan ecosystemen aantasten en de werking ervan veranderen. Het team van Rockström geeft de biodiversiteit daarom een centrale rol in het model van de planetaire grenzen. Biodiversiteit is belangrijk bij het reguleren van de andere gren zen en biedt belangrijke middelen aan de mens. In het verleden van de aarde zijn vijf golven van massaextinctie (het massaal uitsterven van veel verschillende soorten wereldwijd) opgetreden. De zesde massa-extinctie is in gang gezet. Dit massaal uitsterven van organismen vindt nu voor het eerst plaats als gevolg van menselijke activiteiten.

ontbossing

habitat en voedsel organismen bodemdegradatie

via rivieren naar oceaan

voedingssto en humuslaag

bladval

tegenhouden neerslag dichtheid bomen en boomlaag

bodemerosie door wind en water afspoeling van voedingssto en en bodem

Covid-19 en biodiversiteit

In 2016 plaatste een studie van het UNEP (United Nations Environment Programme) een label van hoog dringendheid bij de toename van zoönosen. Dat zijn ziektes of infecties die overgedragen worden van dieren op mensen. De studie toonde aan dat deze infecties nauw samenhangen met de gezondheid van ecosystemen. ‘Met COVID-19 heeft de wereld een zeer sterke waarschuwing gekregen dat de mens heid zijn gedrag moet veranderen’, zei de uitvoerend directeur van UNEP. Het verlies aan biodiversiteit blijkt volgens studies het risico op zoönosen te vergroten. De mens heeft dus een stevig plan nodig om de natuur te beschermen, zodat de natuur de mens kan beschermen. Om de gezondheid van ecosyste men onder de aandacht te brengen, riep de VN het decennium 2021-2030 uit tot het Decennium van het Ecosysteem Herstel

Kom tot een besluit over de Case study ‘Wordt het tropisch regenwoud bedreigd?’ door het feedback mechanisme aan te vullen.

Niemand zal ontkennen dat water van levensbelang is. De toegang tot water is in 2010 uitgeroepen tot een mensenrecht.

Water is op aarde in verschillende vormen aanwezig. Het kan vloeibaar, gasvormig of vast zijn en beweegt in deze vormen doorheen de waterkringloop. Het aardoppervlak bestaat voor zo’n 71% uit water. Water komt niet alleen aan de oppervlakte voor. Het zit in de bodem en in gesteenten. Een deel van het water sijpelt dieper de grond in en daar vormt het grondwaterlagen of aquifers. Als deze grondwaterlagen afgesloten zijn door ondoordringbare lagen, spre ken we van fossiel grondwater. De economische groei en bevolkingsgroei zetten de waterkringloop onder druk. Klimaatverandering veran dert weerpatronen waardoor in de ene regio droogte heerst en de andere geteisterd wordt door overstro mingen. Water is een kostbaar goed geworden. Daarom riepen de Verenigde Naties 2018-2028 uit tot het Water Actie Decennium

m3

WIST

Watercrisis of watertekort door waterschaarste of waterstress?

Er is een wereldwijde watercrisis: mensen hebben moeite om toegang te krijgen tot de hoeveelheid en de waterkwaliteit die ze nodig hebben om te drinken, te koken, te baden, handen te wassen en het verbouwen van voedsel. Waterschaarste is het gebrek aan beschikbare watervoorraden om aan de vraag naar water te voldoen. Waterschaarste kan fysisch en economisch zijn, tijdelijk of langdurig. Fysische waterschaarste treedt op wanneer de watervoorraden niet meer voldoen aan de behoeften van de mens. Deze vorm van waterschaarste kan teruggebracht worden naar een falend overheidsbeleid omtrent water en/of het beperkt aanvullen van de natuurlijke voorraden. Economische waterschaarste treedt op in regio’s met voldoende waterreserves, maar waar de toegang tot water laag blijft. Dit kan het gevolg zijn van slecht beleid, waterverspilling of weinig investeringen. Waterstress doet zich voor wanneer de vraag naar water de beschikbare hoeveelheid overschrijdt voor een bepaalde periode, of wanneer een slechte waterkwaliteit het gebruik ervan inperkt. Het kan leiden tot conflicten over watervoorraden, het leegpompen van aquifers of tot gezondheidsproblemen.

JE DAT

1 Welk water is rechtstreeks bruikbaar voor de mens?

2 Waar zit het meeste zoet water opgeslagen?

3 Hoeveel procent van al het water op aarde is rechtstreeks bruikbaar voor de mens? Omcirkel het juiste antwoord. 0,00676% 0,26% 0,676% 2,60%

4 Klik op de link in e-ducate.me. Bekijk de laag ‘Unimproved/No Drinking Water’. Waar heeft de bevolking erg moeilijk toegang tot veilig drinkwater? Dit wil zeggen dat de bevolking het water rechtstreeks - en dus onge zuiverd - uit putten, rivieren, meren of bronnen haalt.

5 Zoek nu op dezelfde website voor volgende plaatsen het risico op waterschaarste. Bekijk eerst de laag met het ‘overall water risk’, daarna de laag ‘water stress’.

OVERALL WATER RISK

mijn eigen woonplaats Kaapstad Aralmeer Tsjaadmeer New Delhi Shanghai Manaus Tokyo

WATERSTRESS

Overall water risk meet alle risico's die met water te maken hebben: beschikbaarheid van water, kwaliteit van water en overstromingen. Water stress stelt de verhouding voor tussen het totale waterverbruik t.o.v. de beschikbare en hernieuwbare oppervlakte- en grondwatervoorraden.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Zonder zoet water kan de mens niet leven. Het is dus van levensbelang dat de waterkringloop niet uit even wicht geraakt.

Vraag Welke regio’s hebben kans op waterschaarste en waarom? 6

Onvoldoende water als gevolg van droogte heeft in de geschiedenis samenlevingen doen instorten. De toegang tot water was en is nog steeds een bron van conflicten. Water kan een bron zijn van conflicten. Daarover onderhandelen de betrokken partijen en worden afspraken gemaakt of verdragen afgesloten. De droogte in de wereld kan je opvolgen via de link in e-ducate.me 64 De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Deelonderzoek 1: waterstress in Vlaanderen

Wie aan droogte denkt, denkt meestal aan landen als Egypte, Syrië, Iran … Het Water Resource Institute (WRI) stelde een rangschikking op van de waterstress in 164 landen. Volgens deze rangschikking zijn er slechts 22 landen met een grotere waterstress dan België. ‘Je zou het misschien niet verwachten, maar als we bijvoorbeeld naar Vlaanderen alleen kijken, dan hebben we per inwoner minder water dan bijvoor beeld Spanje of Portugal’, zegt hydroloog Patrick Willems van de KU Leuven. 1 Formuleer een hypothese waarom Vlaanderen kwetsbaar is voor waterschaarste.

Waterverbruik door de landbouw

In 2017, 2018 en 2019 lag het grondwater- en oppervlaktewaterverbruik door de landbouw merkelijk hoger dan in de jaren voorheen.

Die opmerkelijke toename mag worden toegeschreven aan klimatologische omstandigheden met lange warme en droge periodes. Het neerslagtekort, het verschil tussen de neerslag en de potentiële evapotrans piratie (verdamping), lag vooral in 2018 erg hoog. Door het hoge neerslagtekort was veel water nodig voor de beregening van gewassen en door de hoge temperatuur was er ook meer water nodig om het vee te drinken te geven.

Waterverbruik door de industrie

In 2019 verbruikte de industrie in Vlaanderen:

• 287 miljoen m³ water (exclusief koelwater) waarvan:

 37% oppervlaktewater

 29% leidingwater

 19% ander water

• 509 miljoen m³ koelwater.

• 11% grondwater

• 4% hemelwater

De chemiesector heeft het grootste aandeel in het verbruik van koelwater, leidingwater en oppervlakte water. De voedingssector is de belangrijkste verbruiker van grondwater.

Geproduceerd uit grondwater gewonnen in Vlaanderen: 41%

Aangevoerd uit Wallonië, Brussel of buurlanden: 16% hemelwater grondwater leidingwater

Geproduceerd uit oppervlaktewater gewonnen in Vlaanderen: 43%

01.01.1969 01.01.1973 01.01.1977 01.01.1981 01.01.1985 01.01.1989 01.01.1993 01.01.1997 01.01.2001 01.01.2005 01.01.2009 01.01.2013 01.01.2017 01.01.2021

3.35 Waterpeil van de Mark in Merksplas van 1.1.1969 tot 1.2.2022 (gegevens van VMM)

30.04.2019 - Vrt

Bedrijven zijn er niet gerust in Negen van de tien bedrijven die veel water gebruiken, hebben geen noodplan voor een periode van grote droogte. Dat blijkt uit een enquête van ondernemersorganisatie Voka. Het gaat om voedings- en energiebedrijven, staalproducenten of bedrijven in de scheikundige en farmaceutische sector. Meer dan de helft van die bedrijven vreest dat de productie bij een watertekort gedeeltelijk zal stilvallen en dat er veiligheidsproblemen komen. Tachtig procent van de waterintensieve bedrijven zegt dat ze geen pre ventieve maatregelen kan nemen en dat er geen alternatieve waterbronnen zijn.

03.08.2019 - De Standaard

Het idee dat er misschien geen water meer uit de kraan komt, is confronterend. ‘Vlaanderen is nu al niet-zelfvoorzienend voor drinkwater’, zegt Willems. ‘We pompen 40% van ons drinkwater op uit het Albertkanaal. Dat wordt gevoed via de Maas, met regenwater dat neervalt in Frankrijk en Wallonië. Vo rige zomer werd het even kritiek. Door de droogte zakte het waterpeil in de Maas, waardoor de toevoer naar het Albertkanaal stremde. Wij konden niet veel extra water uit de Maas trekken, want we hebben een Maasverdrag met Nederland dat bepaalt hoeveel water we moeten laten doorstromen, opdat ook zij voldoende hebben. Zowel Frankrijk, Wallonië, Vlaanderen als Nederland hangen af van die rivier. Je krijgt spanningen over dat water.’

1 Onderzoek je eigen waterverbruik en dat van de gemiddelde Vlaming. a Overloop je waterverbruik op een normale dag. Waarvoor gebruik je water?

b De gemiddelde Vlaming gebruikt thuis 101 liter water per persoon, per dag. Hierin zitten kraantjes water, regenwater en grondwater vervat (Vlaamse Milieumaatschappij VMM, 2021). Waarvoor gebruikt een gemiddeld Vlaams gezin het meeste water? Geef de top drie van de wateropslorpende activiteiten.

c Welke sector verbruikt wereldwijd het meeste water?

d Welke sector verbruikt in Vlaanderen het meeste water?

e Bekijk de foto’s. Zie je hier ook water in?

Op welke manier dragen deze producten en activiteiten bij aan jouw waterverbruik? f Bereken je watervoetafdruk. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

1 kg rundsvlees: 15 500 l 1 jeansbroek: 8 000 l

3.40 Virtueel waterverbruik

1 katoenen T-shirt: 2 500-2 700 l 1 kg witte rijst: 2 500 l

1 ei: 200 l 1 kopje ko e: 130 l

De gemiddelde Belg heeft een virtueel waterverbruik van 7400 l per dag

2 Welke zijn de oorzaken en gevolgen van watertekorten in Vlaanderen? a Ondanks het feit dat in Vlaanderen het hele jaar door en zonder problemen drinkwater uit de kraan komt, kreunde Vlaanderen in 2017, 2018, 2020 en 2021 onder de droogte. Bekijk het grondwaterpeil in je eigen regio. Is het grondwaterpeil de afgelopen periode gestegen, gedaald of hetzelfde gebleven? Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

1 glas melk: 210 l 69

Ofschoon natte wintermaanden het lage grondwaterpeil van de zomermaanden kunnen normaliseren, zal het risico op waterschaarste in Vlaanderen een blijvend fenomeen zijn. Klimaatverandering speelt bij waterschaarste een rol, maar dat is niet de enige oorzaak. b Welke oorzaken zijn er nog - naast klimaatverandering - voor waterschaarste? Onderzoek de bronnen. Noteer je bevindingen.

c Niet overal in Vlaanderen zijn de gevolgen van droogte even goed voelbaar. Verklaar de grote regio nale verschillen in Vlaanderen.

d Waar komt ons drinkwater vandaan?

e Welke zijn de grootste rivieren van België? Voeren ze veel water mee in vergelijking met andere rivieren in de wereld?

f Welke gevolgen heeft de droogte in Vlaanderen?

Klik op de link in e-ducate.me voor een filmpje met meer toelichting bij de droogte in Vlaanderen. Besluit Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek.

Zelfreflectie

mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Deelonderzoek 2: watertekort in grote steden

Kaapstad nam in 2018 noodmaatregelen om Day Zero, de dag waarop geen drinkwater meer beschik baar is, te vermijden. De bevolking hielp massaal mee door het waterverbruik te herleiden tot 50 l per dag, de minimumhoeveelheid om in de basisnoden te voorzien. Ook São Paulo, Bangalore, Beijing, Cairo, Jakarta, Moskou, Istanbul, Mexico-Stad, Londen, Tokyo en Miami vrezen Day Zero. In 2016 leefden wereldwijd 933 miljoen inwoners in een stedelijke regio met waterschaarste. Verwacht wordt dat dit cijfer snel zal stijgen. Tegen 2050 zullen meer dan 2 miljard stedelingen in een regio met permanente of seizoensgebonden waterschaarste leven.

1 Formuleer een onderzoeksvraag.

2 Formuleer een hypothese.

Gebieden met waterschaarste

blijvend seizoensgebonden

Gebieden zonder waterschaarste

droog en laag waterverbruik andere landsgrenzen

Steden in gebieden met blijvende waterschaarste (milj.)

Steden in gebieden met seizoensgebonden waterschaarste (milj.)

Tokyo: De agglomeratie telt 38 miljoen inwoners en is voor 70% afhankelijk van oppervlaktewater. Moessonregens en tropi sche stormen leveren gedurende in totaal vier maanden tijd zeer veel neerslag. Dit water wordt via een complex systeem van pijpleidingen en dammen verdeeld. Deze waterleidingen moeten dringend worden vernieuwd en aardbe vingsbestendig gemaakt.

Moskou: De stad is voor 70% afhankelijk van oppervlaktewater, maar dat is vervuild door het dumpen van industrieel afval in het begin van de 20ste eeuw en het ongecontroleerd dumpen van chemi sche stoffen en afvalwater tot op de dag van vandaag. Overheidsinstanties geven toe dat 35% tot 60% van de drinkwater reserves in Rusland niet voldoen aan de hygiënische normen. Zware metalen zoals koper, lood, zink worden in het grondwa ter gevonden.

Bangalore : De snel groeiende technologiestad zal acute drink watertekorten ondervinden door de verandering in neer slaghoeveelheden. Het water leidingnetwerk is dringend aan vernieuwing en uitbreiding toe.

Een groot deel van het water in de meren van de stad zijn zo vervuild dat het water enkel gebruikt kan worden voor irriga tie in de landbouw of voor indus triële koeling.

Miami: Het water voor stedelijk en agrarisch gebruik komt voor 90% uit de oppervlakkige aquifer onder de stad. Door het binnendringen van zout zeewater in de aquifer door het snelle stijgen van de zeespiegel wordt de zoetwaterbron van de stad bedreigd.

Mexico-Stad : De stad breidde uit vanop een eiland in het Texcocomeer. Toenemend waterverbruik door de groeiende bevolking in combinatie met lekkende leidingen bedreigt 40% van de watervoorziening. De stad is voor 40% afhankelijk van water import uit vergelegen gebieden. De ligging op zo’n 2000 meter hoogte bemoeilijkt het gescheiden afvoeren van afvalwa ter en regenwater.

JAARNEERSLAG

GEMIDDELDE

São Paulo: In 2014 kende São Paulo een ernstig waterte kort omdat er de helft minder regen viel dan gemiddeld tijdens het regenseizoen. Het verergerde andere oorza ken van het watertekort waar de stad mee kampt zoals de sterke bevolkingsgroei, vervuilde waterwegen, ontbos sing en een gebrek aan planning en investeringen. Vracht wagens met water moesten geëscorteerd worden door de politie om plunderen te voorkomen. In 2021 kende São Paulo de ergste droogte in 90 jaar met een verminderde opbrengst van koffie, maïs en sinaasappels en hogere energieprijzen als gevolg.

periode 19502000 < 200 mm < 200400 mm < 400800 mm < 8002000 mm > 2000 mm

3.43 Grote steden met risico op Day Zero

Klik op de link in e-ducate.me. Onderzoek de laag Groundwater Table Decline (daling van de grondwatertafel).

Mexico, een zinkende en dorstige stad De Azteken bouwden het vroege Mexico op een eiland in het ondiepe Texcocomeer. Ze lieten de omgevende zoetwatermeren ongeschonden. Toen de stad groeide, werden de meren gedraineerd om plaats te maken voor infrastructuur en woningen voor de groeiende bevolking.

Samen met de stedelijke uitbrei ding ontstond ook een steeds nijpender waterprobleem omdat steeds meer water uit de onder grondse aquifer gepompt wordt. Hierdoor zinkt de Mexico-Stad jaar na jaar verder weg. Er zijn enkele oorzaken waarom de stad - gebouwd op een aquifer en met een hevig regenseizoentoch over te weinig water voor zijn inwoners beschikt. Gebrek aan sanitaire waterzuivering in de stad belemmert de waterwinning en vormt een enorme uitdaging om het water schoon te houden voor gebruik.

Mexico verliest naar schatting zo’n 1000 liter per seconde door het verouderde watersysteem, dat ver pletterd wordt door de zinkende stad en onderbroken door duizen den kleine lekken. Er zijn opvang bekkens voor regenwater, maar er is geen systeem voor de gehele stad. Als het regent, vermengt het water zich vaak met het rioolwater en kan het niet worden gebruikt. Door de betonverharding kan het regenwater niet in de bodem drin gen om de aquifer aan te vullen. Naast de gebrekkige infrastruc tuur doet klimaatverandering de neerslagpatronen veranderen waardoor Mexico-Stad genood zaakt is om ook hier rekening mee te houden bij het organiseren van de watervoorziening. De bevolking van deze stad lijdt sterk onder deze watertekorten. 18% van de bevolking heeft geen toe gang tot leidingwater in hun woning. 23% van de huishoudens in Mexico-Stad heeft geen 24-uursvoor ziening van stromend water. De meeste mensen zonder toegang tot leidingwater nemen meestal hun toevlucht tot de levering van water door watertrucks of flessenwater, in mindere mate wordt het water gehaald uit een gemeenschapskraan of een put. Onderzoekers schatten dat de waterbeschikbaarheid tegen 2050 met 10-17% kan dalen als de temperaturen stijgen. Mexico-Stad wordt daarom genoemd als één van de elf steden die Day Zero tegemoet gaat, de dag dat het water op zal zijn.

3.45 Waterverdeling in Mexico-Stad

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

3.44 Mexico-Stad zinkt weg

2050 1750 1800 1850 1900 1950 2000

3.46 Evolutie van de stedelijke bevolking in China en India (1700-2050)

een wereldwijd probleem

3.47

1 In welke regio’s zijn de meeste grote steden met waterschaarste terug te vinden?

2 Noteer de kenmerken van deze regio’s om dit te verklaren.

ID 6  6 8 7 74 De

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

6 Zijn watertekorten in steden enkel een probleem van regio’s waar weinig tot geen neerslag valt? Welke factoren spelen nog een rol?

Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Deelonderzoek 3: analyse van een krantenkop

Nijldam in Ethiopië wekt eerste stroom op, Egypte veroordeelt ingebruikname

ad.nl, 20.02.22

De bloei van het oude Egypte was verbonden met het ritme van de jaarlijkse overstromingen van de Nijl. Tijdens de maanden juli tot september overstroomde de Nijl. Als het water wegtrok, bleef een vruchtbare sliblaag achter. De Nijl liet zich echter niet zo gemakkelijk voorspellen. Natuurrampen zorg den ervoor dat de Nijl soms niet buiten de oevers trad. Mislukte oogsten, hongersnood en politieke in stabiliteit waren dan de gevolgen. Maar ook seizoenen met te veel water kwamen voor, met rampzalige vernieling van akkers en dorpen als resultaat. De komst van dammen op de Nijl veranderde het ritme van de Nijl: overstromingen blijven uit, het vruchtbaar slib bezinkt in de stuwmeren en het zoute zeewater dringt de Nijldelta binnen. Dit laatste is het gevolg van het verminderde debiet van de Nijl en het stijgen van het zeepeil.

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Egypte

Egypte is voor 90% afhankelijk van het water van de Nijl. 80% van het water wordt in de landbouw gebruikt.

Ethiopië

86% van het water van de Nijl dat de Aswandam bereikt, was neer slag in het Ethiopisch Hoogland. Meer dan 60% van de Ethiopiërs heeft geen toegang tot elektriciteit. De vraag naar energie stijgt elk jaar met 32%.

25 000 debiet in miljoen m3 per maand

20 000

15 000

10 000

5000

■

$5000

$10 000 $2000

$1000

Egypte voormalig Soedan Ethiopië

250

200

wereld 3.53 BNP per inwoner: wereld, Egypte, voormalig Soedan en Ethiopië (1950-2018) 1800 2100 1850 1900 1950 2000 2050

miljoen Ethiopië Egypte voormalig Soedan 3.54 Bevolkingsevolutie Egypte, voormalig Soedan en Ethiopië (1800-2100)

100

50

150 3 4 5 77 De

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

19de eeuw

1902

Groot-Brittannië maakt met verschillende landen afspraken over het gebruik van Nijlwater.

Groot-Brittannië, dat kolonies bezat in Noordwest-Afrika, sluit een verdrag met Ethiopië. De Ethiopiërs mogen geen bouwwerken uitvoeren die veranderingen kunnen aanbrengen aan de stroom van de Nijl. Ethiopië heeft het verdrag naar eigen zeggen nooit ondertekend.

1906

Groot-Brittannië sluit verschillende verdragen met o.a. Frankrijk, Italië en de onaf hankelijke staat Congo waarin ze zich engageren geen werken uit te voeren die een impact hebben op de watertoevoer naar de Nijl.

1929

Het Nijlakkoord: Groot-Brittannië en Egypte sluiten een verdrag waarin GrootBrittannië (als koloniale overheerser van Soedan) zich ertoe verbindt niets te ondernemen dat het volume Nijlwater voor Egypte in het gedrang zou kunnen brengen. Egypte krijgt vetorecht tegen waterbouwwerken.

1959

Het Nijlwaterverdrag: Soedan (intussen onafhankelijk van Groot-Brittannië) en Egypte verdelen het water: Egypte heeft recht op het gebruik van 55,5 miljard m³ water, Soedan op 18 miljard m³. Veranderingen in de hoeveelheid van Nijlwater zouden eerlijk verdeeld worden over deze twee landen.

1999 Ethiopië leidt het ‘NijlBekken-Initiatief’, waarin ze met alle betrokken landen tot een eerlijke verdeling van water proberen te komen. Dat sleept lang aan.

2010 Egypte en Soedan verwerpen de nieuwe overeenkomst om meer water te voorzien aan landen verder stroomopwaarts, gelegen aan de Nijl.

2011

Ethiopië start de bouw van the Grand Ethiopian Renaissance Dam op de Nijl. Eens volledig klaar zal dit de grootste waterkrachtcentrale van Afrika worden. Ethiopië hoopt ook elektriciteit naar het buitenland te kunnen exporteren.

2015 Egypte, Soedan en Ethiopië ondertekenen een verdrag waarin ze overeenkomen water te delen en elkaars belangen niet te zullen schaden. De Grote Renaissance dam is al voor 50% afgewerkt.

2020 Egypte, Soedan en Ethiopië onderhandelen een schema om het stuwmeer te vullen: Ethiopië wil dit in 6 jaar klaar hebben, Egypte wil het over een periode van 10 tot 21 jaar spreiden.

2022 Eerste stroom wordt opgewekt aan de Grote Renaissancedam in Ethiopië

3.55 Opeenvolgende verdragen over de verdeling van het Nijlwater en de bouw van de Grote Reanissancedam

3.56

beschikbaar water per hoofd per jaar in Egypte Mogelijke impact van de Renaissancedam

25%

minder toevoer van Nijlwa ter gedurende 5-7 jaar voor het vullen van het reservoir

30%

570 2019

500 2025

3.57 Infografiek, beschikbaar water in Egypte

relatieve waterschaarste 1000 m3 hoofd/jaar (volgens VN) 500 m3 hoofd/jaar (volgens VN)

absolute waterschaarste 2190 1960

minder energieproductie door de Aswandam (zelfde periode).

Voordelen van de Grote Renaissancedam voor Soedan: - helpen overstromingen en de verliezen hieraan verbonden te verminderen - meer waterkracht opwekken - verminderen van sediment in reservoirs en kanalen - meer water voor irrigatie tijdens de zomer

10% van de bevolking in het stroomgebied van de Nijl kampt met chronische waterschaarste als gevolg van seizoensinvloeden en ongelijke verdeling van waterbronnen. (2020)

Bekijk de veranderingen in het landschap door de bouw van de Grote Renaissancedam. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

De Sudd-moerassen zijn één van de grootste zoetwater ecosystemen ter wereld. De grootte van de moerassen hangt samen met het debiet van de Witte Nijl. De oppervlakte varieert tussen 90 000 km² in het regenseizoen en 42 000 km² in het droge seizoen. De moerassen worden ook nog gevoed door de oppervlakkige afstroming uit de omgeving van de moerassen. De Sudd-moerassen zijn internationaal bekend om hun unieke ecologische waarde. Sinds 2017 staan ze op de UNESCO-lijst als werelderfgoed. Heel wat bedreigde zoogdieren en vogels migreren naar de Sudd-moerassen. De moerassen herbergen rijke en overvloedige vispopulaties. Hun habitat is nog redelijk ongeschonden, ondanks industriële ont wikkelingen. De Sudd-moerassen spelen een belangrijke rol in waterzuivering, koolstofopslag en over stromingen. Heel wat inheemse volkeren laten hun vee grazen aan de Sudd. Door verdamping verliest de Witte Nijl meer dan de helft van zijn water in de Sudd.

De ontbossing van tropisch regenwoud neemt met rasse schreden toe in het Congobekken en in het bijzonder in de Democratische Republiek Congo. Onderzoekers hebben vastgesteld dat lucht die van over een zone met tropisch regenwoud komt tot dubbel zoveel regen oplevert dan wanneer er geen tropisch regenwoud is. Klimaatverandering, veranderende weerpatronen en een heleboel andere factoren zorgen in de Hoorn van Afrika voor droogte. Het kappen van het bos in Congo draagt hier in belangrijke mate aan bij.

(2021)

(2019)

De Nijl is sterk vervuild door industrieel afval, olie-afvoer, landbouwafval en chemicaliën

‘Het doodt de vissen’: Egyptische vissers de dupe van vervuiling van de Nijl (2021) Egypte zet in op modern irrigatiesysteem

1 Situeer de Nijl op Figuur 3.48.

Benoem: Witte Nijl - Blauwe Nijl - Atbara - Nijl Lokaliseer de steden van de klimatogrammen op de kaart en noteer de eerste letter van de stad.

2 Determineer het klimaat van de volgende plaatsen met behulp van de klimatogrammen.

• Caïro:

• Addis Abeba:

• Kampala:

3 Het Water Resource Institute (WRI) stelde een rangschikking op van de waterstress in 164 landen. Op welke plaats staan Egypte en Ethiopië in deze ranglijst? Klik op de link in e-ducate.me

• Egypte:

• Ethiopië:

4 Voor Egypte is de Nijl van levensbelang.

a Waarom is Egypte zo afhankelijk van de Nijl?

b Waaruit leid je dit af? Raadpleeg in je atlas de kaart van de bevolkingsspreiding in Egypte om het antwoord te vinden.

5 Door hoeveel landen stroomt de Nijl?

6 Waarom heeft Ethiopië de Grote Renaissancedam nodig?

7 Wat zijn de gevolgen van de ingebruikname van de dam voor Egypte en Soedan?

8 De bouw van dammen bedreigt de watervoorziening in Egypte, Maar dat is niet de enige bedreiging. Hoe wordt de watervoorziening in Egypte nog bedreigd?

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek.

Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet 3.58 De Aswandam in Egypte

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Deelonderzoek 4: ontstaan van de Aralkumwoestijn

1 Formuleer een hypothese.

Voorbereidend werk

Het antwoord op deze onderzoeksvraag zoek je helemaal zelf. Je krijgt enkele vragen die je bij je onder zoek helpen. Ga op basis van onderstaande vragen zelf op zoek naar bronnenmateriaal om de antwoor den te vinden.

Onderzoek

1 Hoe oud is deze woestijn?

2 Situeer de Aralkumwoestijn op de kaart.

7 Welke vegetatie overheerst in deze regio?

8 Enkele historische feiten

a Het Aralmeer was ooit een van de grootste meren ter wereld. Op de hoeveelste plaats stond het Aralmeer op de lijst van de grootste meren van de wereld in 1960?

b Slechts 1/5 van de watertoevoer in het Aralmeer kwam van neerslag. De rest kwam van …

c Hoeveel bedroeg het zoutgehalte voor de jaren 1960?

9 Wat was de motor achter de economie in deze regio vóór 1960?

10 Onderzoek de bevolkingshistogrammen van Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan, Tadzjikistan voor de periode 1950-1990.

In welke fase van het demografisch transitiemodel bevonden deze landen zich toen? Gebruik de links in e-ducate.me

11 Wat is hiervan het gevolg voor de economie en het waterverbruik?

12 Hoe ontstond de Aralkumwoestijn? Gebruik satellietbeelden en bevolkingshistogrammen om je antwoord te onderbouwen.

Verklaar hoe de Sovjetunie in de periode 1950-1960 de regio rond het Aralmeer ontwikkelde tot land bouwgebied.

13 Waardoor is het water van het Aralmeer vervuild geraakt?

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

3.59 Aralkumwoestijn, Oezbekistan

14 Welke gevolgen ondervinden mens en natuur door het uitdrogen van het Aralmeer?

15 Hoe is het nu gesteld met het Aralmeer?

16 Hoe zijn wij mee verantwoordelijk voor het opdrogen van het Aralmeer?

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek.

Zelfreflectie

mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet

Je onderzocht nu vier grote regio's die gevoelig zijn voor waterstress. Formuleer als besluit een antwoord op de onderzoeksvraag: ‘Welke regio’s hebben kans op waterschaarste en waarom?’

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

CURIEUZENEUS Planetaire grens zoet water

Waterschaarste is niet beperkt tot de bestudeerde regio's. Tegen 2050 zal wereldwijd naar schatting een half miljard mensen met waterstress te maken krijgen. De planetaire grens van zoetwatergebruik werd daarom door het team van Rockström globaal op 4000 km³ per jaar vastgelegd.

Voor de categorie zoetwater werd gedacht dat we ons nog binnen de veilige zone bevinden. Een internationaal onderzoeksteam heeft intussen vastgesteld dat we de watercyclus ernstig verstoren.

Dit onderzoeksteam richtte zich naast het ‘blauwe water’, m.n. het water in beken, rivieren en meren ook op het ‘groene water’. Groen water is belangrijk voor planten, de regenval en het bodemvocht. Bodemvocht, in het bijzonder bodemvocht in de wortelzone, is belangrijk voor gezonde en veer krachtige ecosystemen die in staat zijn koolstof vast te leggen. Overal ter wereld verandert het bodemvocht in de wortelzone. Op basis van deze variabele veronderstellen wetenschappers dat de planetaire grens van het groene water overschreden is. Het gaat dan om de zesde overschreden grens (naast de vier reeds vroeger vastgelegde overschreden grenzen, is recent ook het overschrij den van de planetaire grens nieuwe entiteiten of chemische vervuiling beschreven. (Naar: Naturetoday - 26.04.22)

WIST JE DAT Water in de wereld

Wanneer een land 25% of meer van zijn hernieuwbare zoetwaterbronnen oppompt voor gebruik, staat het onder waterstress (UN-Water, 2021).

2,3 miljard mensen wonen in landen met waterstress, waarvan 733 miljoen mensen wonen in een land met een hoge of kritiek-hoge waterstress (UN-Water, 2021).

3,2 miljard mensen leven in een landbouwregio met hoge tot heel hoge watertekorten of water schaarste. 1,2 miljard mensen hiervan (ongeveer 1/6 van de wereldbevolking) leeft in landbouwgebie den met beperkte watervoorraad (FAO, 2020).

1,42 miljard mensen, waaronder 450 miljoen kinderen, leven in gebieden met hoge tot extreem hoge waterkwetsbaarheid (UNICEF, 2021).

Ongeveer 4 miljard mensen (ongeveer 2/3 van de wereldbevolking) ondervindt tijdens ten minste één maand van het jaar ernstige waterschaarste (IPCC, 2022).

700 miljoen mensen wereldwijd kunnen worden ontheemd door intense waterschaarste tegen 2030 (GWI, 2013).

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Hoewel de verschillende planetaire grenzen telkens als apart proces worden voorgesteld, vormt het systeem aarde met negen planetaire grenzen een stevig web van processen die elkaar beïnvloeden. Veel van die pro cessen kunnen positieve feedbackloops in gang zetten en de veranderingen versnellen. Het overschrijden van een grens kan daardoor als een domino-effect het overschrijden van één of meerdere andere grenzen uitlokken.

1 Bestudeer de leestekst en ga na hoe bosbranden een effect hebben op verschillende planetaire grenzen. Klik op de link in e-ducate.me voor een kaart over bosbranden.

a Onderlijn in de tekst de verschillende planetaire grenzen die besproken worden.

LEESTEKST Effecten van

de bosbranden in Australië in 2019-2020

Australië wordt door klimaatverandering steeds vaker getroffen door droogtes, hittegolven en bosbranden. Tijdens de bosbranden die er einde 2019 tot begin 2020 wekenlang woedden, ging een gebied van meer 170 000 km² (ongeveer 5,5 keer de oppervlakte van België) in vlammen op. Hierdoor verdwenen waardevolle stukken regenwoud en andere unieke ecosystemen. Meer dan 5900 gebouwen, waarvan meer dan 2800 wonin gen, werden vernield. Meer dan 3000 mensen raakten al hun bezittingen kwijt. De rookontwikkeling en het fijn stof veroorzaakten ademhalingsproblemen en irritatie aan de ogen. Op langere termijn kan het inhaleren van rook ook leiden tot verminderde longfunctie, bronchitis … maar ook de mentale en economische impact mag niet worden vergeten. Naast de menselijke slachtoffers zijn ook zo’n drie miljard dieren door de brand gedood of op de vlucht gejaagd. Reptielen, vogels, zoogdieren, insecten, vleermuizen, dieren waaronder ook bedreigde diersoorten zoals koala’s, gingen mee op in de brand of stierven als gevolg van het verliezen van hun leefomge ving, voedsel- en waterbronnen.

De roet- en fijnstofdeeltjes, die voortkwamen uit de bosbranden, reisden duizenden kilometers door de lucht Gletsjers in Nieuw-Zeeland kleurden daardoor bruin. De rook bereikte zelfs Zuid-Amerika. De roet- en fijnstof deeltjes kwamen ook in de hogere luchtlagen terecht die veel stabieler zijn dan de onderste luchtlagen en waar door de stofdeeltjes daar maanden tot zelfs jaren blijven hangen. Zo krijgen ze de tijd om zich over de planeet te verspreiden.

Een deel van Australië is van nature heet en droog en kent dus altijd al een groot risico op bosbranden. Klimaat verandering heeft het risico op bosbranden en de intensiteit ervan echter vergroot. Daarnaast versterken deze bosbranden op hun beurt de klimaatverandering. De bosbranden van 2019-2020 veroorzaakten een CO2-uitstoot van 400 megaton. Dat is ongeveer evenveel uitstoot als de gemiddelde jaarlijkse uitstoot van Australië, schrijft het UN-klimaatprogramma in een rapport. Een positieve klimaat-feedbackloop wordt hierdoor in gang gezet. Lokaal kan het verminderen van verdamping door de afwezigheid van het bos voor een lokale opwarming zorgen. Bossen veranderen daardoor in grasland. Daar waar de bomen verdwijnen, wordt meer erosie vastgesteld op de hellingen. Hierdoor komt de stenige ondergrond bloot te liggen.

Bij de bosbranden in Australië kwamen ook kleine deeltjes ijzer en fosfor vrij die meegevoerd werden door de rook. Een grote hoeveelheid deeltjes is zo bijvoorbeeld terecht gekomen in de oceaan tussen Nieuw-Zeeland en Zuid-Amerika. IJzer en fosfor zijn voedingsstoffen voor fytoplankton. Het fytoplankton kon hierdoor weelderig tot bloei komen en dit op een moment dat daar onder normale omstandigheden een seizoensgebonden diep tepunt in de bloei van fytoplankton optreedt. Studies wezen uit dat dit fytoplankton in staat was om ongeveer even veel CO2 op te nemen, dan wat vrijkwam bij de bosbranden. Verder onderzoek moet nog uitwijzen hoeveel CO2 effectief is opgeslagen.

Wanneer bosbranden woeden, wordt CO2 uitgestoten als bijproduct van het verbranden. Oceanen nemen dit CO2 op, waar het reageert met water tot een zuur. Een hogere concentratie CO2 in de atmosfeer maakt de ocea nen zuurder. Oceaanverzuring tast vervolgens koralen en schelpdieren aan.

In de studie over de effecten van bosbranden op het waterleven werd anderzijds gewaarschuwd voor de nega tieve gevolgen van de plotse toevoer aan voedingsstoffen zoals fosfor en ijzer. De extreme bloei van algen verstoort namelijk het zuurstofgehalte in het water. Dit leidt tot massale vissterfte en vele andere veranderingen in het mariene ecosysteem.

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Hoe blijvend is de impact van de mens op het systeem aarde?

Door de regenbuien, volgend op de bosbranden, spoelde ten slotte heel wat verkoold materiaal mee in rivieren en de stuwmeren. Extreme algenbloei in stuwmeren bedreigde daardoor de watervoorziening van omliggende steden, die door de klimaatverandering sowieso al onder druk staat in Australië.

Na 2 jaar zijn de littekens in Australië nog goed zichtbaar in het landschap. Het herstel gaat traag. De Australi sche overheid heeft intussen al heel wat geld voorzien voor herstelprojecten.

