inkijkexemplaar Werkmap Aardrijkskunde 4: Dubbel by Diligentia_Uitgeverij

WEARKMAPARDRIJKSKUNDE Doorstroom 4 Kristine Jacobs, Katrien SlegersKristine Jacobs, Katrien Slegers WEARKMAPARDRIJKSKUNDE Dubbel WEARKMAPARDRIJKSKUNDE Dubbel

Concept en lay-out: Diligentia Uitgeverij Verantwoording beeldmateriaal Alle grafiek en schema’s, tabellen, illustraties: Diligentia Uitgeverij Our World in Data (CC BY 4.0), PopulationPyramid (CC BY 3.0 IGO), GAPMINDER.ORG (CC-BY LICENSE) Schema's: Diligentia Uitgeverij Het overzichtsschema is gebaseerd op het schema van Manuel Sintubin, zoals weergegeven in het leerplan aardrijkskunde KOV. Foto’s: Shutterstock en beeldarchief Diligentia Uitgeverij Digitaal boek, video's, animaties en modules: e-ducate.me 1ste druk 2022 © 2022 Diligentia Uitgeverij bvba Wondelgem Wettelijk Depot D/2022/0067/7 ISBN 978 94 64205 08 4 NUR 126 -128 Werkmap Aardrijkskunde 4 - Dubbel Leerwerkboek conform de nieuwe leerplannen 2021 Auteurs: Kristine Jacobs en Katrien Slegers

Verantwoordelijke uitgever: Diligentia Uitgeverij, Industrieweg 122 A5 9032 Wondelgem, België www.diligentia-uitgeverij.be rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever.

Bij de samenstelling van Werkmap Aardrijkskunde 4 - Doorstroom hebben wij beeldmateriaal ontleend waarvan wij de bron niet hebben kunnen achterhalen. Mogelijke rechthebbenden kunnen zich tot de uitgever wenden.

activatiecode e-ducate.me

Alle

8 Biochar is een houtskoolachtige stof die verkregen wordt door organisch materiaal onder zuurstofloze om standigheden te verhitten tot voorbij 350°C. Dit is moeilijk afbreekbaar en verbetert zo de CO₂-opslag in de bodem en vermindert de uitstoot van N2O. Wat is het doel van onderzoek naar biochar en het planten van heel veel bomen in de woestijn? 9 Markeer op bovenstaande figuren de technieken met een gelijkaardige werking met blauw. CO kunstmatige bomen 250 De rol van technologie in een duurzame wereld Zelftest Test om na te gaan in welke mate de basis leerstof gekend is.

236 De rol van technologie in een duurzame wereld 1 Situeer de vernoemde bergketens op de wereldkaart door de eerste twee letters van de naam te noteren.

6 Wat is het doel van onderzoek naar mogelijkheden om aërosolen in de atmosfeer te injecteren en naar geneti sche modificatie om bleke gewassen te kweken?

0 2000 km km

7 Markeer op bovenstaande figuren de technieken met een gelijkaardige werking met groen.

Synthese Een samenvatting van het bestudeerde thema en de plaats daarvan in het overkoepelend schema Zelftest 5 Hieronder staan enkele technologische oplossingen voor klimaatverandering. Hoe worden deze oplossingen in één woord genoemd?

1 Beantwoord de vragen met behulp van de tekst en de foto’s. a De mens vormt in het noordpoolgebied delen van een natuurlandschap om naar een cultuurland schap. Welke landschapselementen herken je? Uitbouwen van een haven, mijnen, bedrijven b Typeer voor Groenland de relatie die bestaat tussen de bodem/ondergrond en het landgebruik industrie.

252 Op weg naar een duurzame wereld Terugblik Hoe verliep leerproces?mijn

246 De rol van technologie in een duurzame wereld 2 Groeiende voeten! Vraag Hoe evolueert de impact van de mens op de aarde?

Temperatuurverandering in België sinds 1901 4.19 Temperatuurverandering in België sinds 1901 1 ID 12  118 Over de grenzen van het klimaat Opgaven Onderzoeken worden uitgevoerd met behulp van vragen, taken, oefeningen ... Deelonderzoek Zelfstandig tot een besluit komen op onderzoeksvraag.een Onderzoeksvraag Hier wordt een vraag gesteld over een te onderzoeken onderwerp. Begrip De omschrijving van een vakterm als hij de eerste keer voorkomt.

Kristine Jacobs, Katrien Slegers Dubbel

Terugblik ondezoeksvaag onderzprobleem

DUURZAAMHEIDNAAR verstedelijkingindustrielandbouwontginningmondialisering MENS PLANEET AARDE BIEDT KANSEN SFEERGEO- ATMO-SFEER HYDRO-SFEER SFEERBIOKLIMAAT natuurlijk broeikase koolstofkringloopect DEMOGRAFIE Our climate is changing - Why aren't we?

WEARKMAPARDRIJKSKUNDE Doorstroom WE 4

2 Gletsjers worden weleens natuurlijke watertorens genoemd. Met welke problemen zal een groot deel van de wereldbevolking geconfronteerd worden als deze niet beschermd worden? tekort aan voedselproductiedrinkwaterkomt in het gedrang stroomproductie wordt verhinderd omdat de waterkrachtcentrales over onvoldoende water beschikken om de stroomproductie te garanderen - verandering van ecosystemen OPDRACHT 19 Schets de nieuwe mogelijkheden voor de mens in het noordpoolgebied als gevolg van de klimaatverandering.

Synthese De duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG’s) ontwikkeld door de Verenigde Naties, stippelen de weg uit om van de aarde een veilige en duurzame planeet te maken voor iedereen. De mens moet samen bouwen aan die sociale en rechtvaardige omgeving, zonder de planetaire grenzen te overschrijden. Technologieën kun nen een belangrijke rol spelen in de transitie naar de duurzame wereld. Aanpassingen en vernieuwingen in de landbouw kunnen de voedselproductie efficiënter maken en bodemdegradatie tegengaan. Op die manier kan er ruimte teruggegeven worden aan de natuur. Nieuwe technologieën kunnen ook helpen bij het vinden van methoden om tot een circulaire economie te komen en de energietransitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen te voltooien. Tot slot kunnen nieuwe technologieën ook ingezet worden om van steden leefbare en klimaatbestendige plaatsen te maken. Ieder van ons moet wel beseffen dat het gebruik van deze technologieën enkel maar het gewenste effect heeft als dit gepaard gaat met een (duurzame) men taliteitswijziging van de mens.

Kaarten Thematische kaarten en referentiekaarten Interesse en Differentiatie Na elk thema staan extra opdrachten die als uitbreiding of verdieping van de leer stof bedoeld zijn. Kruis het vakje aan als de opdracht effectief wordt uitgevoerd.

methulpvanboekofklasgenootmethulpvanleerkracht

3 Welke zijn de gevolgen van de opwarming tegen 2080 als de samenleving ten volle gebruik blijft maken van fossiele brandstoffen (het scenario met de hoogste broeikasgasuitstoot)? Het kan dan 4,8 °C warmer worden dan het gemiddelde van 1850-1900 (er zit onzekerheid op deze schatting: de temperatuur kan zelfs oplopen tot meer dan 5 °C meer dan het gemiddelde van 1850-1900), met als gevolg dat planten diersoorten uitsterven, landbouwproductie vermindert, 12x meer mensen worden blootgesteld aan zware overstromingen, meer dan 38% van de bevolking minder hernieuwbaar grondwaterreserves heeft … Deelonderzoek 1: Palmbomen op de Noordpool? ‘De zeven laatste jaren waren wereldwijd de zeven warmste ooit gemeten’. Zo stond te lezen in de media bij het begin van 2022. Sinds 1980 is elk decennium warmer dan het voorgaande. Volgens de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) zal die trend zich verderzetten.

25201510501961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA? aanduiden.1-2 Aantonen dat de landbouw kan helpen bij het verduurzamen van de wereld 1-2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame landbouwbeoordelen. 2 Aantonen dat de energietransitie bijdraagt aan het verduurzamen van de wereld 2 Aantonen dat een circulaire economie bijdraagt aan het verduurzamen van deDe rol van de technologie in de transitie naar duurzaam energie- en grondsto enverbruik beoordelen. wereld 22 Aantonen dat steden een belangrijke rol spelen in het verduurzamen van de wereld 2 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame stedenbeoordelen. 2 Aantonen dat technologieën de stralingsbalans kunnen beïnvloeden.2 Zelf duurzame voorstellenformuleren.2 Een onderbouwde mening geven of een technologie al dan niet duurzaam isDit deel bondig samenvatten.Dit deel schematisch voorstellen.

-1000Hoogte/diepte 0 2000 km 5000 km

Het is een verticale relatie die versterkend is omdat de grondstoffen het mogelijk maken om de industrie uit te bouwen.

2.73 wereld reliëfkaart Hi An RM Al 78 menselijke activiteit en klimaatverandering 1 Welke maatregelen moeten we wereldwijd nemen om onder 1,5 °C opwarming, de ondergrens van het klimaatakkoord van Parijs, te blijven? We moeten de netto-uitstoot van CO₂ stoppen tegen 2050 om onder de ondergrens te blijven. 2 Wanneer denkt men dat de gemiddelde stijging van van 1,5 °C t.o.v. het gemiddelde van 1850-1900 bereikt zal zijn? Dat is afhankelijk van de broeikasgasuitstoot: geschat wordt tussen 2027 (bij een erg hoge broeikasgasuitstoot) en 2033 (wanneer we de broeikasgasuitstoot drastisch terugdringen).