17.03.22 - De uitstoot van megabos branden reikt zo hoog in de atmosfeer dat ze de chemische samenstelling van de ozonlaag beïnvloedt en daar

ozon afbreekt. Dat blijkt uit CanadeesAmerikaans onderzoek dat verschijnt in het wetenschappelijke tijdschrift Science. 'Het kan het herstel van het

gat in de ozonlaag uitstellen', waar schuwen de wetenschappers.- VRT.be

b De leestekst geeft een voorbeeld van hoe de verschillende planetaire grenzen elkaar beïnvloeden. Verbind op onderstaande figuur op volgende pagina de planetaire grenzen die in de tekst genoemd wor den met elkaar. Een voorbeeld is al gegeven: klimaatverandering heeft ervoor gezorgd dat deze bosbran den extremer en heviger waren.

klimaatverandering functionele genetische landbeslag b l a u w water groen water fosfor stikstof oceaanververzuring

3.60 Planetaire grenzen

aant asti n g v a n d e o z no gaal

luchtvervuiling

c Waaraan merk je in de tekst dat de gevolgen van bosbranden niet alleen regionaal spelen, maar ook op wereldwijde schaal effecten hebben?

nieuweentiteiten variatie variatie

nieuweentiteiten variatie variatie klimaatverandering functionele genetische landbeslag b l a u w water groen water fosfor luchtvervuiling

aant asti n g v a n d e o z no gaal

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

2 Vul de tekst aan met de sferen van het systeem aarde.

Door menselijke activiteiten zoals ontbossing, verstedelijking, industrie, mijnbouw en landbouw veran deren de beschikbare hoeveelheid aan zoet water en de waterkringloop ( ).

De biodiversiteit ( ) is hierdoor sterk afgenomen. Veranderingen in deze sferen, kunnen op hun beurt een effect hebben op de (uitputting van grondstoffen).

Ook klimaatverandering ( ) en bodemdegradatie zijn belangrijke gevolgen van mense lijk ingrijpen. De mens heeft dus het vermogen om het systeem aarde te veranderen.

3 Wanneer spreek je van de mens als geologische kracht?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

ID: Interesse en differentiatie

ID 1 Elke dag ‘dag van de aarde’?

De ‘Internationale Dag van …’ bestond al voor de oprichting van de Verenigde Naties. De Verenigde Naties ondersteunt deze bewustmakingsdagen al lange tijd en heeft ze verder uitgebreid om bepaalde onder werpen onder de aandacht te brengen of te promoten. Met de ‘Internationale Dag van …’ wil de Verenigde Naties het grote publiek opvoeden en internationaal bewustzijn creëren rond belangrijke topics als de planetaire grenzen.

Opdracht: Maak een leuke poster of kalender waarop je de internationale dagen/weken/jaren markeert waarmee je de grenzen van het systeem aarde onder de aandacht brengt. Vul aan met de internationale dagen die jij belangrijk vindt. Misschien heb je nog een goed idee voor een nieuwe ‘Dag van …’? Wanneer zou die dan doorgaan?

Kan je ook een leuke actie bedenken die je samen met je school kan uitvoeren op een of meerdere internati onale dagen van …? Hang de poster of kalender ergens op een centrale plaats op school.

ID 2 ID Hoe is het met de ozonlaag gesteld?

Ozon komt in de atmosfeer voor tussen het aardoppervlak en zo’n 50 km hoogte. De ozonconcentraties liggen het hoogst tussen 15 en 30 km boven het aardoppervlak. Dat noemt men de ozonlaag. De ozon laag beschermt de aarde tegen schadelijke UV-stralen van de zon. De dikte van de ozonlaag wordt uitgedrukt in Dobson-eenheden (DU). Als de ozonconcentratie op een plaats 100 DU of minder bedraagt, spreekt men van een lage concentratie. Dit noemt men ook wel een ozongat. Het tekort aan ozon is het gevolg van een samenspel tussen facto ren. In de jaren 1980 ontdekten wetenschappers dat het gebruik van chloorfluorkoolwaterstoffen of CFK’s (gebruikt in koelkasten en spuitbussen, uitgestoten door de industrie) de ozonlaag aantast. Voor de ontwikkeling van het ozongat moeten er op zo’n 20 km hoogte erg lage temperaturen heersen. Die zijn er tijdens de winter op de Zuidpool wanneer er geen zonlicht is. De CFK’s worden als het ware in wolken van ijsdruppeltjes opgesloten. Ze komen weer vrij wanneer het zonlicht invalt op deze wolken en breken dan het ozon af. Boven Antarctica daalt de concentratie ozon dan vanaf augustus, resulterend in het gat in de ozonlaag boven Antarctica, om in november weer te verdwijnen. Een gat in de ozonlaag kan onder gelijke omstandigheden boven de Noordpool ontstaan tijdens de wintermaanden.

Gemiddelde maandelijkse ozonconcentratie boven Antarctica (blauw en paars: minste ozon, geel en rood: grootste ozonconcentratie) telkens in de maand oktober.

Gemiddelde ozonconcentratie in de stratosfeer, zuidelijk halfrond

200 DU

150 DU

100 DU

50 DU

1979 2020 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 0 DU

De internationale gemeenschap heeft in 1987 met het Montreal Protocol afspraken gemaakt ter bescherming van de ozonlaag. Het gebruik van ozonafbrekende stoffen werd hiermee geleidelijk afgeschaft. Deze ozonafbrekende stoffen kunnen 50 tot 100 jaar of zelfs nog langer in de atmosfeer aan wezig blijven.

De NASA houdt de ozonconcentraties nauwlettend in de gaten via metingen met satellietinstrumenten.

1,4 miljoen ton

1,2

0,8 1,0

0,6

0,4

0,2

Evolutie van de uitstoot van ozonafbrekende stoffen 1961 2014 1970 1980 1990 2000 0

*Totale emissie is het totaal van menselijke en natuurlijke uitstoot.

Voorspelling evolutie ozonconcentratie in verhouding tot het ozonniveau in 1960

totale emissie* natuurlijke emissie

1960 2100 1980 2000 2020 2040 2060 2080 -140 -120 -100 -80 -60 -40 -20 0 20 40 arctisch globaal antarctica

Noot: De voorspelling toont een gemiddelde, gebaseerd op verschillende modellen, de onderzoekers wijzen op de onzekerheden die hiermee gepaard gaan.

Verricht een kort onderzoek naar de toestand van de ozonlaag.

1 Formuleer een onderzoeksvraag.

2 Formuleer een hypothese.

Onderzoek het probleem

Enkele tips:

• Gebruik de bronnen.

• Achterhaal de evolutie van de ozonconcentraties.

• Wanneer spreek je over een gat in de ozonlaag?

• Waar bevindt het gat in de ozonlaag zich?

3 Geef enkele voorbeelden van ozonafbrekende stoffen en zeg waarvoor ze gebruikt werden/worden. Zoek voorbeelden op het internet.

4 Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag.

5 Waarom vinden wetenschappers deze vaststelling toch hoopvol nieuws? Zelfreflectie

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Is ontbossing van het tropisch regenwoud een ver-van-mijn-bed-show?

Het ontbossen van het tropisch regenwoud gebeurt niet in je achtertuin. Toch veroorzaken we soms zelf de ontbossing.

ko e 0,63 miljoen hectare (73%) rubber 0,2 miljoen hectare (80%)

palmolie 0,6 miljoen hectare (89%)

rundvlees en leer 1,1 miljoen hectare (19%)

10,4

miljoen hectare bos

cacao 1,6 miljoen hectare (65%)

hout en papier 4,6 miljoen hectare (17%) soja 2 miljoen hectare (64%)

benodigde hectare per jaar percentage afkomstig uit landen waar tropische bossen vernietigd worden

België importeert jaarlijks een hoeveelheid grondstoffen waarvoor 10,4 miljoen hectare landbouwgrond en bos nodig is. Dat is drie keer het eigen grondgebied. Het cijfer komt uit een studie van het Wereldnatuur fonds (WWF), dat de Belgische bijdrage aan de internationale ontbossing in kaart bracht. Veertig procent van die grondstoffen is afkomstig uit risicogebied, uit landen waar al veel ontbost werd, zoals Brazilië, Rusland of Ivoorkust. ‘De toename van het Belgische aandeel is verontrustend. Het is onder tussen aanzienlijk’, zegt Sofie Luyten, directeur beleid van WWF België. ‘De overheid en de bedrijven moeten dringend inspanningen doen om de druk op de bossen en de lokale bevolking te verlichten. Ze hebben zich te lang passief opgesteld.’

De studie focust op de import van de belangrijkste zeven grondstoffen tussen 2013 en 2017: hout, soja, rundvlees, cacao, palmolie, koffie en rubber. ‘Sojabonen, cacao, hout en palmolie vertegenwoordigen 85 procent van de Belgische voetafdruk met een hoog risico op ontbossing.’ (…) ‘ De grootste voetafdruk van België ligt in Brazilië, vooral door de import van soja.’ De Standaard - 21.03.19

Hoe gebruik jij het tropisch regenwoud?

a Vind je thuis een van deze producten die hun oorsprong hebben in het tropisch regenwoud? Kijk ook eens op de ingrediëntenlijst van cosmeticaproducten en voedingswaren. O chocolade O kokosolie O cashewnoten O paranoten O vanille O koffie O peper O kaneel

kerrie O ananas O banaan

papaya O mango O avocado O mahonie O teak O rubber O andere:

b In welke levensmiddelen in je kast is palmolie verwerkt?

Klik op de link op e-ducate.me voor meer informatie.

ID 4 Oorzaken van waterschaarste

Link de woorden in deze woordenwolk aan elkaar. Beoordeel de relaties in het feedbackschema met + (posi tief) of - (negatief).

klimaatverandering neerslag landbouw dam

vraag naar water

vervuiling van water

ID 5 Gevolgen van het oppompen van fossiel grondwater

1 Bekijk het filmpje dat je vindt achter de link in e-ducate.me

bevolkingsgroei industrie

welvaart

steden

irrigatie

2 Welke gevolgen kan het oppompen van fossiel grondwater met zich meebrengen voor onze streken?

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Steden met een tekort aan water

Klik op de link in e-ducate.me Onderzoek het verband tussen de jaarneerslag en het risico op watertekort in steden.

a Voer een GIS-analyse uit voor enkele steden. De steden zijn reeds ingevoerd en gelokaliseerd. Je kunt je eigen woongemeente nog toevoegen.

b Selecteer de laag Water Stress.

c Vergroot het Analyze-venster: klik daarvoor op het pijltje naast Analyze.

d Klik op Enter address: voer je woongemeente in. e Klik op Apply analysis.

f Verschuif het beeld met de schuifbalk naar de laatste kolom van het beeld. Daar staat Drougth Risk. Plaats een kruisje bij de steden met een hoge waterstress.

g Klik op het pijltje naast Analyze om het scherm te verkleinen. Herhaal stappen b-e-f voor de lagen Drought Risk en Groundwater Table Decline Tip

Je kan de steden alfabetisch rangschikken: klik op AZ naast de titel Name

JAARNEER SLAG (mm) INWONER AANTAL > 10 miljoen

mijn woongemeente

Beijing 400-1000 Cairo < 200 Delhi 1000-2000 Denver 200-400 Dubai < 200

Istanboel 400-1000

Jeruzalem < 200 Kaapstad 400-1000 Londen 400-1000 Miami 1000-2000 Rome 400-1000

São Paulo 1000-2000 Sydney 1000-2000 Tokyo 1000-2000

VERSTEDELIJKINGS GRAAD VAN HET LAND > 80%

HOGE TOT EX TREEM HOGE WATERSTRESS

HOOG DROOG TERISCIO (medium high tot high)

Beschrijf het verband tussen de jaarneerslag en het risico op watertekort in steden.

DALING VAN DE GRONDWATERTAFEL (medium high - highextremely high)

De verstedelijkingsgraad vind je terug achter de link in e-ducate.me of in de atlas.

Collage waterschaarste

Maak een collage (op een ander blad, in een presentatie) van actuele krantenkoppen die berichten over de oorzaken en/of gevolgen van waterschaarste in alle continenten van de wereld.

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Synthese

Menselijke activiteiten zetten het systeem aarde onder druk. Het hockeystickmodel laat duidelijk zien dat de veranderingen aan het systeem aarde gelinkt zijn aan de menselijke activiteiten. Sinds 1950 vertonen veel indicatoren een opvallende stijging. Tropische regenwouden worden ontbost om plaats te maken voor landbouw, mijnbouw, verstedelijking, houtkap, energiewinning … kortom voor de behoeften van de mens. Verstedelijking, vervuiling, de stij gende levensstandaard en bevolkingsgroei zetten een grote druk op de natuurlijke voorraden van het systeem aarde, ondermeer op de voorraden zoet water. De veranderingen aan het systeem aarde zijn van die aard dat terugkoppelingsmechanismen in gang worden gezet waardoor het systeem aarde zelf verandert: het klimaat verandert, de vruchtbaarheid van de bodem en de biodiversiteit veranderen, stedelijke gebieden en van nature droge gebieden kreunen steeds meer onder zoetwaterschaarste. Een team van wetenschappers o.l.v. J. Rockström bracht de grenzen van onze planeet in beeld. Ze bakenden daarvoor negen domeinen af. De mens leeft niet meer binnen de veilige grenzen van het systeem aarde en zet hierdoor allerlei veranderingen in gang over de verschillende domeinen heen. Wetenschappers kondi gen dan ook het begin van een nieuwe tijdperk aan, nl. het Antropoceen. Hiermee geeft de wetenschap aan dat de mens een geologische kracht is geworden.

Zelftest

1 Welke planetaire grenzen worden door plastic onder druk gezet? Plaats bij deze uitspraken en beelden in verband met plastic de bijbehorende planetaire grens/grenzen.

Broeikasgassen methaan en ethyleen komen vrij uit zwerfplastic onder invloed van zonlicht. We ademen onze kleren of meubels in. Microplastics blijven lange tijd in onze longen.

2 Benoem de planetaire grenzen die door de krantenkoppen behandeld worden. a Kernafval komt niet alleen uit kerncentrales (De Standaard - 15.04.22)

b Watersnood van 2021 is de schuld van de ontwikkelende stad. ‘Er moet meer gedaan worden om voor veiligheid te zorgen’ (Trouw - 2.04.22)

c Help de uitstervende bij: zo maak je je tuin bijenvriendelijk (AvroTros - 25.04.21)

d Vlaanderen: bietenwater hergebruiken als drink- en irrigatiewater (H2O - 13.04.22)

3 Leg uit hoe ontbossing een impact heeft op het klimaat en de bodem door in onderstaand schema te marke ren wat juist is.

meer / minder neerslag ontregeling van het meer / minder verdamping stijging / daling temperatuur minder bomen meer / minder opslag CO₂ meer / minder vasthouden van de bodem

4 Waarom ben je mee verantwoordelijk voor de ontbossing van het tropisch regenwoud door het eten van een hamburger in een plaatselijk fastfoodrestaurant?

5 Leg uit wat deze beelden te maken hebben met ontbossing van het tropisch regenwoud. Benoem telkens één gevolg van ontbossing dat hieraan gelinkt is.

6 Bekijk onderstaande cartoon.

a Welk ecologisch probleem wordt voorgesteld op de cartoon?

b Welke planetaire grenzen worden bedreigd door dit probleem?

c Geef enkele oorzaken die tot dit probleem geleid hebben.

7 Bestudeer onderstaande grafiek.

3000 2500 2000 1500 1000 waterschaarstse 500 0

a Wat kun je afleiden uit de grafiek?

b Welke factoren vergroten het probleem?

120

bevolkingsgroei in Egypte 100 80 60 40 20 watervoorraad m 3 /jaar/pp bevolkingsaantal (miljoen) 1960 1980 2000 2020 2040 2060 0

8 Zijn de volgende uitspraken juist of fout? Motiveer elk antwoord.

a Met de bouw van de Grote Renaissancedam aan de grens tussen Ethiopië en Soedan worden de wa tervoorraden van Ethiopië bedreigd.

b Landen met waterstress bevinden zich enkel in de warme klimaatzone.

mens overschrijdt de grenzen van de planeet

onderzoeksvraag

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1 De verschillende planetaire grenzen benoemen.

1 Beargumenteren dat socio-economische trends, planetaire grenzen onder druk zetten.

7 Onderzoeken hoe verschillende planetaire grenzen een impact hebben op elkaar. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Uitleggen dat het menselijke handelen een impact heeft op het systeem aarde.

2 Het tropisch regenwoud in de wereld situeren.

2 De oorzaken van ontbossing onderzoeken.

3 Het verband leggen tussen ontbossing en klimaatverandering.

4 Het verband leggen tussen ontbossing enerzijds en bodemerosie en bodemdegrada tie anderzijds.

4 Het verband leggen tussen ontbossing en de afname van de biodiversiteit.

5 De verdeling van het bruikbaar water over de aarde beredeneren.

6 Kenmerken bepalen van regio’s in de wereld die te kampen hebben met water schaarste.

6 De oorzaken van waterschaarste uitleggen.

Dit deel bondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen.

overschrijdt de grenzen van de planeet

zonder probleem met hulp van boek of klasgenoot met hulp van leerkracht

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

1 Druk op het systeem aarde

Het klimaat verandert

Wat weet je nog, wat weet je al? 77

Vraag 1 Waarom is de mens de oorzaak van de huidige klimaatverandering? 103

2 Groeiende voeten?!

Vraag 1 Hoe verloopt de groei van de wereldbevolking? 90

Vraag 2 Waar zijn de antropogene bronnen van broeikasgassen te vinden? 108

Vraag 3 Welke gevolgen heeft het versterkte broeikaseffect? 116

Deelonderzoek 1: palmbomen op de Noordpool? 118

OPDRACHT 1 Onderzoek hoe de wereldbevolking in aantal verandert. 84 OPDRACHT 2 Onderzoek de prognoses over de verdere evolutie van 93 de wereldbevolking.

Deelonderzoek 2: overspoeld door de zee 125

OPDRACHT 3 Onderzoek de evolutie van de bevolking per werelddeel. 94

Deelonderzoek 3: planten en dieren op de dool 132

Deelonderzoek 4: onstuimig weer 139

Vraag 2 Hoe evolueert de bevolking in België? 96

Mensen op de vlucht

OPDRACHT 4 Onderzoek welke factoren de groei van de Belgische 96 bevolking bepalen.3

Vraag 4 Welke rol speelt klimaatverandering in het migratiegedrag van de mens? 151

3 Groot, groter, grootst?

Vraag 3 Hoe evolueert de bevolking in andere landen? 99

Deelonderzoek 5: Waar komen mensen vandaan, waar gaan ze naartoe? 158 Deelonderzoek 6: Hoe komt migratie tot stand? 159

OPDRACHT 5 Vergelijk de bevolkingsevolutie voor een selectie landen. 99

ID Interesse en Differentiatie

OPDRACHT 6 Onderzoek het verschil tussen vergroening en vergrijzing. 100

OPDRACHT 7 Onderzoek enkele gevolgen van vergroening en vergrijzing. 103

ID 1 Hoe beïnvloeden klimaatverandering en ozon elkaar? 162

ID 2 CO₂-uitstoot in een historisch perspectief 163

ID 3 Hoe ziet het klimaat er in 2070 uit? 164

ID 4 Kinderen en klimaatverandering 165

Vraag 4 Wat is het effect van een bevolkingspolitiek op de bevolkingsevolutie? 104 OPDRACHT 8 Onderzoek de bevolkingspolitiek in China en het effect op 104 de bevolkingsevolutie.3

ID 5 Experiment 1: wijziging zeespiegel door warmte 166

Vraag 5 Hoe verschillend is de samenstelling van de bevolking? 107

ID 6 Experiment 2: wijziging zeespiegel door het smelten van ijs 166

ID 7 Klimaatverandering en wijn uit België 167

ID 8 Wat is het effect van klimaatverandering in België? 170

OPDRACHT 9 Onderzoek een leeftijdshistogram. 107 OPDRACHT 10 Onderzoek leeftijdshistogrammen doorheen de tijd. 108

4 Demografische transitie: verklaring voor de bevolkingscijfers

ID 9 Terugkoppeling gevolgen van klimaatverandering 172

ID 10 Migratie en verstedelijking 172

Vraag 6 Welk verband bestaat er tussen bevolkingsgroei en ontwikkelingsgraad? 109

ID 11 Geldstromen en migratie 173

OPDRACHT 11 Vergelijk de levensomstandigheden in enkele landen en 109 doorheen de tijd.

Vraag 7 Welke trend kan je vaststellen in de evolutie van de bevolking? 111

OPDRACHT 12 Modelleer de evolutie van de bevolking. 111

ID 12 Een graad meer of minder 174 Synthese 175

OPDRACHT 13 Koppel leeftijdshistogrammen en demografisch 114 transitiemodel aan elkaar.

OPDRACHT 14 Controleer de kennis die je opdeed. 116

ID Interesse en Differentiatie

ID 1 Verschil in levensverwachting tussen man en vrouw 124

ID 2 Geboortecijfer of vruchtbaarheidscijfer? 93

Sterftecijfer of levensverwachting?

ID 3 Impact vergroening versus vergrijzing 93

ID 4 Geboortepolitiek 93

ID 5 Gapminder ontwikkelingsgraad 93

ID 6 Hoe de industriële revolutie de bevolkingscijfers veranderde 93

ID 7 Vervolledig het feedbackmechanisme 93

Synthese 109

Zelftest 95

Terugblik 112

Begrippenlijst 232 Schema's 235

Het klimaat verandert

Al sinds het ontstaan van de aarde verandert het klimaat voortdurend onder invloed van natuurlijke factoren zoals variaties in zonneactiviteit, vulkaanuitbarstingen, veranderingen in de baan van de aarde en platentek toniek. Maar nu valt op dat de klimaatverandering ongezien snel evolueert.

Klimaatwetenschappers zijn het erover eens dat de mens in belangrijke mate de huidige klimaatverandering veroorzaakt.

Klimaatverandering heeft een grote impact op het functioneren van het systeem aarde. Daarom wordt deze planetaire grens (samen met de grens 'behoud van de biosfeer') tot kern-planetaire grens gerekend. De aarde was in maart 2022 1,22 °C warmer dan tijdens de pre-industriële tijd, zo stelt het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Dit is een organisatie van de VN waarin honderden experts van over de hele wereld de risico’s van klimaatverandering evalueren. Sinds 2017 bedraagt de gemiddelde globale opwar ming meer dan 1°C.

Vraag Waarom is de mens de oorzaak van de huidige klimaatverandering? 1

Weet je dit nog?

Je leerde al over het natuurlijk broeikaseffect. Fris je geheugen op en klik op de link in e-ducate.me Noem de vier belangrijkste natuurlijke broeikasgassen.

Vandaag is het warm en morgen regent het. De lucht is vochtig en er staat een sterke wind. Dit zijn allemaal kenmerken van het weer. Het weer is de toestand van de atmosfeer op een bepaalde plaats en een bepaald moment. Het wordt bepaald door land, oceanen en ijskappen. Het klimaat is het gemiddelde van de weers omstandigheden in een bepaald gebied, over een periode van 30 tot 40 jaar. Er is sprake van klimaatver andering als de gemiddelde weersomstandigheden over een langere periode (minstens 30 jaar) wijzigen. Het meest opvallende signaal van de klimaatverandering dat we nu ervaren, is de toename van de globale gemiddelde temperatuur. Die ervaring werd eerst opwarming van de aarde genoemd, daarna klimaatveran dering en nu wordt dit fenomeen als de klimaatcrisis omschreven.

Gemiddelde temperatuur 1850-2021 1

-0,4

4.1 Evolutie gemiddelde wereldtemperatuur per jaar t.o.v. de periode 1850-1900

Volg de geschatte evolutie van de wereldtemperatuur via de link op e-ducate.me

de grenzen van het klimaat

In een rapport van het IPCC wordt gesteld dat de huidige klimaatverandering wordt veroorzaakt door de mens die de stralingsbalans van het systeem aarde beïnvloedt. Wetenschappers noemen deze verandering stralingsforcering. Om de ernst van de situatie te kunnen in schatten, worden verschillende factoren gemeten die een effect hebben op de hoeveelheid energie die de aarde bereikt en niet terug naar de ruimte verdwijnt.

50

0,5 °C

0 °C

000

40 000

1,5 °C 1875 1900 1925 1950 1975 2000 10 000

aërsolen zon alle factoren landgebruik vulkanen broeikasgassen ozon 20 000

ID 1 

30 000

1,0 °C 1990 1995 2000 2005 2010 2015

Globale uitstoot broeikassen 1990 - 2015 miljoen ton HFC’s, PFC’s en SF6 lachgas methaan koolstofdioxide

2 3

4.3 Totale wereldwijde uitstoot van broeikasgassen in de periode 1990-2015 104 Over

de grenzen van het klimaat

N2O-concentratie (-800 000 tot 2019) lachgasconcentratie (deeltjes per miljard)

4.4 Wereldwijde evolutie van CO₂-concentratie in de atmosfeer 4.5 Wereldwijde evolutie van methaanconcentratie in de atmosfeer (andere kleur = andere bron) 4.6 Wereldwijde evolutie van lachgas (N2O)-concentratie in de atmosfeer (andere kleur = andere bron)

Over de grenzen van het klimaat

4.7 Versterkt broeikaseffect

Je kunt hierover ook een filmpje bekijken. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

Black carbon heeft grotere impact op klimaatverandering dan eerder gedacht. Bij het verbranden van fossiele brandstoffen komen roetdeeltjes vrij, black carbon of dieselroet ge noemd. Roetdeeltjes blijven enkele dagen tot weken in de atmosfeer. De meeste roetdeeltjes hebben een koelend effect doordat ze meer reflectie veroorzaken. Onderzoek wijst uit dat zwarte roetdeeltjes net minder reflectie van zonlicht toelaten en op die manier opwarming in de hand werken. Enkel CO₂ en methaan hebben een grotere impact dan black carbon. Wanneer zwarte roetdeeltjes op ijs neervallen, versnellen ze het smelten ervan. Daarnaast veranderen roetdeeltjes de vorming, ontwikkeling en ken merken van wolken. Roetdeeltjes gaan verschillende soorten bindingen aan in de atmosfeer waardoor wolkenvorming beïnvloed wordt. In sommige gevallen blijven er weinig lage wolken over waardoor er meer kortgolvige straling van de zon de aarde bereikt. In andere gevallen worden dikkere wolken gevormd die minder doorgankelijk zijn voor de langgolvige straling van de aarde, waardoor de warmte bij de aarde blijft. Samen veroorzaken ze een opwarming van 0,4 tot 0,5 °C. Als een gevolg hiervan versnelt de waterkringloop en neemt de neerslag globaal toe (hogere temperatuur -> meer verdamping -> meer neerslag).

1 Het klimaat verkeert in crisis en het IPCC wijst de mens aan als oorzaak van de klimaatcrisis.

a Wat is de belangrijkste oorzaak van het opwarmen van de aarde?

b Welke broeikasgassen worden door menselijk toedoen uitgestoten?

c Hoe evolueert de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer gedurende de laatste 800 000 jaar?

d Welke invloed heeft het verbranden van fossiele brandstoffen op de stralingsbalans van het systeem aarde? Bekijk het effect zowel op de inkomende straling als op de uitgaande straling.

e De uitstoot van zwarte roetdeeltjes (black carbon) leidt tot meer/minder inkomende straling dan uit gaande straling. Het gevolg is

Dit heet

2 De uitstoot van broeikasgassen door de mens zet feedbackmechanismen in gang. Bestudeer het effect van de uitstoot van broeikasgassen aan de hand van twee voorbeelden.

a Wat is het effect van zwarte roetdeeltjes die op het ijs neerkomen? Plaats een + voor een versterkend effect en een – voor een afzwakkend effect.

zwarte roetdeeltjes

sneeuw- en ijsoppervlak temperatuur aan het aardoppervlak

albedo absorptie zonne-energie

b Welk gevolg heeft de neerslag van roetdeeltjes voor het ijs?

c

De uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten beïnvloedt de waterdampconcentratie. Plaats de volgende termen in de feedbackloop: verdamping – temperatuur – concentratie waterdamp – broeikasgassen

toename toename toename verdamping

toename warme lucht kan meer vocht bevatten

d Dit is een positieve/negatieve feedbackloop.

WIST JE DAT Waterdamp als broeikasgas

toename

Voor elke graad Celsius opwarming kan de concentratie waterdamp met 7% toenemen. De toenemende hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer veroorzaakt de huidige klimaatopwarming niet, het is eerder het gevolg van de opwarming die veroorzaakt wordt door andere broeikasgassen.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Vraag Waar zijn de antropogene bronnen van broeikasgassen te vinden? 2

Weet je dit nog?

Over de grenzen van het klimaat

Antropogene bronnen van broeikasgassen zijn broeikasgassen die ontstaan door menselijke activiteit. Door de toename van broeikasgassen verstoort de mens de natuurlijke kringlopen wat leidt tot een toename van de concentratie aan broeikas gassen in de atmosfeer, de bodem en de oceanen.

antropogene bron van broei kasgas

000

4.8 Wereldwijde uitstoot van broeikasgassen per sector (1990-2015)

verbrandinggewassen(3,5%)

chemisch&petrochemisch(3,6%) rijstteelt(1,3%) akkerland(1,4%)

grasland(0,1%)

non-ferro metalen (0,7%) pijpleidingspoorweg(0,4%) (0,3%)

voedselentabak(1%) papierpulp(0,6%)machines(0,5%)

4.9 Uitstoot van broeikasgas per activiteit (2016)

Over de grenzen van het klimaat

109

koolstofdioxide

verbranden van fossiele brandstoffen (olie, gas, steenkool, hout) productie van cement ontbossing bodemdegradatie

(*) 1 methaan uitgestoten tijdens de productie en het transport van olie, gas en steenkool landbouw (veeteelt, rijstteelt) verrotting van organisch afval

12,4 jaar 28-36

distikstofoxide

N2O lachgas

gebruik van meststoffen en behandelen van de bodem rijstteelt verbranding van fossiele brandstoffen en (landbouw)afval uitgestoten tijdens het behandelen van afvalwater bijproduct van bepaalde chemische indus trieën

121 jaar 265-298 fluorgassen (HFK, PFK, CFK, SF₆)

gebruikt in spuitbussen, airco’s en koelkas ten SF₆ wordt gebruikt als isolatiegas in het elektriciteitsnet

variabel (het hoogste is SF₆ met 23 500)

(*) de levensduur van koolstofdioxide kan niet met één waarde worden omschreven vermits het gas niet vernietigd wordt, maar beweegt doorheen de koolstofcyclus. Een deel van de CO₂ wordt snel opgenomen door bv. oceanen, een deel blijft duizenden jaren in de atmosfeer. Dit is gedeeltelijk toe te schrijven aan het feit dat de opname van CO₂ in sedimenten op de oceaanbodem erg lang duurt.

WIST JE DAT Lachgas (N₂O)

Stikstof is van levensbelang voor alle levende organismen. Het is een bouwsteen voor bv. DNA en eiwit ten. 78% van de lucht die we inademen bestaat uit stikstofgas (N₂), maar het is onder deze vorm niet bruikbaar voor planten en dieren. Natuurbranden, bliksem en bacteriën in de bodem zorgen voor de vorming van bruikbare stikstofverbindingen zoals bv. nitraten en ammoniak. Stikstof kan zo in de bodem, het water en de lucht circuleren van het ene organisme naar het andere. Bacteriën zetten het uiteindelijk terug om naar stikstofgas.

In de natte en zuurstofarme bodem van tropische regenwouden en mangrovebossen (kustmoerassen) breken bacteriën en schimmels tijdens het ontbindingsproces plantaardige en dierlijke resten af tot een molecule met twee delen stikstof en één deel zuurstof (N₂O), lachgas genoemd, een broeikasgas dat bijna 300 keer sterker is dan CO₂.

Lachgas reageert niet met andere stoffen in de atmosfeer en lost niet op in water. Het wordt enkel uit de atmosfeer verwijderd door bepaalde bacteriën, door UV-straling van de zon of door bepaalde chemische reacties. De afbraak van lachgas in de atmosfeer gebeurt vooral op meer dan 20 km hoogte.

Aangezien er nauwelijks uitwisseling plaatsvindt tussen luchtlagen op die hoogte en de lagere lucht lagen, duurt het meer dan 100 jaar vooraleer een molecule lachgas uit de atmosfeer is verdwenen. Veel menselijke activiteiten hebben een grote impact op de stikstofkringloop. Het verbranden van fossiele brandstoffen, het toepassen van op stikstof gebaseerde meststoffen en andere activiteiten kunnen de hoeveelheid biologisch beschikbare stikstof in een ecosysteem drastisch verhogen.

de grenzen van het klimaat

Antropogene broeikasgassen en hun aardopwarmingsvermogen (geschatte waarden over 100 jaar)

BROEIKASGAS OORSPRONG

GEMIDDELDE LEVENS DUUR IN DE ATMOSFEER

AARDOPWARMINGS VERMOGEN

Totale uitstoot broeikasgassen per land (ton CO2-equivalent, 2018)

geen gegevens

0 tot 10 miljoen ton 10 tot 50 miljoen ton 50 tot 100 miljoen ton 100 tot 500 miljoen ton 0,5 tot 1 miljard ton 1 tot 5 miljard ton vanaf 5 miljard ton

4.10 Totale uitstoot broeikasgassen per land (2018)

Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen te bekijken.

Uitstoot van broeikasgassen per capita (ton CO2-equivalent, 2018)

geen gegevens

Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de uitstoot per persoon per land te bestuderen.

klimaat

111

Noot: Deze kaart toont de door handel geïmporteerde of geëxporteerde CO₂ als percentage van de eigen uitstoot. Positieve waarden staan voor een netto import, negatieve waarden voor een netto export van CO₂. Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de CO₂-uitstoot (rekening houdend met handel) voor enkele landen in detail te bestuderen. Hoe CO₂ zich in de atmosfeer verspreidt, vind je via de link in e-ducate.me

De hoeveelheid uitstoot van lachgas per land vind je via de link in e-ducate.me

Klik op de link in e-ducate.me voor een interactieve kaart over de uitstoot van methaan.

1 Beoordeel de uitspraken. Plaats een kruisje bij juist of fout.

De chemische industrie zorgt voor de grootste uitstoot van broeikasgassen.

Veeteelt is de tweede grootste producent van broeikasgassen.

Het energieverbruik in de industrie is een van de grootste producenten van broeikasgassen.

Wegtransport draagt weinig bij aan de toename van broeikasgassen.

Bijna driekwart van de broeikasgassen wordt door de industrie uitgestoten, bijna een vijfde door de landbouw en de rest door energie- en afvalproductie.

2 Welke landen stoten het meeste broeikasgassen uit?

3 Stoten deze landen ook de meeste broeikasgassen per persoon uit? Verklaar.

4 Kijk nu in het bijzonder naar de CO₂-uitstoot. Welke landen stoten het meeste CO₂ uit? Je vindt het antwoord achter de link in e-ducate.me

JUIST FOUT

5 Zoek voor volgende landen of ze een netto-importeur of netto-exporteur zijn van CO₂. land netto import of netto export van CO₂?

België netto-import / netto-export

China netto-import / netto-export

VS netto-import / netto-export

India netto-import / netto-export

Brazilië netto-import / netto-export

Zuid-Afrika netto-import / netto-export

Japan netto-import / netto-export

Rusland netto-import / netto-export

Qatar netto-import / netto-export

Bolivia netto-import / netto-export

6 Hoe verklaar je dat sommige landen netto-exporteur zijn van CO₂?

7 ‘Op het Euraziatisch continent is een belangrijk oost-west-contrast in CO₂-emissie te zien.’ Verklaar deze stelling. (zie Fig. 4.13)

8 Welke landen stoten het meeste N₂O uit?

9 Verklaar de spreiding van de uitstoot van N₂O in de wereld. Vergelijk Fig. 4.14 met de GIS-kaart die je vindt via de link in e-ducate.me of die je maakte in thema 1. Denk even na welke atlaskaarten je kunnen helpen.

10 Verklaar de hoge concentraties methaan in de buurt van de Perzische Golf en in Texas.

11 Hoe link je de uitstoot van broeikasgassen aan economische ontwikkeling? De link in e-ducate.me kan je helpen het antwoord te vinden. Denk aan industrie, huishoudelijk gebruik van elektriciteit, transport, land bouw. Maak er een eenvoudig stroomdiagram van.

meer inkomen

Over de grenzen van het klimaat

Waarom wordt wereldwijd zoveel aandacht besteed aan de uitstoot van CO₂?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Met het akkoord van Parijs, afgesloten op 12 december 2015, zijn 195 landen overeengekomen dat de globale temperatuurstijging beperkt moet blijven tot ruim onder 2 °C, als het enigszins kan zelfs tot 1,5 °C in vergelijking met het pre-industriële niveau. Op de VN-top in Glasgow bevestigden 197 landen het doel van 1,5 °C. Hoe groot de impact precies is, is nog onzeker, maar wetenschappers vermoeden dat de impact van de mens op de koolstofkringloop groter is dan gedacht. Door fossiele brandstoffen te verbranden, land gebruik te veranderen en kalksteen te gebruiken om beton te maken, komen aanzienlijke hoeveelheden koolstof in de atmosfeer terecht en in de oceanen. Uit een klimaatupdate van de Wereld Meteorologische Organisatie in 2022 blijkt dat de kans steeds groter wordt dat de aarde nog vóór 2027 al 1,5 °C graad warmer zal zijn. Die kans wordt in 2022 ingeschat op 48%, terwijl men er de jaren voordien nog van uitging dat die kans klein was.

WIST JE DAT Internet en broeikasgassen

Aantal keer verkocht

Videospelletje

Komt overeen met aantal km. autorijden

Speeltijd (u) afgerond spel Gemiddelde CO2 uitstoot per spel Totale CO2 uitstoot (kg)

Welke gevolgen heeft het versterkte broeikaseffect?

De klimaatcrisis treft elke regio op aarde. Hevige regenval, langdurige droogte en extreem weer komen allemaal vaker en op steeds meer plaatsen voor. De klimaatcrisis verstoort nu al de natuur en het leven van de mens en dat op steeds meer plaatsen. Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

Deze kaart verscheen op 31 januari 2021 in de New York Times. Ze is gebaseerd op een rapport van FourTwentySeven, Inc. (nu onderdeel van Moody’s). Dit bedrijf bracht de klimaatrisico’s in de wereld in kaart. Voor elke regio werd enkel het overheersende gevolg van klimaatverandering in de kaart opge nomen. Veel regio’s zullen namelijk te kampen krijgen met twee of meer van deze risico’s. De kaart vertelt dus niet het hele verhaal. Het bedrijf baseerde zich op simulaties van percentages landbouwactiviteiten, mensen en economische activiteiten die blootgesteld worden aan de gevolgen van de opwarming van de aarde.

De grootste klimaatrisico’s in de wereld tegen 2040 overstroming hitte waterschaarste natuurbranden stormen en orkanen stijging zeespiegel

4.15 Simulatie van dreigende klimaatrisico’s indien de broeikasgasuitstoot niet drastisch vermindert (2040)

Ongeveer 24% meer van de verwachte wereldbevolking zal tegen 2080 te maken krijgen met minder hernieuwbare grondwatervoorraden dan in de jaren 80.

In de jaren 2080 zullen naar verwachting ongeveer 4 keer zoveel mensen per jaar worden blootgesteld aan de hoeveelheid water die gepaard gaat met een 100-jarige overstroming vergeleken met de jaren 80.

Ongeveer één derde van de koraalri en in de wereld, leefgebieden en hulpbronnen voor meer dan 500 miljoen mensen, zal de komende decennia op lange termijn te maken krijgen met degradatie.

Australië levert meer dan 40% van de wereldwijde zuivelproducten. Met een opwarming van 1 °C tegen 2030 zal de zuivelproductie in heel Australië waarschijnlijk afnemen.

Ongeveer 26% meer van de verwachte wereldbevolking zal tegen 2080 te maken krijgen met minder hernieuwbare grondwatervoorraden dan in de jaren 80.

In de jaren 2080 zullen naar verwachting ongeveer 6 keer zoveel mensen per jaar worden blootgesteld aan de hoeveelheid water die gepaard gaat met een 100-jarige overstroming vergeleken met de jaren 80.

Ongeveer twee derde van de koraalri en in de wereld zal de komende decennia op lange termijn te maken krijgen met degradatie.

De gevolgen van klimaatverandering, zoals hittestress, zullen naar verwachting een negatieve invloed hebben op werknemers en de wereldwijde productiviteit tegen 2100 met 20 procent verminderen.

Ongeveer 32% meer van de verwachte wereldbevolking zal tegen 2080 te maken krijgen met minder hernieuwbare grondwatervoorraden dan in de jaren 80.

In de jaren 2080 zullen naar verwachting ongeveer 7 keer zoveel mensen per jaar worden blootgesteld aan de hoeveelheid water die gepaard gaat met een 100-jarige overstroming vergeleken met de jaren 1980.

Het bereik van veel van 's werelds planten diersoorten zal tegen 2080 met meer dan 50 procent afnemen bij een opwarming van 3,5 °C.

Met temperatuurstijgingen van 3-4 °C kunnen de landbouwproductie en de wereldwijde voedselzekerheid negatieve e ecten ondervinden die zo grootschalig zijn dat ze niet kunnen worden aangepast.

Ongeveer 38% meer van de verwachte wereldbevolking zal tegen 2080 te maken krijgen met minder hernieuwbare grondwatervoorraden dan in de jaren 80.

In de jaren 2080 zullen naar verwachting ongeveer 12 keer zoveel mensen per jaar worden blootgesteld aan de hoeveelheid water die gepaard gaat met een 100-jarige overstroming vergeleken met de jaren 80.

Een temperatuurstijging van meer dan 4 °C zal waarschijnlijk leiden tot verminderde landbouwproductie, verlies van kritieke ecosystemen en het uitsterven van veel dier- en plantensoorten.

De opbrengst van sojabonen in het Amazonegebied zou tegen 2050 met 44% zijn gedaald. Met een grotere opwarming zou het verbouwen van ko e in het zuidoosten van Brazilië in 2100 vrijwel onmogelijk zijn.

1 Welke maatregelen moeten we wereldwijd nemen om onder 1,5 °C opwarming, de ondergrens van het klimaatakkoord van Parijs, te blijven?

2 Wanneer denkt men dat de gemiddelde stijging van van 1,5 °C t.o.v. het gemiddelde van 1850-1900 bereikt zal zijn?

3 Welke zijn de gevolgen van de opwarming tegen 2080 als de samenleving ten volle gebruik blijft maken van fossiele brandstoffen (het scenario met de hoogste broeikasgasuitstoot)?

Deelonderzoek 1: Palmbomen op de Noordpool?

‘De zeven laatste jaren waren wereldwijd de zeven warmste ooit gemeten’. Zo stond te lezen in de media bij het begin van 2022. Sinds 1980 is elk decennium warmer dan het voorgaande. Volgens de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) zal die trend zich verderzetten.

In 2018 lanceerde klimaatwetenschapper Ed Hawkins de klimaatstrepen (warming stripes). Met deze gekleurde streepjescode kunnen de temperatuurveranderingen in eender welke regio gevolgd worden, jaar per jaar, gedurende de hele voorbije eeuw.

4.19 Temperatuurverandering in België sinds 1901

de grenzen van het klimaat

Ed Hawkins ontwierp ook de klimaatspiraal. Klik op de link in e-ducate.me om de klimaatspiraal te bekijken.

Temperatuurverandering in België sinds 1901

15

10

5

januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 0

1961-1990 1971-2000 1981-2010 1991-2020

4.20 Evolutie van maandnormalen: gemiddelde temperatuur te Ukkel

20 mm

Neerslagtotaal

75

50

100 25

januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 0

1961-1990 1971-2000 1981-2010 1991-2020

4.21 Evolutie van maandnormalen: gemiddelde neerslagtotalen te Ukkel

LEESTEKST Klimatologische vooruitzichten voor België

De klimatologische vooruitzichten voor het Belgische grondgebied zijn als volgt: temperatuur

Voor 2100 schat het KMI dat de opwarming in België tussen 0,7 °C en 5 °C (volgens de scenario's RCP 2,6 en RCP 8,5) zal liggen, met een grotere toename in de winter dan in de zomer. Ook het aantal hittegolven zal toenemen: vanaf de tweede helft van de 21ste eeuw wordt minstens één hittegolf per zomer verwacht, zowel op het platteland als in de steden. Met name in Brussel zouden de hittegolven als gevolg van de oppervlakteverharding met beton of asfalt in 2100 verdrievoudi gen. De intensiteit ervan zou verdubbelen en de duur ervan zou met de helft toenemen. Ten slotte zal volgens het RCP 8,5-scenario ook het aantal droogteperiodes in het hele land toenemen. neerslag

In dit scenario zouden de winters in 2100 natter worden, terwijl in de zomers een kleine of geen daling van de neerslag verwacht wordt. Het aantal dagen met zware regenval (met meer dan 10 mm) zou eveneens toenemen.

(Bron: Klimaat.be)

Klimaatwetenschappers gebruiken allerhande klimaatmodellen om te begrijpen hoe het klimaat veran dert. Die modellen simuleren de fysica, de chemie en de biologie van de atmosfeer, van het land en van de oceanen. Het zijn vaak ingewikkelde wiskundige vergelijkingen die door supercomputers opnieuw en opnieuw berekend worden. Klimaatmodellen worden permanent bijgestuurd, waarnemingen vullen de modellen verder aan. Op die manier slagen de wetenschappers erin de voorspellingen steeds nauwkeuriger te maken. Een factor van onzekerheid blijft evenwel steeds bestaan door de onvoorspelbare natuurverschijnselen, het gedrag van mensen ...

LEESTEKST Permafrost

Een permafrostbodem is een bodem waarvan de temperatuur gedurende twee jaar of langer niet boven 0 °C komt. Gewoonlijk komen dergelijke bodems voor in gebieden waar de gemiddelde jaar lijkse luchttemperatuur onder 0 °C blijft. Enkel de bovenste 30 tot 100 cm van de bodem ontdooit tijdens de zomer. In de winter bevriest deze toplaag opnieuw: de bodemtemperatuur en de lucht temperatuur evolueren samen. De dikte van de permafrost varieert van enkele meters tot 150 meter. Bijna een 1/4 van het landoppervlak van het noordelijk halfrond bestaat uit permafrost. Op de hogere breedtegraden vind je deze bodems zowel terug op het land als op de oceaanbodem. Daarnaast vind je die ook terug in hooggebergtes. Door klimaatverandering sneuvelt op de hogere breedtegraden het ene hitterecord na het andere. De permafrost ontdooit daardoor razendsnel. Daardoor treedt er meer bacteriële activiteit op, waardoor het organisch materiaal dat voorheen bevroren was, begint te rotten. Permafrost is harder dan beton wanneer het volledig bevroren is. Het ontdooien ervan doet wegen, woningen en zelfs hele steden verzakken en kusten instorten.

LEESTEKST Oceanen temperen klimaatverandering

Oceanen nemen meer dan 90% van de energie (warmte) op die geproduceerd wordt door de aanwe zigheid van extra broeikasgassen in de atmosfeer. Ze spelen daardoor een bufferende rol bij klimaat opwarming door het versterkt broeikaseffect. De energie wordt door oceaanstromingen verspreid over de planeet. De bovenste meters van de oceanen slaan evenveel energie op als de hele atmo sfeer. Een tijd lang kan de oceaan energie opnemen zonder het water op te warmen. Uit recent onderzoek blijkt dat de stroming van zeewater kan wijzigen als het opwarmt of zoeter wordt door de instroom van smeltwater van gletsjers. Koud en zout zeewater zinkt in het noordpool gebied naar beneden en zet een complexe stroming in de oceanen in gang dat opgewarmd water richting onze contreien stuwt. Deze transportband van warmte voorziet West-Europa van zijn milde klimaat. Valt de transportband stil, dan wordt het opvallend kouder in Noordwest-Europa. Het opwarmen van het oceaanwater heeft ook een impact op het mariene leven. Als zeewater opwarmt, bevat het minder zuurstof met gevolgen voor de biodiversiteit, productiviteit van de ocea nen en de voedingsstoffenkringloop. Het verbleken van koraalriffen is hiervan een voorbeeld. Koraal rif leeft samen met een soort algen. De algen voorzien het koraalrif van voedsel en verschaffen het hun kleur. Het koraalrif biedt de algen een beschermde leefomgeving. Wanneer de oceanen te warm worden, kunnen de algen niet meer aan fotosynthese doen en verdwijnt dus het voedsel voor het koraalrif. Het verbleekt, verzwakt en kan afsterven. Heel wat vissen en andere zeeorganismen verlie zen op die manier heel wat gaatjes en hoekjes voor beschutting. Naast het absorberen van warmte nemen de oceanen ook veel CO2 op. Teveel CO2 in het oceaanwater veroorzaakt echter verzuring van het water en kan schelpdieren aantasten. Koraalrif groeit daardoor trager. De gezondheid van koraalriffen is echter van essentieel belang voor veel ecosystemen. Het koraalrif werkt ook als een prima golfbreker tijdens stormen.

1 Formuleer een onderzoeksvraag over de regionale effecten van klimaatverandering op temperatuur en neerslag.

2 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

3 Zoek op de kaarten aan de rechterkant de verschillen tussen de huidige wereldwijde spreiding van klimaattypes en de geschatte spreiding ervan in de toekomst. Omcirkel op de onderste kaart de belang rijkste verschillen die je waarneemt.

4 Welke verandering is er te merken op het noordelijk halfrond?

5 Onderzoek de kaarten met de verwachte temperatuurveranderingen (Fig.22). a Klik op de link in e-ducate.me en vergelijk de klimaatstrepen van de Noordelijke IJszee (Arctic Sea) en de zuidelijke Grote Oceaan (South Pacific). Wat valt op?

Wetenschappers vonden fossiele resten van palmbomen in de buurt van Spitsbergen. Deze resten dateren van zo’n 400 miljoen jaar geleden. De palmbomen behoren vermoedelijk tot de eerste bomen die op aarde groeiden. Ze zorgden waarschijnlijk voor een sterke temperatuurdaling. De stukken land die nu de eilanden groep Spitsbergen vormen, lagen zo’n 400 miljoen jaar geleden rond de evenaar. Het verschuiven van de continenten heeft ook voor andere klimaten in onze streken gezorgd. Waar nu België ligt, groeide lang gele den woud dat doet denken aan tropisch regenwoud. Zo'n 300 miljoen jaar geleden lag de landmassa die nu België is aan de evenaar.

WIST JE DAT Palmbomen op Spitsbergen?

4.24 Hetzelfde koraal, links gezond koraal en rechts bleek koraal 6 maand later (Fr. Polynesië)

legende

A = tropisch klimaat f = altijd nat m = moessonklimaat s = met droge zomer w = met droge winter B = droog klimaat W = woestijn S = steppe h = warm en droog k = koud en droog

C = gematigd/maritiem klimaat a = hete zomer b = warme zomer c = koele zomer d = koude zomer

D = continentaal klimaat a = hete zomer b = warme zomer c = koele zomer d = koude zomer

E = polair klimaat T = toendra F = ijskap H = hooggebergteklimaat

Over de grenzen van het klimaat

b Hoe verandert de temperatuur volgens de scenario’s?

6 Hoe verandert het neerslagpatroon volgens de scenario’s (Fig. 4.23)?

7 Welke temperatuurverandering onderging Ukkel tussen 1961-1990 en 1991-2020?

8 Hoe verhoudt de temperatuurverandering in België zich tot het wereldgemiddelde?

9 Verklaar het verschil.

10 Welke gevolgen heeft het opwarmen van de oceanen voor de biosfeer?

11 In de regio rond Jakoetsk (Rusland), Inuvik (Canada), Newtok (VS), Abisko (Zweden) en heel wat andere regio’s ontdooit de permafrost door de stijgende temperatuur en de toename van de regen. Dit zorgt voor een positieve feedbackloop. Vul onderstaande feedbackloop aan.

extra broeikasgassen verhogen de temperatuur

grenzen van het klimaat

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Deelonderzoek 2: Overspoeld door de zee

Het vorige thema legde uit dat het water op aarde hoofdzakelijk terug te vinden is in oceanen en in de ijskappen. De hoogte van de zeespiegel is vooral afhankelijk van de hoeveelheid water die in de ijskap pen is opgeslagen. De zeespiegel varieert gedurende de geschiedenis van onze planeet als gevolg van natuurlijke cycli. IJstijden deden de zeespiegel drastisch dalen. Tijdens erg warme periodes waren er geen ijskappen en lag de zeespiegel meters hoger. Tijdens de laatste ijstijd lag het zeeniveau zo’n 120 meter lager. Het einde van de ijstijd veroorzaakte een snelle stijging met meer dan 3 meter per eeuw. Zo’n 7000 jaar geleden stabiliseerde het klimaat waardoor de zeespiegelstijging vertraagde. Het zeeniveau bleef de laatste 2000 jaar ongeveer hetzelfde. Registratie van gegevens aan getijdemeters leert dat de zeespiegel nu aan een snel tempo stijgt. De versnelling is toe te schrijven aan de toename van broeikasgassen in de atmosfeer. In 2016 steeg het zeeniveau volgens schattingen aan een tempo van 3,4 mm per jaar. Het IPCC voorspelt een stijging van 0,3 tot 1 meter tegen 2100. Verwacht wordt dat het zeeniveau zal stijgen met ongeveer 2,3 meter per extra graad opwarming.

Zeespiegelstijging (1993-2020)

4.27 Stijging van de zeespiegel in de periode 1993-2020

De stijging van de zeespiegel kan lokaal variëren tegenover het wereldwijde gemiddelde (puntjes op kaart 4.27). Die variatie kan het gevolg zijn van allerlei factoren zoals verzakkingen, erosie of regionale oceaanstromingen. Ook de verticale bewegingen van het land die nog steeds het gevolg zijn van het smelten van de ijskappen uit de ijstijd kunnen de variatie in zeespiegelstijging verklaren. Vooral de steden en de stedelijke omgeving aan de kust worden eerst bedreigd: wegen, metro’s, water voorraden, rioleringen, woonwijken, maar ook bedrijven, elektriciteitscentrales, landbouwgrond, olie- en gasbronnen ... komen onder water te staan. De zeespiegelstijging versterkt er de stormen, kusterosie en hoogtij.

de grenzen van het

Wijziging niveau zeespiegel (cm)

2,5 (m)

2

1,5

1

0,5

100 (mm)

50

0

-50

-100

150

-200 -250 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020

Verandering zeespiegel vergeleken met gemiddelde 1993-2008 (mm) 1880

4.26 Wereldwijde verandering van de zeespiegel (1900 -2018)

SSP5-8,5 SSP3-7,0 SSP2-4,5 SSP1-2,6 SSP1-1,9

1950 2050 2100 2000 2150 0

4.28 Zeespiegelstijging volgens verschillende emissiescenario's

In het scenario met de hoogste uitstoot (SSP5-8.5) zal tegen 2150 de zeespiegel met twee meter stijgen, maar een stijging met vijf meter is niet uit te sluiten door de onzekerheden bij o.a. het smelten van het ijs. Het zesde rapport van het IPCC voorziet een stijging van het zeeniveau in de komende 2000 jaar bij verdere opwarming van de aarde: 2 à 3 meter als de opwarming beperkt blijft tot 1,5 °C, 2 à 6 meter als de gemiddelde wereldtemperatuur niet uitstijgt boven de 2 °C en 19 tot 22 meter als het wereldwijd 5 °C warmer wordt. Mocht al het ijs op aarde smelten, dan stijgt de zeespiegel met ongeveer 70 meter.

uitzetten oceaanwater smeltwater Groenland smeltwater gletsjer smeltwater Antarctica wateropslag op land, onbekend

zeespiegelstijging

mm/jaar

Evolutie van Arctisch en Antarctisch zee-ijs

Aantal standaarddeviaties tussen 1981-2010 (gemiddeld) 4.30 Evolutie van Arctisch en Antarctisch zee-ijs (1978-2020)

Noot: De stippellijn stelt de trend voor. De volle lijn stelt de maandelijkse gemiddelden voor. De eenheden worden weergegeven als standaardafwijkingen die verwijzen naar de mate van verandering ten opzichte van het gemiddelde.

Zuidpool Noordpool

‘Bangladesh is het land waar klimaatverandering een smaak heeft: zout’, zegt Atiq Rahman, een voor aanstaand klimaatwetenschapper. 'We verwachten deze eeuw één meter zeespiegelstijging.'

Bangladesh wordt ook wel het ground zero van klimaatverandering genoemd. Het bestaat voor een groot deel uit een delta van rivieren en die overstromen steeds vaker en steeds heftiger. Met grote gevolgen: jaarlijks moeten een miljoen mensen hun landbouwgronden verlaten, omdat die worden overspoeld door het zoute zeewater. 'Rijst kon niet meer groeien en alle riviervis ging dood. Er was geen werk meer. Ik kon daar niet langer blijven', zegt Morol. De riksja-rijder in Dhaka verliet zijn dorp in het kustgebied na de vernietigende cycloon Aila in 2009. 'Een langzaam werkend gif', noemt Khur shid Alam van de VN-ontwikkelingsorganisatie UNDP de verzilting. 'Mensen hebben geen drinkwa ter meer en gewassen groeien niet meer. Om te overleven is er geen andere keuze dan verhuizen naar de stad.' Cholera komt vaak voor na overstromingen: de cholerabacterie vindt in het zoute water een goede habitat. Door de sterke stroming en het zoute water groeit er steeds minder. Ook wordt het land jaarlijks door steeds heftigere orkanen getroffen. De krottenwijk in Dhaka waar riksja-rijder Morol nu woont, is ook niet futureproof. Het ligt pal naast een rivier die op termijn door toenemend smeltwater uit de Himalaya-gletsjers ook voor overstromingen gaat zorgen. Cyclone shelters

Bangladesh heeft geen geld om zeedijken te bouwen. Wel heeft de regering geïnvesteerd in honder den betonnen cyclone shelters, stevige gebouwen waarin met gemak 5 000 mensen passen om de steeds zwaarder wordende stormen te kunnen overleven. Maar hoe effectief de schuilplaatsen ook zijn, over een paar decennia hebben ze geen functie meer. De cyclone shelter in Gabura bijvoorbeeld zal halverwege deze eeuw het enige bouwwerk zijn dat nog boven het zeewater uitsteekt. De bevol king is dan al lang weggetrokken.

De Noordpool bestaat uit een bevroren oceaan. Antarctica (Zuidpool) is een continent, bedolven onder ijs en met bevroren water aan de rand rondom. Antarctica is minder gevoelig voor het smelten van ijs omdat het van onderuit niet wordt belaagd door warm zeewater.

4.31 Het verschil tussen ijs aan de oppervlakte op de Zuidpool en op de Noordpool

LEESTEKST Gevolgen van de zeespiegelstijging in Bangladesh

Volledig verloren

Volgens deskundigen zal 1/5 van het Zuid-Aziatische Bangladesh onder water verdwenen zijn en 20 miljoen mensen zullen moeten verhuizen. Ook delta's in Vietnam en Egypte gaan een massale leegloop meemaken en eilanden als de Maldiven en Fiji zullen zelfs volledig in de golven verdwijnen.

Niet alleen Zuid-Azië

'De wereld moet begrijpen dat wat hier vandaag gebeurt, morgen gaat gebeuren in Florida en over morgen in Amsterdam. Het verhaal zal hetzelfde zijn, alleen de timing zal verschillen', zegt klimaat wetenschapper Atiq Rahman. Miami in de Amerikaanse staat Florida kan zich niet goed beschermen tegen het stijgende water. Het is er dweilen met de kraan open omdat de stad stad gebouwd is op een ondergrond van koraal. Dat is als bouwen op een gatenkaas. Dijken bouwen heeft dan ook weinig zin: het water komt van onderen. De straten staan nu al vaak blank. En dat wordt alleen maar erger. In Engeland kampen ze met flashfloods, overstromingen die snel opzetten. Het is een combi natie van zware regenval en harde wind die het water op het land blaast. Daardoor lopen kustge bieden in het zuidwesten van Engeland onder water. De elektriciteit valt uit. De inwoners staan tot hun knieën in het water en ze kunnen geen kant meer op zonder boot. De gletsjers in het Andesge bergte van Peru smelten in recordtempo weg. In 16 jaar tijd is al bijna een derde weggesmolten. Dit zorgt voor hele gevaarlijke situaties voor de steden in het gebied. Er zijn regelmatig modderstromen en lawines die veel schade toebrengen. Een stad kan zelfs worden weggevaagd door een meer van smeltwater.

Naar: NOS.nl (22.11.15) en milieudefensie.nl (17.11.20)

1 Formuleer een onderzoeksvraag.

2 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

3 Hoeveel centimeter is de zeespiegel wereldwijd gestegen sinds 1900?

4 IJs bedekt zo’n 10 procent van het aardoppervlak, maar het verdwijnt nu snel door de klimaatverandering. Het smelten van ijs is de belangrijkste oorzaak van het stijgen van het waterniveau gedurende de afgelo pen decennia, maar het is niet de enige oorzaak. Wat veroorzaakt - naast het afsmelten van ijs - ook nog een verhoging van het zeeniveau?

5 Waar bevindt het ijs zich op onze planeet? Klik op de link in e-ducate.me voor meer informatie.

Over de grenzen van het klimaat

4.32 Cox’s Bazar, toeristische trekpleister in Bangladesh

6 Op welke plaatsen komt het zee-ijs voor?

7 Is de zeespiegelstijging toe te schrijven aan het smelten van landijs of van zee-ijs?

8 De mens beïnvloedt het niveau van de zeespiegel door extra broeikasgassen (die het klimaat veranderen) in de atmosfeer te brengen. Hoe kan hij het zeeniveau nog beïnvloeden?

9 Plaats volgende woorden in een positieve feedbackloop die verklaart waarom de opwarming van de aarde vermoedelijk het grootst zal zijn aan de Noordpool: albedo – temperatuur – smelten ijs – absorptie

10 Waarom heeft Bangladesh erg veel last van de zeespiegelstijging? (tip: raadpleeg de atlas)

11 Welke gevolgen heeft de zeespiegelstijging in Bangladesh en welke is de impact daarvan voor de bevolking?

WIST JE DAT Historische zeespiegelstijging aan de Belgische kust

Tijdens de laatste ijstijd lag de zeespiegel zo’n 110 à 130 meter lager. De Noordzee stond grotendeels droog. Mens en dier bevolkten dat landschap. De opwarming na de laatste ijstijd deed de ijskappen afsmelten en de zeespiegel stijgen. Zo’n 9000 jaar geleden zag de Belgische kust eruit als de Nederlandse kust nu. Het was een waddenlandschap. Voor de kust lag een langwerpig wad, Testerep. Hierop ontston den vanaf de 10de eeuw nederzettingen die uitgroeiden tot Westende, Middelkerke en Oostende. Tegen overstromingen werden dammen en dijken gebouwd. Door kusterosie en de zeespiegelstijging moest de stad Oostende na 120 jaar noodgedwongen meer landinwaarts worden herbouwd. Ook de stad Wulpen en de voorloper van Blankenberge zijn door de zeespiegelstijging in zee verdwenen.

12 Dit zijn de 20 grootste steden ter wereld (naar inwoneraantal). In deze steden woont ongeveer 5% van de wereldbevolking. Schrap de steden die niet aan de kust gelegen zijn. Tokyo – Delhi – Shanghai – São Paulo – Mexico-Stad – Cairo – Dhaka – Mumbai – Beijing – Osaka –New York – Karachi – Chongquing – Istanboel – Buenos Aires – Calcutta – Lagos (Nigeria) – Kinshasa –Manila – Tanjin

13 Onderzoek voor volgende regio’s of ze risico lopen bij een stijging van het zeeniveau van 0,5 m, 2 m en 10 m. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Rechtsboven vind je het zoekvenster, in de linkerkolom vind je een schuifbalk om het zeeniveau te simule ren. De inschatting houdt geen rekening met mogelijke (kust)beschermingsmaatregelen. Plaats een kruisje bij de effecten die je waarneemt.

0,5 m 2 m 10 m geen of bijna geen effect deels overstroomd bijna geheel of geheel onder water geen of bijna geen effect deels overstroomd bijna geheel of geheel onder water geen of bijna geen effect deels overstroomd bijna geheel of geheel onder water

Vlaanderen mijn school gemeente mijn woon gemeente mijn favoriete vakantie bestemming New York Shanghai Lagos (Nigeria) Calcutta Venetië Osaka

14 Waarom zijn steden als Lagos en Calcutta extra kwetsbaar voor de zeespiegelstijging?

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Over de grenzen van het klimaat

Deelonderzoek 3: Planten en dieren op de dool

Aangezien de planeet warmer wordt, verschuiven de klimaten. Volgens onderzoek van het NOAA Coope rative Institute for Research in Environmental Sciences (CIRES) zal de verschuiving aan een steeds sneller tempo verlopen.

Onderzoeksvraag: Wat is het effect van klimaatverandering op fauna en flora?

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

LEESTEKST Vlaamse plantjes moeten zich aanpassen

De groei van de vegetatie verandert ten opzichte van vroeger. Enkele decennia geleden bevond de groeiperiode van de meeste planten zich tussen eind april en eind oktober. Tegenwoordig ligt dit tussen februari en eind november. Eiken staan vroeger in blad, berken bloeien vroeger en versprei den hun stuifmeel vroeger. Een studie aan de Afdeling Bos, Natuur en Landschap van de KU Leuven onderzocht aan de hand van statistische modellen de huidige en de toekomstige geografische verspreiding van 881 in Vlaanderen voorkomende plantensoorten. Uit het onderzoek blijkt dat voor 216 soorten binnen Vlaanderen het leefgebied zal verkleinen en dat voor 3% van de onderzochte soorten het leefgebied zelfs volledig dreigt te verdwijnen. Het versnellen van het verschuiven van de klimaten zorgt ervoor dat soorten zich steeds moeilijker kunnen aanpassen. Verschillende planten soorten schuiven op naar noordelijker gebieden. In 2022 zou een plant jaarlijks 350 meter naar het noorden moeten opschuiven om dezelfde temperatuur te hebben. De universiteit van Gent volgt de boshyacint. Boshyacinten schuiven jaarlijks maar 2 centimeter op. Ze zijn dus 17 000 keer te traag. Gelukkig ligt de temperatuur op de bosbodem gemiddeld zo’n 4 °C lager. Een goed bosbeheer kan er dus voor zorgen dat de boshyacint niet verdwijnt.

2012-2021 4.34 Korrels van de es per m³, meetstation Genk

LEESTEKST Het mogelijke effect van klimaatverandering op de plantengroei

Tussen 1982 en 2020 nam de wereldwijde fotosynthese met 12% toe terwijl het CO2-niveau met 17% toenam. Als gevolg hiervan kunnen de opbrengsten van gewassen zoals tarwe, rijst en sojabonen met 12 tot 14% stijgen. De groei van tropische en subtropische gewassen zoals maïs, sorghum, suikerriet en gierst wordt niet bevorderd door de toename van CO2. Onderzoekers stelden ook vast dat plan ten tijdens de verhoogde fotosynthese meer water vasthouden door hun huidmondjes minder ver te openen. Zo verliezen ze 5 tot 20% minder vocht. Opwarming beïnvloedt ook het bacteriële leven in de bodem. Bacteriën zijn verantwoordelijk voor het verrijken van de bodem met mineralen zoals stikstof die nodig zijn voor de plantengroei. Bij hogere temperaturen kan deze productie van stikstof, stikstoffixatie genoemd, vertragen. De versnelde plan tengroei door de toename van CO2 kan daardoor van korte duur zijn. Meer onderzoek moet uitwijzen welke de meest optimale temperatuur is voor stikstoffixatie en hoe verschillende planten en voedselge wassen reageren op klimaatverandering.

open bladmond gesloten bladmond

80

60

40

20

100 30 26 22 18 14

4.35 Huidmondjes in het blad 4.36 De opbrengst van maïs in relatie tot de temperatuur

De opbrengst van maïs in relatie tot de temperatuur reproductieve groei van maïs (%) luchttemperatuur (° C) 2 133

10 0

Over de grenzen van het klimaat

Oorspronkelijk was de wespspin of tijgerspin een Zuid-Europese soort. Heel lang kwam ze in België alleen voor in het zuiden van het land. In Nederland kwam ze toen nog niet voor. Sinds zo’n twintig, dertig jaar is de spin echter steeds noordelijker gaan opduiken en vandaag vind je haar dan ook regelmatig in het grootste deel van België en Nederland. De soort wordt gevonden op de heide, maar ook in wegbermen, grasland en de laatste jaren zelfs regelmatig in tuinen.

(Natuurpunt.be)

De Aziatische tijgermug (Aedes albopictus) is een kleine, zwartwit gestreepte steekmug. Het beestje laat niet alleen pijnlijke beten achter, maar is ook de verspreider van de West-Nijlkoorts, chikungunya, dengue (knokkelkoorts) en gele koorts. Elk jaar zien we steeds meer tijgermuggen in onze regio’s. Zij komen ons land binnen via goederen vanuit het zuiden. Om te overleven hebben ze enkel kleine plasjes stilstaand water en een leefbare temperatuur nodig. De aanwezigheid van enkele tijgermuggen en andere exoti sche steekmuggen in België betekent niet dat we ons aan virusuit braken moeten verwachten. De steekmuggen zelf vormen op zich geen gevaar. Ze kunnen wel virussen van mens op mens overdragen. Hiervoor moet de steekmug eerst een besmet persoon steken, waarna de steekmug het virus in kwestie op een andere persoon kan overdragen. Om overdracht van het virus mogelijk te maken, moeten het virus en de mug dan nog eens op hetzelfde moment op dezelfde plaats aanwezig zijn. De kans op een dergelijke interactie stijgt als zowel de populatiedichtheid van de mug gensoort als het aantal locaties waar ze voorkomt, stijgt. (Naar: itg.be en emis.vito.be)

4.37 Wespspin 4.38 Tijgermug

Geschiktheid voor aanwezigheid van de tijgermug op basis van historische klimaatomstandigheden

Geschiktheid voor aanwezigheid van de tijgermug onder het RCP8.5-scenario

LEGENDE

aanwezig geïntroduceerd afwezig onbekend

Landen en regio's niet zichtbaar op de kaart

Malta

Monaco

San Marino

Gibraltar

Liechtenstein

Azoren (Portugal)

Canarische eilanden (E)

Madeira (PT)

Jan Mayen (NO)

De superteek (hyalommateek) is wijd verspreid over Noord-Afrika en Azië. In Europa komt hij voor in Zuid- en Oost-Europa. Het kaartje geeft de gebieden aan waar de teek zich gevestigd heeft (rood) en waar hij geïntroduceerd is (oranje). Incidentele waarnemingen van de hyalommateek op geïmporteerde dieren, op mensen en op trekvogels zijn gemeld in Duitsland, Hongarije, Rusland, Finland en het Verenigd Koninkrijk.

De verdere verspreiding van de superteek kan je volgen via de link in -e-ducate.me

LEESTEKST Ritme van vogels verstoord

Een onderzoeksteam ontdekte dat boomzwaluwen de afgelopen dertig jaar per decennium drie dagen eerder beginnen broeden. De jongen, die dus ook vroeger uitkomen, lopen een groter risico op blootstelling aan slecht weer. Bovendien vermindert hierdoor de beschikbaarheid van vliegende insecten die ze nodig hebben om zich mee te voeden. De studie heeft de gevolgen voor vogels laten zien als ze hun gedrag aanpassen aan de klimaatverandering. Maar de resultaten kunnen ook een verklaring zijn waarom vooral vogels die zich met vliegende insecten voeden, zoals zwaluwen, gierzwaluwen en nachtzwaluwen, sneller achteruitgaan dan andere groepen in een groot deel van Noord-Amerika en Europa. Ander onderzoek toont aan dat trekvogels eerder aan de voorjaarstrek beginnen als de lente vroeg inzet. Deze studie baseerde zich op data afkomstig uit langlopend onderzoek naar bijna 200 vogel soorten. In samenwerking met vrijwilligers werden de vogels vanaf 21 locaties in Noord-Europa en Canada over soms perioden van tientallen jaren zorgvuldig geobserveerd en bestudeerd. Vogels die korte afstanden afleggen en de winter doorbrengen binnen Europa of Noord-Amerika, vertoonden de grootste verschuivingen in hun trekgedrag. Zij blijven op hetzelfde continent en trekken rela tief korte afstanden naar zuidelijker streken, maar vervroegden hun voorjaarstrek wel met zo’n 1,5 tot 2 dagen per 10 jaar. Vogels die lange afstanden trekken en bijvoorbeeld in de tropen overwinte ren, vertrekken ook eerder, maar slechts 0,6 tot 1,2 dagen per decennium. Niet alle individuen van eenzelfde soort vertrekken even vroeg of laat. Vroege trekkers zijn de vogels die druk ervaren om een territorium te vinden en voor zichzelf ‘veilig te stellen’ om te kunnen broeden. Hun soortgenoten die nog niet gaan broeden, zoals jongere vogels, hebben minder haast om terug naar het noorden te trekken. Dat maakt dat de periode waarin vogels trekken niet alleen eerder begint, maar ook later eindigt. Een laatste opvallende conclusie uit het onderzoek is dat ook geografische verschillen in de klimaatverandering zichtbaar waren: ‘Vogels vervroegden hun migratiedata meer in Europa dan in Canada, omdat de temperaturen in de lente in Europa sneller stegen.’ (Naar: Knack.be en AnimalsToday.nl) (20.01.21 – Knack.be)

4.41 Superteek rukt op (2019)

Van 1970 tot 2006 veranderde de visvangst in de subtropische en gematigde oceanen geleidelijk van minder soorten typisch aan koeler water naar meer soorten typisch aan warmer water. In de tropische zone veranderde de samenstelling van de visvangst tussen 1970 en 1980. Daarna stabiliseerde het aantal soorten omdat er geen andere soorten zijn die overleven (of gedijen) in het steeds warmer wordende water.

1970 2000 toekomst 1970 2000 toekomst

subtropische en gematigde oceaan tropische oceaan gematigde en koudwatervissen subtropische vissen tropische en warmwatervissen

4.42 Klimaatverandering en visvangst

LEESTEKST Permafrost en gezondheidsproblemen

Ongeveer 23 miljoen km² van het noordelijk halfrond wordt bedekt door permafrost. In het noordpool gebied is de meeste permafrost zo’n miljoen jaar oud. Hoe dieper het zit, des te ouder is het. Microben en allerlei chemische bestanddelen zijn er over duizenden jaar heen deel van geworden door natuur lijke processen, per ongeluk of door opzettelijke opslag. Onderzoek van NASA en ESA onthult dat het dooien van de permafrost tot ernstige gezondheidsproblemen kan leiden. Terwijl het noordpoolgebied door klimaatverandering sneller opwarmt dan de rest van de wereld komen naast CO2 en methaan ook antibioticaresistente bacteriën, onbekende virussen, radioactief afval en andere chemicaliën vrij. De onderzoekers beschrijven dat permafrost op drie meter diepte de enige omgeving is die nog niet blootgesteld werd aan de moderne antibiotica. De kans bestaat dat bacteriën tijdens het ontdooien vrijkomen, zich mengen met smeltwater en er nieuwe antibioticaresistente stam men worden gevormd. Er is maar weinig geweten over microben die lange tijd in extreme omstandig heden overleven en wat ze zullen aanrichten als ze in onze ecosystemen vrijkomen. Ook vervuilende stoffen kunnen wijd verspreid raken na het ontdooien via water of de atmosfeer en zo een bedreiging vormen voor vogels en andere dieren, maar ook in de menselijke voedselketen terecht komen.

De bestuivers in ons land staan momenteel onder zware druk door de vernietiging van hun habitat of door de klimaatverandering. Zo is meer dan een derde van de 381 soorten wilde bijen verdwenen of bedreigd. Ook zweefvliegen en nachtvlinders hebben het alsmaar moeilijker. Volgens de werkgroep Bestuivers is dat echt niet goed: ‘Bestuiving is van levensbelang. Het is een fenomeen dat essentieel is voor de voortplanting van planten en houdt gezonde ecosystemen in stand. Zij spelen bovendien een sleutelrol bij de productie en de kwaliteit van levensmiddelen en zijn echte bondgenoten voor onze landbouwers.’ (3.03.22, HLN)

BIODIVERSITEIT IN EUROPA

welke soorten zijn het meest bedreigd? (risicopercentage)

Europese boomsoorten zoetwatervissen

weekdieren (slakken) reptielen zoogdieren

wilde gewassen kevers vogels

zoetwaterweekdieren (kokkels en slakken) am bieën libellen vlinders bijen waterplanten zeevissen medicinale planten

Over de grenzen van het klimaat

Keizerspinguïn zal opwarming van de aarde niet overleven 8.11.19, De Standaard

Sardines worden door klimaatverandering almaar kleiner. 8.11.21, HLN

Adéliepinguïn profiteert van opwarming van de aarde 19.11.15, De Standaard

Eikenprocessierupsen komen vroeger uit hun ei door warm weer 15.04.21, weer.nl

Nieuwe exotische steekmug (Culiseta longiareolata) duikt op in België 20.08.21, HLN

Amazonewoud kan binnen 50 jaar in een droge savanne veranderen 13.03.20, metrotime.be

2 Welk effect heeft de opwarming van de aarde op fauna en flora?

3 Hoe beïnvloedt een hogere CO2-concentratie en een hogere temperatuur de voedselvoorziening …

• positief?

• negatief?

4 Welke gevolgen heeft dit voor de volksgezondheid?

5 Geef enkele klimatologische en niet-klimatologische gevolgen van klimaatverandering die de groei van voedselgewassen afremmen.

6 Klimaatverandering oefent een invloed uit op enkele systemen op aarde die op hun beurt terug de tempe ratuur beïnvloeden. Op welke manier kan fotosynthese een negatief terugkoppelingsmechanisme op de temperatuur in gang zetten?

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Deelonderzoek 4:

Onstuimig weer

Extreme weerfenomenen, zoals de droogtes en stormen die in het verleden gemiddeld om de 100 jaar voorkwamen, zijn zoals de term voorspelt, gebeurtenissen die niet vaak voorkomen. Dergelijke extreme weerfenomenen zijn intenser, langduriger en kennen een zwaardere impact op de omgeving vergeleken met veelvoorkomende weerfenomenen.