Hoe werk je met 3

Online materiaal Opdrachten worden vaak vergezeld van digitaal materiaal dat je kunt raadplegen via e-ducate.me

UITPUTTINGKLIMAATVERANDERINGMILIEUDEGRADATIELANDBESLAGGRONDSTOFFENMENSIMPACTHEEFTTRANSITIE

In 2018 lanceerde klimaatwetenschapper Ed Hawkins de klimaatstrepen (warming stripes). Met deze gekleurde streepjescode kunnen de temperatuurveranderingen in eender welke regio gevolgd worden, jaar per jaar, gedurende de hele voorbije eeuw. Ed Hawkins ontwierp ook de klimaatspiraal. Klik op de link in e-ducate.me om de klimaatspiraal te bekijken.

3 Earth Overshoot Day is de dag binnen een jaar de natuurlijke bronnen van de de aarde door de mens zijn opgebruikt. Dit begrip wordt hierna verder uitgediept. 1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag. Reeds in de jaren ’70 van vorige eeuw ontstond het besef dat de overconsumptie in de westerse samenleving tegen 2070 grote problemen zou opleveren door de groei van de wereldbevolking en de toenemende industriële productie. De uitputting van de grondstoffen zou al na vijftig jaar voor problemen zorgen. Het besef dat de planeet eindig is en begrensd, deed heel wat stof opwaaien. Dat werd in de jaren daarna steeds vaker bevestigd. 2 Onderstaande grafieken tonen de evolutie van de Ecologische Voetafdruk, biocapaciteit en Earth Overshoot Day. Bestudeer deze bronnen en beantwoord daarna de vragen. miljard gha energieland visgrond akkerland bebouwd land bosland graasland 1 2.18 Ecologische Voetafdruk wereldwijd, ingedeeld volgens soorten land ID 1  33 Draagkracht van het systeem aarde b Hoe pakt Rotterdam de emissie aan? WIST JE DAT De kostprijs van klimaatverandering Besluit Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek als besluit. Tussen 1980 en 2020 zijn er in de EU meer dan 138 000 mensen overleden als gevolg van extreme weersomstandigheden en klimaatverschijnselen. Duitsland, Frankrijk en Italië werden het hardst getroffen. De financiële verliezen als gevolg van extreme weersomstandigheden en klimaatverschijnselen liepen in de 27 lidstaten in de afgelopen 40 jaar op tot meer dan € 487 miljard. De totale kosten waren het hoogst in Duitsland, Italië en Frankrijk. Denemarken, Oostenrijk en Luxem burg hadden het grootste verlies per hoofd van de bevolking. De economische kosten als gevolg van overstroomde rivieren in Europa bedragen gemiddeld meer dan 5 miljard euro per jaar. Bosbranden veroorzaken jaarlijks ongeveer 2 miljard euro aan economische schade. De VN schatten de kosten van klimaatadaptatie op ongeveer 300 miljard dollar per jaar in 2030. Dat geld moet vooral door rijkere landen op tafel moet worden gelegd om de problemen op te lossen. Schattingen geven aan dat – als er niets aan gedaan wordt – klimaatverandering de wereldeconomie de komende 50 jaar 178 biljoen (1012) dollar zou kunnen kosten. klimaatmitigatie maatregelen om de verdere klimaatverandering door uitstoot van broeikasgassen te verminderen

Algemene inhoud 1 De wereld om je heen 1 Basisbegrippen 7 2 Wereldreferentiekaart 12 3 Excursie 15 4 Overzichtsschema 22 2 Draagkracht van het systeem aarde 1 Druk op het systeem aarde 25 2 Groeiende voeten! 33 3 Groot, groter, grootst? 36 ID Interesse en Differentiatie 39 3 Grenzen voor mens en planeet 1 Grenzen aan onze planeet 49 2 Duurzaam door het leven 52 ID Interesse en Differentiatie 65 4 Over de grenzen van het klimaat 1 Het klimaat verandert 85 2 Stop klimaatverandering! 130 ID Interesse en Differentiatie 142 5 De mens als geologische kracht 1 Het Antropoceen: het tijdperk van de mens 165 2 Het tropisch regenwoud: (on)eindige bron van grondstoffen 166 3 Wie redt het tropisch regenwoud? 180 4 Water, het nieuwe goud 192 5 Water om te koesteren 216 ID Interesse en Differentiatie 218 6 Iedereen op weg naar een duurzame wereld 1 Mensen op de vlucht 233 2 Kansen voor het Globale Zuiden 244 ID Interesse en Differentiatie 253 Begrippenlijst 261 Schema's 263 4

De mens maakt gebruik van de planeet aarde en grijpt voortdurend in op de werking van het systeem aarde. Op welke manieren dit gebeurt en met welke gevolgen, is de leerstof voor dit jaar. De basisbegrippen en basisvaardigheden die in voorgaande jaren aan bod kwamen, zijn de fundamenten waarop nu wordt voortgebouwd en die verder worden uitgediept.

Inhoud 1 Basisbegrippen 2 Wereldreferentiekaart 3 Excursie 4 Overzichtsschema Begrippenlijst 261 Schema's 263 6 De wereld om je heen

Basisbegrippen

Weet je dit nog? In de voorgaande jaren maakte je kennis met enkele basisbegrippen. Ze blijven belangrijk. Daarom frissen we ze eerst nog eens op. 1 Los dit kruiswoordraadsel op.

Horizontaal 1 alle levende organismen op aarde 2 het afbreken van gesteenten onder invloed van weer, klimaat of planten en dieren 4 het gemiddelde aantal inwoners in een gebied per km2 6 het lichtweerkaatsend vermogen van een oppervlak 8 een tot evenwicht gekomen leefgemeenschap, be staande uit levende en niet-levende elementen die op elkaar inwerken 10 het loskomen van delen van de aardkorst en transporte ren van het los materiaal 11 het verlaten van het geboorteland om zich in een ander land te vestigen 12 met veel inzet van arbeid en/of kapitaal 13 de gemiddelde toestand van de atmosfeer voor een lange duur en een groot gebied 14 beschrijft de processen waarbij water door het systeem aarde circuleert 17 de omschakeling, de herstructurering en het hergebruik van voornamelijk bestaande, afgeschreven gebouwen en terreinen, die daarvoor eventueel grondig moeten aangepast worden.

18 een deel van het aardoppervlak met een eigen uitzicht Verticaal 1 de toe- of afname van de bevolking als gevolg van geboorten, overlijdens en migraties 3 de wereldwijde economische, politieke en culturele integratie, als gevolg van de wereldwijde productie en handel 4 het achteruitgaan van de kwaliteit van de bodem door erosie of uitspoeling 5 het gedeelte van de aarde dat bestaat uit gesteenten en mineralen 7 de bovenste laag van de grond waarin plantenwortels kunnen groeien 9 het verhuizen van mensen van de ene plek naar een andere 13 systeem dat meer koolstofhoudende verbindingen afgeeft dan ze opnemen gedurende een lange tijd 15 door deze losse ondergrond sijpelt water moeilijk in 16 een getal dat de levensverwachting, de scholings graad en de levenstandaard in een land weergeeft (afkorting) om je

21 3 4 6 8 9 11 5 14 15 18 17 16 13 12 10 7 7De wereld

heen

je heen

b Plaats volgende begrippen in het schema van het systeem aarde: neerslag - drinken - fotosynthese - transpiratie - bron van rivieren - vulkaanuitbarsting - langdurige koolstofopslag - ademhaling - verdamping - verwering - leefomgeving - kortgolvige straling - verwe ring en erosie om

8 De wereld

a Benoem de sferen in de vier cirkels.

Het systeem aarde bestaat uit vier sferen die in wisselwerking staan met elkaar.

3 Determineer deze klimatogrammen, de groeimaanden en de overeenkomstige plantengroei. 4 Zoek volgende informatie op met je atlas. De afstand in vogelvlucht tussen Dhaka en Kolkata (werk tot op 10 km nauwkeurig) Het klimaat in Mumbai Het vegetatietype (globale biomen) in DeNairobijaarneerslag in Jakarta De temperatuur in juli in Moskou De levensverwachting in Canada Het sterftecijfer in Mali De officiële landstaal in Nigeria Aandeel van de beroepsbevolking werk zaam in de tertiaire sector in Nieuw-Zee DelandHuman Development Index in Bolivia Toegang tot drinkbaar water in Myanmar 64 58 76 87 85 100 89 99 103 90 100 88 1039 -3,9 -3,4 1,6 7,7 13,7 19,2 21,7 20,9 17,1 11,0 5,4 -0,5 9,2 J F M A M J J A S O N D GNT 100120140806040200-30-20-101020300 mm°C Tj N 160jErie 42°7’N 80°5’W199mVS (Pennsylvania) 330 71 58 54 18 10 3 4 5 6 20 30 51 28,0 26,6 24,0 19,0 14,8 11,4 10,9 13,8 17,5 21,3 25,0 27,3 20,0 J F M A M J J A S O N D GNT 100120140806040200-30-20-101020300 mm°C Tj N 160jLa Rioja 29°25’S 66°51’W506mArgentinië 9De wereld om je heen