1 Formuleer een onderzoeksvraag waarmee je onderstaande hypothese kan onderzoeken.

Hypothese

Wereldwijd komen steeds meer droogtes, hittegolven, stormen en extreme neerslag voor door klimaat verandering.

Meer dan 50 stormen Overstromingen in Nigeria, Ghana, Burkina Faso, Turkije, Londen, Duitsland, België, Nederland

Extreme hitte en hitte records in het noorde lijk halfrond Bosbranden in Siberië, het Middellands Zeegebied, NoordAmerika, Brazilië … Droogte

4.44 Aantal natuurrampen met economische verliezen droogte hittegolf natuurbrand storm overstroming

4.45 Extreem weer tijdens de zomer van 2021 wereldwijd

Klik voor een interactieve kaart met historische gegevens op de link in e-ducate.me

Afwijkingen (°C)

Jaarlijkse afwijking van de gemiddelde luchttemperatuur aan het oppervlak in Europa referentieperiode: 1991-2020

4.46 Jaarlijkse afwijking van de gemiddelde luchttemperatuur aan het oppervlak in Europa

de grenzen van het klimaat

De gemiddelde temperatuur in Europa lag in 2021 al zo’n 2 °C hoger dan tussen 1850 en 1900, terwijl in het klimaatakkoord van Parijs werd vastgesteld dat voor de wereld de gemiddelde opwarming van de aarde ver onder de 2 °C moet blijven. De temperatuur lag tijdens het jaar 2021 slechts 0,15-0,25 °C hoger dan de referentieperiode 1991-2020. Toch is de zomer van 2021 de warmste ooit in Europa. Het is een zo mer van contrasten, zo stelde de Copernicus-dienst voor klimaatverandering van de EU vast in zijn Staat van het Klimaat 2021

EXTREME WEERSOMSTANDIGHEDEN IN EUROPA zomer 2021

enkele van de laagste jaarlijkse windsnelheden ooit geregistreerd

juni en juli zeewatertemperaturen meer dan 5 °C boven het gemiddelde

record dagelijkse regenval op 14 juli

de zomer, extreme hitte en droogte in de Middellandse Zee hoge niveaus van hittestress over de Middellandse Zee

aprilvorst volgt na warmteperiodes

LEESTEKST Waterbom boven België

De geschatte neerslaghoeveelheid die viel in de regio België-Duitsland op 14 juli 2021 is de hoog ste ooit gemeten in deze regio sinds de start van de metingen in 1950. De hoeveelheid neerslag op 13 juli 2021 behoort tot de top 1% van de hoog ste dagelijkse hoeveelheden. De totale hoeveel heid neerslag tijdens de eerste twaalf dagen van de maand juli was ook ongewoon hoog. Dit laat ste leidde tot een verzadigde bodem waarop de neerslag van 14 juli neerkwam, met als gevolg een snelle toename van de waterafvoer door beken en rivieren.

Waar piekdebieten samenkwamen, deden zich de zwaarste overstromingen voor. De zwaarst getrof fen gemeenten situeerden zich over het algemeen in de provincie Luik. Ingestorte huizen, meege sleurde auto’s, zwaarverstoord treinverkeer, stroomuitval en bovenal een groot aantal menselijke slachtoffers zijn maar enkele van de gevolgen. De algemene luchtgesteldheid in die periode leidde tot een verhoogde aanvoer van vochtige lucht en het stationaire karakter van de regenzone. Door het reliëf werd de lucht omhoog gestuwd waardoor deze afkoelde. Hierdoor ontstond hevige regenval. De gemeten neerslaghoeveelheden over 48 uur van de zwaarst getroffen gebieden tonen een terugkeerperiode van meer dan 100 jaar. Andere metin gen tonen terugkeerperiodes van minstens 30 jaar. De opwarming gelinkt aan klimaatverandering, leidt tot meer neerslag omdat warme lucht meer waterdamp kan bevatten. Ook het vertraagde voort bewegen van de regenzone kan worden gelinkt aan klimaatverandering. Modellen wijzen uit dat zo’n situatie 11 keer vaker kan voorkomen. (Naar: Copernicus, KMI en Meteobelgië)

Afstand noordelijk van de evenaar (mijlen)

Cat.4

Cat.3

Intensiteit pieken van tyfoons (m/s) Cat.2

Het is onzeker of klimaatverandering het aantal orkanen zal doen toenemen of verminderen. Klimaatmodellen voorspellen wel dat de intensiteit van orkanen zal toenemen. Het warmere oceaanwater creëert krachtigere cyclonen. Het hogere zeeniveau maakt kustge bieden extra kwetsbaar voor overstromingen en schade door stormen.

Bovendien voorspelt men ook meer en hevige regenval, gelinkt aan de opwarming.

De regio waar cyclonen hun maximumsnelheid zullen berei ken, schuift op, waardoor ook andere regio’s zullen getroffen worden door orkanen. geobserveerd voorspeld en geprojecteerd negenjarig gemiddelde en ■ 2 modellen

Noordelijk halfrond

Zuidelijk halfrond

1520

Cat.5 70 65 60 55 50 45 1950 2000 2050 2100 1335

1025

1460

1400

NoordwestEuropa

Afstand zuidelijk van de evenaar (mijlen)

1090

1150

1210

1585 1275

Zuid-Rusland en Oekraïne

4.53 Geobserveerde en geschatte intensiteit van piekwindsnelheden van tyfoons Canadese prairies en Middenwesten van de VS

NoordIndia

rijst

maïs

tarwe

Oost-China soya

Brazilië en Argentinië belangrijke graanproductiegebieden

4.55 Belangrijkste productieplaatsen van graansoorten in de wereld

de grenzen van het klimaat

De klimaatrisico-index geeft aan in welke mate regio’s aangetast worden door extreme weerfenome nen. De onderzoekers van Germanwatch analyseren jaarlijks de impact op de mens en directe eco nomische verliezen. De onderzoekers rangschikten enerzijds de landen die in 2019 het meest geleden hebben onder extreme weerfenomenen, anderzijds maakten ze een rangschikking van de landen die

Wereldwijde klimaatrisico-index 2019

Wereldwijde klimaatrisico-index 2000-2019 1 - 10 11 - 20 21 - 50 51 - 100 > 100 geen gegevens

4.57 Klimaatrisico-index 2021 (2019)

Over de grenzen van het klimaat

Regenbom treft drie Australische staten 27.04.22, Daily Mail

De meest verwoestende orkanen zouden tegen 2050 in bijna alle regio’s van de wereld kunnen verdubbelen, zeggen wetenschappers 27.04.22, CNN

De aanhoudende droogte in Noord-Italië bedreigt de landbouwopbrengsten en de energieproductie 8.04.22, EU Science Hub

Zuid-Afrika zet meer dan 10 000 soldaten in na overstromingen waarbij meer dan 400 doden zijn gevallen 19.04.22, VRTnws

Clusters van extreme weersomstandigheden zullen de risico’s op misoogsten, bosbranden en andere gevaren voor de samenleving vergroten 26.04.22, NASA

Minstens 10 miljoen kinderen kampen met ernstige droogte in de Hoorn van Afrika 22.04.22, Unicef

Klimaatverandering zal leiden tot veel meer hevige, traag bewegende regenstormen in Europa22.07.21 - VRT NWS

2 Sinds wanneer tekenen wetenschappers een duidelijke toename van extreme weerfenomenen op?

3 Hoe evolueert het aantal extreme weerfenomenen dat economische verliezen veroorzaakt?

4 De oorzaak van deze weerfenomenen met economische verliezen ligt niet enkel in de natuur. Geef enkele voorbeelden van menselijke oorzaken.

5 Waarom noemen wetenschappers het jaar 2021 ook wel eens het jaar van de extremen in Europa?

6 Hoe uitzonderlijk was de regenval in België in juli 2021?

7 Welke regio’s zien met grote kans een verviervoudigde intensiteit van de regenval tegemoet tegen 2050 (t.o.v. 1950-1981)?

Over de grenzen van het klimaat

8 Wat stel je vast in verband met de afstand tot de evenaar waar stormen hun hoogtepunt bereiken?

9 Bestudeer Fig. 4.58

stijging temperatuur

vorig klimaat nieuw klimaat

stijging temperatuur

vorig klimaat nieuw klimaat

gemiddeld warm koud gemiddeld warm koud

4.58 Statistische verdeling van het voorkomen van extreme temperaturen

a Een kleine stijging in de gemiddelde temperatuur leidt tot meer/minder extreme koudegolven en meer/ minder hittegolven.

Verklaar dit door op Fig. 4.58 voor het nieuwe klimaat de waarschijnlijkheid op hittegolven in te kleu ren met rood en de waarschijnlijkheid op koudegolven met blauw.

b Waarom is het belangrijk dat wetenschappers inschatten hoe waarschijnlijk hittegolven worden?

10 Wat is het gevolg van grote droogteperiodes voor de voedselvoorziening?

11 Welke link kan worden gemaakt tussen de HDI en de risico’s op extreme weerfenomenen?

12 Klik op de link in e-ducate.me en zoek daar naar de klimaatrisico-index van 2020.

a Welke 3 landen werden in 2018 het hardst getroffen door extreme weersomstandigheden (hittegolven en ernstige droogte enerzijds en de krachtigste tyfoon ter wereld anderzijds)?

b Zoek een verklaring voor het verschil tussen de index berekend voor de periode 2000-2019 en de jaar lijkse index.

Over de grenzen van het klimaat

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

CURIEUZENEUS Het waait, maar is het een storm, orkaan, cycloon of tornado?

Een orkaan is een groot gebied met erg slecht weer. Het is een super sterke storm met veel wind en vaak ook veel regen omdat de orkaan langzaam beweegt. Orkanen ontstaan boven warm zeewater waar boven koude bovenlucht hangt. Grote massa’s vochtige warme lucht stijgen met grote snelheid op. De kracht van de orkaan groeit zolang die boven de zee hangt, maar verzwakt snel wanneer hij aan land komt. Een orkaan kan enkele dagen tot soms wel twee weken duren. In de VS en het Caribisch gebied gebruikt men de term orkaan. In Azië spreekt men over een cycloon of een tyfoon. Soms bereiken restanten van orkanen West-Europa.

Een tornado is een draaikolk van lucht aan de onderkant van een onweerswolk, ook wervelwind of windhoos genoemd. Het is een klein, lokaal weerverschijnsel.

Een tornado ontstaat boven het land als er warme, vochtige lucht onder koude droge lucht zit. Er ontstaat dan een opstijgende spiraal van warme lucht. De gemeten windsnelheden variëren tussen 120 en 250 km/u met uitschieters tot meer dan 400 km/u. De duur van een tornado gaat van enkele seconden tot maximaal een paar uur.

Formuleer een antwoord op de overkoepelende onderzoeksvraag als besluit.

de grenzen van het klimaat

Feedbackmechanismen kunnen een watervalsysteem van veranderingen in gang zetten. Figuur 4.59 toont enkele mogelijke feedbackmechanismen die in gang worden gezet naargelang de opwarminggraad van van de aarde.

4.59 Tipping points, ingedeeld volgens de graad van opwarming

Veel gevolgen van de huidige klimaatverandering zijn onomkeerbaar voor een periode van honderden of duizenden jaren, in het bijzonder wat de oceanen, de ijskappen en het zeeniveau betreft. (IPCC)

Over de grenzen van het klimaat

Mensen op de vlucht

Alle levende wezens migreren. Mensen zijn wel de meest verwoede migranten. Ze trekken de wereld rond, op zoek naar een betere plek om te leven of op de vlucht voor geweld, honger of uitbuiting. Vaak worden mensen gedwongen te verhuizen onder druk van geologische of klimatologische omstandig heden. Gelukkig is de mens is een echte overlever, want hij past zich steeds weer aan.

Vraag Welke rol speelt klimaatverandering in het migratiegedrag van de mens? 4

Weet je dit nog?

Veranderde klimatologische omstandigheden boden de mens kansen om zich over de aarde te verspreiden. Klik op de link om je geheugen op te frissen.

Vorig jaar leerde je ook al enkele begrippen over migratie. Verbind omschrijving en begrip met elkaar. Iemand die zich vestigt in een ander land/regio 0 0 migratiesaldo Het verlaten van het geboorteland om zich in een ander land te vestigen 0 0 immigrant Het verschil tussen het aantal mensen dat zich in een land vestigt en het aantal mensen dat dat land verlaat (meestal per 1000 inwoners uitgedrukt) 0 0 globalisering Mensen verlaten het platteland en gaan in de steden wonen 0 0 plattelandsvlucht Scheiding tussen mensengroepen. Dit kan tussen sociale groe pen, geloofsgroepen of etnische groepen zijn. Het leidt tot de scheiding van woonzones. 0 0 emigratie De wereldwijde economische, politieke en culturele integratie als gevolg van de wereldwijde productie en handel 0 0 segregatie

Het aantal mensen dat in een ander land woont dan het geboorteland werd in 2020 geschat op 281 miljoen of 3,6% van de wereldbevolking. De redenen waarom mensen migreren zijn erg uiteenlopend. In dit hoofd stuk worden de ruimtelijke spreiding en de oorzaken van migratie onderzocht.

4.61 Aandeel van de bevolking dat in een ander land is geboren (2020)

data

4.62 Aantal intern ontheemden door natuurrampen (2020)

Noot: Een intern ontheemde werd gedwongen of genoodzaakt zijn woonplaats of huis te verlaten of te ontvluchten door of om de gevolgen van natuurrampen of conflicten te vermijden en heeft hierbij geen staatsgrenzen overschreden.

Meer dan 7,1 miljoen mensen zijn intern ontheemd sinds de invasie in Oekraïne (5.04.22 - IOM)

Een interactieve versie van de kaarten 4.61 en 4.62 kan je vinden achter de link in e-ducate.me

Over de grenzen van het klimaat

Een interactieve versie van deze kaart kan je vinden achter de link in e-ducate.me

Migranten sturen geld naar hun achtergebleven familie in hun land van herkomst. Deze geldstromen zijn de laatste jaren sterk gegroeid. Ze vormen nu een belangrijke bron van buitenlandse inkomsten voor veel landen in ontwikkeling. Sommige landen zien hierdoor het aantal huishoudens in armoede verminderen. Voor de overdracht van het geld wordt een kost aangerekend.

Waarom migreren mensen?

Sommige migraties zijn gedwongen door bv. oorlog of hongersnood. Andere mensen kiezen ervoor om te migreren. In dat laatste geval spreekt men over vrijwillige migratie. Sommige migraties zijn perma nent, andere migraties hebben een tijdelijk karakter. Denk maar aan seizoenarbeiders die enkel aan de slag kunnen tijdens een bepaalde periode van het jaar.

De reden waarom mensen migreren bestaat uit een combinatie van aantrekkings- en afstotingsfactoren ofwel pull- en pushfactoren. Pushfactoren zijn meestal erg krachtig. Ze doen mensen beslissen om hun woonplaats te verlaten. Pullfactoren zijn de positieve aspecten die mensen aansporen om te immigreren naar een bepaalde regio of land.

De push- en pullfactoren kunnen worden ingedeeld als economische, politieke, sociale en omgevings factoren.

• Economische factoren: soms staan economische omstandigheden in een land een goede toekomst in de weg. De migrant ziet meer kansen in een ander land, zoals een (betere) job, een beter loon, betere levensomstandigheden of betere opleidingskansen. In dat geval spreekt men van arbeidsmigratie. Arbeidsmigratie kan tijdelijk of permanent zijn. Sommige migranten worden (tijdelijk) door hun bedrijf uitgezonden om in een ander land te gaan werken, seizoenarbeiders worden ingeschakeld voor ar beidsintensieve activiteiten tijdens een welbepaalde periode van het jaar (bv. het plukken van aard beien). Massale migratie van hooggeschoolde werkkrachten leidt tot braindrain (kennisvlucht) in het vertrekland en brain gain (kenniswinst) in het land van bestemming.

• Politieke en maatschappelijke factoren: factoren zoals politieke overtuiging, ras, geloof of oorlog doen mensen vluchten. Deze mensen zijn op de vlucht omwille van een gevaarlijke of onleefbare situ atie in het land van herkomst.

• Sociale factoren: wanneer mensen migreren om dichter bij hun familie te gaan wonen of om hun gezin te herenigen.

• Omgevingsfactoren: als mensen migreren omwille van natuurrampen, mislukte oogsten, aardbevin gen, droogte ...

Een vluchteling is geen migrant. Een vluchteling wordt gedefinieerd als iemand die een internationale grens is overgegaan uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging (Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen van 1951). In sommige contexten breidt de definitie zich uit tot personen die op de vlucht zijn voor ‘gebeurtenissen die de openbare orde ernstig verstoren’ (OAE-Verdrag van 1969, Verklaring van Cartagena van 1984).

De term klimaatvluchteling wordt niet onderschreven door UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties. Het is nauwkeuriger om te verwijzen naar mensen die ontheemd zijn in de context van natuurrampen en klimaatverandering

LEESTEKST Klimaatverandering stuwt migratie

(…) De migratie vanuit Latijns-Amerika en Centraal-Amerika in het bijzonder, een van de armste regio's ter wereld, piekt als nooit tevoren. Op de vlucht voor armoede, bendegeweld en een econo mische crisis versterkt door de coronapandemie, hopen miljoenen mensen op een beter leven in het noorden.

Alsof al die ellende nog niet genoeg is, komen daar sinds een aantal jaren ook de effecten van de klimaatverandering bovenop. Rapporten van het Klimaatpanel van de Verenigde Naties voorspellen dat, ondanks de relatief kleine bijdrage van de regio aan de klimaatverandering, Centraal-Amerika de gevolgen ervan sterk zal voelen.

Het is niet langer een sombere toekomstvoorspelling, de impact is nu al zichtbaar in grote delen van Centraal-Amerika en dat zet steeds meer mensen aan om hun regio of zelfs hun land te ontvluchten. Naar schatting een derde van de migranten die uit Centraal-Amerika vertrekken, geeft nu al als reden de gevolgen van de klimaatverandering aan. (…) De gevolgen van de klimaatverandering uiten zich in Centraal-Amerika op uiteenlopende manie ren. Het is een mix van zowel langdurige, extreme en op den duur onhoudbare omstandigheden als

Over de grenzen van het klimaat

plots, brutaal natuurgeweld. Het gaat van extreme droogte tot overvloedige regen, zwaardere tropi sche stormen en overstromingen door de stijging van de zeespiegel.

De hele regio lijdt daar op een of andere manier onder, maar de ernst van de situatie is toch vooral zichtbaar in landen als Honduras en Guatemala, landen die sowieso al straatarm, onveilig en politiek instabiel zijn. (…) Zo begon bijvoorbeeld door de extreme vochtigheid na de doortocht van de twee orkanen Eta en Iota in 2020, de koffieschim mel (opnieuw) te woekeren. Naar schatting 15 tot 25% van de koffieplanten in Centraal-Amerika werd erdoor aange tast. Dit leidde tot een enorme economische crisis in de koffiesector, een van de belangrijkste exportproducten van Honduras. Door de lage koffieprijs leeft een groot deel van de koffieboeren al onder de armoedegrens.

(Naar: VRTnws)

andere 10% asiel 11% werk 40%

onderwijs 11%

familie 28%

4.65 Redenen om naar de Europese Unie te komen

LEESTEKST De onvoorspelbare, complexe relatie tussen klimaatverandering en migratie

De impact van klimaatverandering op migratie kan worden onderverdeeld in twee verschillende drijfveren. Enerzijds zijn er de traagverlopende klimaatprocessen zoals verzilting van landbouw grond, woestijnvorming en toenemende waterschaarste. Anderzijds zijn er de plotse klimaatgebeur tenissen zoals overstromingen en stormen.

Niet-klimaatfactoren zoals het overheidsbeleid, de bevolkingsgroei, de veerkracht tegen natuurram pen spelen ook een belangrijke rol bij migratie. Allemaal dragen ze bij aan de kwetsbaarheid die de mens ervaart.

Natuurrampen verdrijven grote groepen mensen voor relatief korte tijd. Dergelijke tijdelijke migratie als aanpassingsmaatregel (ook wel adaptatiemaatregel genoemd) tegen klimaatstress is al zichtbaar op meerder plaatsen.

De langzame klimaatprocessen komen vaak voor in combinatie met andere push- en pullfactoren waardoor ze veel meer mensen permanent verdrijven. De bestemming moet uitzicht geven op een beter leven.

Of mensen kunnen migreren is afhankelijk van hun mobiliteit en de middelen waarover ze beschik ken, zoals geld en een netwerk van familie of vrienden op de bestemming. Het zijn met andere woor den niet noodzakelijk de meest kwetsbare mensen voor klimaatverandering die het meest migreren.

4.1 Koffieplantage (Honduras)

Klimaatverandering zal het aanpassingsvermogen van veel verschillende gemeenschappen op de proef stellen, zeker waar klimaatverandering versterkend werkt op bestaande problemen als voedsel zekerheid en waterschaarste. Waar de draagkracht overschreden wordt, zullen mensen gedwongen worden te migreren naar gebieden met betere kansen. Het tipping point zal van plaats tot plaats en van persoon tot persoon verschillen. Andere plaatsen zullen daarentegen door klimaatverandering beter in staat zijn grotere bevolkingsgroepen te ondersteunen. (Gedwongen) migratie als gevolg van klimaatverandering kan de druk op steden en hun diensten vergroten, economische groei ondermijnen, het risico op conflicten verhogen en leiden tot slech tere gezondheids-, onderwijs- en sociale problemen onder migranten zelf. Met de effecten van de klimaatverandering zullen ook de effecten van de migratiedruk variëren. (IPCC)

Tot 143 miljoen mensen in drie kwetsbare regio’s migreren vermoedelijk binnen hun eigen land als gevolg van klimaatverandering tegen 2050. De Wereldbank voerde een onderzoek hoe klimaatverandering en de gevolgen ervan, mensen ook intern in deze regio’s kan doen migreren. Ze onderzochten hoe waterstress, misoogsten en zeespiegel stijging de bevolkingsspreiding kan beïnvloeden.

Zuid-Azië

Latijns-Amerika 3 regio’s samen 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Pessimistisch (referentie) (SSP4-8.5) Meer inclusieve ontwikkeling (SSP2-8.5) Klimaatvriendelijk (SSP4-2.6)

4.66 Mogelijke interne klimaatmigratie tegen 2050 in drie regio’s 4.67 Verband tussen migratie en natuurlijke verschijnselen

getro en door natuurrampen temperatuurverandering t.o.v gemiddelde waarde

400

0 10 15 20 0 1 2 200

(˚C) 2010

migratiestromen naar de rest van de wereld ontheemd door rampen

140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2008 1980 2017 0 0 2 4 6

(duizend) 10 11 155

Over de grenzen van het klimaat

Sub-Sahara-Afrika

Canada

Verenigde Staten

Cuba Mexico Guatemala El Salvador Honduras Nicaragua Colombia Haiti

Dominicaanse Republiek Brazilië

Syrië

Turkije Kroatië Libië Soedan Tsjaad Niger Nigeria Kameroen Centr. Afrik. Rep. Angola Democr. Rep. Congo Burundi Madagascar Oeganda Zuid-Soedan Kenia Ethiopië Somalië Jemen

Mali Burkina Faso

Irak Azerbeidzjan Iran Kazachstan Oezbekistan Afghanistan Pakistan Nepal China India Japan Bangladesh Myanmar Vietnam Cambodja Philippijnen Maleisië Indonesië Fiji Vanatu Australië

nieuwe ontheemdingen in 2020: verdeling voor con icten en rampen

4.68 Nieuwe interne ontheemden door rampen en conflicten in 2020

Totaal aantal ontheemden in 2020

137 000 crimineel geweld 208 000 politiek geweld 694 000 gemeenschappelijk geweld 1,2m andere

Con icten en geweld 40,5 m 9,8 m 30,7 m 30 m

Rampen

137 000 aardbevingen 655 000 13,6 m cyclonen, orkanen, tyfoons

518 000 vulkaanuitbarstingen

Geofysisch weer gerelateerd

7,5 m gewapende con icten 32 000 droogtes 46 000 extreme temperaturen 102 000 aardverschuivingen

988 000 andere stormen 14,6 m stormen

14 m overstromingen

1,2 m bosbranden

4.69 Aantal nieuwe interne ontheemden van 2020, ingedeeld naar type ramp en conflict (m: miljoen)

In 2020 werden er naar schatting 40,5 miljoen mensen in hun eigen land ontheemd. In totaal werden 149 landen en gebieden getroffen. Klik op de link in e-ducate.me voor een interactieve wereldkaart over extreme weerfenomenen gelinkt aan klimaatverandering.

De meeste mensen migreren binnen hun land (naar schatting 740 miljoen interne migranten in 2009). De toename van internationale migranten is in de loop van de tijd duidelijk geworden - zowel numeriek als proportioneel - en in een iets sneller tempo dan eerder werd verwacht. Hoewel er slechts een klein deel van de wereldbevolking in het algemeen internationale migranten zijn (3,6%), bestaat er grote vari atie op landniveau. In de volgende deelonderzoeken wordt de internationale migratie belicht.

Deelonderzoek 5: Waar komen mensen vandaan, waar gaan ze naartoe?

1 Noteer voor volgende landen hoeveel mensen immigreren en hoeveel er emigreren. Noteer ook hun plaats in de rangschikking als vertrekland en gastland. Landen bovenaan de rangschikking zijn de landen waar respectievelijk de meeste migranten aankomen of vertrekken. Er is plaats gelaten om een land naar eigen interesse te onderzoeken.

Je vindt de gegevens achter de link in e-ducate.me.

AANTAL IMMIGRANTEN AANTAL EMIGRANTEN RANGSCHIKKING VERTREKLAND RANGSCHIKKING GASTLAND

KLIMAATRISICO INDEX (2021) (2000-2019)

Niger 64

Zuid-Afrika 78

Bolivia 25

Brazilië 81

België 53

VS geen data

2 Naar welk land trekken de meeste mensen?

3 Vanuit welk land vertrekken de meeste mensen?

4 Klik op de link in e-ducate.me. Dit toont het Wereld Migratie Rapport van 2020, opgemaakt door de Inter nationale Organisatie voor Migratie. Scrol in het rapport naar de interactieve tool die de ‘corridors’ van migratie weergeeft. Deze lijnen verbinden vertreklanden en gastlanden. Aan de linkerkant staan de vertreklanden gerangschikt volgens aantal emigranten. Aan de rechterkant staan de gastlanden volgens aantal immigranten.

a Vervolledig de top 3: vertreklanden (2020) en gastlanden.

China 41 Japan 57 Rusland 32 India 20 Bangladesh 7 Honduras 44 VERTREKLANDEN GASTLANDEN 1 2 3

b Geef de top 5-gastlanden van emigranten vanuit België.

c Geef de top 5-vertreklanden van immigranten in België.

d Waar gaan de meeste emigranten uit India naartoe? Geef de top 5-gastlanden.

e Waar komen de meeste immigranten in de VS vandaan? Geef de top 5-vertreklanden.

5 In welke regio’s situeren migraties zich hoofdzakelijk binnen de eigen regio?

6 Onderzoek de kenmerken van de vertrekregio’s en van de aankomstregio’s op economisch vlak en ontwik kelingsgraad. Wat is de globale trekrichting op wereldvlak?

1 Welke vorm van migratie wordt omschreven?

De vissers van Guet N’Dar in Senegal reisden altijd al de vissen achterna. De laatste jaren moeten ze daarvoor steeds verder de zee opvaren. Omdat er overal minder vissen zijn, maar ook omdat de overgebleven vissen het warmerwordende kustwater mijden. ‘Als de vissen wegtrekken, trekken wij mee’, vertellen de mannen van Guet N’Dar.

Sam neemt een job aan als productiecoördinator in een groot warenhuis in Singapore om snel meer geld te verdienen, zodat zijn familie in Bangladesh een groter en comfortabeler huis kan bouwen.

Michael was de eerste van de familie die uit Brazilië vertrok. Hij kreeg een job aangeboden na zijn stage in Florida en is nu een succesvol cardioloog.

Bijna 80 miljoen mensen zijn wereldwijd op de vlucht voor oorlog en conflict. (18.06.20)

Zijn hele gezicht straalde wanneer Emir zijn gezin zag aankomen op de luchthaven. Hij kwam aan in 2016, zijn geld was op. Zijn vrouw, dochter en zoon wonen sinds vier maanden in België.

VRIJWILLIG TYPE FACTOR

2 Duid in volgende stukken uit artikels de pushfactoren aan in het rood, de pullfactoren in het groen. Onderlijn met blauw de factoren die de migratie bemoeilijken.

Voor veel Oost-Afrikaanse jongeren ligt in Saoedi-Arabië de hoop op een betere toekomst. Dat de reali teit anders is, weten ze vaak niet. En ook niet dat ze daarvoor eerst door het door oorlog verscheurde Jemen moeten.

Wie over de hoofdas van Jemens centrale provincie Shabwa reist, ziet hen sloffen naast het asfalt. Een voor een achter elkaar, op slippers, met rugzakje, pet op en flesje in de hand. Daags ervoor zijn ze aan land gezet aan de zuidkust van Jemen, na een zeereis van twaalf uur. Na aankomst op Jemenitische bodem wandelen de migranten de tweehonderd kilometer naar de volgende migrantenhub, Ataq, in een week tijd. (...) ‘Zes dagen. Slapen in de berm. Soms kregen we eten van mensen.’

Het merendeel van hen komt uit Ethiopië en is op weg naar Saoedi-Arabië. In Ethiopië verdienen ze zeven keer minder dan in hun droombestemming Saoedi-Arabië. Headon, onderzoekster bij de Interna tionale Organisatie voor Migratie (IOM), weet welk profiel ze doorgaans hebben. ‘Jongens die ergens in Ethiopië op het land werken. Op een dag komt iemand langs die hen vraagt of ze niet veel meer willen verdienen. Zoveel dat je een nieuw huis kunt laten bouwen, voor je moeder.’

(Naar: Migranten op weg naar droombestemming Saoedi-Arabië, MO.be)

Deelonderzoek 6: Hoe komt migratie tot stand?

GEDWONGEN/

Het huis van Ilapuram Thiruphirupathi valt meteen op bij aankomst in het dorp Thippaipalli, in de ZuidIndiase deelstaat Telangana. De felblauwe verf op de muren is nog vers, net als de gele randen en roze bloemmotieven. Het gietijzeren hek naar de ruime binnenplaats staat open, zodat iedereen de gloed nieuwe motor die er geparkeerd staat, kan zien.

De trotse eigenaar vertelt spontaan waar het geld vandaan kwam: ‘Ik heb vijftien jaar gewerkt in Oman. Daarvoor hadden we niets. Nu hebben we dit huis kunnen bouwen.’

Het loon voor ongeschoolde arbeid ligt in India een stuk lager dan in de Golf. In Oman kon Thiruphiru pathi met schoonmaak werk langzaam maar zeker genoeg sparen. Zijn zoon van 22 en dochter van 21 haalden aan particuliere universiteiten een bachelorsdiploma en ook de bruidsschat van de dochter is veiliggesteld. 'Het was niet makkelijk. Ik was ver van huis, maar nu ben ik gelukkig en zonder schulden.'

In totaal werken er ongeveer 7,6 miljoen Indiërs in de Verenigde Arabische Emiraten, Saudi-Arabië, Koeweit, Oman, Bahrein en Qatar. Samen sturen ze jaarlijks 31 miljard euro naar huis, al heeft de pande mie de geldstroom tijdelijk onderbroken. Ondanks de aanhoudende verhalen over uitbuiting, hitte en onmenselijke woonomstandigheden blijft de Golf arbeiders aantrekken. Voor de 22-jarige Manupati Sai, die achter de laptop wacht op zijn jobinterview, maakt het allemaal niets uit. ‘Er zijn geen baankansen hier. Ik kan maximaal 215 euro per maand verdienen en daar het dubbele.’ Het is hem om het even naar welke Golfstaat hij gaat. Bang voor uitbuiting is hij sowieso niet. 'We zijn gewend aan hard werk in de hitte, dus ik weet zeker dat ik daar ook kan werken. Ik heb veel van mijn vrienden, familieleden en buren zien gaan en terugkeren met geld. Dat wil ik ook.'

(Naar: Hitte, uitbuiting, sterfgevallen; en toch willen Indiërs maar wat graag in Qatar werken, Trouw.nl)

3 Neem de leestekst: ‘Klimaatverandering stuwt migratie' erbij. Welke pushfactoren worden in de leestekst genoemd?

4 Welke zijn de drie belangrijkste pull-factoren voor migranten om naar de EU te komen?

5 Waar tref je in 2020 de meeste ontheemden door conflicten aan?

6 Waar werden in 2020 vooral ontheemden door natuurrampen aangetroffen?

7 Zijn alle natuurrampen die aanzetten tot migratie te herleiden naar (extreme) weerfenomenen?

8 Welke regio is meest gevoelig voor interne migratie door klimaatverandering?

9 Is het migratiesaldo in India positief of negatief? Zoek belangrijke drijfveren die dit verklaren. De links in e-ducate.me kunnen je hierbij helpen, eveneens het materiaal dat je eerder al verzamelde. Bestudeer ook de aankomstlanden.

10 Welk verband bestaat er tussen de globale migratiestromen en de migraties omwille van klimaatverande ring?

11 Wat bedoelt men met ‘migratie als adaptatiemaatregel’? Leg een verband met het effect van klimaatverandering op planten en dieren.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

grenzen van het klimaat

ID: Interesse en differentiatie

ID 1 Hoe beïnvloeden klimaatverandering en ozon elkaar?

Het gat in de ozonlaag en klimaatverandering zijn niet hetzelfde en geen directe oorzaak of gevolg van elkaar, maar toch zijn beide op een complexe manier aan elkaar gelinkt.

LEESTEKST Ozon en klimaatverandering

Ozon bevindt zich op verschillende niveaus in de atmosfeer. Ozon is aanwezig in de onderste luchtla gen (< 14 km, de troposfeer). Bij de vorming van ozon hier, ook ozonsmog genoemd, spelen een hoge temperatuur en veel zonnestraling een rol. Ook windpatronen spelen een rol bij de vorming. In België ontstaat ozonsmog gewoonlijk tijdens mooie, zonnige dagen waarop de vervuiling blijft hangen maar ook meer vervuilde luchtdeeltjes (afkomstig van uitlaatgassen, verf, insecticiden, maar ook bosbranden of moerassen) door een zwakke wind worden aangevoerd. Als deze omstandigheden vaker voorkomen, zal er ook vaker ozonsmog ontstaan.

Ozon gedraagt zich in de onderste luchtlaag als een broeikasgas. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat ozonsmog hoofdzakelijk op het noordelijk halfrond ontstaat, maar 'lekt' naar de zuidelijke oceanen. Het veroorzaakt veranderingen in windpatronen waardoor oceaanstromingen veranderen en de verde ling van warmte in de zuidelijke oceanen verandert. Daarnaast ontstaan grotere contrasten in de concen traties aan zout en in temperatuur.

Vroeger was al geweten dat ozon in de onderste luchtlagen een negatief effect heeft op onze gezond heid. Ozon maakt de luchtwegen gevoeliger voor allergenen, wat kan leiden tot astma-aanvallen. Daar komt nu ook het negatieve effect van de klimaatverandering bij.

Ozon is ook aanwezig in hogere luchtlagen (14-50 km, de strato sfeer), waar het de ozonlaag vormt. Het ontstaat daar door het inwerken van zonlicht op zuurstofatomen en weert daardoor de schadelijke UV-straling van de zon. De ozonlaag heeft dus een beschermend effect op het leven.

Het gat in de ozonlaag bevindt zich boven de Zuidpool. Het wordt veroorzaakt door de menselijke uitstoot van CFK’s (drijf gas in spuitbussen) die een krachtig broeikasgas zijn. CFK's zijn in zodanig kleine concentraties aanwezig dat ze een kleine bijdrage leveren in het versterkte broeikaseffect.

Het gat in de ozonlaag heeft een licht koelend effect. Ozon in de stratosfeer absorbeert namelijk warmte die door gassen in lagere luchtlagen worden uitgestraald. Minder ozon in de stratosfeer ter hoogte van de Zuidpool zorgt ervoor dat er iets meer warmtestra ling kan ontsnappen naar de ruimte. Hierdoor wordt het tempera tuurverschil tussen de troposfeer en de stratosfeer groter, wat een invloed heeft op de wereldwijde weerpatronen zoals het ontstaan van stormen en de intensiteit van neerslag in de subtropen. Koudere temperaturen in de stratosfeer verhogen ook de kans op het vergroten van het gat in de ozonlaag.

EXOSFEER

THERMOSFEER

MESOSFEER

STRATOSFEER

4.70 Situering van de ozonlaag

1 Wat is het effect van een toename van de concentratie ozon in de onderste laag van de atmosfeer?

2 Hoe beïnvloedt klimaatverandering de ozonconcentratie in de onderste laag van de atmosfeer?

Zoek het verband tussen ozonsmog, klimaatverandering en bosbranden.

3 Wat is het effect van een afname van de ozonconcentratie in de hogere luchtlagen?

In 2021 is er voor het eerst sinds de start van de metingen in 1978 geen ozondag geweest in België. Dit wil zeggen dat de drempelwaarde (meer dan 180 microgram ozongas per kubieke meter lucht) nergens in België overschreden werd. In 2020 werden er nog 12 ozondagen geteld en werd de alarmdrempel over schreden. Het grote verschil is hoofdzakelijk toe te schrijven aan de warme, droge zomer van 2020 met een hittegolf in augustus en er volgde een regenachtige zomer zonder hittegolven in 2021.

ID 2 CO2-uitstoot in een historisch perspectief

Onderzoek via de link op e-ducate.me de evolutie van de CO2-uitstoot sinds het begin van de industriële revolutie.

1 Welk land stootte bij het begin van de industriële revolutie CO2 uit?

2 Sinds wanneer is het aandeel van Japan beginnen toenemen?

3 Vanaf wanneer vertonen de meeste landen een toename in uitstoot van CO2?

4 Welke continenten hebben sinds de industriële revolutie al de grootste bijdrage geleverd aan de uitstoot van CO₂?

5 Welke vijf landen zijn de grootste CO₂-uitstoters tot nu toe?

6 Wat is het effect van globalisering op de toename van de wereldwijde CO2-uitstoot? Bekijk de links in e-ducate.me

ID 3 Hoe ziet het klimaat er in 2070 uit?

1 Klik op de link in e-ducate.me en onderzoek hoe het klimaat in 2070 veranderd zal zijn op de vermelde plaat sen. In deze toepassing wordt gebruik gemaakt van het worst-case scenario, het SSP5-8.5-scenario. Selecteer een plaats door te klikken op het pijltje bij de voorgestelde plaats. Zo kunnen plaatsen vergeleken worden. Scrol naar beneden op de pagina om plaatsen toe te voegen.

PLAATS KLIMAAT NU KLIMAAT OP HET EINDE VAN DE EEUW

TEMPERA TUUR

NEERSLAG VOELT ALS EEN PLAATS IN …

KWETS BAARHEID

Brugge Brussel

Kaapstad

La Paz (Bolivia)

ID 4 Kinderen en klimaatverandering

Vorig jaar maakten we kennis met enkele tieners. Op welke manier zij de gevolgen van klimaatverandering in 2070 (in het scenario van 2,4 °C opwarming) zullen ervaren, vind je in onderstaande tabel. Vul de tabel aan, hoeveel keer meer jij en een van je ouders onderstaande gevolgen van klimaatverandering zullen erva ren. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

Hoeveel keer meer … droogte overstromingen hittegolven bosbranden Adama (°2007, Niger)

WIE?

5,6 x 5,9 x 40,7 x 1,3 x Aleksei (°2007, Rusland)

6,5 x 1,5 x 20,5 x 1,9 x Mary Luz (°2007, Bolivia)

9,1 x 2,6 x 32,8 x 1,6 x Hachiko (°2007, Japan)

3,3 x 2,5 x 20,2 x 1,6 x Ikzelf, (° , België)

Mijn ouder, (° , )

Wat kun je afleiden uit de cijfers als geboorteplaatsen en geboortejaren met elkaar vergeleken worden?

Moskou

Saska toon (Canada) Abadan (Iran)

ID 5 Experiment 1: Warmte en de zeespiegel

Benodigdheden

leeg plastic flesje (best uit iets hardere plastic)

dop en/of stukje klei en/of lijmpistool

rietje

waterkoker, een warmtelamp of een plaats met direct zonlicht

emmertje

stift

Proefopstelling

Vul de fles met water (je kunt ook wat kleurstof toevoegen aan het water).

Plaats het rietje in de fles.

Sluit de fles af (maak een gaatje in de dop waar het rietje door kan, sluit verder af met een propje klei of lijm).

Plaats de fles in het emmertje.

Formuleer een onderzoeksvraag

Formuleer een hypothese

Proef

• Markeer de waterhoogte op het rietje.

• Giet warm water (max. 50 °C: plastic mag niet smelten) in het emmertje of plaats de fles in de zon of bij een warmtebron.

• Bekijk en noteer wat er gebeurt.

Waarneming

Wat stel je vast?

Waarom gebeurt dit?

Pas dit principe toe op de oceanen.

ID 6 Experiment 2: IJs en de zeespiegel

Benodigdheden

2 bakjes

water

ijsblokjes

klei (of iets dat in het water kan geplaatst worden)

meetlat

Proefopstelling

Plaats twee gelijke blokken klei in de bakjes. De klei stelt het land voor.

Leg ijsblokjes op de klei in bakje 1 en noteer op een stukje papier: landijs.

Leg in bakje 2 evenveel ijsblokjes op de bodem van het bakje en noteer op een stukje papier: drijvend ijs.

Proef

• Vul bakje 2 met water tot het ijs drijft.

• Vul bakje 1 met water tot hetzelfde niveau als dat met drijvend ijs. Gebruik een meetlat om de waterhoogte te bepalen en noteer de hoogte of trek een streepje op de bakjes.

Hoogte waterstand:

• Wacht tot de ijsblokjes gesmolten zijn, meet de waterhoogte in beide bakjes en noteer de waarden.

Hoogte waterstand bakje 1 (landijs):

Hoogte waterstand bakje 2 (drijvend ijs):

Waarneming

1 Wat stel je vast?

2 Verklaar het verschil in hoogte.

3 Pas dit verschijnsel toe op land- en zee-ijs en de zeespiegelstijging.

ID 7 Klimaatverandering en wijn uit België

De wijnbouw in onze streken bestaat al langer dan vandaag. Er zijn aanwijzingen dat wijn verbouwd werd bij de pre-Romeinse Kelten. De Romeinen verbouwden wijn op het Europese vasteland tot aan de Rijn en in het zuiden van Engeland. Wijnbouw kende - in wat later België zou worden - een piek tijdens de vroege middeleeuwen. In de 14de eeuw had elke stad zijn eigen wijngaarden. De wijnbouw werd in eerste instantie door monniken uitge voerd. Na de 15de eeuw ging de wijnbouw in onze streken fel achteruit. De Kleine IJstijd zat er voor iets tussen, maar ook de betere technieken om bier te bewaren, de bevolkingsgroei en de behoefte aan landbouwgrond voor groenteteelt. In de 18de eeuw kende de wijnbouw een heropleving, maar de enorme vulkaanuitbarsting van de Tambora zorgde in 1816 voor een jaar zonder zomer. De wijnbouw verdween volledig. In 2020 telde Vlaanderen opnieuw meer dan 134 producenten.

Onderzoek de impact van de huidige klimaatverandering op de Belgische wijnproductie.

Formuleer een onderzoeksvraag.

Hypothese

Over de grenzen van het klimaat

'Wijnbouw is hier altijd mogelijk geweest. Het klimaat voor de druiven die wij gebruiken, komt over een met bepaalde wijnstreken in Duitsland of de Champagnestreek in Frankrijk. En zoals dat vroeger al het geval was, moeten we nog altijd rekening houden met de wat koelere temperaturen. We hebben meer resistente druivensoorten nodig die beter tegen vocht kunnen en later botten. We moeten slim kiezen om te bepalen welke grond en welke druif bij elkaar passen.

Veel beroepskennis is nodig. En het is die kennis die de teelt hier beter maakt', zegt Sepideh Sedaghatnia, wijnsommelier.

Teeltvoorwaarden voor wijnbouw

• Niet te warm: druiven mogen niet te snel rijpen, anders worden zuren in de druiven te snel afgebroken en de wijn kan dan niet rijpen.

• Niet te koud: suikers kunnen zich niet ontwikkelen, waardoor er onvoldoende alcohol kan gevormd worden.

• Geen hete zomers, geen winters met zware nachtvorst, maar wel voldoende temperatuurschommeling zodat de rijping goed kan verlopen.

• Als de wijnteelt op een helling gebeurt, is de helling bij voorkeur naar de zon gericht.

• Verschillende bodemsoorten zijn goed om druiven te telen. Verschillende druivensoorten vragen een andere bodemsoort.

In het noordelijk en het zuidelijk halfrond worden de meeste wijngaarden tussen 30° en 52° aangetroffen.

2 000 000 l

1 500 000 l

1 000 000 l

500 000 l

2007 0 l

1 853 034 l

2 500 000 l - 700 ha - 600 ha - 500 ha - 400 ha - 300 ha - 200 ha - 100 ha - 0 ha

2008 2006 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 liter ha

4.72 Evolutie van areaal en productie van de Belgische wijnsector

LEESTEKST Voor- en nadelen van klimaatverandering voor de wijnbouw

Het typisch Belgische vochtige klimaat maakt de druiventeelt veel kwetsbaarder voor schimmelziek tes dan in de zuidelijke landen met een droger klimaat. Andere ingevoerde schimmels rukken op uit andere delen van de wereld. (…) ‘Koude winters doen een druivelaar weinig, maar late voorjaarsvorst daarentegen kan desastreus zijn’, vertelt Kris Vandenwyngaert, projectleider van de wijnafdeling van het Proefcentrum Fruitteelt te Sint-Truiden. (…) Nederland als limiet

Door Europa loopt een grens die ruwweg begint in het uiterste zuiden van Groot-Brittannië en net door België heen loopt richting het Duitse Rijnland en het Moezeldal om dan af te buigen naar de Balkan. Deze lijn, de zogenoemde wijngrens, markeert de regio waar wijnbouw goed doenbaar is. Absoluut is die scheidingslijn zeker niet. Het lokale microklimaat speelt een belangrijke rol, net als de geografie van een regio. Zo is druiventeelt op zuidelijk georiënteerde hellingen perfect mogelijk in regio’s die heel wat noordelijker liggen.

Maar de wijngrens schuift op, en dat is deels te wijten aan de opwarming van de aarde. (…) 'Als je naar de projecties op gebied van klimaatverandering kijkt, schuift de zone waar wijnbouw goed doenbaar is nog wel wat op naar het noorden, maar niet zo gigantisch veel. Het noorden van Neder land zal zowat de toekomstige limiet worden.'

Over de grenzen van het klimaat

Klimaatverandering, geen goede zaak voor de wijnbouw De impact van hogere gemiddelde temperaturen en meer zonuren laat zich nu al voelen in de drui venteelt. De druiven op het wijndomein Hoenshof rijpten dit jaar (2018) drie weken eerder af dan normaal. Waar de pluk gewoonlijk in november plaatsvindt, was de laatste druif nu al in september geoogst. 'Maar het is een misvatting om te denken dat het veranderende klimaat zonder meer een goede zaak is voor de wijnbouw in onze streken', aldus Vandenwyngaert.

'Het weer wordt vooral grilliger. Late voorjaarsvorst, hevige stormen in het voorjaar die gepaard gaan met hagel, lange periodes van neerslag of droogte ... Droogte is niet zo’n probleem voor de druif –de wortels wringen zich wel een weg naar het grondwater – maar late vorst en hagel kan een ramp zijn. Al kunnen wijnstokken iets beter tegen hagel dan appels of peren, omdat hun bladeren meer bescherming bieden. Maar dat de opwarming van de aarde een onverdeeld goede zaak is voor de wijnbouw in het noorden, dat is een kapitale misvatting.'

Terwijl wijnbouw in het noorden van Europa misschien wel zijn voordeel kan doen bij de opwarming van het klimaat, zijn de gevolgen voor de traditionele wijnregio's in het zuiden veel minder posi tief. Hoge temperaturen en extreme droogte dreigen de wijnbouw in het binnenland van Spanje en de wijnregio's langs de kust van de Middellandse Zee onmogelijk te maken. Meer zonuren zorgen voor een gewijzigde verhouding tussen de suikers en de zuren in de druif, en dus ook in het smaakpatroon van de wijn. Te weinig zuren en te veel suikers maakt een wijn flets en plakkerig in de mond. Grote Franse wijnhuizen kijken niet voor niets naar het zuiden van Engeland om in de toekomst drui ven te telen.

(Naar: EOStracé.be)

1 Hoe evolueert de productie van wijn in België?

2 Bracht klimaatverandering de wijnbouw naar België?

3 Hoe speelt klimaatverandering de wijnbouw in Italië en Zuid-Frankrijk parten?

4 Hoe bemoeilijkt klimaatverandering de wijnbouw in België?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

ID 8 Wat is het effect van klimaatverandering in

België?

Het klimaat in België is gematigd, dus niet te warm, niet te koud. Dat komt grotendeels door de nabijheid van de zee. Het water warmt traag op, maar geeft ook traag de warmte weer af. Onze zomers zijn daardoor niet erg heet en onze winters niet erg koud. De warme Golfstroom die vanuit de Golf van Mexico WestEuropa bereikt, brengt een relatief warme stroom water mee. De overheersende zuidwestenwind in onze regio neemt die warmte over, wat ons klimaat mildert. Het opwarmende oceaanwater en het afsmelten van het ijs in Groenland zorgen voor het vertragen of op termijn zelfs het stilvallen van het warmtetransport. Het effect hiervan is nog niet helemaal duidelijk, maar we zien toch al aanwijzingen op de kaarten 4.72.

% 30 25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20

4.73 Regenval in winter (links) en zomer rond 2085 volgens het RCP 8.5-scenario (het worst-case scenario)

1 Welke trend doet zich voor tegen 2085?

% 30 25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20

Onderzoekers verwachten dat de oceaanstroming tegen het einde van deze eeuw zo’n 34 tot 45% zwak ker zal zijn. Naast veranderingen in het klimaat, resulteert dit ook in een regionale zeespiegelstijging in het noordoosten van de Atlantische Oceaan van 10-15 cm.

2 Klik op de link in e-ducate.me om de interactieve atlas van het IPCC te openen. Onderzoek voor onze regio hoe de wetenschappers van het IPCC de veranderingen in extreme weerfenomenen voor België inschatten.

Welke veranderin gen in intensiteit of frequentie zijn al vast gesteld? (past trend)

Is dit gelinkt aan klimaatverandering? (with attribution)

Wat wordt verwacht in de toekomst? (projections)

Extreme hitte (extreme heat)

Koude periodes (cold spell)

Hevige regenval met overstroming (heavy precipitation and pluvial flood)

Droogte (hydrological drought) Hevige storm (severe wind storm)

De verwachtingen voor de toekomst zijn gebaseerd op het RCP 8.5-scenario tegen 2050 en/of een globale opwarming van 2 °C.

Over de grenzen van het klimaat

Onderzoek de gevolgen van klimaatverandering voor je woongemeente voor enkele momenten in de toekomst en voor je schoolgemeente tegen 2100.

Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Vink in de rechterkolom (onderaan bij ‘kaart’) de gemeentegrenzen aan en klik vervolgens op de ge meente die je wilt onderzoeken.

Selecteer boven de kaart het tabblad met het gevolg van klimaatverandering dat je wil onderzoeken en klik vervolgens in de rechterkolom onder ‘kaart’ op de te onderzoeken indicator.

VLAANDEREN WOONGEMEENTE SCHOOL GEMEENTE 2100 2030 2050 2100 2100

Aantal hittegolfdagen 332

Aantal droge dagen (meteorologisch) per jaar 236

Relatief bodemvocht in % (jaargemiddelde) 39

Gemiddelde van de maximale waterdiepte bij overstroming (cm) 92 (2050)

Gemiddelde van de maximale waterdiepte bij wateroverlast (cm) 40 (2050)

Extreme neerslag eens om de 20 jaar (mm per bui) 106

Gemiddelde waterdiepte bij 1000jarige stormvloed (cm) 97 (2075), kusten poldergemeenten

Gemiddelde jaartemperatuur (°C) 16,1

Gemiddelde zomertemperatuur (°C) 25 Gemiddelde wintertemperatuur (°C) 8,5

ID 9 Terugkoppeling: gevolgen van klimaatverandering

Vul het feedbackmechanisme aan. Teken een rode pijl voor een negatieve feedback, een groene pijl voor een positieve feedback.

Dit feedbackmechanisme stelt slechts een greep uit de gevolgen van klimaatverandering voor. De interac tie tussen bevolkingsgroei, welvaart en technologie, evenals de beschermingsmaatregelen van de overheid tegen klimaatverandering of heropbouwwerken, worden buiten beschouwing gelaten.

verschuiven klimaten verschuiven biomen en migratie dieren invasie soorten en ziektes

bevolking, welvaart, technologieën luchttemperatuur evaporatie droogte waterschaarste

ID 10 Migratie en verstedelijking

permafrost temperatuur oceaanwater storm waterdamp in de atmosfeer landbouwopbrengsten

menselijke migratie landijs uitzetten zeewater zee-ijs voedseltekort

onbewoonbaar/ onbruikbaar land

Hoe herken je migratie in het straatbeeld? Geef elke foto een bijpassend onderschrift.

overstroomd land zeespiegel voedselprijs

zwart blank Spaans Aziatisch Indiaans

Geldstromen en migratie

1 Wat is het effect van migraties op de economie in het vertrekland?

Europa

Afrika Oost-Azië andere

Zuid-Amerika

4.74 Herkomst van geldtransfers naar India (2016)

2 Onderzoek de kenmerken van de herkomstlanden van de geldtransfers. Vanuit welk type landen vertrekt geld naar het land van herkomst van migranten?

de grenzen van het klimaat

Golfstaten

Noord-Amerika

Een graad meer of minder

De opwarming van de aarde is een feit. In het beste geval blijft het beperkt tot een toename van 1.5 °C, het akkoord van Parijs (2015) legde een maximale globale opwarming van 2 °C op. Maar waarom is dat? Wat de effecten zijn bij een halve graad opwarming extra staat in onderstaande infografiek.

Representatieve sleutelrisico's voor elke regio voor:

poolgebieden (Noordpool en Antarctica)

Noord-Amerika

gletsjers sneeuw, ijs permafrost

risico voor gezondheid en welzijn

rivieren, meren, overstromingen en/of droogte

kusterosie en/of zeespiegelstijging

ongeziene uitdagingen, vnl. door snelle veranderingen

toegenomen schade door overstromingen van rivieren en kustgebieden

ecosystemen op het land bosbrand ecosystemen in oceanen voedsel productie levensonderhoud, gezondheid en/of economie

risiconiveau heel hoog heel laag huidig

Europa

verhoogde schade door bosbranden

sterfgevallen gelinkt aan hitte

verschuiving van de verdeling en verminderde visvangst (lagere breedtegraden)

toegenomen koraalverbleking en afsterven van koraal

overstromingen van kustgebieden en verlies van habitat

Latijns-Amerika

toegenomen schade door overstromingen van rivieren toegenomen schade door extreme hitte en bosbranden samengestelde druk op watervoorraden

verminderde waterbeschikbaarheid en toegenomen overstromingen en landverschuivingen

toegenomen waterbeperking

verminderde voedselproductie en -kwaliteit

verspreiding van ziektes

verminderde landbouwopbrengst, daling in levensonderhoud en voedselzekerheid

ziektes

2080-2100

2030-2040 (+1.5 °C) 2 °C 4 °C

toegenomen schade door overstromingen

sterfgevallen gelinkt aan hitte toegenomen wateren voedseltekorten gelinkt aan droogte

verlies van levensonder houd, nederzettingen, infra., ecosysteemdiensten en economische stabiliteit

opvallende verandering in samenstelling en structuur van koraalri en

toegenomen schade door overstroming risico's voor laaggelegen kustgebieden

toegenomen risico voor kustinfrastructuur en laaggelegen ecosystemen

1 West-Europa zal risico’s lopen als gevolg van een opwarming van 2 °C en van 4 °C. Beschrijf welke risico’s dat zijn en hoe ze verschillen.

2 Waar is het risico op sterfgevallen gelinkt aan hittegolven bij een opwarming met 4 °C het hoogst?

3 In welke regio worden de hoogste risico's voor de landbouw opgetekend onder een opwarming van a 4 °C? b 1,5 °C?

4 Wat is het belangrijkste risico voor de oceaan bij een opwarming van 4 °C?

5 Met welk gevolg van klimaatverandering krijgen de eilanden in de Indische Oceaan voornamelijk af te rekenen?

risico voor ecosystemen

de oceaan Afrika

kleine eilanden Oceanië

Azië

Synthese

Het klimaat verandert voortdurend met opvallende schommelingen in de wereldwijde gemiddelde tempe ratuur. Momenteel stijgt de temperatuur sneller dan ooit. Het is duidelijk geworden dat de mens de opwarming veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen. De concentratie broeikasgassen stijgt erg snel en is hoger dan de concentraties gedurende de laatste 800 000 jaar. Deze snelle toename veroorzaakt de klimaatcrisis. Dit betekent niet alleen het verhogen van de tempe ratuur, maar ook het stijgen van de zeespiegel, het smelten van ijs, meer extreme weerpatronen, veranderin gen in de habitats van planten en dieren en veranderingen in de verspreiding van ziektes en van het pollenseizoen.

Reeds lange tijd migreren mensen om uiteenlopende economische, politieke, etnische en sociale redenen. De klimaatcrisis komt hier steeds meer als extra pushfactor bovenop. Deze factoren samen zorgen voor een toename van zowel nationale, internationale als intercontinentale migraties.

Zelftest

1 Verdedig onderstaand akkoord van de regering vanuit klimaatoogpunt.

2 Beoordeel volgende uitspraken. juist/fout Geïndustrialiseerde landen hebben een hogere CO2-uitstoot. juist/fout Door het verbranden van fossiele brandstoffen is er meer binnenkomende straling van de zon en wordt de uitstraling van warmte bevorderd. juist/fout Transport over de weg draagt in belangrijke mate bij aan de uitstoot van broeikasgassen. juist/fout Het belangrijkste broeikasgas in de atmosfeer is koolstofdioxide (CO2). juist/fout Antropogene broeikasgassen zijn broeikasgassen die van nature in de atmosfeer aanwezig zijn. juist/fout Veranderingen in de habitats van planten en dieren staan rechtstreeks in verband met de klimaatcrisis. juist/fout Het stijgen van de zeespiegel wordt voor 100% veroorzaakt door het smelten van de ijskappen.

3 Omcirkel de bronnen van CO₂. Maak een onderscheid tussen de natuurlijke bronnen (groen) en de antropo gene bronnen (rood).

Regering bereikt akkoord over het langer openhouden van twee kerncentrales

Hoe wijzigt klimaatverandering de ecosysteemdiensten van de aarde op een negatieve manier? Licht je antwoord toe door gebruik te maken van de begrippen die tussen haakjes staan. a vis en schaaldieren (verschuiving van klimaten)

b zoetwatervoorraad (zeespiegelstijging, aquifer)

c duiktoerisme (opwarming, koraal)

5 In 2100 zullen de klimaten op aarde anders verdeeld zijn dan nu. Je ziet hier enkele scenario’s over verschil lende plaatsen op aarde in 2100. Link de scenario’s aan de best passende plaats.

O O Amazonewoud

De temperatuur is hier 10 à 15 °C hoger dan bij het begin van de eeuw. De neerslag valt hier onder de vorm van regen, niet meer als sneeuw….

De temperatuur is hier 1,5 keer sneller gestegen dan het wereld gemiddelde. Er zijn minder regendagen maar de intensiteit van de regen is sterk toegenomen en de tussenliggende droogteperiodes zijn langer. Als gevolg van de klimaatverandering is elke 10 jaar is de landbouwopbrengst met 30% gedaald terwijl de bevolking nergens zo snel steeg als hier: met het hoogste vruchtbaarheids cijfer ter wereld (ruim 7 kinderen per vrouw) steeg de bevolking de voorbije eeuw jaarlijks met 3%

De gemiddelde jaartemperatuur is met 3.5 °C gestegen, met de grootste stijging voor de wintermaanden (+4 °C). Jaarlijks regent het ook 5-10% meer dan 100 jaar geleden, met opnieuw de sterk ste stijging voor de wintermaanden. De zomers zijn warmer en droger geworden: er komen steeds meer hittegolven plaats, ze duren langer (+2 dagen per decennium) en ze zijn intenser (+1 °C per dag per decennium)

O O Sahara

6 Maak een terugkoppelingsschema aan de hand van volgende termen: uitzetten oceaanwater - permafrostzee-ijs - warmer - absorptie energie - zeespiegelstijging - broeikasgassen

O O België

O O Noordpool

7 Geef concrete voorbeelden die aantonen waarom klimaatbetogers deze slogan gebruiken.

8 Verklaar deze cartoon.

Huidige noordelijke omvang van het boreale bos huidig klimaat

De omvang van het boreale bos neemt neemt toe naar het noorden

opmwarming

9 Leg uit: op deze figuur zijn de gevolgen van een positieve feedbackloop zichtbaar.

Over de grenzen van het klimaat

De toegenomen concentratie koolstofdioxide in de atmosfeer vermindert de voedingswaarde van de bladeren van de eucalyptus. Dit is de belangrijkste voedselbron en bron van water van de koala. Aanhoudende en meer frequente droogtes verhogen het risico op bosbranden en verplichten de koala’s naar de grond af te dalen om te drinken. Dat stelt hen bloot aan de gevaren van het verkeer en maakt hen een makkelijkere prooi voor hun natuurlijke vijanden. Hoe vormen zowel de oorzaken als de gevolgen van klimaatverandering een bedreiging voor de koala?

11 In Europa is het aantal hommels met 17% afgenomen vergeleken met het begin van de vorige eeuw. Dat is hoofdzakelijk te wijten aan klimaatverandering. Wat betekent het verdwijnen van hommels in een bepaalde regio?

a Benoem de push-factoren:

4.78 Koala 0B 2B 4B 6B 8B 10B 0M 20M 40M 60M 80M

12 Lees de tekst en achterhaal de push- en pullfactoren 13.21.21 - Voor het eerst werden in 2021 in de Vlaamse land- en tuinbouw op grote schaal Oekraïners inge zet. 1700 mensen uit het ex-Sovjetland vonden hun weg naar verschillende deelsectoren, maar vooral in de tuinbouw, zo bericht het Vlaams infocentrum land- en tuinbouw. De tewerkstelling van Oekraïners werd (beter) mogelijk na vereenvoudiging van procedures. De interesse van Polen liep terug. ‘Polen zijn steeds moeilijker aan te trekken omdat in hun thuisland de economie en lonen ook groeien en men de voorkeur geeft aan een dienstverband in eigen land’, vertelt Chris Botterman van Boerenbond bij Vilt.

VS Libië Palestine Canada Egypte Australië Algerije Arabische Emiraten Turkije India 178 Over de grenzen van het klimaat

Saudi Arabia India Egypt Pakistan Philippines Indonesia Bangladesh Sri Lanka Yemen Nepal Jordan uitgaand ($) inkomend ($)

4.79 Hommel 4.80 Geldstromen van en naar Saudi-Arabië

onderzoeksvraag

GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1 De evolutie van de belangrijkste antropogene bronnen van broeikasgassen toelichten.

1 De bijdrage van albedo en stralingsbalans tot het versterkt broeikaseffect uitleggen.

2 De rol van de mens in het versterkte broeikaseffect aantonen.

2 Verschillende antropogene bronnen van broeikasgassen benoemen.

2 Verschillende regio's onderling vergelijken op vlak van hun bijdrage van antropo gene broeikasgassen tot het versterkt broeikaseffect.

2 De bijdrage van de antropogene broeikasgassen tot het versterkte broeikaseffect illustereren aan de hand van het aardopwarmingsvermogen.

3 De gevolgen van klimaatverandering afleiden.

3 De gevolgen van het verschuiven van de klimaten beredeneren.

3 De impact van klimaatverandering op de zeespiegel illusteren.

3 De gevolgen van het stijgen van de zeespiegel toelichten.

3 De gevolgen van klimaatverandering op de verspreidingsgebieden van planten, dieren en ziektes afleiden.

3 De gevolgen van klimaatverandering op de voedselzekerheid aantonen.

3 De impact van klimaatverandering op extreme weerfenomenen aantonen.

3 De gevolgen van extreme weerfenomenen uitleggen.

4 De ruimtelijke spreiding van migratiestromen analyseren.

4 De drijfveren van migratie indelen bij push- of pullfactoren.

4 De drijfveren van migratie herkennen.

4 Onderzoeken in hoeverre klimaatverandering bijdraagt aan migratie.

Synthese

Dit deel bondig samenvatten.

Dit deel schematisch voorstellen.

zonder probleem met hulp van boek of klasgenoot met hulp van leerkracht

HOE

Over de grenzen van het klimaat

Deel 2 Op weg naar een duurzame wereld

Bevolkingstoename en economische groei zijn verbonden met toenemende productie, consumptie en gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Dit heeft een enorme impact op het systeem aarde. De wereld verandert hierdoor snel. Verdere economische groei kan alleen binnen aanvaardbare ecologische grenzen. Over duurzaam omgaan met de wereld gaat dit thema.

Duurzaam door het leven

Vraag 1 Waar en wanneer leeft de mens duurzaam? 183

Vraag 2 Wat is het belang van de ontwikkeling van het Globale Zuiden in de overgang naar een duurzame wereld? 192

ID Interesse en Differentiatie

ID 1 Kuznetscurve voor milieudegradatie 201

ID 2 Gevolgen van toerisme 201

Synthese 205

Zelftest 206

Terugblik 211 Begrippenlijst 254 Schema's 256

Duurzaam door het leven

De bevolkingsgroei en de levensstijl van de gemiddelde wereldburger hebben een enorme impact op het systeem aarde. Het is dus van belang om duurzaam met de aarde te leren omgaan.

Vraag Waar en wanneer leeft de mens duurzaam? 1

Weet je dit nog?

Ken je de 3P’s van duurzaamheid?

Rekening houden met mensen

duurzame ontwikkeling

Rekening houden met de economische belangen

5.1 3 P's van duurzaamheid

Wat betekent ‘duurzaam handelen’ voor jou?

Rekening houden met de aarde

Een recenter model (2010) van duurzaamheid dan het Triple P-model houdt rekening met dezelfde pijlers, maar plaatst ze anders ten opzichte van elkaar. Elke economi sche keuze (prosperity - welvaart) moet zich afspelen bin nen een sociale en rechtvaardige samenleving (people), rekening houdend met de ecologische grenzen van onze omgeving (planet).

5.2 3P-model van duurzaamheid (2010)

Op weg naar een duurzame wereld

Econome en onderzoekster Kate Raworth vertaalde in 2012 het geneste 3P-model in een nieuw eco nomisch model. Ze beschrijft wanneer een economie welvarend en dus duurzaam is. De planetaire grenzen van Rockström et al. vormen hiervoor het ecologische plafond. De basisbehoeften waar ieder mens recht op heeft en die leiden tot een goed en menswaardig be staan, vormen het sociale fundament. Binnen de donut die hierdoor ontstaat, leeft de mens in een veilige en rechtvaardige sociale ruimte. Om ervoor te zorgen dat de economie binnen die grenzen functioneert, zegt Raworth dat het noodzakelijk is om de focus op eco nomische groei los te laten en om de economie op een andere manier in te richten en te bekijken, met meer hergebruik van grondstoffen, minder sociaal-economi sche ongelijkheid en meer aandacht voor activiteiten die geen geld opbrengen.

5.3 Het donutmodel met de planetaire en sociale grenzen (K. Raworth)

Een andere beschrijving van duurzaam leven en ontwikkelen, ontstond toen de Verenigde Naties in 2015 de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling lanceerden. Deze agenda is een overeenkomst die gedragen wordt door de193 landen van de Verenigde Naties. Het creëert het kompas om duurzame ontwikkeling om te zetten in acties in de vorm van 17 duurzame ontwikkelingsdoelen (of Sustainable Development Goals - SDG’s) en 169 subdoelstellingen. De ontwikkelingsdoelen vormen een actieplan om tegen 2030 de mensheid te bevrijden van armoede, de planeet te beschermen en te verzekeren dat alle mensen vrede en welzijn ervaren. To leave no one behind is de slagzin van de SDG’s. De doelstellingen gelden dus voor iedereen en alle landen. De VN stelde een geheel van 242 globale indicatoren voor om de vooruitgang bij het behalen van de doelstellingen te kunnen meten.

5.4 De duurzame ontwikkelingsdoelstellingen

Om een duurzame wereld te kunnen bereiken, is het van belang om na te denken over de sociale, economische en ecologische gevolgen van onze keuzes. Daarvoor breidde de VN het 3P-model uit naar het 5Pmodel van duurzaamheid. De vierde P is Partnership (samenwerking). Overheden, bedrijven en burgers moeten samenwerken en hun verant woordelijkheid dragen. Bovendien kan er geen sprake zijn van (duur zame) ontwikkeling in een klimaat van oorlog, onveiligheid, vervolging, corruptie, misbruik. Daarom staat de vijfde P voor Peace (vrede).

5.5 Het 5P-model van duurzaamheid

wereld

Onderstaande modellen worden gepubliceerd door de universiteit van Leeds. Ze zijn bedoeld om de vooruitgang die landen maken op vlak van ecologische en sociale grenzen te visualiseren en hierover discussie op gang te brengen. De onderzoekers gebruiken daarvoor niet dezelfde grenzen als Rockström en Raworth, maar ze hebben de grenzen afgeleid uit de indicatoren hiervoor.

Gelijkwaardigheid

Een goede balans bewaken tussen ecologische grenzen en sociale drempels is belangrijk voor onze planeet. Op de grafiek wordt ieder land voor gesteld door een cirkel. De grootte van de cirkel is een indicatie van de bevolkingsomvang. De positie van een land op het rooster toont hoeveel soci ale drempels bereikt zijn en hoeveel ecologische grenzen overschreden zijn in 2015. Het grijze lijntje toont de evolutie van het land ten opzichte van 1992.

Noot: 144 landen werden onderzocht.

ECOLOGISCH PLAFOND Aantal bereikte sociale drempels

AFKORTINGEN: hoge overshoot lage overshoot België België

gezond hoge overshoot 185 Op weg naar een duurzame wereld

Onderwijs 5.6 Duurzaamheidsscore voor de wereld op het donutmodel op twee tijdstippen 5.7 Duurzaamheidsscore op het donutmodel voor België, Bolivia en Niger (2015) 5.8 aantal bereikte sociale drempels (1995-2015)

- Social Support Sociale steun Verhouding tussen het aantal over schreden ecologische grenzen en het

- Democratic 5 6

Democratische kwaliteit

-

In de jaren 1950 stelde Simon Kuznets de hypothese op dat als een op landbouw gebaseerde econo mie groeit, de economische ongelijkheid toeneemt. Nieuwe investeringen creëren immers vooral kansen voor degenen die al kapitaal hebben. De toename van de ongelijkheid gaat door tot op een bepaald moment. Wanneer de economie daarna verder groeit, verkleinen de verschillen vermits de wel vaart doorsijpelt naar de gehele maatschappij. De milieu-Kuznetscurve van Grossman en Krueger is gebaseerd op het economisch model van Kuznets. Beide hypothesen worden sterk bekritiseerd vermits er onvoldoende bewijs is. De dalende trend wordt niet altijd vastgesteld. Kuznets zelf schreef dat zijn curve voor 5% gebaseerd was op data en voor 95% op speculatie. Toch werd het model overgenomen als gewettigd. Wetenschappers leveren nu bewijzen en argumenten voor of tegen deze modellen.

pre-industriële economieën industriële economie op postindustriële dienstensector gebaseerde economie

ongelijkheid

Inkomen per hoofd

niveau aantasting milieu

keerpunt

milieu-Kuznetscurve

GDP per hoofd (economische groei)

5.9 Impact van economische groei op de economische ongelijkheid en op het milieu

De Happy Planet Index (HPI) brengt drie metingen bij elkaar, namelijk hoe tevreden mensen zijn met hun leven, de levensverwachting en de ecologische voetafdruk. De Happy Planet Index is een belangrijke maatstaf voor duurzaam welzijn in de wereld. Landen worden gerangschikt volgens de mate waarin ze met onze beperkte milieubronnen een lang en gelukkig leven leiden. Landen die hoog scoren op de Happy Planet Index laten zien dat het mogelijk is om lang en gelukkig te leven met een veel kleinere ecologische voetafdruk dan in de landen met de hoogste consumptie. De HPI biedt een alternatief voor het Bruto Binnenlands Product (BBP) om aan te geven hoe welvarend een land is.

5.10 Happy Planet Index (2019)

Klik op de link in e-ducate.me om de kaart interactief te onderzoeken. Klik op de link in e-ducate.me voor een voorstelling van de HPI door de ontwerper ervan.

SLECHT GOED

CURIEUZENEUS Ontkoppelen van de natuur

Dat het mogelijk is om welvarender te worden terwijl het milieu verbetert, is te danken aan wat weten schappers ontkoppeling noemen. Ontkoppeling houdt in dat landen zodanig welvarend worden dat ze de natuur en de grondstoffen die de aarde levert, steeds minder nodig hebben om economisch te groeien.

Hoe minder natuur we nodig hebben, hoe meer ruimte de natuur terug kan krijgen. Ontkoppeling gebeurde al aan het eind van de 19de eeuw met hout. Hout werd zo vaak gebruikt voor het opwekken van energie, dat Europa en Amerika hun voorraden zagen slinken. De ontdekking van fossiele brandstof fen redde de bossen. Ontkoppeling leidde bijvoorbeeld de terugkeer van de wolf in. Ook de Europese bizon en de bruine beer doen het goed op veel plaatsen in Europa.

Er zijn twee processen die ontkoppeling mogelijk maken: intensivering en vervanging. Door intensive ring kunnen we steeds meer produceren met minder grondstoffen en op een kleiner gebied. Zo gaan we steeds efficiënter met de natuur en haar grondstoffen om en laten we haar daardoor meer met rust. De opbrengst per hectare van bijvoorbeeld maïs, rijst of tarwe steeg tussen 1870 en 1940 nauwelijks. Daarna verviervoudigde de opbrengst door de ontwikkeling van kunstmest en verdelgingsmiddelen, de mecha nisatie van de landbouw en het creëren van betere gewassen met moderne veredelingstechnieken. Een stapje verder is vervanging. Zo zorgde de ontwikkeling van synthetische materialen als nylon ervoor dat we minder afhankelijk zijn van katoen, leer of bont. Het idee dat landen hun groei kunnen loskoppelen van de natuur vormt de basis van de milieu-Kuznetscurve.

1 Waarom is het belangrijk dat de ecologische grenzen van de planeet worden opgenomen in onze denkwijze over de manier waarop we leven?

2 Waarom is het belangrijk dat de sociale grenzen worden opgenomen in onze denkwijze over de manier waarop we leven?

3 Welke evolutie maakt de wereld mee op gebied van planetaire grenzen?

4 Welke evolutie maakt de wereld mee op gebied van sociale drempels?

5 Situeer met een kruisje de duurzame, veilige en rechtvaardige wereld op Fig. 5.8

6 Onderzoek hoe enkele landen scoren op de sociale en ecologische indicatoren binnen het donutmodel.

a Klik op de link in e-ducate.me. Er is plaats gelaten om een zelfgekozen regio op te nemen.

Hoeveel indicatoren van de planetaire grenzen worden overschreden?

Hoeveel sociale drempels worden bereikt?

België Rusland Japan China India Niger Zuid-Afrika Bolivia Brazilië VS Bangladesh Nederland

b Vergelijk deze gegevens met het inkomensniveau in deze landen.

7 Kan je stellen dat de mens binnen de veilige en rechtvaardige zone van de donut van Raworth leeft?

8 Waar is de Happy Planet Index het grootst?

9 Hoe link je de HPI aan het model van Raworth?

10 Zijn de regio’s die goed scoren op de HPI ook de regio's die het meest duurzaam leven volgens het model van Raworth?

11 Wat is de invloed van welvaart op milieudegradatie volgens de milieu-Kuznetscurve?

12 Wat betekent dit voor landen in ontwikkeling en hun impact op het milieu?

13 De milieu-Kuznetscurve is een model. Modellen stroken niet altijd met de realiteit. Welke kritiek kan je op dit model bedenken?