5 Wereldgradennet a Zoek deze steden in de atlas. Noteer hun coördinaten. MelbourneQuitoMiamiMurcia b Plaats deze coördinaten op de wereldkaart met hun nummering. Zoek daarna de naam van de stad. - Duid de nulmeridiaan aan in groen. - Duid de evenaar aan in rood. 1 41°N 74°W 2 13°N 2°E 3 29°N 77°E 0 2000 km 5000 km 0 0° 30°30° 60°60° 90°90° 120°120° 150°150°180° 180° 3030°° 6060°° 9090° 0 2000 km 5000 km 0° 3030°° 9090°° 6 Werken met ArcGIS Online. a Maak een kaart met volgende lagen: • 'satellietbeelden' als basiskaart • Aral_Sea (van de jaren 1974, 1989, 1999, 2004, 2009, 2015) • Rivers world Natural Earth • AralSeaWatershedDams • IrrigatedLandsInAralWatershed • AralSeaSources 10 De wereld om je heen

• World Cities • GlobalMethane EmissionsPerCapita2016 • Global Power Plants • Map wild Fires • Rice Yield • Global Sea Level Rise 1Metre • Change Precipitation 2050 • Change Temp2050 • Climate Models: 2040-2059 Analyses Low Emissions (RCP 2.6) - Precipitation • Climate Models: 2040-2059 Analyses Low Emissions (RCP 2.6) - Temperature • Climate Models: 2040-2059 Analyses Moderate Emissions (RCP 4.5) - Precipitation • Climate Models: 2040-2059 Analyses Moderate Emissions (RCP 4.5) - Temperature • Climate Models: 2040-2059 Analyses High Emissions (RCP 6.0) - Precipitation • Climate Models: 2040-2059 Analyses High Emissions (RCP 6.0) - Temperature b Schik de lagen: bovenaan de puntenlagen, daaronder de lijnenlagen en dan de vlakkenlagen. c Markeer volgende plaatsen met een bladwijzer. • mijn woonplaats • mijn schoolgemeente • Brussel • Miami • São Paulo • Bangalore • Moskou • Mexico-Stad • Aralmeer (zorg ervoor dat het Aralmeer en de stad Almaty in het kaartvenster zichtbaar zijn) • Brugge • Kaapstad • La Paz (Bolivia) • Saskatoo (Canada) • Abadan (Iran) d Bewaar je kaart onder de naam Klimaatverandering_Aralmeer voor verder gebruik tijdens het schooljaar. Geregeld is er een opdracht die zelfstandig moet onderzocht en uitgevoerd worden. Gebruik daarvoor de (stappen)techniek van de OVUR-methode.

• Begin aan de concrete uitwerking in stappen en hou de tijd in de gaten.

1 Oriënteren: Wat moet ik doen?

• Is het gelukt om tot een resultaat te komen?

• Is het resultaat bevredigend of niet? Waarom? Wat kan er volgende keer beter?

4 Reflecteren: Ik kijk het na.

• In welke vorm moet het eindresultaat afgeleverd worden?

2 Voorbereiden: Hoe ga ik dit aanpakken?

• Verzamel gegevens en hulpmiddelen die bruikbaar zijn.

• Wat is het doel van de opdracht?

11De wereld om je heen

TECHNIEK OVUR-methode

• Zoek alternatieve oplossingen als een werkwijze vastloopt.

• Maak een werkplanning en bepaal de nodige tijd.

• Was de hypothese juist?

3 Uitvoeren: Ik werk het uit.

• Waarover gaat het?

• Formuleer een onderzoeksvraag en een hypothese.

• Kan deze werkwijze nog gebruikt worden? Bedenk wat je moet bijsturen.

2 Wereldreferentiekaart Wanneer in de loop van het schooljaar een nieuwe regio wordt verkend, kan de wereldreferentiekaart aangevuld worden. Het is een manier om geleidelijk een mentale kaart op te bouwen die levenslang bijblijft en waaraan nieuwe gebeurtenissen kunnen worden gekoppeld. Lokaliseer de volgende landen, agglomeraties, reliëfeenheden en rivieren op de wereldreferentiekaart. Je leerkracht kan de lijsten laten aanvullen. NR RIVIER NR RIVIER 1 Nijl 5 Huang He 2 Amazone 6 Niger 3 Mississippi-Missouri 7 Oeralrivier 4 Chang Jiang 8 LETTER RELIËF LETTER RELIËF A Himalaya J Amazonebekken B Hoogland van Tibet K Atlas C Andes L Oeralgebergte D Rocky Mountains M Pyreneeën E Hoogland van Iran N F Alpen O G Oost-Afrikaans Hoogland P H Appalachen Q I Hoogland van Brazilië R 0 2000 km 5000 km0 2000 km 5000 km-4000-2000-100020005002000-200 Hoogte/diepte in m 12 De wereld om je heen

NR STEDELIJKE AGGLOMERATIE NR STEDELIJKE AGGLOMERATIE 1 Brussel 11 São Paulo 2 Parijs 12 Rio de Janeiro 3 Londen 13 La Paz (Bolivia) 4 Moskou 14 Sydney 5 Tokio 15 Niamey 6 Mexico-Stad 16 Beijing 7 Kaapstad 17 Jakarta 8 Shanghai 18 Dhaka 9 New York 19 10 Los Angeles 20 LETTER LAND LETTER LAND A België K Bolivia B Frankrijk L Brazilië C Duitsland M Canada D Verenigd Koninkrijk N Rusland E Verenigde Staten O Australië F China P Indonesië G Japan Q Bangladesh H India R Kazachstan I Zuid-Afrika S Soedan J Niger T 0 2000 km1000 13De wereld om je heen

0 2000 km1000 NR. DATUM TITEL Bron:Samenvatting: NR. DATUM TITEL Bron:Samenvatting: 14 De wereld om je heen

- Voeg het artikel toe of noteer de bron.

Link de actualiteit aan de leerstof.

- Lokaliseer de besproken plaats op de wereldre ferentiekaart door het volgnummer op de kaart plaatsen.

- Vat het artikel samen in enkele zinnen.

- Noteer de titel en verschijningsdatum.

Aardrijkskunde is niet weg te denken uit de actualiteit. Het volgen van nieuwsberichten helpt om de leerstof gemakkelijker te kunnen plaatsen en verwerken. Noteer hieronder de artikels uit de actualiteit die verband houden met de leerstof. Je vindt een sjabloon van de tabel hieronder op e-ducate.me

- Onderlijn de kernwoorden in het artikel.

1: 1 Onderzoek de omgeving van dit excursiepunt. a Wat was de vroegere functie van deze locatie? Zoek op het internet. Je kunt o.a. gebruik maken van geopunt.be. Gebruik de reis-door-de-tijd-functie. b Je beantwoordt de vorige vraag waarschijnlijk op basis van kaartmateriaal. Hoe kan je de vroegere functie van een gebied afleiden van een kaart? Waaraan merk je dat? c Wat is de huidige functie van deze locatie? Zoek informatie op het internet. d Zoek of en waarom deze site de laatste jaren in het nieuws is gekomen. Vul in de tabel de bronnen, datum en onderwerpen aan. Voeg de krantenartikels toe.

Het landschap verandert voortdurend, ook in onze eigen leefomgeving. De huidige omgeving van de school wordt onderzocht tijdens een excursie en we proberen te weten te komen hoe die door de jaren heen is Zorgveranderd.vooreen goede rolverdeling in de klas, zodat iedereen een taak heeft. Voorbeeld van een taakverdeling: organisator (route, opdrachten ...), verslaggever (vragen en antwoorden bijhouden), materiaalmeester (kaarten, meetinstrumenten), tijdbewaker.

3 Excursie: het landschap in de schoolomgeving

3.1 Ter voorbereiding van de excursie Noteer hier welke excursiepunten je zal bezoeken. excursiepunt 1: excursiepunt 2: excursiepunt 3: excursiepunt 4: Excursiepunt

BRON DATUM ONDERWERP e Zoek foto’s van de vroegere invulling van deze site. f Waarop wijzen je bevindingen? 15De wereld om je heen

8 Print een kaart van de gemeente. Situeer de omgeving van de excursie op de kaart.

TOESTAND NU 2050 2075 2100 droogteduur (meteorologisch) aantal droge dagen per jaar relatief bodemvocht (%) Besluit 4 Op welke manieren kan het gemeentebestuur zorgen voor meer water in de bodem en minder overlast bij overvloedige regenbuien? 5 Op welke manier kan het gemeentebestuur zorgen voor minder overlast door hitte?

2 Op welke manieren krijgt de gemeente ( ) te kampen met klimaatverandering? Zoek het antwoord via de link in e-ducate.me Bestudeer in het tabblad klimaat de evolutie van de temperatuur en de neerslag in deze gemeente. Vul aan met de passende cijfers.

TOESTAND NU 2050 2075 2100 gemiddelde jaartemperatuur gemiddelde zomertemperatuur gemiddelde wintertemperatuur totale jaarneerslag (mm/j) totale zomerneerslag (mm/j) totale winterneerslag (mm/j)

10 Stel onderzoeksvragen op op basis van de voorgaande informatie. De wereld om je heen

Besluit 3 Bestudeer in het tabblad droogte de evolutie van de droogte voor de schoolgemeente. Vul aan met de passende cijfers.

6 Waaraan moet een leefomgeving voor jou voldoen om aangenaam en leefbaar te zijn?

7 Wat zijn duurzame bronnen van energie?

9 Print een detailkaart waarop de school en de excursiepunten staan. Stippel een veilige wandel-/fietsroute uit.

2 Hoeveel daken met zonnepanelen tel je?

11 Stel enkele korte vragen op die kunnen gesteld worden aan voorbijgangers en die dienstig zijn om de onder zoeksvragen te beantwoorden.