14 Figuur 5.4 bevat een opsomming van de SDG’s. Deze voorstellingswijze gaat voorbij aan de interacties die tussen de verschillende doelstellingen bestaan. Daarom worden de SDG’s ook onder de vorm van een taart model weergegeven. Plaats de doelstellingen bij de juiste cirkel van duurzaamheid. Koppel deze cirkels aan het 5P-model. economisch sociaal ecologisch

5.11 De duurzame ontwikkelingsdoelen gekoppeld aan het 5P-model

weg naar een duurzame wereld

De EU importeert jaarlijks voor ongeveer 50 miljard euro aan goederen die gelinkt worden aan kinderarbeid. De meeste door kinderen geproduceerde goederen komen uit China. Het rap port raamt de waarde op 37 miljard euro. Daarna komen Vietnam, Bangladesh, Turkije en India. De belangrijkste niet-Aziatische producent van door kinderen gemaakte goe deren is Brazilië. Opgedeeld in categorieën is elektronica

in de EU het belangrijkste importproduct dat door kin deren wordt gemaakt, met 35 miljard euro. Op grote afstand volgen kleding, schoenen, koffie en speelgoed. ‘Uit mediabronnen, overheidsacties en meldingen door ngo’s blijkt dat er honderden gevallen van gedwongen kinderarbeid zijn gerapporteerd in fabrieken in de Chinese provincie Guangdong, met kinderen uit andere provincies’, aldus het USDOL. ‘Soms

worden de kinderen gedwon gen om in elektronicafabrie ken te werken via afspraken met scholen. De gedwongen arbeid wordt omschreven als leercontracten, maar de kin deren worden gedwongen ter plaatse te blijven en mogen hun ouders niet bezoeken. Sommige kinderen worden gevangen gehouden en moeten veel uren maken voor weinig geld.’ 12.6.21 - De Standaard

welke duurzame ontwikkelingsdoelen wordt niet voldaan door deze levenswijze?

5.12 Niet-duurzaam leven

gemeenschap werd bedreigd, geïntimideerd en met geweld verdreven. Stella McCartney, een kledingbedrijf dat veel viscose gebruikt, reageerde geschokt op het feit dat hun stoffen van dergelijke bedrijven afkomstig zou zijn.

16 De uitwerking van de duurzame ontwikkelingsdoelen is moeilijk. Bekijk doelen 8 en 13. Waarom is de uitwerking van deze doelen moeilijk?

CURIEUZENEUS De Kaya-identiteit

De Kaya-identiteit is een variant op de I = PAT-formule. Met deze vergelijking kan men berekenen hoeveel broeikasgassen de mens uitstoot. Zowel socio-economische als technologische factoren bepa len de totale broeikasgasuitstoot. De Kaya-identiteit stelt dat de hoeveelheid uitstoot (GHG) bepaald wordt door de grootte van de bevolking (P), het BBP per hoofd (GDP/P), de energie-intensiteit van de productie (E/GDP) en de emissie-intensiteit van de energieconsumptie (GHG/E):

Projecties van de bevolkingsgroei zijn beschikbaar. Trends in het BBP per hoofd van de bevolking, ener gie-intensiteit en emissieniveaus zijn beschikbaar via statistieken. De verwachte koolstofemissies kunnen de koolstofcyclus en klimaatmodellen sturen om de toekomstige CO₂-concentratie en de opwarming van de aarde te voorspellen. Daarom gebruikt het IPCC deze formule in de ontwikkeling van toekomstige uitstootscenario’s.

weg naar een duurzame

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Een waterdichte, objectieve en door iedereen aanvaarde definitie van duurzame ontwikkeling bestaat niet. Meestal is men het wel eens over de brede principes die aan de basis liggen van het concept, zoals het respecteren van de draagkracht van onze planeet en het streven naar een kwaliteitsvol leven voor iedereen. Maar behoeften, sociale rechtvaardigheid en ecologische draagkracht zijn niet eenduidig en objectief te definiëren. Deze begrippen worden anders ingevuld naargelang de tijdsgeest, de plek op de wereld, ie mands wereldbeeld of positie in de samenleving.

Duurzame ontwikkeling is een richtinggevend principe. Dit uitwerken en vertalen naar oplossingen vraagt om maatwerk en maatschappelijk en politiek debat.

Een valkuil van de SDG’s is dat ze in de praktijk veel ruimte laten om te doen alsof wordt ingezet op duur zaamheid. Het risico bestaat dat bedrijven en overheden de SDG-labels kleven op de initiatieven die al lopen en zo geen vernieuwingen en verbeteringen aanbrengen in hun eigen werking.

Vraag Wat is het belang van de ontwikkeling van het Globale Zuiden in de 2 overgang naar een duurzame wereld?

Weet je dit nog?

Vorig jaar leerde je over het demografisch transitiemodel. Klik op de link in e-ducate.me om het demogra fisch transitiemodel weer te geven.

De term Globale Zuiden werd geïntroduceerd als alternatief voor de vroegere benamingen Derde Wereld en ontwikkelingslanden.

1 Wat is jouw voorkennis over het Globale Zuiden?

Vul de mindmap aan met woorden die je gedachten omschrijven.

Via de links in e-ducate.me kan je meer toelichting hierover vinden.

weg naar een duurzame wereld

Toerisme

Mijn beelden van Globale Zuiden

Geld Kledij Huizen Dieren

Werk

Levenswijze

Mensen

Landschap

Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

De landen van de Global South werken samen in de Zuid-Zuidsamenwerking (SSC) aan politiek, economische, sociale, ecologische, culturele en technische kwesties. De hoop is dat landen in het Globale Zuiden elkaar zullen helpen bij sociale, politieke en economische ontwikkeling, daarbij het we reldsysteem radicaal zullen veranderen om hun belangen te weerspiegelen en niet alleen de belangen van het Globale Noorden in het proces.

Vanaf het begin van de 21ste eeuw controleert het Noorden – met een kwart van de wereldbevolking –vier vijfde van het inkomen dat overal ter wereld wordt verdiend. Het Zuiden heeft – met driekwart van de wereldbevolking – toegang tot een vijfde van het wereldinkomen. Naarmate naties economisch ont wikkeld worden, kunnen ze deel gaan uitmaken van het Noorden, ongeacht de geografische locatie.

Zambiaanse vrouwen huren sterke stalen fietsen tegen een laag bedrag en worden na drie jaar eige naar van de fiets. Ze lenen bij de bank een microkrediet. Zij investeren vijf euro per maand om een fiets te leasen. Daarmee worden zij niet alleen zelf eigenaar, maar sparen ze ook een tweede fiets bij elkaar voor een collega onderneemster. 'In Afrika verplaatsen arme mensen zich bijna allemaal te voet', zegt Geert Kamps van de Nederlandse Stichting Flow & Go Foundation dat de fietsen ter beschikking stelt. 'Een fiets is een stap uit de armoede.'

(Naar: Krant van de Aarde, Een fiets is een stap uit de armoede)

De ecoscore meet niet alleen de CO₂-impact van de producten, maar ook hun impact op water, biodiversiteit en fijnstof. De ecoscore houdt rekening met 16 fac toren. Grondstoffen, landbouwmethode, verwerking, transport, verkoop, gebruik, afval en eventuele recyclage zijn goed voor een score tussen 0 en 100 punten. Daar kunnen tot 25 bonuspunten bijkomen of strafpunten afgaan in functie van certificaten als fair trade, bio, gerecycleerde verpakking, herkomst van het pro duct en impact op de biodiversiteit: ‘Doordat we de consumenten goed informe ren, kunnen ze bewuster kiezen wat ze wel of niet kopen en een bijdrage leveren aan een beter milieu.’

5.14 Landen van het Globale Noorden en het Globale Zuiden

Meer mensen leven in een democartie

Kindersterfte neemt af

Noord-Amerika Oceanië Europa Amerika’s --- Caraïben Azië Wereld Afrika

Welvaart neemt toe

Oceanië

De ‘grote mogendheden’ waren in de hele periode Frankrijk en Engeland/Groot-Brittannië/UK Sinds 1949: China Sinds 1898: VS Sinds 1740: Duitsland/Pruisen Sinds 1721: Rusland/USSR 1950 tot 1945: Japan 1861 tot 1943: Italië 17de en begin 18de eeuw: de Nederlanden en Zweden Tot 1918: alle entiteiten geregeerd door de Habsburgse dynastie Tot 1808: Spanje Tot 1699: het Ottomaanse Rijk

lage rode score = investeerders, hoge scores = doellanden

5.17 Handelsnetwerk: grondaankopen voor landbouw (2020)

lage rode score = investeerders, hoge scores = doellanden

5.18 Handelsnetwerk: grondaankopen voor mijnbouw (2020)

Volgens berekeningen van het Internationaal Energieagentschap (IEA) in 2021 zal het gebruik van mineralen en zeldzame aardmetalen toenemen om de doelstellingen van het Klimaatakkoord van Parijs te halen.

Zo heeft de gemiddelde elektrische auto zes keer meer mineralen nodig dan een auto met een verbrandingsmotor. Vergeleken met een vergelijkbare gascentrale heeft een windcentrale negen keer zoveel mineralen nodig.

Een groot deel van de mineralen en metalen die in Europa worden gebruikt, komt uit LatijnsAmerika. De regio trekt momenteel de grootste investeringen in mijnbouw wereldwijd aan, omdat er grote afzettingen zijn van de metalen die cruciaal zijn voor de energietransitie en elektromobiliteit. Met name de afzettingen in de zogenaamde Lithiumdriehoek van Bolivia, Chili en Argentinië – goed voor naar schatting 55% van de wereldwijde reserves – worden nu ontwikkeld. Volgens recente studies kan de winning in de Lithiumdriehoek ernstige negatieve gevolgen hebben.

LEESTEKST De dubbele last van het Globale Zuiden

Naast de grote vraag naar water die de grondwaterspiegel verlaagt, zal het grootste probleem de winddrift van droge chemische residuen zijn. Dit bedreigt niet alleen het milieu, maar ook de basis van het leven van de (vaak inheemse) mensen die in de Driehoek wonen en die voor een groot deel van de landbouw leven.

Hoewel er in alle landen milieuwetten zijn, schiet de naleving vaak tekort vanwege zwakke over heidsinstellingen en de hunkering van regeringen naar exploitatie van hulpbronnen. Ze geven verre gaande vergunningen aan de meeste buitenlandse mijnbouwbedrijven. Overlegmechanismen voor inheemse groepen zijn vaak ontoereikend. Het gebrek aan 'gehoord worden', leidt in veel LatijnsAmerikaanse landen tot felle protesten en soms zelfs gewelddadige conflicten.

Over het algemeen profiteert de lokale bevolking niet van de materiële voordelen van de exploitatie van hulpbronnen. Ze worden blootgesteld aan de negatieve sociale, economische en milieueffecten. Juist de bevolkingsgroepen die het minst bijdragen aan de klimaatcrisis lijken dus het meest te lijden onder de gevolgen van de transitie naar zogenaamde duurzame technologieën. Het Globale Noorden moet zijn verantwoordelijkheid dragen. De producerende landen moeten zich houden aan de relevante milieuregelgeving. Beslissingen over bijvoorbeeld de goedkeuring van projecten of productievoorwaarden mogen niet worden overgelaten aan de lokale overheid of inves teerders. Ze moeten eerst worden besproken met de betrokkenen. Naleving van milieuregelgeving, mogelijke schade voor de lokale bevolking of compensatiebetalingen moeten vanaf het begin in de totale kosten van projecten worden meegerekend.

LEESTEKST Hoe oorlog en extreme weersomstandigheden een nakende voedselcrisis veroorzaken

Export van tarwe uit Oekraïne, Europa's graanschuur, is zo goed als onmogelijk door de oorlog. De Verenigde Staten en Frankrijk kampen met weersomstandigheden die het verbouwen van deze belangrijke graansoort bemoeilijken.

Na China is India de grootste tarweproducent ter wereld. India wilde in 2022 inspelen op de tekor ten op de wereldmarkt en kondigde aan een record van 15 miljoen ton tarwe uit te voeren, dubbel zoveel als de ruim 7 miljoen ton van 2021. India richtte zich tot Europa, maar ook tot landen in Afrika en Azië.

Maar door een aanhoudende extreme hittegolf is de productie in India in 2022 beperkt. Daardoor, maar ook door wereldwijde prijsstijgingen, zijn de binnenlandse prijzen fors gestegen. Om die onder controle te houden en te voorkomen dat de voedselzekerheid in India gevaar loopt, verbiedt de Indi ase regering met onmiddellijke ingang (mei 2022) de export van tarwe.

Door het Indiase exportverbod dreigen de prijzen voor graan – en dus voor brood – wereldwijd nog verder te stijgen. Vooral de bevolking van armere landen wordt zwaar getroffen door de hogere voedselprijzen (onder meer) ten gevolge van de oorlog in Oekraïne.

‘Tot 50 miljoen mensen, vooral in Afrika en het Midden-Oosten, dreigen de komende maanden te sterven’ zegt Annalena Baerbock, minister van Buitenlandse Zaken van Duitsland. De G7, de zeven rijkste industrielanden, waarschuwt voor een voedselcrisis en roept Rusland op om een einde te maken aan de blokkade van graan in de havens aan de Zwarte Zee in Oekraïne. De ministers van Landbouw van de G7, die ook vandaag samenkomen bekritiseren ook het Indiase exportverbod. ‘Als iedereen begint dergelijke exportbeperkingen in te stellen of zelfs de markten te sluiten, dan zal dat de crisis alleen maar erger maken en ook India zelf en zijn eigen boeren schade toebrengen’, zegt de Duitse minister van Landbouw Cem Özdemir.

(Naar: Vrtnws.be, 14.05.22)

De wereldwijde voedselproductie en uitbreiding van landbouwgrond op plaatsen waar eerst natuur was, veroorzaakt ongeveer 25 tot 30% van de totale uitstoot van broeikasgassen. Maar ongeveer 33% van alle geproduceerde voeding belandt in de vuilnisbak. Het Deense bedrijf Too Good To Go bedacht een gratis applicatie die je kan downloaden op je smartphone waarbij je voedseloverschotten kan redden van de lokale supermarkt, bakker, slager, landbouwer … 3,5 jaar na de opstart in maart 2018 zijn er zo in ons land alleen al vijf miljoen maaltijden gered dank zij de 1,5 miljoen gebruikers en ruim 4 500 horecazaken, supermarkten, voedselproducten en andere spelers op de markt. Die maaltijden, zo’n 4 000 maaltijden per dag, zijn goed voor zo’n 12,5 miljoen kilo geredde CO₂. Die uitstoot is het equivalent van 13 000 vluchten tussen Brussel en New York. (Naar: Vrtnws.be, 12.08.21)

hoogste inkomenklasse

hogere middenklasse

5.19 CO2-uitstoot naar inkomen (2022)

VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling) publiceert elk jaar een lijst met de knelpuntbe roepen in Vlaanderen. Per beroep wordt aangegeven waarom het een knelpunt vormt. Er zijn drie mogelijke oorzaken: Kwantitatief tekort: er zijn te weinig werkzoekenden beschikbaar op de arbeidsmarkt. Kwalitatief tekort: er zijn werkzoekenden op de arbeidsmarkt die zich aanbieden, maar ze voldoen niet omwille van bijvoorbeeld een gebrek aan (de juiste) ervaring, slechte aansluiting onderwijs-arbeidsvloer ... Specifieke arbeidsomstandigheden: werkzoekenden stellen zich niet beschikbaar voor vacatures om wille van de specifieke arbeidsomstandigheden.

Er dreigt een schuldencrisis in het Globale Zuiden. Het aandeel lageinkomenslanden die een hoog risico lopen op of al in een schuldencrisis verkeren, is sinds 2015 ver dubbeld van 30 tot 60%. Ook een groeiend aantal van de middeninkomenslanden lijdt onder hoge schuldenlasten. De hoge staatsschulden en gebrek aan financiële middelen bedreigen het herstel na de corona-pandemie en belemmeren de broodnodige investeringen in klimaatbestendigheid en Agenda 2030. Het gevaar bestaat dat deze kwetsbare lan den in een vicieuze cirkel terecht komen waarin een grotere kwetsbaarheid voor het klimaat de schulden verhoogt en de ruimte om te investeren in klimaat bestendigheid verlaagt.

(Naar: 14.04.22, Think7)

3 Teken de evenaar op figuur 5.14. Is de indeling tussen Globale Noorden en Globale Zuiden gebaseerd op de geografische noord-zuid-verdeling?

4 Vergelijk de landen in het Globale Noorden met de landen in het Globale Zuiden. Onderzoek de kenmerken van beide regio’s. Naast de atlas kan ook de landenstudie uit het vorige jaar je hierbij helpen. Deel de landen uit de landenstudie in bij het Globale Noorden of het Globale Zuiden: België, Rusland, India, China, Japan, Bolivia, Brazilië, VS, Zuid-Afrika, Niger

GLOBALE

NOORDEN GLOBALE ZUIDEN

voorbeeldlanden uit de landenstudie

HDI hoger/lager hoger/lager natuurlijke aangroei hoger/lager hoger/lager inkomen hoger/lager hoger/lager

CO₂-emissie hoger/lager hoger/lager aandeel werkenden in de dienstensector hoger/lager hoger/lager toegang tot drinkwater hoger/lager hoger/lager stabiliteit van het politieke klimaat * meer/minder stabiliteit meer/minder stabiliteit aandeel van de bevolking dat hoger onderwijs volgde hoger/lager hoger/lager gebruik van fossiele energiebronnen hoger/lager hoger/lager deelname aan globalisering hoger/lager hoger/lager

* Je kunt deze indicator bekijken door op de link in e-ducate.me te klikken. Kies voor Single Map View en kies de indicator Political Stability and absence of violence/terrorism.

5 Plaats Zuiden en Noorden op de juiste plaats in de legende van onderstaande figuur. 50 Geboorten / sterftes per 1000 mensen 40

LEGENDE

een land uit het Globale een land uit het Globale

5.21 Demografische transitie in het Globale Noorden en Globale Zuiden

Op weg naar een duurzame wereld

6 Vertonen alle landen uit het Globale Zuiden dezelfde ontwikkelingskenmerken?

7 Hoe kan de demografische transitie in het Zuiden worden versneld?

8 Welke uitdaging staat het Globale Zuiden te wachten, rekening houdend met het demografisch transitiemodel, de milieu-Kuznetscurve en het donutmodel?

9 Over welke belangrijke troeven beschikt het Globale Zuiden om dit te verwezenlijken?

10 Discussieer met je klasgenoten over enkele uitspraken.

a Noteer mogelijke voor- en nadelen voor het Globale Noorden, Zuiden of de planeet. Vandaag kwam er bezoek. Er is nog wat eten over, dat gooien we weg, want morgen willen we dat toch niet meer opeten.

Migratie is de oplossing voor het arbeidstekort in het Globale Noorden.

+

Door het ecolabel koop ik bewuster.

+

Bedrijven uit het Noorden investeren in het Zuiden.

b Bestudeer de vraag naar energie. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Bestudeer de kaart en de grafiek. Een kleine ondernemer uit het Globale Zuiden ... - investeert het beste in een goedkopere machine die werkt op basis van fossiele brandstoffen. - investeert het beste in een duurdere machine die werkt op basis van hernieuwbare brandstoffen. Welke uitspraak is de meest realistische? Welke uitspraak is de meest gewenste?

11 Geef enkele factoren hoe het Globale Zuiden economische groei kan realiseren binnen de grenzen van de donut.

12 Wat is de rol van het Globale Noorden hierin?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

ID: Interesse en differentiatie

ID 1 Kuznetscurve voor milieudegradatie

Zwaveldioxide (SO ) komt vrij bij het verbranden van zwavelhoudende fossiele brandstoffen. Het is een be langrijke component van luchtvervuiling en smog.

5.22 Uitstoot van antropogeen SO2 (1850-2005)

1 Bekijk de trend van de CO2-uitstoot per persoon al naargelang van het inkomen voor België. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Selecteer België en klik op ‘play’. Doe hetzelfde voor Frankrijk, Duitsland, Japan en de VS. Wat stel je vast?

2 Bekijk de trend van de zwaveluitstoot t.o.v. het inkomen in Noord-Amerika en Europa (Fig. 5.22). Je kunt ook de trend voor België, de VS en Japan voor de zwaveluitstoot bekijken door te klikken op de link in e-ducate.me Wat stel je vast?

3 Deze trend kun je uitbreiden naar andere vormen van milieudegradatie. Formuleer een verklaring voor deze trend. Maak gebruik van de begrippen Ecologische Voetafdruk, intensivering en industrialisatie.

4 Bekijk nu ook de trend in de CO2-uitstoot voor India en Bolivia. Breng je bevindingen in relatie met de milieuKuznetscurve en de werkzame bevolking in dienstensector en industriesector.

5 Zoek in de atlas een kaart waarop je de CO2-uitstoot van Sub-Sahara-Afrika kunt aflezen. Vergelijk dit met de werkzame bevolking in de dienstensector en de industriesector. Breng dit ook in verband met de milieuKuznetscurve.

6 De dalende trend in de milieu-Kuznetscurve betekent voor veel mensen een geruststelling. Nochtans is het kantelpunt nog niet bij alle vormen van milieudegradatie te zien. Critici stellen zich dan ook de vraag of de hypothese van Grossman en Krueger klopt.

Als de hypothese van de milieu-Kuznetscurve klopt, wat is er dan nodig om verdere milieudegradatie tegen te gaan?

7 Waarom vormt dit geen geruststelling? Welke ongerustheid leeft hierdoor?

8 Sommige critici zeggen dat het verminderen van milieudegradatie maar schijn is. Gebruik de term 'globalise ring' om dit toe te lichten.

Gevolgen van toerisme

1 Je krijgt enkele fragmenten uit reisverhalen. Onderstreep in de fragmenten de negatieve gevolgen van toe risme rood. De positieve gevolgen voor de toerist of voor de plaatselijke bevolking onderstreep je groen.

Ethiopië

Met de Dahlak Eilanden, een archipel en nationaal park in de Rode Zee, heeft Eritrea een toeristische troef van wereldformaat in handen. De onderwaterflora en -fauna van de Dahlaks kan met gemak de concurren tiestrijd aan met de koraalriffen van Cozumel (Mexico) en de Sinaï (Egypte). Eritrea heeft gekozen voor high value, low volume tourism, wat betekent dat duiktrips naar de Dahlak erg duur zijn. Het duiktoerisme naar de Dahlaks is nagenoeg geheel in handen van buitenlandse, Italiaanse ondernemers, die ondermeer het controversiële speervissen praktiseren.

Daarnaast heeft Eritrea een achterland met sympathieke bezienswaardigheden: traditionele kloosters op afgelegen bergtoppen, enkele ruïnes uit de oudheid en de merkwaardige stad Nakfa, voormalig centrum van het verzet en vroegere informele hoofdstad.

De Eritreërs gaan wat onhandig om met de ontwikkeling van het toerisme. De Dahlaks lijken min of meer al verkocht aan buitenlandse ondernemingen, zonder dat goed is nagedacht hoe het duiktoerisme inkomsten zou kunnen opleveren voor de eigen bevolking. Naar een enkel afgelegen klooster wil men botweg asfaltwegen aanleggen om deze eeuwenlang ‘verborgen’ bezienswaardigheid voor dagjesmensen te ontsluiten. Over de impact daarvan op de traditionele kloostergemeenschap bekommert men zich nauwelijks. (Naar: Fairtourism.nl)

Guatemala

Wie voor Guatemala kiest, kiest voor een boeiende bestemming, maar moet wel bereid zijn om te reizen, eten en slapen zoals de Guatemalteken dit doen. Met uitzondering van enkele plekken is Guatemala niet ingesteld op de toerist die luxe en comfort zoekt.

De reiziger die werkelijk geïnteresseerd is in de toekomst van Guatemala en de Guatemalteken wordt aange raden om zich niet vast te klampen aan een reisgids, maar om zelf speurwerk te verrichten naar initiatieven die de lokale bevolking ondersteunen. Alleen op deze manier kunnen de inkomsten uit toerisme doordrin gen tot alle lagen van de bevolking.

De Quetzaltrekkers in de Casa Argentina in Quetzaltenango organiseren onder andere vulkaanwandelingen en een wandeling van Xela naar Lago Atitlán om geld in te zamelen voor een straatkinderenproject. In het nevelwoud rond Cobán kun je een trek maken met een lokale gids en een maaltijd delen met een lokale familie. De inkomsten gaan direct naar de betrokken mensen.

De dorpen die een groep aan doet worden ondersteund op diverse manieren. De toeristen betalen uiter aard voor hun logies in de dorpen, maar er zijn ook projecten gericht op het schoonmaken van de omgeving en de aanleg van waterleidingen. Van te voren worden toeristen ingelicht over de verwachtingen t.a.v. hun gedrag tijdens de tocht: toon respect voor de mensen die je tegenkomt, vraag toestemming voordat je foto’s neemt en neem je afval mee in plaats van het rond te laten slingeren.

Welk

Plaats in de juiste kolom + (positief) of - (negatief).

economisch cultureel- maatschappelijk planetair

Rome heeft bijzonder veel last van vandalen. Ondanks de aanwezigheid van ruim 1 200 beveiligingscamera’s worden de historische monumenten in de stad regelma tig beschadigd. Met name toeristen die een souvenir aan hun bezoek over willen houden vormen een groot probleem voor de Eeuwige Stad. Bonaire neemt allerlei maatregelen om de koraalriffen te beschermen. Zo is het on derwaterleven rondom Bonaire beschermd gebied, waar duikers ieder $10 betalen om te mogen duiken. Dit geld wordt in een fonds gestopt, wat ten goede komt aan de bescherming van de koraalriffen.

Toerisme kan leiden tot uitbuiting van de inheemse volkeren, zeker als de toeristen alleen maar komen om wat foto’s te maken en snel weer weg zijn. Dit is meer een vorm van aapjes kijken, waarbij totaal geen contact plaatsvindt tussen ‘host’ en ‘guest’.

Alle opbrengsten van de reisorganisatie gaan, na aftrek van de kosten voor de trek tochten, naar Edelac. Naast de school biedt Edelac een slaapzaal voor straatkinderen en een medische kliniek. Alle medewerkers van de reisorganisatie zijn vrijwilligers, die voor drie maanden of langer werkzaam zijn als gids. Hoewel de concurrentie op het gebied van trektochten groot is, geeft het non-profit karakter van de reisorgani satie vaak de doorslag voor toeristen om bij hen te boeken.

Uitstoot volgens transportwijze CO2-uitstoot per passagier per mijl (pond)

vliegtuig SUV (1 passagier) kleine auto (1 passagier) motor lijnbus trein reisbus veerboot

5.24 Uitstoot volgens transportwijze

aspect van duurzaamheid wordt telkens behandeld?

5.23 Quad rijden in de Egyptische woestijn

Synthese

Duurzaam leven betekent comfortabel leven binnen de ecologische grenzen van de planeet waarbij aan de minimale sociale behoeften van de mens wordt voldaan, zonder daarbij het verderzetten van de huidige levensstijl door de komende generaties in gevaar te brengen. Momenteel overschrijden we de planetaire grenzen en leven we niet binnen de veilige en rechtvaardige zone. Ruimtelijk zijn er grote verschillen in het bereiken van de sociale drempels (basisbehoeften), maar ook in het overschrijden van de planetaire gren zen. Het donutmodel van Raworth en de duurzame ontwikkelingsdoelen zijn instrumenten die de mens kunnen leiden in hun duurzame keuzes. Zo bereikt het Globale Noorden meer sociale drempels, maar de landen die tot deze regio behoren, overschrijden veel meer planetaire grenzen. Het Globale Zuiden daaren tegen overschrijdt minder vaak planetaire grenzen, maar bereikt minder sociale drempels. Om de transitie naar een duurzame wereld te maken, is het nodig dat het Globale Zuiden voldoende kansen krijgt. Dit impliceert dat het Globale Noorden ook de nodige inspanningen moet leveren om dit te kunnen realiseren.

Zelftest

In het voorjaar van 2022 vond De Stemming plaats, een grootschalig onderzoek waarmee De Standaard en VRTnws in samenwerking met UAntwerpen en VUB willen peilen naar het politieke en maatschappelijke sen timent bij de Vlaamse kiezer. De belangrijkste vaststellingen in verband met het klimaat zijn:

• Vlamingen zijn bezorgd over klimaat, maar ze zijn zeker niet massaal en intens gealarmeerd. Ze vinden dat er nog een klein beetje te weinig beleidsmaatregelen worden genomen en dat de regeringen een klein beetje te weinig aandacht hebben voor klimaat.

• Zelf willen ze wel in beperkte mate minder vliegen en met de wagen rijden, maar minder vlees eten is een andere kwestie.

• Ook willen de meesten geen deel van hun inkomen afstaan als daarmee het klimaatprobleem effectief kan worden aangepakt.

1 Stel: je leest dit artikel in de krant en bent verontwaardigd over de resultaten. Schrijf een tweet aan de ‘ge middelde’ stemmer waarin je drie redenen aanhaalt waarom een grotere bezorgdheid over het klimaat een positief effect zal hebben op de grote druk die wij als Belg uitoefenen op het systeem aarde.

2 Licht de volgende slogans toe vanuit het principe van duurzaamheid.

THE GLOBE AND INEQUALITY

3 Leg uit wat men bedoelt met de volgende cartoon.

I This document is a cartoon. There is a signature, but it’s blurred so I can’t read it. There is also no date.

D

The drawing is of a globe divided into two parts by the equator. In the top part, two men are having a loud party, they are drinking, eating, laughing and listening to music. In the bottom part a neighbour complains by tapping a broom on the ceiling.

A The men at the top represent people from wealthier northern countries, and the man on the bottom represents people from the poorer south. So the aim of the cartoon is to make us think about the unfair relationship between the rich and poor, politically powerful and politically powerless

H

4 Het donutmodel geeft aan hoe de economie in de 21ste eeuw zou moeten zijn, wil men een duurzame levensstijl in acht nemen. Er moet worden rekening gehouden worden met twee typen grenzen: A en B. De toekomst zit bin nen de twee ringen die staat voor een veilige en rechtvaardige ruimte waar de mens verder kan ontwikkelen. a Benoem de grenzen A en B. A = B = b Wat gebeurt er wanneer we grens A overschrijden? Leg uit en geef een concreet voorbeeld.

A

There is a lot to say about the details of this document. I think the most important detail is that fact that the cartoon isn’t just saying that people in the global south are suffering, it is saying that they are suffering and living in poverty directly because other people are rich and powerful - the man isn’t just being disturbed in the middle of the night, it is his neighbours who are waking him up. I believe this is related to the idea that rich and poor are not separate things, rather some people are rich because others are poor. For example, in the last 20 years, wealthy EU countries have become steadily wealthier and at the same time the poorest people in the world have become proportionally poorer. In other words, the poverty gap has gotten bigger. The second important detail is the fact that the man from the south is shouting and banging on the ceiling, but the party is so loud that no one can hear him. Here, I think the artist is trying to say that, even when people want to protest, they are ignored.

Also, the fact that the artist represents rich and poor people as neighbours shows us that our actions do directly affect other people, and that really we all live in the same world and should be more equal.

O

B

I think that this document successfully highlights some aspects of the relationship between north and south. However, I think that in order to understand it properly, you would probably have to understand a bit about global politics. However, I imagine it was probably published in a newspaper, so its target audience would been people who are interested in politics. So although I like the cartoon, I don’t really think it can teach us anything new.

B

c Wat gebeurt er wanneer we grens B overschrijden?

In general, I think it is interesting that cartoons are often used to illustrate social and political problems. I suppose it’s because they can make complicated issues seem more simple and understandable. Also, cartoons are a good way of making something very serious into something entertaining, so maybe having cartoons helps newspapers sell more copies?

Leg uit en geef een concreet voorbeeld.

d Hoe ziet het huidige donutmodel van België eruit? Geef een ruwe schets en leg uit.

5 Vergelijk de stand van zaken van de SDG’s in Oostenrijk en de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Oostenrijk

Centraal Afrikaanse Republiek

5.25 Gemiddelde score per SDG

a Beschrijf op basis van Fig. 5.25 hoe het donutmodel van Raworth van beide landen eruit ziet.

b Onderbouw je antwoord over Oostenrijk aan de hand van enkele kaarten uit de atlas.

c

Zoek enkele indicatoren op over de Centraal-Afrikaanse Republiek. Raadpleeg de atlas.

• geboortecijfer:

• sterftecijfer:

• natuurlijke aangroei:

• HDI:

• alfabetiseringsgraad:

d In welke fase van het demografisch transitiemodel bevindt de Centraal-Afrikaanse Republiek zich?

e Hoe kan het versnellen van de demografische transitie het resultaat in de Centraal-Afrikaanse Repu bliek verbeteren?

f Wat voorspelt de milieu-Kuznetscurve in het geval van het versnellen van de demografische transitie in de Centraal-Afrikaanse Republiek?

6 Op de website van een grote supermarktketen staat onderstaande figuur.

Een andere supermarktketen pakt op zijn website uit met het logo van de SDG’s en bijhorende tekst: 'In ons jaarverslag rapporteren we aan de hand van de SDG’s over de impact die we realiseren. Qua materiali teit focussen we op de Sustainable Development Goals waarvan we geloven dat we er met onze organisatie de grootste impact op hebben.

Onze zeven materiële SDG’s:

• SDG 2 Geen honger

• SDG 3 Goede gezondheid en welzijn

• SDG 6 Schoon water en sanitair

• SDG 7 Betaalbare en duurzame energie

• SDG 8 Waardig werk en economische groei

• SDG 12 Verantwoorde consumptie en productie

• SDG 13 Klimaatactie

Uiteraard blijven we ook verder inzetten op de andere SDG’s. Zo beschouwen we Vrede, justitie en sterke pu blieke diensten (SDG 16) en Partnerschappen om doelstellingen te bereiken (SDG 17) als hefbomen om alle andere SDG’s te realiseren. We werken bijvoorbeeld nauw samen met onze partners en leveranciers, steeds met wederzijds respect en op basis van dialoog en vertrouwen.'

a Veel bedrijven communiceren over de SDG’s op hun website. Waarom is dat belangrijk?

b Hoe kunnen deze supermarktketens actief meewerken aan SDG 14 - leven onder water?

onderzoeksvraag

zonder probleem met hulp van boek of klasgenoot met hulp van leerkracht

THEMA?

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1 De duurzaamheid inschatten aan de hand van het donutmodel van Raworth.

1 De duurzaamheid inschatten aan de hand van de duurzame ontwikkelingsdoelen.

1 Uitleggen wat er nodig is voor de transitie naar een duurzame wereld.

1 Aantonen dat de duurzame ontwikkelingsdoelen een belangrijke rol spelen in de transitie naar een duurzame wereld.

2 De demografische transitie in verband brengen met de transitie naar een duurzame wereld.

1-2 Uitleggen dat welvaart een invloed heeft op het afremmen van economische onge lijkheid, milieudegradatie en bevolkingsgroei.

1-2 Aantonen dat er regionaal verschillen zijn in duurzaam welzijn.

2 De mogelijkheden van het Globale Zuiden in de transitie naar een duurzame wereld motiveren.

1-2 Zelf voorstellen voor een duurzame aanpak formuleren.

Synthese

Dit deel bondig samenvatten.

Dit deel schematisch voorstellen.

weg naar een duurzame wereld

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT

Klimaatverandering, bevolkingsgroei, toenemende ongelijkheid tussen men sen en wereldwijde migratie, dwingen onze wereld om duurzamer te worden. Daarvoor is samenwerking nodig, zoals blijkt uit het 5P-model. Hoe bestaande en nieuwe technologieën de transitie naar een duurzame wereld ondersteunen, wordt in dit thema bestudeerd aan de hand van voorbeelden.

De rol van technologie in een duurzame wereld

Vraag 1 Wat moet er gebeuren om de duurzame ontwikkelingsdoelen te behalen? 215

Vraag 2 Wat is de rol van technologie in de overgang naar een duurzame wereld? 217

Deelonderzoek 1: Wat is de rol van technologie in de overgang naar duurzame landbouw? 228

Deelonderzoek 2: Wat is de rol van technologie in de transitie naar duurzaam gebruik van grondstoffen en energiebronnen? 231

Deelonderzoek 3: Wat is de rol van technologie in de transitie naar duurzame en leefbare steden? 233

Meewerken aan een duurzame wereld

Vraag 3 Hoe kan ik meerwerken aan een duurzame wereld? 238

ID Interesse en Differentiatie

ID 1 Hoe ver staan andere landen en regio’s met het behalen van de SDG’s? 239

ID 2 Verbeter de wereld 240

ID 3 Duurzame mode? 240

ID 4 Windmolen 242

ID 5 Schoon op reis 243

ID 6 Excursie 245

Synthese 246

Zelftest 247

Terugblik 252 Begrippenlijst 254 Schema's 256

rol van technologie in een duurzame wereld

De rol van technologie in een duurzame wereld

Weet je dit nog?

De wereld wordt geconfronteerd met allerlei problemen. Landbouw en ontbossing zorgen voor bodemde gradatie en bodemerosie. Klimaatverandering bedreigt de biodiversiteit, de voedselvoorziening en zorgt voor tekorten aan water. Steden worden hitte-eilanden terwijl de stedelijke bevolking toeneemt.

Wat heeft deze veranderingen in gang gezet?

Vraag Wat moet er gebeuren om de duurzame ontwikkelingsdoelen te behalen? 1

Ontwikkelingsdoelen

700 miljoen mensen of 10% van de wereldbevolking leeft in extreme armoede (SDG 1) en bijna 690 miljoen mensen hebben honger (SDG2). De aanpak van gezondheidsproblemen zoals de coronacrisis, kent grote verschillen over de hele wereld (SDG3), maar ook economisch en sociaal bestaan er grote verschillen in de wereld (SDG 10 en 5). In 2018 gingen 260 miljoen kinderen niet naar school (SDG 4). We reldwijd heeft 1 op 3 mensen geen toegang tot veilig drinkwater (SDG 6) en moeten 3 miljard mensen de toegang krijgen tot propere en veilige energie om te koken (SDG 7). Meer dan de helft van de wereldbe volking woont in steden. Deze steden vormen de basis voor economische groei, maar ze zijn eveneens verantwoordelijk voor een groot deel van de uitstoot van broeikasgassen (SDG 11). De wereldwijde pro ductie en consumptie belast het systeem aarde (SDG 12) met klimaatverandering (SDG 13) en verlies aan biodiversiteit (SGD 14 en 15) tot gevolg. Oorlog en onrecht (SDG 16) en een gebrek aan samenwerking (SDG 17) bedreigen de verdere ontwikkeling. En dat in een wereld die bezig is aan de vierde industriële revolutie waar wetenschap, innovatie en technologie een hoofdrol kunnen spelen in economische en ecologische uitdagingen (SDG 9).

Tekort aan grondstoffen remt de weg naar een elektrische wereld (29.05.22, NRC.nl)

De Europese Unie moet nog meer inzetten op een ef ficiënter energieverbruik, de spreiding van haar bevoor rading en de uitbouw van duurzame energiebronnen. Dat stelt de Europese Commissie. De oorlog in Oekraïne heeft de globale energiemarkt verstoord en doet Europa nu zijn klimaatambities aanscherpen. (18.05.22, Knack.be)

De Russische invasie in Oekra ine zet de wereldwijde voed selvoorziening onder druk. We kúnnen de hele wereld nog voeden, maar dan moeten we grote stappen zetten. Oekraïne en Rusland produce ren samen 14% van de tarwe in de wereld. Ze zijn goed voor een derde van de globale export van tarwe en voor liefst

Duurzame mijnbouw op Europese bodem onmisbaar in energietransitie

60% van de zonnebloemolie. Bovendien is Rusland een belangrijke producent van kunstmeststoffen. Al die handel is grotendeels stilgevallen als gevolg van de Russische invasie in Oekraïne. Het kan niet an ders dan dat de oorlog een im pact heeft op het wereldwijde voedselsysteem. En dat stond al zwaar onder druk, vooral door

de gevolgen van de klimaat opwarming met haar extreme weersomstandigheden, zoals langdurige droogtes.