1 Hoeveel windmolens tel je?

3 Welke methodes tref je aan om regenwater te bufferen?

17De wereld om je heen

3.2 De dag van de excursie Zoek onderweg naar het excursiepunt een antwoord op de vragen. Maak zo mogelijk foto's. Respecteer de privacy van de bewoners.

4 Wat doet de gemeente om … - gemotoriseerd verkeer uit het centrum te weren? - het centrum aantrekkelijk te maken voor trage weggebruikers?

Excursiepunt

1: 1 Welke veranderingen zijn er op deze plaats gebeurd? Duid ze aan op de luchtfoto’s.

Markeer de plaatsen waar je nog restanten aantreft van de vroegere functie met groen.

5 Let onderweg ook op het aantal oudere mensen tegenover het aandeel jonge mensen in het landschap (je klas uiteraard niet meegerekend). Er zijn meer oudere/jongere mensen in het straatbeeld.

Weggebruikers

Waar in de gemeente situeren we ons? centrum / rand / platteland

2 Bekijk de omgeving en vul de kenmerken van de omgeving aan. Welke landschapsvormende lagen tref je Aandeelaan? bebouwde tegenover open (niet-bebouwde) ruimte. hoog / laag

4 Zijn er nog aanwijzingen van de vroegere functies op deze locatie?

Excursiepunt 2: 1 Vergelijk de functie van de gebouwen in deze straat. Zijn er veranderingen in functie of aanbod opgetreden? Op welk huisnummer is dit te merken? OUDE ACTIVITEIT NIEUWE ACTIVITEIT

Functies van de omgeving trage weggebruikers: veel / weinig personenwagens: veel / weinig openbaar vervoer: veel / weinig vrachtverkeer: veel / weinig Geluidshinder veel / weinig geluidshinder

Type omgeving stedelijk/landelijk

Hoe ervaar je deze plaats? Ik vind het ...

18 De wereld

HUISNUMMER

onaangenaam heel aangenaam om je heen

3 Op welke manier houdt men bij de reconversie van deze site rekening met de leefbaarheid?

b Wat is volgens u de oorzaak van klimaatverandering?

2 Onderzoek de verkeersdrukte. Tel gedurende 10 minuten het aantal … (bv.auto’sfietsenbrommersbussenvrachtwagenstreinen,trams, …)

c Wat doet u zelf om klimaatverandering te helpen tegengaan?

• Gebruikt u vaak de fiets? Waarom wel/niet?

g Hoeveel wagens heeft u thuis? h Met hoeveel personen woont u samen?

d Wat kan er volgens u aan deze winkelstraat veranderen om ze aangenamer/leefbaarder te maken? e Gebruikt u het openbaar vervoer vaak? f Bent u tevreden over het aanbod openbaar vervoer in de gemeente?

• Zou u vaker gebruik maken van het openbaar vervoer?

3 Spreek beleefd enkele afzonderlijke mensen op straat aan en stel een vraag over klimaatverandering, de leef baarheid in de gemeente, het openbaar vervoer ...

• Wat kan er beter?

Vul onderstaand vragenlijstje aan met je vooraf bedachte vragen.

i Woont u in een vrijstaande woning, rijwoning of appartement?

kjl persoon 1 VRAAG ANTWOORD bacdefghijkl 19De wereld om je heen

a Weet u met hoeveel graden de aarde al is opgewarmd sinds 1950?

persoon 2 VRAAG ANTWOORD bacdefghijkl persoon 3 VRAAG ANTWOORD bacdefghijkl persoon 4 VRAAG ANTWOORD bacdefghijkl 20 De wereld om je heen

1 Breng de tellingen van windmolens, daken met zonnepanelen, vergrijzing en verkeerstellingen samen.

• Metingen tussen het dichtbebouwde deel: • Metingen in de natuur: 1 Wat stel je vast?

3.3 Naverwerking

bacdefghijkl

6 Maak een samenvattende fotocollage met onderweg gemaakte foto's. De poster moet het antwoord bevatten op de onderzoeksvragen. om je

2 Bundel de bevindingen en formuleer een besluit met betrekking tot de maatregelen om water te beheersen, ver keersarm maken van het centrum, vergroting van leefbaarheid, beter openbaar vervoer ... Formuleer een besluit.

5 Voeg de resultaten van de interviews samen. Maak een kort besluit per vraag.

heen

persoon 5 VRAAG ANTWOORD

2 Waaraan ligt het temperatuurverschil?

3 Vergelijk de temperatuurmetingen. Formuleer een besluit.

4 Bundel de functies in de winkelstraat.

21De wereld

Excursiepunt 3: Voer een temperatuurmeting uit tussen het dichtbebouwde deel van de gemeente en een stukje natuur in de gemeente. Meet verschillende keren de temperatuur, zodat je een gemiddelde kan berekenen.

Excursiepunt 4: Welke verbeteringen zijn hier mogelijk om de leefbaarheid en klimaatbestendigheid te vergroten?

telkens herhaald.

van

4 Overzichtsschema

behandelt.

aarde je je bevindt. TRANSITIE DUURZAAMHEIDNAAR UITPUTTINGKLIMAATVERANDERINGMILIEUDEGRADATIELANDBESLAGGRONDSTOFFENMENSIMPACTHEEFTverstedelijkingindustrielandbouwontginningmondialisering MENS PLANEET AARDE BIEDT KANSEN PLANETAIRE GRENZEN SFEERGEO- ATMO-SFEER HYDRO-SFEER SFEERBIOKLIMAAT natuurlijk broeikase ect koolstofkringloop DEMOGRAFIE 22 De wereld om je heen

Dit schema bevat in een notendop de leerstof die tijdens tweede graad Op het einde elk thema wordt dit schema Zo kan je goed volgen waar het verhaal het systeem

van

Het systeem aarde bestaat uit vier sferen die in wisselwerking staan met elkaar: de atmosfeer, de hydrosfeer, de biosfeer en de geosfeer.

De mens maakt gretig gebruik van dit systeem en alles wat het oplevert, maar hij zet de werking ervan ook onder druk door zijn activiteiten. In dit thema wordt onderzocht hoe de mens de aarde onder druk zet, hoe we dit kunnen meten en of de druk overal even groot is.

Draagkracht van het systeem aarde

Inhoud 1 Druk op het systeem aarde Vraag 1 Welke signalen van verandering geeft het systeem aarde? 25 Vraag 2 Hoe wordt de impact van de mens op het systeem aarde berekend? 28 Vraag 3 Wat is het verband tussen biocapaciteit, de draagkracht van de aarde en het Eerlijk Aarde-aandeel? 30 2 Groeiende voeten! Vraag 4 Hoe evolueert de impact van de mens op de aarde? 33 3 Groot, groter, grootst? Vraag 5 Is de druk op aarde overal even groot? 36 ID Interesse en Differentiatie ID 1 Hoeveel aardes hebben we nodig voor verschillende levensstijlen? 39 ID 2 Demografische en economische indicatoren 39 Synthese 42 Zelftest 43 Terugblik 45 Begrippenlijst 261 Schema's 263 24 Draagkracht van het systeem aarde

Vraag Welke signalen van verandering geeft het systeem aarde?

22.02.22 Klimaatverandering heeft al onomkeerbare effecten.

18.01.22 - Volgens cijfers van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) is 14 procent van de Vlaamse woningen niet aangeslo ten op de riolering. Dat is veertien keer minder aansluitingen op een riolering dan in Nederland. Wat die woningen in de natuur lozen, veroorzaakt de slechte waterkwa liteit in onze beken en rivieren. Stikstof en fosfor zijn de boosdoe ners. 14.01.22 - We zijn sinds het jaar 1500 al een duizelingwekkende 150 000 tot 260 000 soorten verlo ren. En als we niet oppassen, blijft het daar niet bij.

Bestudeer hoe de mens veranderingen aanbrengt in het landschap door gebruik te maken van het systeem Noteeraarde bij elke foto in één woord de oorzaak van de ingrijpende verandering in het landschap.

25Draagkracht

28.05.21 - Vlaamse en Nederland se natuurbeschermers trokken de afgelopen jaren aan de alarmbel: grootschalige Nederlandse vee teeltbedrijven zouden de steeds strengere stikstofregels ontvluch ten en hun bedrijven naar België verhuizen. Nieuwe milieuregels in Nederland lossen daarmee het stikstofprobleem niet op, maar verplaatsen ze alleen.

10.01.22 - Schepen kunnen be dreigde walvissoorten doen uitsterven. 2.1 Normandië ( Frankrijk, maart 2010) 2.2 Zweden 2.3 Rio de Janeiro (Brazilië) 2.4 Arduinsteengroeve van Troydo (Ouffet, België) van het systeem aarde

1 Druk op het systeem aarde

1 1 Het 'nieuws' op tv en artikels in de dagelijkse kranten bewijzen het: de aarde lijdt onder de activiteiten van de mens. Een greep uit recente berichten.

26 Draagkracht

wordenzalhet22.03.22aanAntonioVN-secretaris-generaalGuterrestrektdanookdealarmbel.-Eengrootdeelvanradioactieveafvalinonslandovereenpaarjaargeborgenineennieuweinstallatiein Dessel, in de Antwerpse Kempen. Als de installatie voltooid is, zal ze als een grafheuvel opgaan in het landschap. 9.08.21 - 'In 26 amfibiepoelen in de Zwalmstreek werden hoge maxi mumconcentraties teruggevonden van het herbicide terbuthylazine en het zwaar metaal zink. Beide werden of worden gebruikt in de landbouw. Zink kan ook afkomstig zijn van lekkage van metaalindus trie-sites en geasfalteerde wegen of van metalen daken. Er werden hoge maximumconcentraties te ruggevonden van een aantal pes ticides (bifentrine, devoorsites.PFAS-vervuiling10.06.22kwik)',zwarehexachloorbenzeen)cypermethrine,enanderemetalen(cadmium,koper,aldusNatuurpunt.-OVAMonderzoektopbrandweerPFASiseenverzamelnaamruim6000verschillende,doormensgemaakte,chemische stoffen. Ze zijn biologisch nau welijks afbreekbaar en worden daarom ook wel 'forever chemi cals' genoemd, eeuwige chemica liën. Ze verspreiden zich makkelijk in water, grond en lucht. Iedereen krijgt ze binnen. PFAS hopen zich op in het menselijk lichaam, dieren en 14.10.21planten.-1 op de 5 vogelsoor ten in Europa is met uitsterven 28.10.21bedreigd.- Hoewel het gat in de ozonlaag boven Antarctica in 2021 groter was dan gemiddeld, volgt het de ingezette trend van kleiner worden. De huidige vermindering van de ozonconcentratie is minder ernstig dan het gat in de ozonlaag, opgetekend tijdens de periode 1990-2010. Het herstel van de ozonlaag zit dus op schema. 24.11.20 - De stijging van de hoeveelheid nitraat wordt veroor zaakt door twee ontwikkelingen. Het stikstofgebruik neemt toe, vooral doordat melkkoeien per dier meer stikstof via mest uit scheiden. Gewassen groeiden ook minder goed in de zomers van 2018 en 2019, met als gevolg dat zij minder stikstof en fosfor uit de bodem opnamen. Verder is minder nitraat in de bodem afgebroken en meer weggespoeld naar het gronden oppervlaktewater. 9.06.22 - Zelfs de sneeuw op An tarctica blijkt vervuild te zijn met onze microplastics. van het systeem aarde

overlijden volgens de WHO zeven miljoen mensen aan de gevolgen daarvan. Dat maakt luchtvervuiling net zo'n groot gezondheidsgevaar als roken en ongezond eten. 22.04.21 - Wereldwijd lozen men sen tonnen stikstof en fosfor in de oceanen, wat ernstige gevolgen kan hebben voor de onderwater wereld.

15.01.22 - Soorten sterven hon derd keer sneller uit dan zonder menselijke invloed het geval zou zijn en directe exploitatie is één van de belangrijkste oorzaken. Zonder snelle en omvangrijke actie kunnen bijvoorbeeld Afrikaanse olifanten binnen één generatie uitsterven door stropen.

- Water is de bloedsom loop van de biosfeer, maar we zijn de watercyclus ernstig aan het veranderen. Dit heeft gevolgen voor het functioneren van de hele planeet aarde. Dit blijkt uit onderzoek van een internationaal 14.05.22onderzoeksteam.-Vlaamse tuinen verlie zen in ijltempo hun bodemvocht. 27.01.20 - De oceanen slorpen bij na een derde van alle menselijke CO2-uitstoot uit de atmosfeer op. In die zin temperen ze de klimaat verandering. Maar die opgeno men CO2 maakt het water steeds zuurder. Te zuur water vormt een bedreiging voor het zeeleven. Koralen en schelp- en schaaldie ren hebben eronder te lijden. Het zuur vreet de kalk aan waarmee ze hun structuur of uitwendig skelet 22.09.21opbouwen.-

10.12.21 - ‘Vlaanderen verstede lijkt rustig voort.’ Zowat nergens in Europa neemt de mens zoveel ruimte in als in Vlaanderen. De snelheid waarmee dat gebeurt, vertraagt voorzichtig. Maar een betonstop is nog heel ver af.

8.05.21 - De oppervlakte Ama zonewoud die ontbost werd, is 42,5% groter dan in dezelfde maand vorig jaar, meldt het Nationaal Instituut voor Ruimteon derzoek (INPE). In de eerste vier maanden van het jaar werd al 1156,7 vierkante kilometer ontbost voor de industrie en de 23.12.21landbouw.-Global population growth and increasing standards of living inevitably cause the expansion and intensification of global agricultural land use to fulfil growing demands for food, biofuel and other commodities. 26.12.21 'Klimaatverandering drijft rendieren van Lapland steeds verder naar het zuiden om voedsel te vinden.' 10.01.22 - Laatste zeven jaar wa ren zeven warmste ooit gemeten op onze planeet, ongerustheid over 8.10.21-methaan.Water wordt wereld wijd steeds schaarser. Dat is een gevaarlijke trend die zich de komende jaren zal voortzetten en waar we ons dringend op moeten voorbereiden, waarschuwt het VN-agentschap WMO in een nieuw 26.04.22rapport.

De Wereldgezondheids organisatie (WHO) scherpt de richtlijnen voor luchtkwaliteit voor het eerst sinds 2005 aan. De maatregel moet het aantal doden door luchtvervuiling tegengaan. De WHO noemt luchtvervuiling een van de grootste milieubedrei gingen voor de menselijke gezond Jaarlijksheid.

behoud

3 Welke sferen van het systeem aarde worden door de mens beïnvloed? Breng de domeinen uit de barometer van het systeem aarde onder bij de verschillende sferen.

De barometer van de aarde kleurt reeds voor verschillende domeinen . Elke van het systeem aarde wordt door de mens beïnvloed. Dat wil zeggen dat de menselijke impact op de aarde erg is. van de biosfeer klimaatverandering nieuwe entiteitenaantasting van de oceaanverzuringluchtvervuilingozonlaag stromen

2 Met al zijn activiteiten beïnvloedt de mens op meerdere manieren het systeem aarde. Maak op basis van de krantenknipsels een barometer van de planeet. Kleur een vakje in de barometer voor elk krantenknipsel van het systeem aarde bij het domein dat in het knipsel voorkomt. Begin van binnenuit. Kleur het binnenste vakje groen. Kleur het tweede vakje oranje en de buitenste twee vakjes rood.

landbeslagconsumptiezoetwaterBarometer van het systeem aarde Draagkracht van het systeem aarde

biogeochemische

• Biosfeer: • Atmosfeer: • Geosfeer: • Hydrosfeer: Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

2.5

De Ecologische Voetafdruk wordt berekend op basis van zes soorten land: akkerland (voeding, vezels, energiegewassen), graasland (vlees, zuivel, leder, wol), visgrond (visvangst), bosland (brandhout, papier, karton), energieland (land nodig om de CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen te absorberen) en bebouwd land (wegen, fabrieken, steden). Het gebruik van deze soorten land wordt landbeslag genoemd.

28 Draagkracht

De gemiddelde Ecologische Voetafdruk (EVA) van de wereldburger bedroeg in 2017 2,8 gha.

De oppervlakte land en water die voor gebruik door de mens in aanmerking komt, wordt bioproductief genoemd, m.a.w. geschikt om te gebruiken en biomassa voort te Debrengen.bioproductieve

2.6 Soorten land van de Ecologische Voetafdruk

De Ecologische Voetafdruk (EVA) is een maat voor de oppervlakte aarde die gebruikt wordt door de mens om een bepaalde levensstijl aan te houden, om te eten, om producten te kunnen maken, om te wonen ...

Vraag Hoe wordt de impact van de mens op het systeem aarde berekend?

2 Klik op de link in e-ducate.me om op te frissen hoe het landgebruik in de wereld evolueerde sinds 10 000 v.Chr.

Ecologische Voetafdruk (EVA) de oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, uitgedrukt in globale hectares. bioproductief land en water dat deel van het aardoppervlak dat de voor de mens nodige natuurlijke hulpbronnen voortbrengt landbeslag inname van land door menselijke activiteiten van het systeem aarde

De Ecologische Voetafdruk wordt uitgedrukt in globale hectares (gha). Dat is de oppervlakte land en water die voor gebruik door de mens in aanmerking komt. Een globale hectare wordt berekend aan de hand van een gemiddelde productiviteit omdat niet elk stukje land of water even vruchtbaar of rijk aan grondstoffen is. graasland akkerland visgrond bebouwdland bosland energieland

delen van de aarde die niet gebruikt worden, zijn in staat om het afval dat mensen produceren en hun CO2-uitstoot te absorberen. Om de aarde niet overdreven te belasten, is het aangewezen dat een deel van de bioproductieve gronden buiten gebruik blijft, als het ware op een spaarrekening geplaatst, zodat ecosystemen niet uit evenwicht raken en de biodiversiteit in stand wordt gehouden.

1 Brainstorm over de impact van volgende activiteiten:

1800 1850 1900 1950 2000 2021 1 miljard 2 miljard 3 miljard 4 miljard 5 miljard AfrikaAzië 2.8 Een hamburger 2.7 Bevolkingsgroei Azië en Afrika 2.9 Goudmijn, Kazgebergte (Cannakkale, Turkije) 29Draagkracht van het systeem aarde

• Je organiseert een 'avondje gamen onder vrienden'. Je maakt een korte citytrip naar Barcelona (je spaart tijd uit, dus je neemt het vliegtuig).

3 De mens beïnvloedt door zijn activiteiten de verschillende soorten land van de Ecologische Voetafdruk. iedere afbeelding en noem de soorten land die door de activiteit of het product beïnvloed worden.

Onderzoek

• Je gaat een nachtje wildkamperen in het bos. 2 Bereken je eigen EVA. Klik op de link in e-ducate.me voor de nodige hulpmiddelen.