Niet alleen het dreigende tekort aan voedselvoorraden drijft de prijzen op. Ook de uit de pan rijzende energiekosten hebben een invloed op de voedselproductie, wat de prij zen extra doet stijgen.

rol van technologie in een duurzame wereld

De ontwikkeling van nieuwe technologieën stimuleert onderzoek en innovatie. Dit speelt een belangrijke rol bij het behalen van de SDG-doelstellin gen omdat het de efficiëntie

van nieuwe en duurzame manieren van ontwikkelen verbetert. Samenwerking en kennisdeling in zowel nationale als internationale context kan deze processen stimuleren.

Steden warmen twee keer sneller op. We moeten ze leefbaar houden!

(31.03.22)

Rusland, en vooral China, behoren tot de grootste spelers van de wereld als het gaat om de winning van grondstoffen als pal ladium en aluminium. Dat zijn grondstoffen die in Europa erg nodig zijn voor de productie van batterijen, elektrische auto’s, windturbines en andere innovatieve technieken die bijdragen aan een groene toekomst.

1 Waar zijn de landen gesitueerd die het beste scoren op de SDG-index of de vooruitgang in het behalen van de SDG’s? Klik op de link in e-ducate.me om dit op kaart te bekijken.

2 Klik op de link in e-ducate.me om te bekijken hoe België scoort op de afzonderlijke SDG’s.

a Waar staat België in de ranglijst van duurzame ontwikkeling?

b Welke SDG’s heeft België al behaald?

c Voor welke SDG’s heeft België nog erg veel werk? Bekijk ook de indicatoren van de SDG’s om een idee te krijgen waarvoor België nog heel wat actie moet ondernemen.

3 Bestudeer de wereldwijde scores en trends voor de SDG’s 2, 8, 9, 11,12 en 13. Klik op de link in e-ducate.me en klik dan onder de kaart op een SDG-icoontje.

a Bereiken we wereldwijd deze duurzame ontwikkelingsdoelen al? b 2030 nadert snel. Wat moet er nog gebeuren om deze SDG’s te kunnen halen?

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Versnellen van transities nóg urgenter door oorlog in Oekraïne

2

De technologische vooruitgang oefent een grote druk uit op het systeem aarde. Maar de technologie is ook in staat de mensheid op weg naar een duurzame wereld te helpen.

1 Brainstorm met je klasgenoten over oplossingen voor een of enkele problemen die het systeem aarde bedreigen: - bodemdegradatie - teveel broeikasgassen - droogte - ontbossing - stedelijke hitte-eilanden

2 Beoordeel volgende stellingen. mijn mening Europa moet het gebruik van genetisch gemodificeerde landbouwgewassen (ggo’s) als voedsel toelaten. akkoord / niet akkoord Genoomediting (snel en precies wijzigen van DNA van levende wezens) in de geneeskunde mag, ons eten aanpassen niet. akkoord / niet akkoord Genetisch gemodificeerde gewassen kunnen ons weerbaar maken tegen klimaatverandering en oorlog. akkoord / niet akkoord

In het Globale Noorden moeten meer insecten op de menukaart gezet worden. akkoord / niet akkoord

De wereld heeft nood aan het in gebruik nemen van meer landbouwgrond. akkoord / niet akkoord Hoge inkomenslanden doen te weinig om klimaatverandering tegen te gaan. akkoord / niet akkoord We moeten stoppen met vlees eten om onze broeikasgasuitstoot te verminderen. akkoord / niet akkoord Vooral multinationals en overheden moeten zich inzetten om de transitie naar een duurzame wereld te realiseren. akkoord / niet akkoord Meer mensen moeten in steden wonen zodat er meer plaats is voor natuur en open ruimte buiten de steden. akkoord / niet akkoord

Wat is de rol van technologie in de overgang naar een duurzame wereld?

De duurzame gazet

-

krant van de toekomst -

Onderzoek naar nieuwe technologieën

Ondergrondse kernreactoren die energie opwekken uit kernafval, kleinere kernreactoren die goedkoper te bouwen zijn en minder kernafval produceren, kernreactoren op thorium in plaats van uranium, veiliger kernfusie, cement uit zeewater, een fabriek die CO2 uit de lucht haalt en in de grond pompt, CO2 stockeren in de Noordzee via pijpleidingen, waterstof dat jaren kan worden opgeslagen en in een oogwenk in elektriciteit kan worden omgezet, deeltjes die in de atmosfeer worden gebracht om zonlicht te reflecteren, het walvissenbestand ver groten door het bemesten van oceanen zodat er meer plankton groeit en walvissen meer CO2 opnemen, een vliegtuig dat vliegt op landbouwafval, labvis, kweekvlees en kunstmelk, industrieel geteelde groenten, drones die miljarden boomzaadjes verspreiden, koeien die zeewier eten en zo boeren laten met 80% minder methaan. Het lijkt science fiction, maar wetenschappers onderzoeken de mogelijkheden van deze en veel meer methoden om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. (Uit: GVA.be) Geo-engineering of klimaatengineering is het bewust grootschalig ingrijpen op de systemen van de aarde om klimaatverandering tegen te gaan. Door de hoeveelheid binnenkomende straling te blokkeren (bv. door het kunstmatig reflecteren) of CO2 uit de atmosfeer te halen, tracht men de stralingsbalans terug in evenwicht te bren gen. Het op grote schaal ingrijpen op aardse systemen is erg omstreden. Geo-enginee ring met zonnespiegels zou een heleboel geld kosten en er is nog geen land dat concrete plannen heeft. De studie is voorlopig nog niet toepasbaar. Meer ideeën vind je via de link in e-ducate.me

geo-engineering bewust grootschalig ingrijpen op de systemen van de aarde om klimaatverandering tegen te gaan

Om het verlies aan biodiversiteit, de klimaatverandering en de vervui ling van onze planeet te stoppen, moeten we een gebied van 10 mil joen vierkante kilometer (ongeveer de grootte van China of 300 keer België) teruggeven aan de natuur en opnieuw laten verwilderen. Al leen zo blijft de aarde leefbaar voor iedereen, zeggen de Verenigde Naties (VN) in een nieuw rapport. Er is dus veel meer nodig dan het beschermen van de huidige natuur gebieden.

Brits onderzoek wijst uit dat kale landbouwgrond, die aan zijn lot wordt overgelaten, na 15 jaar veran dert in grasland dat rijk is aan biodi versiteit. Na 40 jaar verandert het in dicht inheems bos. Wat er gebeurde

ging vanzelf, met behulp van de wind, de wildernis, wilde vogels en zoogdieren. ‘Een goed beheerd grasland bergt soms meer koolstof dan een bos’, zegt Filip Meysman, coördinator van CurieuzeNeuzen in de Tuin. ‘Laat je gras langer groeien, zodat het kan investeren in wortels om koolstof in op te slaan. En als je het afrijdt, laat het liggen als mulch of houd het binnen je tuin. Composteer het, of leg het onder de struiken, net als bladeren en snoeiafval. Bewerk de bodem zo min mogelijk.’ Tuinen die koolstofslim beheerd worden, kunnen een gelijkaardig koolstof gehalte bereiken als een doorsnee natuurgebied.

2 4

De Europese Commissie heeft een reeks aanpassin gen van het klimaat-, energie-, ver voers- en belastingbeleid van de EU voorgesteld. Die moeten het mogelijk maken om in 2030 netto 55% minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990.

3

De Europese Green Deal wil de EU omvormen tot een moderne, grondstoffenefficiënte en concur rerende economie:

• een netto-uitstoot van broeikas gassen van nul tegen 2050

• economische groei zonder uit putting van grondstoffen

• geen mens of regio die aan zijn lot wordt overgelaten

Technologieën kunnen enerzijds helpen om klimaatverandering in te dijken. Dit noemen wetenschappers klimaatmitigatie. Anderzijds kan de technologie helpen bij het aanpassen aan klimaatverandering. Dit wordt klimaatadaptatie genoemd.

klimaatmitigatie maatregelen om de verdere klimaatverandering door uitstoot van broeikasgassen te verminderen

klimaatadaptatie de aanpassing aan de huidige en toekomstige gevolgen van klimaatverandering

Vernieuwingen in de landbouw Experimenteren met genen en insecten

30% van de wereldwijde voedselproductie wordt verspild. Ieder jaar verbruiken we 250 km³ water om levensmid delen te produceren die verloren gaan of verspild worden. We produceren en consumeren zonder voldoende rekening te houden met de impact op de natuurlijke rijkdommen van de planeet.

Voedselzekerheid

Men schat dat de voedselproductie de komende 50 jaar zal moeten verdubbelen om gelijke tred te houden met de bevolkingsgroei. De focus op wereldwijde voedselzekerheid ligt meestal op zetmeelrijke granen en onderschat het belang van tuinbouwgewassen. Groenten en fruit zijn nodig voor een gezonde en welvarende bevolking. Naast de verliezen die het gevolg kunnen zijn van ziekte, droogte, extreme temperaturen en andere omgevingsstress, worden nog eens 25-40% (gemiddeld 33% - in sommige landen zelfs tot 75%) van alle groenten en fruit die wereldwijd worden geproduceerd na de oogst nooit gegeten omdat het snel bederft. De huidige we reldwijde productie van tuinbouwgewassen is onvoldoende om aan de menselijke voedingsbehoeften te voldoen. Het manipuleren van biologische processen door middel van genoombewerking is een veelbelovende nieuwe weg voor het verminderen van verliezen en afval na de oogst. De techniek is relatief goedkoop en gemakkelijk en heeft een minimale impact op het genoom. (Uit: Nature.com, 1.01.2021)

Plantenveredeling

Tot aan het begin van de 20ste eeuw bestond plan tenveredeling vooral uit het selecteren van de beste planten of zaden uit de natuurlijke variatie binnen een bepaalde plantensoort. De eerste landbouwers hielden zich hier al mee bezig. Ze leerden dat het nuttig was om een deel van de oogst te bewaren en het volgende jaar opnieuw te zaaien of te planten. De planten die best groeiden onder de lokale omstandigheden, werden hiervoor gekozen.

Die variatie treedt van nature op wanneer sterk ver wante planten elkaar bestuiven. Bij deze kruisbestuivin gen worden de erfelijke eigenschappen van de planten gemengd en in nieuwe combinaties opgeslagen in het zaad. Het veranderen van een wilde plant in een goed landbouwgewas kost veel tijd en inspanning.

De ontdekking van erfelijke eigenschappen en de moge lijkheid om nieuwe combinaties te maken door planten met verschillende eigenschappen onderling te kruisen, maakte het mogelijk om sneller en directer gunstige ei genschappen van verschillende ouderplanten bij elkaar te brengen in de nakomelingen. Gerichte kruisingen worden gemaakt door stuifmeel van de ene ouderplant aan te brengen op de stamper van een bloem van de andere ouderplant.

Met de ontdekking van de DNA-structuur in 1953 zagen nieuwe methoden het licht. Het werd mogelijk om de genetische structuur van levende cellen en organis men te wijzigen. Deze gentechnologie verandert het genetische materiaal om het een nieuwe eigenschap te geven, bv. een betere weerstand van een plant tegen een ziekte, insecten of droogte, de tolerantie tegen herbiciden, een verbeterde productiviteit. Het resultaat is een genetisch gemodificeerd organisme (ggo/gmo).

In de jaren 1980 werd dit bekomen door bestra ling van gewassen waardoor nieuwe varianten ontstonden. Later plantte men eigenschappen van een organisme over in een ander organisme. Genoombewerking is een verzamelnaam voor een reeks revolutionaire technologieën om snel en precies veranderingen in het erfelijk materiaal van levende wezens aan te brengen. Wetenschappers kunnen met deze technologieën heel specifiek het erfelijk materiaal ver anderen of een welbepaald gen aan- of uitschakelen. Er hoeft dus geen nieuw materiaal te worden toege voegd dat niet eigen is aan het DNA van het organisme. Daarom oordelen wetenschappers dat de regelgeving rond genoombewerking anders zou moeten zijn dan die van ggo’s.

Wetenschappers ontwikkelden op deze manier al ge wassen die minder water nodig hebben, maïs, katoen en soja die zelf insecticide aanmaken, appels die trager bruin worden, een schimmel-resistente banaan en rijst met een verhoogd gehalte bètacaroteen, de voorganger van vitamine A.

Ook in de geneeskunde wordt biotechnologie ingezet in o.a. onderzoek naar kankerbestrijding, het voorko men van de verspreiding van malaria en het maken van vaccins.

Genetische manipulatie en genoombewerking kennen veel tegenstanders. In de Europese Unie is het toepas sen van genoombewerking voor landbouwgewassen meestal verboden. Dezelfde regels worden gevolgd als voor ggo’s. In de Verenigde Staten wordt genoombe werking toegestaan en geldt een andere regelgeving dan voor ggo’s.

Klik op de link in e-ducate.me om meer te weten te komen over de regelgeving omtrent het gebruik van genoombewerking in de wereld.

Op zo’n vier jaar tijd redde het Deense bedrijf Too Good To Go in ons land al vijf miljoen maaltijden van de vuilnisbak. Er is zo al evenveel CO₂ uitgespaard als 13 000 vluchten van Brussel naar New York. (VRT.be)

Agrobosbouw

Agrobosbouw is de collec tieve naam voor landgebruikssys temen en -technologieën waarbij houtige en vaste planten (bomen, struiken, kruiden) weloverwogen worden gebruikt op dezelfde percelen als landbouwkundige gewassen en/of dieren, in een bepaalde ruimtelijke indeling of in een bepaalde volgorde in tijd. In agrobosbouwsystemen vinden er zowel ecologische als economi sche interacties plaats tussen de verschillende onderdelen. (FAO)

Klik op de link in e-ducate.me voor een voorbeeld van het succesvol toepassen van agrobosbouw.

Op de wereld zijn circa 2100 verschillende soorten insec ten die voor de mens eetbaar zijn. Omdat insecten zich snel kunnen vermenigvuldigen, liggen hier de grote kansen voor insecten als alternatieve eiwitbron. De voedingswaarde van insectenvlees is vergelijkbaar met die van gewoon vlees, terwijl voor de productie van één kilo eetbaar product de koudbloedige insecten veel minder voer nodig hebben dan warmbloedig vee. Ten slotte is de uitstoot van broeikasgassen wel honderd keer lager dan bij een varken of rund. Insecten vormen dus een duurza me en economisch interessante oplossing voor het wereldvoed selvraagstuk.

Ook de diervoederindustrie is geïnteresseerd in alternatieve ei witbronnen. De voedingswaarde van insecten blijkt uit onderzoek op zijn minst vergelijkbaar met de voedingswaarde van sojabonen en vismeelproducten.

Landbouwmethodes die bodemverlies verminderen

Elk jaar verliest de wereld 24 mil jard ton vruchtbare aarde. Het gehalte organische stof in de bo dem moet terug omhoog, want die zorgt ervoor dat de bodem veran dert in een spons. Hierdoor kan water beter infiltreren en beter vastgehouden worden.

Grasgangen, grasbufferstroken en groenbedekkers beschermen de bodem tegen regen en wind. Daarnaast is het ook een bron van organische stof in de bodem wat belangrijk is in verband met be werkbaarheid, vochtvoorziening, mineralenhuishouding, structuur en bodemleven.

Hongersnood

12

Gewassen zaaien zonder eerst de bodem te ploegen wordt nietkerende bodembewerking ge noemd. Hierdoor wordt het inten sief mengen of keren van de grond vermeden en blijven meer gewas resten aan het oppervlak achter.

In Ethiopië, Kenia en Soma lië sterft zowat elke 48 seconden iemand de hongerdood, schatten hulporganisaties Oxfam Novib en Save the Children. Het aantal mensen dat bedreigd wordt door extreme hongersnood neemt in deze drie landen snel toe, van 10 miljoen vorig jaar tot 23 miljoen nu (mei 2022).

Klik op de links in e-ducate. me om te bekijken hoe land bouw de uitstoot van CO2 kan hel pen verminderen.

Door gewassen te planten volgens de hoogtelijnen wordt afstromend water geremd en is er minder bo demerosie. Dit noemt men con tourbewerking.

In 2020 en 2021 viel in de Hoorn van Afrika heel weinig regen. Door de droogte, de ergste in veertig jaar, zijn bijna 7 miljoen kinderen in de re gio ondervoed. Een groot deel van de veestapel heeft de droogte niet overleefd. Voedsel wordt steeds duurder door de oorlog in Oekraïne. Oost-Afrikaanse landen importeren normaliter een groot deel van hun graan en zonnebloemolie uit Rus land en Oekraïne. Zo stegen in Ethi opië de voedselprijzen in de twee maanden na de invasie met 66%.

Het gebruik van brede tractor banden wordt aanbevolen om het contactoppervlak te vergroten en het aanduwen van de bodem te voorkomen.

Hagen en bomenrijen tussen de akkers verminderen de kracht van de wind.

Hassan Abdel Salam be sefte wel dat hij veel water verspilde bij elke irrigatiebeurt van zijn mangoplanten. Maar de 53-jarige boer in het dorpje Mans ouriya kende geen alternatief. Tot de Egyptische regering de druk op boeren om over te schakelen naar waterbesparende druppel- en sprinklerirrigatie opvoerde en hij via de overheid leerde over drup pelirrigatie. (Naar: Mo.be)

13

Landgebruik per 100 gram proteïne

schapenvlees

184,8 m² biefstuk (vleeskoe) 163,6 m² kaas 39,8 m² melk 27,1 m² biefstuk (melkkoe) 21,9 m² varkensvlees 10,7 m² noten 7,9 m² peulvruchten 7,3 m² gevogelte 7,1 m² eieren 5,7 m² graan 4,6 m² vis (gekweekt) 3,7 m² pindanoten 3,5 m² erwten 3,4 m² soya 2,2 m² garnalen 2 m²

0

Uitstoot broeikasgassen per 100 gram proteïne

gevogelte eieren graan

peulvruchten

vis (gekweekt) pindanoten erwten

biefstuk (melkkoe) varkensvlees noten

49,89 kg 19,85 kg 18,19 kg 16,87 kg 10,82 kg 9,5 kg 7,61 kg 5,98 kg 5,7 kg 4,21 kg 2,7 kg 1,98 kg 1,23 kg 0,84 kg 0,44 kg 0,26 kg

0 kg 10 kg 20 kg 30 kg 40 kg

garnalen 19% 10% ijs onvruchtbaar 50% landbouw 77% vee 23% gewassen 18% 82%

soya Landgebruik voor voedselprodctie 29% land 71% oceaan 71% bewoonbaar land 77%

land

landbouwland

aardoppervlakte calorieën proteïne

82%

bewoonbaar land 37% bos 13% andere 11% struikgewas, 1% verstedelijkt land 1% zoetwater 18% 37% 63%

Een Australische bierbrouwerij vangt de CO2 op die tijdens het gistingsproces vrijkomt en leidt die af naar bioreactors met elk zo’n 400 liter water. In die reactoren leven micro-algen, die de CO2 verwerken door middel van fotosynthese. De algen worden verwerkt in het veevoeder dat uit de graanresten gewonnen wordt, zodat een volledig circulair systeem ontstaat. Algen kunnen 400 keer efficiënter CO2 opnemen dan een boom. Algen voor veevoeder kunnen ook gekweekt worden in een container met LED-verlichting. Dat bespaart heel wat op pervlakte aan landbouwland.

14 221 De rol van technologie in een duurzame wereld

Afval als grondstof

In een circulaire economie worden producten zo gemaakt dat hun grondstoffen hergebruikt kunnen worden. Dan is er vrijwel geen afval meer, want afgedankte grondstoffen kunnen opnieuw van nut zijn in een volgende kringloop. Om richting circulariteit op te schuiven, moeten producten niet alleen volledig recycleer baar of afbreekbaar zijn. Ze moeten ook zo worden ontworpen dat ze langer meegaan. Gebruiksvoorwerpen moeten herstelbaar zijn, een hoge tweedehandswaarde hebben, gemakkelijk geüpgraded of gedemonteerd worden, om vervolgens omgevormd te worden tot nieuwe producten.

Vanuit Urban Mining beschouwt men onze hele maat schappij als een grote mijn. Elektrische toestellen, voertuigen of schroot zijn uitstekende mijnen om materialen en producten te recupereren. Maar als het over hoeveelheden van materialen gaat, dan steekt de bouwsector er met kop en schouders bovenuit. Om er cijfers op te plakken: de bouwsector produceert in totaal 15 miljoen ton (dat is 40 keer The Empire State Building) of 8,3 miljoen m3 bouw- en sloopafval per jaar. Meer dan 90% van het materiaal op gewichts basis zijn steenachtige materialen (beton, baksteen, dakpannen). Vlaanderen recycleert vandaag 95% van deze fractie, voornamelijk in (onder)funderingen van wegen en gebouwen. Niet-steenachtige materialen daarentegen vormen een quasi onontgonnen mijn.

Reststromen van voedsel her gebruiken: bier brouwen van oud brood, soep maken van misvormde, dus quasi onver koopbare groenten.

Afvaltextiel recyclen: de gere cyclede vezels hergebruiken voor de productie van nieuwe kleding, handdoeken of ander huishoudtextiel.

CO2 veranderen in groene methanol: een koolwater stof die kan dienen als brandstof voor vliegtuigen, zeeschepen of als grondstof in de chemische indus trie voor asfalt, plastic, cosmetica of kledij. Kool stofdioxide kan je uit de lucht halen of vanuit een fabrieksschouw opvangen. Via elektrolyse wordt CO2 gebonden aan groen waterstofgas. De aldus bekomen methanol heeft een neutrale of in het beste geval zelfs negatieve voetafdruk.

CO2 oplossen in water: dit water wordt gebruikt om afvalstromen af te breken en een bodemverbeteraar te produceren waarmee de landbouwgrond beter bestand wordt tegen droogte en ziektes.

15

circulaire economie een economisch systeem van gesloten kringlopen waarbij bestaande materialen en producten zo lang moge lijk worden gedeeld, verhuurd, hergebruikt, hersteld, opge knapt en gerecycleerd om meer waarde te creëren

Ontdek wat ‘cradle to cradle’ betekent. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

BIOSFEER

TECHNOSFEER REC

C NEL

In de Gentse Sint-Lievenspoort straat is een pleintje heraan gelegd waarvan de zitbanken gemaakt zijn van duurzaam beton. De grondstoffen komen onder meer van restproducten van staalbedrijf ArcelorMittal. Het is een Europees project om het beton later op de markt te brengen.

klassieke mijnbouw

• delfstoffen

• technieken om te exploiteren zijn gekend

• eindigheid afhankelijk van de natuurlijke voorraden

• bron van alle metalen

• kan inspelen op toenemende vraag

• slechts aanwezig op enkele specifieke locaties

• significante landschappelijke impact

• verliest de steun van de bevol king

• de mens is niet rechtstreeks betrokken in de exploitatie

urban mining

• antropogene grondstoffen

• technieken om grondstoffen te herkennen zijn in ontwikkeling

• eindigheid afhankelijk van de hoeveelheid materialen die de mens in omloop heeft gebracht

• houdt metalen langer productief

• kan niet inspelen op toenemen de vraag

• geconcentreerd in stedelijke omgeving (voornamelijk in ge industrialiseerde landen)

• meestal beperkte landschappe lijke impact

• geniet meer steun van de be volking

• de mens speelt een essenti ele rol in het verzamelen van grondstoffen

Twee gram goud (trouwring) kan je halen uit 10 kg afge dankte mobiele toestellen of tot 10 000 kg gouderts.

10 kg OF 10 000 kg

Handel in waterstof

Chili en Namibië zijn niet de eerste landen waar we aan denken als het over onze energiebevoorrading gaat. Maar de transitie naar een koolstofneutrale economie tegen 2050 – zoals Europa beoogt – zou daar weleens verandering in kunnen brengen. Eind 2021 sloot België met beide landen een samenwerkingsak koord voor de handel in waterstof. Waterstof is een gas, een energie drager die bij de verbranding ervan geen CO2 vrijgeeft. Het wordt ge produceerd door het splitsen van water in zuurstof en waterstof. Hier

bij komt geen schadelijke uit stoot vrij, maar het kost wel veel elektriciteit. België heeft nood aan grote hoeveelheden groene wa terstof voor een schone industrie en Namibië heeft overvloed aan zon. Met die overvloedige zon wil het Afrikaanse land, net als Chili, groene waterstof produceren. Die kan dan via schepen kan worden ge exporteerd naar landen als België, die te weinig groene stroom kun nen opwekken om het zelf op grote schaal te produceren. Zo hoopt ons land minder fossiele brandstoffen te moeten invoeren, zoals aardgas uit Qatar.

Gassen

Er zijn verschillende gasvormige energiebronnen. Iedereen kent fossiel aardgas, maar er is ook biogas en groen gas. Biogas wordt geproduceerd uit slib, afval van stortplaatsen, tuinafval, groentenen fruitresten en dierlijke restpro ducten, zoals koeienmest. Vervol gens wordt het biogas gezuiverd en gedroogd en op dezelfde kwali teit als aardgas gebracht. Na deze bewerking heet het groen gas en is het een duurzaam alternatief voor fossiel aardgas.

140 000 TWh

120 000 TWh

100 000 TWh

80 000 TWh

60 000 TWh

40 000 TWh

20 000 TWh

wereld niet-OESO OESO China Verenigde Staten India Brazilië 0 TWh

100 000 TWh

80 000 TWh

60 000 TWh

40 000 TWh

wereld niet-OESO OESO China Verenigde Staten India Brazilië 0 TWh

120 000 TWh 1965 2020 1980 1990 2000 2010

20 000 TWh

OESO

Staten Brazilië

Noot: De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) is een organisatie van geïndustrialiseerde landen, voornamelijk gericht op het ondersteunen van economische ontwikkeling van de lidstaten. 38 landen, waaronder België en de VS, maken deel uit van de OESO. Klik op de link in e-ducate.me om andere regio’s of andere energiebronnen te bestuderen.

160 000 TWh 1965 2020 1980 1990 2000 2010 Bekijk een filmpje over ons ener gieverbruik, onze broeikasgasuit stoot en mogelijke oplossingen via de link in e-ducate.me

Hoe smart zijn onze cities?

Satellieten en drones worden ingezet voor het verzamelen van gegevens over mobiliteit en stedelijk onderhoud, drones bezorgen pakketjes ...

Restwarmte van bedrijven wordt hergebruikt.

Aardwarmte of geothermie is de natuurlijke warmte onder het aardoppervlak. Die komt van de gloeiend hete kern van onze planeet.

Daken en gevels worden gebruikt om te vergroenen. Groen op daken is belangrijk voor de biodiversiteit in de stad, voor bu ering van regenwater en voor de hitte-stress. Verticale tuinen nemen bijna geen plaats in, maar zorgen toch voor een tuingevoel.

Micro-algen groeien op de gevel van gebouwen. Ze helpen bij het regelen van de buiten- en binnentemperatuur, werken luchtzuiverend, nemen CO2 op en geven O2 af.

Regenwater wordt opgevangen en hergebruikt.

Een smart city of slimme stad denkt na hoe het technologie kan gebrui ken. Het gaat verder dan het gebruik van digitale technologieën voor een beter gebruik van hulpbronnen en minder uitstoot. Het betekent slim mere stedelijke vervoersnetwerken, verbeterde watervoorziening en af

valverwerking en efficiëntere ma nieren om gebouwen te verlichten en te verwarmen. Het betekent ook een betere, kwaliteitsvolle digitale dienstverlening op maat van de bur ger.

Een Urban Digital Twin (Stedelijke of Lokale Digitale Tweeling) is een

Evolutie van stedelijke en plattelandsbevolking (Wereld, 1500-2050)

8 miljard

6 miljard

4 miljard

2 miljard

virtuele kopie van de stad. Het biedt in de virtuele omgeving een actueel overzicht van de toestand van een stad. Dat laat toe om beleidsmaatre gelen en andere geplande ingrepen te simuleren en te testen. Op die manier kan een stadsbestuur betere beslissingen nemen.

stedelijk landelijk 0

WIST JE DAT Smart cities en Urban Digital Twins

Airco voor de stad

De toenemende verstedelijking, de zeer dense bebouwing die voor lage windsnelheden zorgt en de vaak donkere verharding van het grondoppervlak hebben niet alleen gevolgen voor de watervoorraden, maar leiden in toenemende mate tot verhoging van de temperatu ren en tot hittestress in de stad. Dit effect wordt versterkt door de klimaatverandering en de hierdoor veroorzaakte temperatuurstijging. Natuurgebieden als het Zoniënwoud bij Brussel zijn op warme dagen ver schillende graden koeler dan hun stedelijke tegenhangers. Dat heb ben ze te danken aan hun grootte en

Hitte-eilande ect

het ontbreken van verharding. (…)

Door hun geïsoleerde ligging temid den van bebouwing hebben stads parken veel sneller te kampen met droogtestress dan de niet-stedelijke of randstedelijke natuurgebieden. Het verkoelende effect van de ve getatie zal er eveneens sneller in kracht afnemen. Ondanks de verkoe lende functie van deze stadsparken, kunnen we er niet omheen dat de airco's buiten de stad harder blazen. Door hindernissen voor de wind te verwijderen uit de stad, kan men de koelte van niet-stedelijke natuurge bieden tot in de stad brengen. Het is van groot belang om de grote groene randstedelijke gebieden te

verbinden met kleinere ste delijke groenstructuren zoals parken en straatbomen die de koele lucht zo diep mogelijk in de stad kun nen verspreiden. Als het slim aangepakt wordt, kun nen deze ventilatie-assen nog een ander doel dienen: de stadsbewo ners op een duurzame, gezonde en koele manier tot bij de natuur bren gen. Hoewel de groene zones in en rond een stad tijdens een hittegolf een beetje voor afkoeling zullen zor gen in de bebouwde zones, zullen de groene ruimtes zelf nog altijd koeler blijven dan de verharde gebieden. (Naar: Natuurpunt.be)

stedelijke canyons blokkeren de wind en houden warmte vast donkere oppervlakken absorberen energie en houden warmte vast antropogene warmtebronnen

warmte geproduceerd door industrie, gebouwen, voertuigen en airconditioning, verwarmt de lucht

Het Sigmaplan is een initiatief van de overheid om Vlaanderen te be schermen tegen overstromingen. Bij extreme weersomstandigheden kunnen de Schelde en haar zijrivie ren gevaarlijk hoge waterstanden bereiken en zelfs overstromen. Daarom investeert het Sigmaplan in stevigere en hogere dijken en een reeks van natuurlijke overstromings gebieden in de riviervalleien. Zulke gebieden kunnen op een gecontro

leerde manier overtollig rivierwater opvangen. Zo geven we de rivieren ruimte om te stromen én te overstromen.

In Antwerpen moet de 900 meter lange waterkeringsmuur aan de Scheldelaan de stad en de bedrij venterreinen in de haven bescher men tegen hoge waterpeilen van de Schelde. Bij de bouw van de wa terkeringsmuur werd de mogelijk heid voorzien om transportleidin

gen onder de grond langs de Scheldelaan te leggen. Zo kan wegtransport verminderd worden. De Vlaamse Waterweg en Haven bedrijf Antwerpen schakelden de hulp in van graffitikunstenaars om de muur van kleur te voorzien. Ook andere steden nemen acties om een leefbare stad te maken. Klik op de link in e-ducate.me om te achterhalen welke maatregelen Gent neemt.

24

Slimme hutten

In arme, meestal landelijke delen van Sub-Sahara-Afrika wonen heel wat mensen in hutten. Het ontbreekt deze hutten qua inrichting misschien wel aan basiscomfort, maar op tech nisch vlak en naar duurzaamheid toe zitten deze hutten zeer vernuftig in elkaar. Zo maakt men gebruik van lokale materialen om deze hutten te

Stadslandbouw

Voedsel telen in de stad kan op ver schillende manieren. Door het gebrek aan beschikbare ondergrond, gebeurt de productie op een ondergrond op verharde terreinen, op daken, in con tainers, in leegstaande gebouwen en kelders. Ondernemers onderzoeken de mogelijkheden met meerdere productielagen boven elkaar, waarbij kunstmatige verlichting het natuurlijk zonlicht vervangt. Lokaal produceren en verkopen bin nen een gecontroleerd ecosysteem, dat is het doel van de bedrijven die aan stadslandbouw doen.

bouwen. Dit zorgt ervoor dat geen materialen geïmporteerd moeten worden. Daarnaast blijft een huis met een rieten dak langer koel. 'Als je water uit een pot drinkt, is het zo koud als water uit de koelkast', zegt de voorzitter van de Oegandese Na tionale Organisatie van Vakbonden. Dat er vandaag weer meer hutten gebouwd worden, is het gevolg

van de stijgende tempera tuur in Afrika als gevolg van de opwarming van de aarde. Om klanten aan te trekken, hebben nu ook steeds meer hotels en luxueuze pubs hun huisjes en bars bedekt met gras. Zowel klei als gras zijn goede isolatoren, maar ze zijn poreus en laten een vrije luchtstroom toe.

Kustbescherming

Naast de klassieke kustverdedigingsmethoden zoals dijken (1), golfbrekers (2) en barrières in riviermon dingen (3), worden tegenwoordig steeds meer op ecosystemen gebaseerde maatregelen geïmplementeerd. Die omvatten de aanleg van kunstmatige moerassen (4) die vers sediment opvangen, zandvulgebieden (5) die de vorming van zand en duinen langs de kusten bevorderen en de aanleg van kustlijnen in harmonie met de natuur (6) waar soorten - achter constructies die als golfbrekers dienen - rijke groengordels kunnen doen ontstaan.

Deelonderzoek 1: Wat is de rol van technologie in de overgang naar duurzame landbouw?

1 Formuleer een hypothese.

2 De mens moet de ruimte teruggeven aan de natuur. Zo is er meer plaats voor herbebossing en worden problemen rond wateroverlast en klimaatverandering opgelost. Wat is de belangrijkste stap in deze transitie?

3 Waarom worden beter geen nieuwe landbouwgronden meer in gebruik genomen?

4 Zoek op het internet naar voor- en tegenargumenten voor genetisch gemodificeerde gewassen. Je zal soms argumenten tegenkomen die niet wetenschappelijk onderbouwd zijn, maar de mening van een groep mensen weergeven.

Duid met een kruisje die argumenten aan die jouw voorkeur hebben.

PRO CONTRA

van technologie in een duurzame wereld

5 Lees het artikel en beoordeel de duurzaamheid van de oplossing. Kleur daarna op de donut van Raworth de grenzen/drempels die een positief effect hebben groen. Kleur de grenzen/drempels die een negatief effect hebben rood.

Israël toont een verticale akker op de wereldtentoon stelling van 2015. Op die akker worden tarwe, maïs en rijst verbouwd. Het is niet alleen mooi, maar ook erg hightech, aldus een woordvoerder: ‘Het is een innovatieve oplossing om land en water te besparen.’ De akker bestaat uit een soort gestandaardiseerde tegels die bevestigd zijn op een metalen ondergrond.

Elke tegel is uitgerust met een gecomputeriseerd druppelirrigatiesysteem en wordt gemonitord via een controlesysteem op het klimaat en de conditie van de planten. ‘Nu vraagt de productie van een kilo rijst 5 000 liter water. Met deze revolutionaire techniek is dat mogelijk met slechts 1 500 liter.’ (Naar: oneworld.nl) klimaatverandering

aantastingozonlaag

SOCIALE FUNDERING

gezondheid tekort

onderwijs

deverzuringvan oceanen energie netwerken huisvesting

stikstof-en forsforverzadiging inkomen en werk vrede en gerechtigheid

grondconversie zoetwater onttrekking seksegelijkheid

6 Vergelijk de duurzaamheid van grootschalige veeteelt.

a Vergelijk wat er nodig is om vee te houden in stallen en het vee te laten grazen in de weide.

STALLEN WEI

veevoeder nodig meer/minder meer/minder bouwmaterialen nodig meer/minder meer/minder transport nodig meer/minder meer/minder inname van ruimte door het vee meer/minder meer/minder deelname in koolstofkringloop meer/minder meer/minder

b Waarom wordt er vanuit klimaatstandpunt aangeraden minder rood vlees te eten?

7 Is herbebossen van akkerland een goed idee wanneer je over transport en uitstoot nadenkt?

229 De

rol van technologie in een duurzame

8 Beschrijf aan de hand van een terugkoppelingmechanisme hoe verschillende SDG’s elkaar beïnvloeden wanneer een land investeert in het verhogen van de landbouwopbrengsten door verbeterde technieken. De start is al gegeven.

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek.

van technologie in een duurzame wereld

Deelonderzoek 2: Wat is de rol van technologie in de transitie naar duurzaam gebruik van grondstoffen en energiebronnen?

1 Onderzoek de duurzaamheid van drie verschillende soorten draagtassen. Klik op de link in e-ducate.me en bekijk het filmpje.

a Vul de tabel aan en vergelijk de tassen.

PLASTIEKEN DRAAGTAS

PAPIEREN DRAAGTAS KATOENEN DRAAGTAS basismateriaal CO₂-uitstoot per zak herbruikbaarheid afbreekbaarheid

b Welke tas is de meest duurzame?

2 Welke wereldwijde trend in energieverbruik stel je vast?

3 Hoe evolueert het verbruik van fossiele brandstoffen?

4 Wat is de belangrijkste stap in de energietransitie?

5 Lees het artikel en beoordeel de duurzaamheid van de powerbank op zonne-energie. Kleur de delen van het donutmodel waar deze powerbank een positief effect op heeft groen, rood voor een negatief effect. klimaatverandering aantastingozonlaag

ECOLOGISCH PLAFOND

SOCIALE FUNDERING

energie netwerken huisvesting

gezondheid tekort seksegelijkheid

deverzuringvan oceanen politieke inspraak sociale gelijkheid

teveel onderwijs inkomen en werk vrede en gerechtigheid

De rol van technologie in een duurzame wereld

Niets heerlijker dan dagenlang ronddwalen over een weide om het ene na het andere concert mee te pikken. Toch kan het minder fijn worden wanneer je je vrienden wil zoeken en je smartphone zonder batterij valt. Een powerbank kan in dat geval een 231

oplossing bieden, maar ook die wil je kunnen opla den en zonder stopcontact op de festivalweide of camping sta je nergens. Gelukkig is er een alterna tief: powerbanks die werken op zonne-energie. (Uit: HLN.be)

6 Lees onderstaand artikel. Is dit een duurzame bron van energie?

Welke is de belangrijkste grens uit het donutmodel van Raworth die je voor je argumentatie nodig hebt?