•

ontspanningreligieonderwijseigenheidproducerend ecosysteemregulerenddiensten inspiratie regionaal globaal GSM 2.11 Athene (Griekenland) 2.12 Ecosysteemdiensten 30 van het systeem aarde

2.10

lokaal

cultureel

Het systeem aarde is één groot dynamisch systeem dat allerlei diensten levert. Deze diensten in de vorm van lucht, water, grondstoffen en vruchtbare bodem, worden ecosysteemdiensten genoemd. De componenten van het systeem hebben ieder een eigen werking, maar staan in wisselwerking met elkaar. Met allerlei terugkoppelingsmechanismen reguleert het systeem aarde deze diensten op eigen kracht. gewassen wilde planten en

grondstogenetischedierenenhoutenvezelsenergiealgemeenklimaat beschermingtegenvloed kwaliteitwater bestuivingongediertebestrijding

Vraag Wat is het verband tussen biocapaciteit, de draagkracht van de aarde en het 2 Eerlijk Aarde-aandeel?

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. De impact van de mens op het systeem aarde wordt uitgedrukt met de Dit is een maat voor de die de mens uitoefent op het . Het is een synthese van ons landgebruik: alles wat we doen en gebruiken verbruikt één of meerdere pijlers van de EVA.

klimaatmicro

Draagkracht

Het vermogen van de aarde om de diensten die ze aanbiedt ook aan te vullen na gebruik door de mens, is niet onbeperkt. De biocapaciteit is de hoeveelheid grondstoffen en voedsel die de aarde binnen één jaar kan produceren en de uitstoot die oceanen en bossen kunnen absorberen. De biocapaciteit wordt uitgedrukt in globale hectare (gha), de oppervlakte land en water die voor gebruik door de mens in aanmerking komt. de aardoppervlakte: 11% 18% bioproductief wereldbevolking: zee enlandoceaan land zee en oceaan

Terwijl de mens de ecosysteemdiensten gebruikt (of verbruikt), is het systeem aarde bezig deze diensten terug aan te vullen, te vernieuwen en te herstellen na vervuiling. Dat gebeurt meestal in de loop van trage en dus langdurende processen. Verbruik en vernieuwing verlopen gelijktijdig. In de natuur geeft het begrip draagkracht aan hoe groot de populatie van een soort kan worden in een bepaalde omgeving. De berekening gebeurt op basis van de noden van een soort en gaat uit van een evenwicht tussen populatie en omgeving. Voor de mens (als soort) is de draagkracht van zijn omgeving moeilijk te berekenen. De habitat van de mens kent een grote variatie aan landschappen en manieren waarop de omgeving wordt gebruikt. Om die reden worden schattingen gemaakt voor toekomstig gebruik van hulpbronnen, de levensstandaard, productiviteit van de biosfeer, de technologische vooruitgang en de 'wensen' in plaats van de 'noden' van de mens.

Het begrip draagkracht van de aarde geeft aan in welke mate de aarde de groeiende bevolking, het bijhorende verbruik en de vervuiling aankan, zonder daardoor evenwichten te verstoren en andere soorten te bedreigen. De biocapaciteit helpt de draagkracht van de aarde te bepalen.

2.13beschikken.Biocapaciteit van de aarde versus de wereld biocapaciteit alle biologische materialen die de aarde kan voortbrengen en al het afval dat de aarde kan verwerken of absorberen in één jaar tijd

Dit is het Eerlijk Aarde-aandeel (EAA). Het wordt uitgedrukt in globale hectare per persoon (gha). Om aan de huidige levensstijl van de wereldburger voort te zetten, zouden we over 1,7 aardes moeten

De mogelijkheden van het systeem aarde om de mens te voorzien van zijn levensnoodzakelijke behoeften (lucht, water, voedsel, woning, grondstoffen ... ) zijn begrensd. Ook het vermogen van de aarde om te herstellen wat de mens consumeert en vervuilt, is begrensd.

Alle mensen op aarde rekenen op de beschikbare diensten van onze planeet. De draagkracht van de aarde wordt daarom sterk beïnvloed door het aantal mensen op aarde of de bevolkingsdichtheid in een gebied. Als we de biocapaciteit van de aarde eerlijk verdelen onder alle mensen, kennen we de oppervlakte die we maximaal tot onze beschikking hebben om in onze levensbehoefte te voorzien.

draagkracht van de aarde het vermogen van de aarde om het voortbestaan van de mens en andere soorten te verzekeren zonder evenwichten te verstoren Eerlijk Aarde-aandeel (EAA) de biocapaciteit van de aarde, eerlijk verdeeld over alle mensen 31Draagkracht van het systeem aarde

• vergroten: • verkleinen: 4 In 2017 bedroeg het Eerlijk Aarde-aandeel 1,7 gha. De ecologische voetafdruk van de gemiddelde wereldburger bedroeg 2,8 gha. Wat betekent dit?

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. De geeft aan hoeveel land bruikbaar is voor de mens, de geeft aan in hoeverre de mens dit land gebruikt zonder evenwichten uit balans te brengen. Het geeft een indicatie hoeveel we mogen gebruiken zonder de te overschrijden. ID 1  2.14 Verticale landbouw

2.17 plastic vervuiling 32 Draagkracht van het systeem aarde

6 Hoeveel aardes zijn er nodig, mocht iedereen jouw levensstijl aannemen? Kleur het resultaat hieronder.

2.16 Druppelirrigatie 2.15 Geulerosie op een maïsveld (VS)

5 Bereken het huidige Eerlijk Aarde-aandeel, uitgaande van dezelfde biocapaciteit als in 2017 (bij benadering 12,2 miljard gha). Het huidige bevolkingscijfer vind je via de link in e-ducate.me

2 De biocapaciteit en de draagkracht van de aarde zijn niet statisch. Welke van deze activiteiten verhogen de biocapaciteit en dus de draagkracht van de aarde en welke verlagen de biocapaciteit?

1 Geef enkele voorbeelden van niet-bioproductief land.

3 Geef nog twee voorbeelden van de manier waarop mensen de draagkracht van de aarde ...

2 Groeiende voeten! Vraag Hoe evolueert de impact van de mens op de aarde?3 Earth Overshoot Day is de dag binnen een jaar waarop de natuurlijke hulpbronnen van de aarde door de mens zijn opgebruikt.

2 Onderstaande grafieken tonen de evolutie van de Ecologische Voetafdruk, biocapaciteit en Earth Overshoot Day. Bestudeer deze bronnen en beantwoord daarna de vragen. miljard

visgrond akkerland bebouwd land bosland graasland 1 2.18 Ecologische Voetafdruk wereldwijd, ingedeeld volgens soorten land Draagkracht van het systeem aarde

20151005251961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

ghaenergieland

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag. Reeds in de jaren 1970 ontstond het besef dat de overconsumptie in de westerse samenleving tegen 2070 grote problemen zou opleveren door de groei van de wereldbevolking en de toenemende industriële productie. De uitputting van de grondstoffen zou al na vijftig jaar voor problemen zorgen. Het besef dat de planeet eindig is en begrensd, deed heel wat stof opwaaien. Dat werd in de jaren daarna steeds vaker bevestigd.

Klik op de link in e-ducate.me voor de recentste versie van deze grafiek en de exacte gegevens van vroegere Earth Overshoot Days. a Welke trend stel je vast in de evolutie van de gemiddelde Ecologische Voetafdruk van de wereldburger? b Wat is het verband tussen Earth Overshoot Day en de draagkracht van de aarde? 20151005251961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 miljard ghaecologische voetafdruk biocapaciteit ecologisch tekort ecologische reserve 2.19 Evolutie biocapaciteit versus EVA (1961-2017) 2.20 Earth Overshoot day (1970-2021) 2 3 34 Draagkracht van het systeem aarde

Televisiezender Canvas introduceerde in 2018 het begrip Grey Day om aan te geven wanneer de hoeveel heid hernieuwbare energie die een land kan produceren in een jaar is opgebruikt. Vanaf die symboli sche dag wordt energie verbruikt die is opgewekt in kerncentrales en uit fossiele brandstoffen. Gerekend vanaf 1 januari viel in ons land Grey Day in 2020 op 5 februari. Draagkracht van het systeem aarde

T = technologie: verwijst naar de processen om grondstoffen te winnen en ze om te zetten in goederen (en bijbehorend afval) Wanneer I groter is dan de draagkracht, is de aarde in 'overshoot'. De milieudruk neemt dus toe naarmate de wereldbevolking toeneemt, de mensen meer consumeren en zij minder efficiënte technologieën gebruiken.

I = PxAxT I = de totale impact van de mens op de omgeving P = de grootte van de wereldbevolking (population) A = welvaart (affluence): verwijst naar de consumptie door elke persoon

INFOTEKST IPAT-formule De IPAT-formule toont aan hoe de wisselwerking tussen de bevolkingsgroei, de consumptie en de gebruikte technologieën, de impact van de mens op de omgeving vermenigvuldigt.

g Sinds wanneer verbruikt de mens meer van de biocapaciteit dan de aarde aankan?

WIST JE DAT Grey Day

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. De impact van de mens op de aarde neemt . Dit houdt in dat de mens steeds meer van de aarde gebruikt. Sinds overschrijdt de mens de van de aarde.