In 1998 stond dit artikel in de krant:

In de modder op de bodem van de oceanen zit misschien wel genoeg energie opgeslagen om de gehele aarde in de nabije toekomst van brandstof te voorzien. Bevroren methaan, geproduceerd door diepzeebacteriën en opgebouwd gedurende duizen

den jaren, geeft ons misschien de mogelijkheid van een nog nooit aangeboorde energiebron van enorme omvang. Misschien is deze energiebron dé oplossing voor onze oprakende voorraden aan olie en gas.

7 Indaver investeerde 35 miljoen euro en opende in 2020 in Willebroek een nieuwe fabriek die 20 ton huis houdelijk PMD-afval per uur sorteert op 14 tot 16 fracties.

De sorteerrobot combineert windzifters, magneten en sensortechnologie met robotica. Herken ningssoftware en lichtreflectie zorgen voor een nauwkeurige detectie van het afval. Aan het einde van de sorteerband staan mensen om de laatste fouten uit de afvalstroom te halen. Hier worden mensen ingezet die laaggeschoold zijn of een taalachterstand hebben. Zij leren de job al doende en dat gaat heel goed.

De fabriek loopt op 100% hernieuwbare energie. Op het terrein wiekt een windturbine en er liggen zonnepanelen op de daken. Warmte wordt hergebruikt in de sorteerkamer.

a Op welke SDG’s wordt door dit bedrijf ingezet?

b Toch is er ook een niet-duurzame kant aan dit verhaal. Leg uit. Gebruik het donutmodel van Raworth.

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek als besluit.

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

2 Hoe ontstaat het hitte-eilandeffect? Verbind de termen in de feedbackloop. Plaats een + bij een versterkend effect, een - bij een verzwakkend effect.

vegetatie

stedelijke bevolking verkeer industrie temperatuur broeikasgassen antropogene warmtebronnen

3 Zowel op vlak van oorzaken als gevolgen worden steden hotspots van klimaatverandering genoemd. Tegelijk (of net daarom) vormen steden ook een cruciaal onderdeel in de oplossing van klimaatverande ring. Leg uit. Hotspots van klimaatverandering:

bebouwing verharding water verdamping 233 De

rol van technologie in een duurzame

wereld

Deelonderzoek 3: Wat is de rol van technologie in de transitie naar duurzame en leefbare steden?

4 Op welke manier kunnen steden bijdragen aan het oplossen van voedseltekorten?

5 De manier waarop een woonwijk ontworpen wordt, heeft een invloed op de manier waarop zonnestralen invallen en gereflecteerd worden (stralingsbalans) en op die manier op de leefbaarheid voor de mens.

a Licht aan de hand van de stralingsbalans toe welke keuzes de ontwerper van deze wijk maakte. Open de link via e-ducate.me om je geheugen op te frissen.

b Welke wijzigingen zou je zelf nog aanbrengen om de opwarming in deze wijk zo beperkt mogelijk te houden?

6 Beoordeel of het in deze artikels en foto’s gaat om klimaatmitigatie of klimaatadaptatie.

Door over te stappen van aardgas naar geothermie kunnen huizen aanzienlijk minder CO2 uitstoten. Bij het winnen van aardwarmte komt er methaan en CO2 vrij, maar wel vele malen minder dan bij het verwarmen met aardgas.

Geothermie kan de uitstoot van een warmtenet met bijna 60% verminderen.

Een gecontroleerd overstromingsgebied is een gebied naast een rivier, dat bij extreem hoge water standen in de rivier het overtollige water kan opvangen. Het water kan dan over een overloopdijk in het gebied stromen. Een hoge, stevige ringdijk beschermt de achterliggende regio tegen water overlast. Bij eb loopt het overstromingsgebied leeg via lage uitwateringssluizen. Zo is het weer klaar tegen een volgende stormvloed.

Coca-Cola herstelt dertien visvijvers in de Nederlandse provincie Brabant. In 2030 wil het bedrijf al het water dat het wereldwijd onttrekt voor het maken van frisdrank, teruggeven aan de natuur.

Een dijk van vijfentwintig kilometer lang en zo'n negentien meter hoog voor de Nederlandse kust met aan beide kanten van de dijk een kilometers breed duinengebied. Met dat idee speelt Neder land. De kosten voor zo'n nieuwe dijk zijn geraamd op zo'n 92 miljard euro. Dat bedrag kan over heel veel jaren worden uitgesmeerd. Dus per jaar betekent het maar één of twee miljard. 'Maar kijk eens naar ons huidige dijkonderhoud, dat kost ook een miljard euro', aldus Dick Butijn, lid van de commis sie Zeespiegelstijging van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in Nederland.

7 Inzetten op luchtkwaliteit en uitstoot van broeikasgassen zijn onderdeel van de overgang naar een leef bare stad.

LEESTEKST Duurzaam in de ene regio, niet altijd in een andere Terwijl steden als Antwerpen, Gent en Brussel hun lage-emissiezones uitbreiden of strenger maken, schafte Rotterdam de milieuzone vanaf 1 januari 2020 af. ‘De milieuzone levert Rotterdam nog zo weinig voordeel op dat we ze kunnen afschaffen. Behalve dan voor vrachtwagens, waarvoor strengere normen gelden’, zegt een woordvoerder van Rotterdams sche pen van Mobiliteit Judith Bokhove (GroenLinks). Het wagenpark werd tijdens het vorige mobiliteitsplan (2015-2018) enorm vergroend. Door een stimulerende slooppremie zijn er in Nederland nog maar weinig vervuilende dieselwagens. In de stad Rotterdam zouden er op zo’n 250 000 wagens nog slechts 1 700 vervuilende dieselwagens rondrijden. In Vlaanderen is het aandeel diesels 53%. ‘Een belangrijke reden voor de stad Rotterdam om de emissiezone op te heffen is dat de resultaten van de metingen van de luchtkwaliteit voor en na het invoeren van de milieuzones best tegenvielen’, zegt Nils Hooftman, expert voertuigemissies aan de VUB-MOBI onderzoeksgroep.

De milieuzone heeft zijn impact gehad en gaat nu dus op de schop. ‘De repressieve maatregel had paral lel kunnen blijven lopen, maar het stadsbestuur geeft de voorkeur aan positieve prikkels’, klinkt het. Het stadsbestuur stapt over op nieuwe, meer structurele maatregelen. Zo zijn er afspraken met bedrijven en handelaren in de binnenstad om hun bevoorrading enkel met elektrische voertuigen te doen. Rotterdam zal ook experimenteren op vlak van infrastructuur: meer ruimte voor zwakke weggebruikers, openbaar vervoer, deelvervoer en schonere vervoersmodi.

rol van technologie in een duurzame wereld

b Hoe pakt Rotterdam de emissie aan?

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek als besluit.

JE DAT De kostprijs van klimaatverandering

Tussen 1980 en 2020 zijn er in de EU meer dan 138 000 mensen overleden als gevolg van extreme weers omstandigheden en klimaatverschijnselen. Duitsland, Frankrijk en Italië werden het hardst getroffen. De financiële verliezen als gevolg van extreme weersomstandigheden en klimaatverschijnselen liepen in de 27 lidstaten in de afgelopen 40 jaar op tot meer dan € 487 miljard. De totale kosten waren het hoogst in Duitsland, Italië en Frankrijk. Denemarken, Oostenrijk en Luxemburg hadden het grootste verlies per hoofd van de bevolking.

- De economische kosten als gevolg van overstroomde rivieren in Europa bedragen gemiddeld meer dan 5 miljard euro per jaar.

- Bosbranden veroorzaken jaarlijks ongeveer 2 miljard euro aan economische schade.

De VN schatten de kosten van klimaatadaptatie op ongeveer 300 miljard dollar per jaar in 2030. Dat geld moet vooral door rijkere landen op tafel moet worden gelegd om de problemen op te lossen.

Schattingen geven aan dat – als er niets aan gedaan wordt – klimaatverandering de wereldeconomie de komende 50 jaar 178 biljoen (1012) dollar zou kunnen kosten.

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit

Om de druk op het systeem aarde te verkleinen is wat men noemt een systeemverandering nodig die niet enkel vanuit de technologie wordt benaderd, maar waarbij de technologie wordt ingebed in dagelijkse prak tijken.

Hoe pakken Gent, Antwerpen en Brussel de emissie aan?

WIST

Volgende stellingen werden reeds voorgelegd bij onderzoeksvraag 1. Ben je van mening veranderd of niet? mijn mening is …

Europa moet het gebruik van genetisch gemodificeerde landbouwgewassen (ggo’s) als voedsel toelaten. veranderd / niet veranderd

Genoomediting (snel en precies wijzigen van DNA van levende wezens ) in de geneeskunde mag, ons eten aanpassen niet. veranderd / niet veranderd

Genetisch gemodificeerde gewassen kunnen ons weerbaar maken tegen klimaatverandering en oorlog. veranderd / niet veranderd

In het Globale Noorden moeten meer insecten op de menukaart gezet worden. veranderd / niet veranderd

De wereld heeft nood aan het in gebruik nemen van meer landbouwgrond. veranderd / niet veranderd Hoge inkomenslanden doen te weinig om klimaatverandering tegen te gaan. veranderd / niet veranderd We moeten stoppen met vlees eten om onze broeikasgasuitstoot te verminde ren. veranderd / niet veranderd

Vooral multinationals en overheden moeten zich inzetten om de transitie naar een duurzame wereld te realiseren. veranderd / niet veranderd

Meer mensen moeten in steden wonen zodat er meer plaats is voor natuur en open ruimte buiten de steden. veranderd / niet veranderd

2 Meewerken aan een duurzame wereld

Vraag Hoe kan ik meewerken aan een duurzame wereld? 3

We rekenen op elkaar om de duurzame ontwikkelingsdoelen te bereiken.

1 Klik op de link in e-ducate.me

Je ontdekt wat je zelf kan doen om bij te dragen aan het behalen van de verschillende ontwikkelingsdoelen.

a Ontwerp je eigen Good-Life-Poster. Welke Good-Life-Goals, of goede levensdoelen, ga jij de komende maanden nastreven?

b Ontwerp met je klas een Good-Life-Poster: welke Good-Life-Goals willen jullie op school benadruk ken? Zoek een geschikte plaats om de poster op school uit te hangen.

Meer ideeën vind je via de links in e-ducate.me

2 Som op wat je zelf nog kunt doen of al doet voor een duurzame wereld.

technologie in een duurzame wereld

Interesse en differentiatie

ID 1 Hoe ver staan andere landen en regio’s met het behalen van de SDG’s?

Niet alle landen staan even ver met het behalen van de duurzame ontwikkelingsdoelen. Een opvolgingstool voor ranglijsten, kaarten en landprofielen vind je via de link in e-ducate.me.

1 Welk land heeft de hoogste SDG-score?

2 Onderzoek de SDG’s voor enkele landen. Klik daarvoor op de interactieve map. Klik op een land om het over zicht van SDG’s te bekijken. Er is plaats gelaten om een regio naar keuze te behandelen.

SDG’S SDG’S MET UITDAGINGEN SDG’S MET BELANGRIJKE UITDAGINGEN

3 Zoek de SDG-score van jouw woon- en schoolgemeente via de link in e-ducate.me woongemeente: schoolgemeente:

van technologie in een duurzame

BEHAALDE

SDG’S

2 Verbeter de wereld

1 Schrijf op basis van de kennis die je nu hebt een brief naar je voorouders uit 1900. Vertel over de levensomstan digheden in deze tijd. Vraag hen om (in hun tijd) actie te ondernemen om de problemen van nu te voorkomen.

2 Er staan enkele dagelijkse fenomenen van nu beschreven. Hoe denk je dat je kleinkinderen in 2070 dit zullen doen of ervaren?

- Hoe 'futuristisch' schat je de toekomst in?

- Bedenk ook zelf enkele verschillen of klik op de link in e-ducate.me voor meer ideeën.

NU 2070

We drogen de was in de droger.

Er staan dagelijks lange files op de snelwegen tijdens de spitsuren.

Steden zijn dichtbevolkt, iedereen heeft zijn eigen tuin, sommige stra ten zijn betonwoestijnen.

Mijnbouw maakt grote landschap pelijke littekens.

ID 3 Duurzame mode?

1 Leid uit het artikel af wat men bedoelt met ‘greenwashing’.

2 Leg uit op welke manier technologische vooruitgang de mode-industrie kan verduurzamen.

3 Leg uit waarom niet alle technologische vernieuwingen dé oplossing zijn om de modesector 100% duurzaam te maken.

van technologie in een duurzame wereld

De mode kleurt groen: van echt groen tot greenwashing.

De mode wordt steeds duurzamer, een positieve kentering die ook noodzakelijk is om onze ecolo gische voetafdruk te verkleinen. Recycleren en minder consume ren, zo luidt de boodschap. Nog niet zo lang geleden was ecologische mode een nicheproduct dat doorgaans enkel in ‘groene’ boetieks verkocht werd. Nu is duurzame mode doorge drongen tot alle niveaus van de mode. Van de luxesector tot de ketens. Sommige fabrikanten kiezen voor een duurzame produc tie uit overtuiging en vanuit een maatschappelijk verantwoorde lijkheidsgevoel, anderen doen het puur om imago-redenen. In die laatste categorie is er vaak sprake van greenwashing, zeg maar een mooi marketingverhaal dat niet of niet helemaal met de waarheid strookt. Zoals jurken die zouden gemaakt zijn van plastic uit de zee én bovendien belachelijk laag geprijsd zijn. Je hoeft geen geschoold biotechnicus te zijn om te beseffen dat half verweerd en vervuild plastic ongeschikt is als kwalitatieve grondstof om groene garens van te spinnen. En het is niet omdat een spotgoedkoop T-shirt van biokatoen gemaakt is, dat het kledingstuk daadwerkelijk

duurzaam is. De penibele werkom standigheden, het verre transport en de korte levensduur van een dergelijk kledingstuk vallen moei lijk te rijmen met ecologisch en ethisch. Spotgoedkoop en groen gaan sowieso moeilijk samen. Tenzij je tweedehandskleren koopt. Kleren een tweede leven geven, is altijd een goed idee: je vermijdt extra productie en in bepaalde winkels steun je de soci ale economie.

De confectie-industrie is erg afhankelijk van fossiele grond stoffen. De kunstvezels waar van het merendeel van de kleding gemaakt is, bestaan uit polyester of aanverwante stoffen die aardolie als basis grondstof hebben. Meer dan twee derde van de textielve zels waarvan kleding wordt gemaakt, is synthetisch en dus afkomstig van fossiele bron nen. Die vezels zijn goedkoper dan natuurlijke alternatieven zoals katoen, wol, linnen en zijde.

(Uit: De Standaard, 30.06.21)

Niets gaat verloren Waarom nieuwe materialen produ ceren als er zoveel overschotten voorhanden zijn? Steeds meer, vooral kleinschalige, labels en ontwerpers maken gebruik van zogenaamde deadstock materi-

De bamboeplant groeit heel snel waardoor de opbrengst veel hoger is dan bij katoen. Bovendien zijn er geen pesticiden nodig om insecten, virussen, onkruid of schimmels te bestrijden. Het enige wat bamboeplantages nodig hebben, is zonlicht en water. Na de oogst blijft de plant staan en gaat de groei gewoon door. Hierdoor hoeven geen bossen gekapt te worden om aan de wereldwijde vraag te voldoen zoals bij katoen. Het gewas absorbeert meer CO2, wat een positief effect heeft op het klimaat. Tevens produceren de planten 30 tot 35% meer zuurstof dan andere bomen.

De verwerking gebeurt mechanisch. Dit omvat het verbrijzelen van het houtachtige deel van de plant en vervolgens het aanbrengen van natuurlijke enzymen

alen, overschotten zeg maar. (...) Ook op het vlak van accessoires wordt er volop met overschot ten van stof en leder gewerkt. (...) Dat ‘restjesmode’ een echte trend is geworden, merk je ook aan de gevestigde commerciële merken die koketteren met ontwerpen, gemaakt van restmateriaal. Minder, maar beter kopen We kopen steeds meer kleren en we gooien ze ook sneller weg. Volgens het vakblad Retail Detail gooit de Belg gemiddeld 15 kilo textiel weg per jaar per persoon. Hij is hiermee koploper in Europa. Ruim 80 procent van het textiel belandt op de vuilnisbelt of in de verbrandingsoven. De laatste 15 jaar is het gemiddeld aantal keer dat we een kledingstuk dragen voor het gedumpt wordt, met 36 procent gedaald. Door datzelfde kledingstuk 9 maanden langer te dragen, verminder je de ecolo gische voetafdruk met 20 tot 30%. Ondanks het feit dat onze kleerkasten uitpuilen, dragen we slechts 12% ervan. Deze cijfers pleiten voor minder maar beter kopen. (...) Een jurk hoeft niet gedumpt te worden omdat de rits stuk is of de zoom los zit, wat vlot en goedkoop kan opgelost worden. Dit is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor je budget. (27.02.2022 De Zondag Magazine)

om de celwanden van de bamboe te breken, waar door een papperige massa ontstaat. De natuurlijke vezels kunnen dan mechanisch worden uitgekamd en tot garen worden gesponnen. Dit proces is heel arbeidsintensief en dus kostbaar. Minder duurzaam is de chemische verwerking van bamboe tot zogeheten bamboeviscose. Door dit proces wordt de bamboe gekookt in sterke chemische oplosmiddelen, waarna de resulterende vloeistof door kleine gaatjes in een chemisch bad met zwavelzuur geduwd wordt, waar het uithardt tot fijne strengen. Na wassen en bleken, vormen de strengen rayongaren. Er wordt volop onderzocht hoe het proces duurzamer kan verlopen door bijvoorbeeld de chemicaliën te hergebruiken of om te werken met minder giftige chemicaliën.

zijn duurzame manieren om met mode om te gaan?

Grondsto en in windturbines

aluminium beton boor chroom ijzer kobalt koper lood mangaan moybdenum nikkel zeldzame aardmetalen* * dysprosium, neodymium, praseodymium, terbium

VERSNELLINGSBAK GENERATOR GONDEL MAST

FUNDERING ONDERGRONDSE ZEEKABEL

Neodymium: China

Het mijnen van een van de belangrijkste mineralen voor generatoren - het neodymium in de per manente magneet - vindt plaats in China. 90% van de wereldproductie van het zeldzame aardmetaal neodymium gebeurt in China. Om neodymium te winnen wordt het gemengd met uranium, thorium en andere giftige stoffen. Deze radioactieve elementen worden na gebruik niet opgeruimd. De lucht in de omgeving bevat hoge concentraties aan giftige stoffen. Het grondwater in het gebied is radioactief. Giftig water komt zo ook in de Gele Rivier terecht.

Kobalt: Democratische Republiek Congo

Meer dan de helft van het totale aanbod van de delfstof kobalt komt uit de Democratische Republiek Congo. Naar schatting 20% van het door Congo geëxporteerde kobalt komt van ambachtelijke mijn werkers in het zuidelijke deel van het land. Onder deze mijnwerkers zijn kinderen die op zoek zijn naar stenen met kobalt, die ze wassen en sorteren. Kinderen werken naar verluidt tussen 10 en 12 uur per dag in en rond de kobaltmijnen, vaak met zakken erts van 20 tot 40 kg.

De makers van windmolens (en zonnepanelen) moeten de turbines zo ontwerpen dat onderdelen ergens anders herbruikbaar zijn en niet in een verbrandingsoven terechtkomen. Alleen dan is duur zame energie ook in de toekomst echt duurzaam, zeggen Britse onderzoekers. Zij onderzochten of er voor duurzame energie wel langetermijnplannen zijn om de materialen efficiënt en duurzaam op te ruimen. Dat lijkt niet het geval: uit het onderzoek blijkt dat er weinig concrete voorbeelden zijn van circu laire windturbines of zonnepanelen.

Elektroapparaten bevatten metalen, vaak zeldzame aardmetalen zoals goud, zilver, kobalt, koper, nikkel, palladium ... Het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld is allicht de smartphone. In elk toestel vinden we tot 60 verschillende elementen. Als we weten dat veel mensen al na 3 of 4 jaar van smartphone wisselen, komen we per mensenleven al gauw tot zo’n 20 smartphones. Op wereldschaal is dat een onvoorstelbaar grote hoop aan potentieel waardevolle materialen! In Afrika alleen al spreekt men van 1 miljard afgedankte gsm’s per jaar.

WIEKEN

1 Wind is een bron van duurzame energie. Toch is er kritiek op de duurzaamheid van windmolens. Waarom?

2 Hoe kunnen windmolens een duurzame alternatieve energiebron worden?

ID 5 Schoon op reis

De basis van toerisme is het zich verplaatsen van hier naar daar. Vliegtuigen, bussen, auto’s, boten en trei nen maken het mogelijk allerlei bestemmingen over de hele wereld te ontdekken. Deze verplaatsingen zijn onlosmakelijk verbonden aan de koolstofvoetafdruk. Ook eten en vermaak kunnen vaak duurzamer op vakantie.

Ongeveer 1,3 miljard ton voedsel, ongeveer 1/3 van het voedsel dat jaarlijks in de wereld voor men selijke consumptie wordt geproduceerd, gaat verloren of wordt verspild. De hotelindustrie is verant woordelijk voor meer dan 1/3 van de verspilling.

De rol van technologie in een duurzame wereld

Beoordeel een citytrip naar Venetië aan de hand van het artikel en het donutmodel van Raworth. Markeer in het donutmodel met rood (negatief) en groen (positief).

LEESTEKST Toerisme in Venetië

Venetië loopt al jaren leeg. Waar de stad tien jaar geleden nog 67 000 inwoners had, zijn dat er nu nog 50 000 - ongeveer evenveel als het aantal bedden dat beschikbaar is voor toeristen. Eén van de Vene tianen die wegging, is Giovanni Da Ponte. Het appartement dat hij in de binnenstad huurde met zijn echtgenote was na de komst van hun derde kind al enkele jaren te klein. ‘Vier jaar hebben we gezocht’, vertelt hij. 'We wilden graag in de binnenstad blijven. Mijn familie woont er, we kennen iedereen.' Maar een woning vinden is hen, zelfs tijdens de pandemie toen er in Venetië geen enkele toerist rondliep, niet gelukt. Huiseigenaren willen niet langdurig verhuren.

Vanaf 1 juli 2022 mogen toeristen niet meer ongeremd de sprookjesachtige stad intrekken. Ze moeten hun bezoek online reserveren en toegangsgeld betalen. ‘Dat kost tussen 3 en 10 euro per persoon per dag’, zegt schepen Simone Venturini, een opgewekte dertiger die over toerisme gaat. Studenten, Veneti anen, forensen en bezoekers die in de stad overnachten - en in dat laatste geval al 5 euro toeristenbelas ting betalen - krijgen gratis toegang. Venturini wil met de maatregel het aantal dagjesmensen reguleren. ‘Met het variëren van de prijs kunnen we die ontmoedigen om op een drukke feestdag te komen en aanmoedigen hun bezoek op een doordeweekse dag te plannen’, vertelt de schepen. Het stadsbestuur denkt dat reserveren en toegangsgeld heffen de enige manier is om de komst van een overweldigende massa toeristen in betere banen te kunnen leiden. In 2019, voordat het coronavirus tot een ongekende rust rond de kanalen leidde, kwamen naar schatting 20 miljoen toeristen naar Venetië. Bij topdrukte is het in dichte drommen over de bruggetjes en smalle kades schuifelen en zijn de rond varende vaporetti zo volgepakt dat de stadsbewoners die op tijd op hun werk willen komen op de volgende moeten wachten. Een hightech controlekamer op het hoofdbureau van de politie helpt hierbij: met behulp van 500 camera’s op straat, optische sensoren en gsm-gegevens wordt exact geregistreerd hoeveel mensen waar zijn, en of dat toeristen zijn of niet. ‘De komende jaren zullen we met de hulp van big data en kunstmatige intelligentie kunnen voorspellen hoe druk het op welke dagen wordt, en het entreesysteem daaraan aanpassen.’

ECOLOGISCH PLAFOND

SOCIALE FUNDERING

in een duurzame

2 Zoek 10 tips op het internet om duurzaam te reizen. Deel je tips in onder de categorieën vervoer, verblijf en vermaak.

• vervoer

• verblijf

• vermaak

ID 6 Excursie

1 Denk terug aan de duurzame oplossingen die je tijdens de excursie hebt gezien.

2 Kies er één uit en verantwoord de keuze van de overheid voor die oplossing.

De rol van technologie in een duurzame wereld

Synthese

De duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG’s) ontwikkeld door de Verenigde Naties, stippelen de weg uit om van de aarde een veilige en duurzame planeet te maken voor iedereen. De mens moet samen bouwen aan die sociale en rechtvaardige omgeving, zonder de planetaire grenzen te overschrijden. Technologieën kun nen een belangrijke rol spelen in de transitie naar de duurzame wereld. Aanpassingen en vernieuwingen in de landbouw kunnen de voedselproductie efficiënter maken en bodemdegradatie tegengaan. Op die manier kan er ruimte teruggegeven worden aan de natuur. Nieuwe technologieën kunnen ook helpen bij het vinden van methoden om tot een circulaire economie te komen en de energietransitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen te voltooien. Tot slot kunnen nieuwe technologieën ook ingezet worden om van steden leefbare en klimaatbestendige plaatsen te maken. Ieder van ons moet wel beseffen dat het gebruik van deze technologieën enkel maar het gewenste effect heeft als dit gepaard gaat met een (duurzame) men taliteitswijziging van de mens.

Zelftest

1 Geef een duurzamer alternatief dan wat de foto/prent toont. Leg uit waarom je alternatief duurzamer is. Gebruik daarvoor het donutmodel of de SDG’s

alternatief: alternatief:

luchtvervuiling

klimaatverandering aantastingozonlaag

ECOLOGISCH PLAFOND

SOCIALE FUNDERING

energie netwerken huisvesting

gelijkheid

deverzuringvan oceanen water voedsel gezondheid tekort

biodiversiteitvermindering

alternatief:

luchtvervuiling

alternatief:

biodiversiteitvermindering

inkomen en werk vrede en gerechtigheid

teveel onderwijs politieke inspraak sociale gelijkheid

vervuilingchemische stikstof-en forsforverzadiging

grondconversie zoetwater onttrekking

klimaatverandering aantastingozonlaag

ECOLOGISCH PLAFOND

SOCIALE FUNDERING

deverzuringvan oceanen water voedsel gezondheid tekort

teveel onderwijs

vervuilingchemische stikstof-en forsforverzadiging

grondconversie zoetwater onttrekking

alternatief:

2 Lees tekst en beantwoord daarna de vragen.

LEESTEKST Wat CRISPR betekent voor de landbouw

aantastingozonlaag

luchtvervuiling biodiversiteitvermindering

deverzuringvan oceanen seksegelijkheid

teveel energie netwerken huisvesting

gezondheid tekort inkomen en werk vrede en gerechtigheid

onderwijs

grondconversie zoetwater onttrekking

Dé wetenschappelijke doorbraak van 2015, zo wordt de CRISPR-Cas-technologie genoemd. CRISPR-Cas is een genoom bewerkingstechnologie die het mogelijk maakt om op een zeer nauwkeurige manier het DNA te wijzigen en een gen uit te schakelen. Hoewel de technologie nog maar enkele jaren gele den ontdekt werd, heeft het in de wetenschap een enorme impact gehad. De technologie heeft ook een gigantisch maatschappelijk potentieel. Denk aan kankeronderzoek, malaria die uit het DNA van muggen geknipt werd, HIV die bij muizen uitgeschakeld werd en de universiteit van Leuven is er al in geslaagd om een mucoviscidose-gen te herstellen in gekweekte cellen.

Vandaag kan dankzij CRISPR de schimmelziekte in graan een halt toegeroepen worden. De schimmel heeft de aanwezigheid van een het MLO-gen in de plant nodig. Met CRISPR heeft men de MLO-genen uitgeschakeld zodat de schimmel zich niet meer kan vestigen en het graan niet meer ziek wordt. In tomaten hebben wetenschappers het gen, dat verantwoordelijk is voor de rijping, aangepast waardoor tomaten langer houdbaar zijn.

Met de techniek kan je ook planten ziekteresistent en droogtetolerant maken. Dit betekent een revolutie in de plantenwereld als je weet dat een vierde van onze landbouwoogst verloren gaat aan ziektes. Of dat wetenschappers voorspellen dat binnen de 20 jaar een vijfde van onze gerst- en tarweoogst verloren zal gaan door de klimaatopwarming. Ook de voedingswaarde kan verhoogd worden door fruit te telen met meer vitamines. Of denk aan een hogere opbrengst door meer vruchten op dezelfde plant te krijgen, zodat je een kleinere oppervlakte nodig hebt voor dezelfde productie. Deze techniek kan dus ingezet worden om de uitdagingen van overbevolking en klimaatopwarming aan te gaan.

Dat de technologie niet altijd het nieuws op een positieve manier haalt, bewees de Chinese wetenschap per die begin dit jaar de eerste CRISPR-tweeling, of genetisch gemodificeerde baby’s, op de wereld zette. Vooral uit ethische hoek kon dat enorm veel negatieve reacties rekenen. Ook het Europees Hof van Justi tie zei dat het onder de strikte regels voor GGO’s moet vallen. De rechter achtte de techniek potentieel onveilig. (25.10.2019)

a Binnen welke technologie valt de CRISPR-techniek?

b Onderlijn in de tekst alle voordelen die CRISPR te bieden heeft voor de landbouw.

248 De rol van

technologie in een duurzame

SOCIALE FUNDERING wereld

c Bedenk zelf drie redenen waarom deze techniek ondanks alle voordelen nog steeds door velen in vraag gesteld wordt.

3 Wat bedoelt men met de uitspraak: ‘Dijken alleen zullen onze steden niet beschermen’?

4 Herken het principe van circulaire economie.

a Welke van onderstaande grafieken geeft het principe van circulaire economie weer? Omcirkel deze grafiek. tijd

functionaliteit materiaal tijd

functionaliteit materiaal

b Motiveer waarom je voor deze grafiek kiest. Zorg ervoor dat het principe van circulaire economie dui delijk wordt in je antwoord.

5 Hieronder staan enkele technologische oplossingen voor klimaatverandering. Hoe worden deze oplossingen in één woord genoemd?

kunstmatige bomen

a Wat is het doel van onderzoek naar mogelijkheden om aërosolen in de atmosfeer te injecteren en naar genetische modificatie om bleke gewassen te kweken?

b Markeer op bovenstaande figuren de technieken met een gelijkaardige werking met groen.

c Biochar is een houtskoolachtige stof die verkregen wordt door organisch materiaal onder zuurstofloze omstandigheden te verhitten tot voorbij 350 °C. Dit is moeilijk afbreekbaar en verbetert zo de CO₂opslag in de bodem en vermindert de uitstoot van N₂O.

Wat is het doel van onderzoek naar biochar en het planten van heel veel bomen in de woestijn?

d Markeer op bovenstaande figuren de technieken met dezelfde werking met blauw.

technologie in een duurzame wereld

e Welke van de getoonde en genoemde oplossingen zijn voorbeelden van ...

• klimaatmitigatie:

• klimaatadaptatie:

6 Deze taferelen tref je steeds vaker aan in de buurt van scholen, bij leerkrachten én leerlingen. Beoordeel de duurzaamheid hiervan.

7 Van welke landbouwtechniek is dit een voorbeeld?

Kastanjebomen en linden staan tussen graan en quinoa, onder appel- en perenbomen worden bessen en rabarber gekweekt, ernaast meer dan zeventig soorten groenten en ook op het weiland staan bomen. Als je de bodem bewerkt onder de bomen, dwing je de wortels van de bomen om dieper te gaan. Die halen het water naar boven. Ze beschermen tegen de wind en het is vaak de wind die de bodem uitdroogt. Ze vangen meer zon, zonder in concurrentie te gaan met wat er onder wordt geproduceerd. Ze zijn ook belangrijk als beschutting en schaduw voor de dieren. En ze herbergen natuurlijke plaagbestrijders zoals insecten, die voedsel zijn voor de vogels, die op hun beurt de rupsen oppikken. Bomen leveren ook vruchten en hout. De combinatie van gewassen en bomen brengt meer op dan bomen en gewassen apart. Ze versterken elkaar.

onderzoeksvraag

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1-2 Aantonen dat de landbouw kan helpen bij het verduurzamen van de wereld.

1-2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame landbouw beoordelen.

2 Aantonen dat de energietransitie bijdraagt aan het verduurzamen van de wereld.

2 Aantonen dat een circulaire economie bijdraagt aan het verduurzamen van de wereld.

2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzaam energie- en grondstoffen verbruik beoordelen.

2 Aantonen dat steden een belangrijke rol spelen in het verduurzamen van de wereld.

2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame steden beoordelen.

2 Aantonen dat technologieën de stralingsbalans kunnen beïnvloeden.

2-3 Zelf duurzame voorstellen formuleren.

2-3 Een onderbouwde mening geven of een technologie al dan niet duurzaam is.

Dit deel bondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen.

een duurzame wereld

zonder probleem met hulp van boek of klasgenoot met hulp van leerkracht

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

Draagkracht van het systeem aarde

biocapaciteit biologische capaciteit: alle biologische materialen die de aarde kan voortbrengen en al het afval dat de aarde kan verwerken of absorberen in één jaar tijd

draagkracht van de aarde het vermogen van de aarde om het voortbestaan van de mens en an dere soorten te verzekeren zonder evenwichten te verstoren

duurzaam kunnen voorzien in de behoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen

Ecologische Voetafdruk (EVA) de oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, uitgedrukt in globale hectares.

Eerlijk Aarde-aandeel (EAA) de biocapaciteit van de aarde, eerlijk verdeeld over alle mensen

landbeslag inname van land door menselijke activiteiten

Over de grenzen van het klimaat

antropogene bron van broeikasgas broeikasgas afkomstig van menselijke activiteiten zoals de verbranding van fossiele brandstoffen, landbouw, landgebruik, afvalverwerking en verschillende industriële activiteiten

Versterkt broeikaseffect toename van de gemiddelde wereldtemperatuur en globale klimaat verandering als gevolg van de verhoogde concentraties aan broeikas gassen in de atmosfeer door menselijk toedoen Samen grenzen verleggen

circulaire economie een economisch systeem van gesloten kringlopen waarbij bestaande materialen en producten zo lang mogelijk worden gedeeld, verhuurd, hergebruikt, hersteld, opgeknapt en gerecycleerd om meer waarde te creëren

geo-engineering bewust grootschalig ingrijpen op de systemen van de aarde om kli maatverandering tegen te gaan

klimaatmitigatie maatregelen om de verdere klimaatverandering door uitstoot van broeikasgassen te verminderen

klimaatadaptatie de aanpassing aan de huidige en toekomstige gevolgen van klimaat verandering

Op de volgende bladzijden staan schematische samenvattingen voor je klaar.

Niet alle belangrijke begrippen zijn in de samenvatting opgenomen. Je kan deze samenvattingen aanvullen met begrippen en tekeningen, zodat ze een leidraad vormen bij je studie. Zorg ervoor dat je je beperkt tot de essentie.

Je kan de samenvattingen gebruiken om te noteren tijdens de les of om na de les je gedachten te ordenen zodat je de leerstof beter begrijpt. Vul ook de samenvatting op de onderzijde van de pagina in. Probeer dit in je eigen woorden.

Om jezelf tijdens het studeren te ondervragen kan je het rechtergedeelte afdekken. Vergeet niet nadien jezelf te controleren!

Hieronder vind je nog enkele studietips.

1. Verken de leerstof: lees de leerstof een keer door.

2. Analyseer de leerstof: zorg dat je alles begrijpt. Stel indien nodig vragen. Tabellen, kaarten en grafieken helpen je bij het begrijpen.

3. Leer de begrippenlijst.

4. Structureer en leg verbanden. De schema’s en samenvattingen in het leerwerkboek kunnen je helpen.

5. Memoriseer: het is belangrijk de leerstof in te studeren.

6. Verwerk de leerstof: leer de leerstof toepassen, maak oefeningen, dek het rechtergedeelte van de schematische samenvatting af. Kan je alles navertellen? Controleer jezelf!

7. Herhaal de leerstof regelmatig.

Succes!

SCHEMA: DRAAGKRACHT VAN HET SYSTEEM AARDE

Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen

Biocapaciteit

Draagkracht

DRUK OP HET SYSTEEM AARDE

Eerlijke Aarde-aandeel

Ecologische voetafdruk: soorten land

GROEIENDE VOETEN

Toename impact mens Earth Overshoot Day GROOT,

Ecologisch deficit vs. ecologisch overschot Verband met HDI

Samenvatting:

SCHEMA:DE MENS OVERSCHRIJDT DE GRENZEN VAN DE PLANEET

Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen

GRENZEN AAN ONZE PLANEET?

DE MENS ALS GEOLOGISCHE KRACHT

socio-economische trends Rockström et al.

Menselijke impact op de werking van het systeem aarde tropisch regenwoud bedreigd? situering oorzaken van ontbossing klimaatverandering

bodemvruchtbaarheid en biodiversiteit

Water, het nieuwe goud? Verdeling direct bruikbaar water in de wereld Oorzaken en gevolgen van waterschaarste in de wereld

• waterstress in Vlaanderen

• wereldsteden bedreigd

• Renaissance Dam

• Aralkumwoestijn

Planetaire grenzen verbonden

Samenvatting:

SCHEMA: OVER DE GRENZEN VAN HET KLIMAAT

Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen HET KLIMAAT VERANDERT versterkt broeikaseffect

oorzaken

antropogene bronnen van broeikasgassen evolutie antropogene bronnen ruimtelijke verschillen in de concentratie van antropogene bronnen gevolgen opwarming verschuiven van klimaten zeespiegelstijging verspreiding dieren, planten, ziektes extreme weerfenomenen

MIGRATIESTROMEN

ruimtelijke spreiding van hoge inkomenslanden naar lage inkomenslanden drijfveren gedwongen - vrijwillig tijdelijk - permanent pushfactoren - pullfactoren economische - politieke - sociale - omgevingsfactoren

Samenvatting:

SCHEMA: LEVEN BINNEN DE GRENZEN VAN EEN DUURZAME WERELD

Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen

Betekenis van duurzaamheid

• Donutmodel van Raworth

DUURZAAM DOOR HET LEVEN

• Duurzame ontwikkelingsdoelen Regionale verschillen duurzaamheid

Samenvatting

Evolutie van het Globale Zuiden

Mogelijkheden van het Globale Zuiden in de transitie naar een duurzame wereld

SCHEMA: SAMEN GRENZEN VERLEGGEN

Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen

landbouw

DE ROL VAN TECHNOLOGIE

energie en grondstoffen verstedelijking

SYNTHESEHOOFDSTUK

Samenvatting

landsgrens taalgrens rivier stadsgewest provinciehoofdstad HOOFDSTAD autosnelweg

N N

Oefenkaart van België

N N

250 500 km

6.3 Oefenkaart van de wereld