Wanneer valt Earth Overshoot Day dit jaar? Dag: jaar: Zoek het antwoord achter de link in e-ducate.me d Bekijk de evolutie van Earth Overshoot Day doorheen de tijd. Wat stel je vast voor de grondstoffen op aarde? e Verklaar waarom Overshoot Day in 2020 later viel. f Welke twee soorten land zijn vooral verantwoordelijk voor de toename van de Ecologische Voetafdruk?

36 Draagkracht van het systeem aarde

Technologische groei, verstedelijking, demografie ... verlopen niet overal aan hetzelfde tempo. Dat vertaalt zich in verschillen in grootte van de Ecologische Voetafdruk. Ook de verschillen in de biocapaciteit van een land zijn erg uiteenlopend. Sommige landen verbruiken meer van die capaciteit dan het land oplevert, andere minder. Een nationaal ecologisch tekort betekent dat het land biocapaciteit importeert uit een andere regio door handel, de eigen natuurlijke reserves opgebruikt en/ of meer CO2 uitstoot dan de ecosystemen kunnen absorberen. Een ecologisch overschot treedt op wanneer de biocapaciteit van een land groter is dan de Ecologische Voetafdruk van het land. België EVA pp biocap. pp Niger EVA pp biocap. pp EVAZuid-Afrikappbiocap. pp China EVA pp biocap. pp VS EVA pp biocap. pp Brazilië EVA pp biocap. pp EVA pp vs. biocapaciteit pp biocapaciteit voor enkele landen (2017)

3 Groot, groter, grootst? Vraag Is de druk op aarde overal even groot?4 1 Formuleer een hypothese.

■ bebouwd land ■ visgrond ■ energieland ■ bosland ■ akkerland ■ graasland 2.21 EVA per persoon versus

per persoon

WIST JE DAT Andere voetafdrukken Sinds het gebruik van de Ecologische Voetafdruk om de druk op het milieu te meten, worden ook gedeeltelijke voetafdrukken gebruikt. Zo drukt de watervoetafdruk uit hoeveel zoet water gebruikt wordt om alle of bepaalde goederen en diensten te produceren die worden geconsumeerd door een persoon, een regio of een bedrijf. De koolstofvoetafdruk of 'carbon footprint' is een weergave van de hoeveelheid CO2 die een persoon, bedrijf of regio uitstoot door zijn activiteiten. Een kleine 60% van de Ecologische Voetafdruk is koolstof. De voedselvoetafdruk berekent de impact van de voedselproductie op het milieu. Ook voor huisdieren wordt de Ecologische Voetafdruk berekend.

duurzaam kunnen voorzien in de behoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien, in gevaar te brengen ID 2  van het systeem aarde

38 Draagkracht

4 Klik op de link in e-ducate.me en onderzoek de verschillende kaarten.

De Ecologische Voetafdruk is niet overal in de wereld even groot. De EVA is groot in landen met een ontwikkelingsgraad en klein in landen met een ontwikkelingsgraad. Landen met een hogere Ecologische Voetafdruk hebben een vroegere Earth Overshoot Day: zij zitten door de voorraden heen die de aarde levert.

d Hoeveel bedraagt de biocapaciteit per persoon in België, in het jaar ?

c Welke regio’s hebben een nationaal ecologisch tekort?

a In welke twee wereldblokken zijn de laagste waarden van de EVA te vinden?

b Noem de vijf landen met de hoogste totale biocapaciteit.

Hoeveel bedraagt de Ecologische Voetafdruk per persoon in België, in het jaar ?

e Bestudeer de landen met het grootste ecologische overschot. Klik er enkele aan. Wat valt op?

5 Breng de vaststellingen uit vorige opgave in verband met de HDI. a Welke globale trend kan afgeleid worden uit Fig. 2.22?

b Markeer op Fig. 2.22 waar een land zich bevindt als het een hoge welvaart heeft en een lage belasting van de aarde. Een land in deze situatie handelt duurzaam. Leg dit uit. Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

Op welke plaats staat België in de ranglijst van de EVA, in het jaar ?

ID: Interesse en diﬀerentiatie ID 1 Hoeveel aardes hebben we nodig voor verschillende levensstijlen? Klik op de link op e-ducate.me 1 Zoek voor ieder land de gemiddelde Ecologische Voetafdruk per persoon en de biocapaciteit per persoon. 2 Bereken hoeveel aardes nodig zijn als de hele wereld de gemiddelde levensstijl van het land zou aannemen. 3 Bereken hoeveel keer ze hun eigen land nodig hebben om hun gemiddelde druk op de planeet aarde te kunnen opvangen. Er is plaats gelaten om enkele landen naar keuze te bestuderen. EVA pp (gha) BIOCAPACITEIT pp (gha) AANTAL(EVA/EAA)AARDES AANTAL LANDEN (EVA/biocapaciteit) JAPANVSBELGIËLUXEMBURGNIGERZUID-AFRIKACHINABOLIVIAINDIAID2Demograﬁsche en economische indicatoren De druk op het systeem aarde is niet overal even groot. Verschillende factoren beïnvloeden de Ecologische Voetafdruk. 7654321 Midden-Oosten / Centraal Azië beschikbare biocapaciteit per persoon Europa (niet EU) Afrika Europa Zuidoost-Azië(EU) en OceaniëLNoord-Amerikaatijns-Amerika Globale0 hectaren per persoon Bevolking (miljoen) 486 504 238 442 4 054 1 224507 Noot: De hoogte van de gekleurde staaf geeft de gemiddelde Ecologische Voetafdruk per persoon weer. De breedte van de gekleurde staaf staat voor de bevolking in die regio. De hoogte van de zwarte kaders stelt de biocapaciteit per persoon van die regio voor. 2.24 Ecologische Voetafdruk versus biocapaciteit volgens de regio (2016) 1 39Draagkracht van het systeem aarde

356

2 Hypothese 3 Onderzoek het probleem. a Welke wereldregio’s oefenen de grootste druk uit op de planeet?

142

b Welke wereldregio verbruikt minder dan hij zou mogen gebruiken?

980 Japan

1 Stel een onderzoeksvraag op.

c Welke wereldregio’s overschrijden hun biocapaciteit? d Staat de druk die een regio uitoefent op de aarde in verhouding tot het aandeel van haar bevolking in de totale wereldbevolking?

4 Vergelijk de EVA, biocapaciteit en ecologische tekorten tussen Canada en Luxemburg. Zoek de gegevens op de verschillende kaarten via de link in e-ducate.me a De EVA van Canada is groter / gelijk / kleiner dan die van Luxemburg.

India 6 107 0,97 0,647 1,2 1 592 552 917 2 256 116 633 Zuid-Afrika 12 450 0,99 0,705 3,2 175 427 244,8 93 195 723,8 Niger 1 279 3,72 0,427 1,6 32 621 400 34 660 237,5 VS 60 950 0,41 0,92 8,0 2 599 884 312 552 475 416,3 Bolivia 7 756 1,32 0,703 3,1 34 997 375,6 19 192 109,2 Brazilië 13 791 0,54 0,761 2,8 587 913 362,4 356 947 398,6 Canada 45 413 0,22 0,92 8,1 297 528 705,9 62 444 296,3 Luxemburg 78 869 0,43 0,91 12,8 7 607 283,2 1 010 342,3 (gemiddelde)Wereld 16 048 1,04 0,71 2,77 20 907 569 222 12 831 360 173 2.25 Enkele demografische en economische indicatoren 2 40 Draagkracht van het systeem aarde

Rusland 25 842 - 0,35 0,824 5,5 787 355 243 037 China 16 204 0,14 0,758 3,7 5 212 074 2 362 637 42 768 - 0,42 0,915 4,7 593 211 844,2 214 565 986,2

c Canada kent een ecologisch tekort / overschot.

2020(KOOPKRACHTGNIppindollar) (%)AANGROEINATUURLIJKE2020 2019HDI EVA pp (gha) 2017 EVA TOTAAL (EVA pp x aantal inwoners) (gha) 2017 EAA TOTAAL (1,7 gha x aantal inwoners) 2017 België 49 238 0,13 0,919 6,6 75 781 589,4 19 519 500,3

b De biocapaciteit van Canada is groter / gelijk / kleiner dan die van Luxemburg.

328

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit. Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet 41Draagkracht van het systeem aarde

d Licht de conclusies toe door ze in verband te brengen met de bevolkingsdichtheid, de oppervlakte en de welvaart van deze landen: • Canada • Luxemburg 5 Vergelijk het landgebruik in landen met een grote en kleine voetafdruk per persoon op Fig. 2.21. Verklaar dit door de spreiding van de voetafdrukken in verband te brengen met bevolkingsgroei, vleesconsumptie, pro ductie, energieverbruik. Denk ook aan de leerstof van vorig jaar.

UITPUTTINGKLIMAATVERANDERINGMILIEUDEGRADATIELANDBESLAGGRONDSTOFFENMENSIMPACTHEEFTverstedelijkingindustrielandbouwontginningmondialisering MENS PLANEET AARDE BIEDT KANSEN SFEERGEO- ATMO-SFEER HYDRO-SFEER SFEERBIOKLIMAAT natuurlijk broeikase ect koolstofkringloop DEMOGRAFIE 42 Draagkracht van het systeem aarde

Sinds 1970 overschrijden vooral de landen met een hogere ontwikkelingsgraad de draagkracht van het systeem aarde door hun levensstijl. De consumptie van de mens put de natuurlijke rijkdommen van de aarde uit, systemen worden uit evenwicht gebracht. Earth Overshoot Day, de dag waarop de mens alle natuurlijke rijkdommen die de aarde kan leveren in een jaar heeft opgebruikt, valt steeds vroeger. De impact van een plaats, regio of persoon kan worden berekend op basis van de Ecologische Voetafdruk (EVA). Deze voetafdruk is opgebouwd uit zes verschillende soorten land. Hoeveel land bruikbaar is voor de mens wordt uitgedrukt aan de hand van de biocapaciteit. Het Eerlijk Aarde-aandeel geeft aan hoeveel land elke wereldburger zou mogen gebruiken zonder met zijn levensstijl de draagkracht van de aarde te overschrijden.

SyntheseSynthese

6. Land nodig om de CO2-uitstoot verbonden aan het energieverbruik te absorberen

5. Alle bioproductieve oppervlakte op aarde eerlijk verdeeld over alle mensen, noemt men het Eerlijk ...

8. De oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, uitge drukt in globale hectares, is de ecologische ...

Verticaal 1. Inname van land door menselijke activiteiten

3. De dag in een jaar waarop de mens de draagkracht van de aarde overschrijdt, is de Earth ... Day

2 Verklaar hoe het mogelijk is om te leven met een Ecologische Voetafdruk die groter is dan het Eerlijke Aardeaandeel. van het systeem aarde

Zelftest 1 Los dit kruiswoordraadsel op.

1 2 3 4 5 6 7 8 43Draagkracht

4. Vermogen van de aarde om het voortbestaan van biologische soorten te verzekeren binnen hun habitat

7. Manier van voorzien in de behoeften van de huidige generatie zonder dat vermogen voor toekomstige generaties in gevaar te brengen Horizontaal

2. Alle biologische materialen die de aarde kan produceren en alle afval dat de aarde kan verwerken in één jaar tijd

1 2 44 Draagkracht

• De mens verbruikt wereldwijd gemiddeld meer natuurlijke hulpbronnen dan de aarde jaarlijks kan leveren. juist / fout

3 Welke levensstijl heeft de grootste impact op de planeet? Verklaar dit door drie verschillen in levensstijl te noemen.

5 Juist of fout?

• Het moment waarop de mens de natuurlijke hulpbronnen die de aarde levert heeft opgebruikt, verschuift naar een later moment in het jaar. juist / fout

• Landen met een grote Ecologische Voetafdruk hebben doorgaans een kleine HDI. juist / fout

• De biocapaciteit van België is groot. juist / fout

6 Zoek in de atlas de verstedelijksgraad en de industriële productie van Ethiopië en Tsjechië. Welk effect hebben deze indicatoren op de ecologische voetafdruk van deze landen? van het systeem aarde

4 Welke soorten land van de Ecologische Voetafdruk worden gebruikt vooraleer je deze diepvriesmaaltijd met een stuk vlees kunt eten?

1 Met voorbeelden aantonen dat het systeem aarde onder druk staat.

5 Uitleggen dat de druk op de draagkracht van het systeem aarde niet overal even groot is.

onderzoeksvraag probleemzonder klasgenootofboekvanhulpmet leerkrachtvanhulpmet

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

2 De verschillende soorten land van de Ecologische Voetafdruk benoemen.

3 Met voorbeelden aantonen dat de biocapaciteit van de aarde niet statisch is.

3 De betekenis van het Eerlijk Aarde-aandeel toelichten.

2 De impact van een levensstijl in verband brengen met de soorten land van de Ecologische Voetafdruk.

3 Het verband tussen biocapaciteit, draagkracht van de aarde en het Eerlijk Aarde-aandeel uitleggen.

4 De evolutie van de Ecologische Voetafdruk in verband brengen met de levenswijze van de mens.

2 De Ecologische Voetafdruk in verband brengen met het landbeslag.

Draagkracht van het systeem aarde

Terugblik

4 De Ecologische Voetafdruk in verband brengen met de uitputting van grondstoffen.

5 De ongelijke druk op het systeem aarde in verband brengen met demografische en socio-economische indicatoren. DitSynthesedeelbondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen.

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

3 Grenzen voor mens en planeet Ontbossing, verstedelijking, landbouw, mijnbouw, industrie, globalisering ... de druk die de mens op het systeem aarde uitoefent is zo groot dat de systemen die het leven mogelijk maken, drastisch veranderen. Het overschrijden van planetaire grenzen brengt de aarde in een zeer kwetsbare toestand waardoor het vervullen van de noden van de mens onzeker wordt. In dit thema wordt onderzocht welke de grenzen zijn van de planeet, welke invloed de mens hierop heeft en hoe hij veilig en duurzaam kan leren leven binnen de planetaire grenzen.

Inhoud Grenzen aan onze planeet Vraag 1 Waar liggen de grenzen van onze planeet? 49 Duurzaam door het leven Vraag 2 Waar en wanneer leeft de mens duurzaam? 54 Vraag 3 Wat moet er gebeuren om de duurzame ontwikkelingsdoelen te halen? 64 Vraag 4 Hoe kan ik meewerken aan een duurzame wereld? 66 ID Interesse en Differentiatie ID 1 Elke dag ‘dag van de aarde’? 67 ID 2 Hoe is het met de ozonlaag gesteld? 67 ID 3 Duurzame mode 70 ID 4 Kuznetscurve voor milieudegradatie 71 ID 5 Hoe ver staan andere landen en regio’s met het behalen van de SDG’s 73 ID 6 Gevolgen van toerisme 74 Synthese 76 Zelftest 77 Terugblik 81 Begrippenlijst 261 Schema's 263 48 Grenzen voor mens en planeet

In 2009 lanceerde Johan Rockström samen met een team van 28 internationale wetenschappers de resultaten van een onderzoek naar de processen die de stabiliteit en veerkracht van het systeem aarde reguleren. Het team maakte een inschatting waar de grens van deze processen ligt. Binnen negen grenzen kan de mens volgens het team duurzaam en veilig leven en zich verder ontwikkelen. Wanneer deze grenzen overschreden worden, vergroot het risico op plotse of onomkeerbare veranderingen aan onze omgeving. Er dreigt dan een point of no return, waardoor we in een toestand terechtkomen waarmee de mensheid nooit eerder geconfronteerd is. De planeet redt zich wel, maar of de mens nog kan gedijen in een toestand met andere grenzen, is onzeker.

■ voorbij onzekerheid (hoog risico) ■ onzekerheid (verhoogd risico) ■ onder de grens (veilig) ■ nog geen grens vastgelegd behoud van de biosfeervariatiefunctionelegenetischevariatie klimaatverandering nieuwe entiteiten (introductie van nieuwe sto en) aantasting van de oceaanverzuringluchtvervuilingozonlaag biogeochemische stromen landbeslagconsumptiezoetwater- fosfor stikstof ? ? De kringloop van atomen tussen levende organismen en de omgeving. Chemische elementen zoals o.a. koolstof, stikstof, waterstof, zuurstof, fosfor, zwavel stromen door ecologische systemen onder verschillende vormen, in allerlei verbindingen.

Jagers-verzamelaars uit vroege nederzettingen zochten waterrijke gebieden op langs de grote stromen: de Nijl, Tigris, Eufraat in het Nabije Oosten, de Indus in India en aan de Gele Rivier in China. Daar ontstonden de eerste grote landbouwsamenlevingen. Het stabiele klimaat gaf en geeft de mens de kans om te evolueren als economisch en sociaal wezen en verbruikt daarvoor overvloedig wat het systeem aarde te bieden heeft: lucht, water, planten, dieren, bodem, gesteenten ...

* De afkorting 'et al.' (wat 'en anderen' betekent) wordt gebruikt om verwijzingen in de tekst met drie of meer auteurs in te korten. 1 2 3.1 Grenzen aan onze planeet, Rockström (2015) 49Grenzen voor mens en planeet

watergroen (blauwgebruikzoetwater-water)

1 Grenzen aan onze planeet Klik op de link in e-ducate.me om de gemiddelde wereldtemperatuur gedurende de laatste 65 miljoen jaar te Fysischebekijken.factoren zoals klimaatstabilisatie, vruchtbare grond, voedselbeschikbaarheid, water, vindplaatsen van gesteenten en mineralen ... maakten de globale spreiding van de mens over de aarde mogelijk.

Het onderzoek van Rockström et al.* en de update ervan in 2015 tonen aan dat de mens niet meer binnen de veilige zone van het systeem aarde leeft, maar verschillende grenzen reeds heeft overschreden.

Intussen worden de grenzen van Rockström in veel wetenschappelijke werken overgenomen en vormen ze een leidraad voor beleidsmakers en iedereen die de planeet een warm hart toedraagt.

Vraag Waar liggen de grenzen van onze planeet?1 De planeet kende sinds ongeveer 8000 v.Chr. een redelijk stabiele periode. In de dooitijd van de laatste ijstijd steeg het zeeniveau tot het huidige niveau en de gemiddelde wereldtemperatuur tot het huidige stabiele peil. Het zelfregulerend vermogen van de aarde hield ook de beschikbaarheid van water, de koolstofkringloop, stikstofkringloop en andere kringlopen redelijk stabiel.

Oceaanverzuring de mate waarin zeewater verzadigd raakt met aragoniet (CaCO3) en andere carbonaationen wat verzuring van het water veroorzaakt en het leven daarin bedreigt Stikstof- en Biogeochemischefosforverzadigingstromen

Luchtvervuiling regionale indicator voor de hoeveelheid aërosolen in de atmosfeer (nog geen meting mogelijk)

INFOTEKST Waarop baseren wetenschappers zich om de planetaire grenzen te bepalen?

3 50 Grenzen voor mens en planeet

Aantasting van de ozonlaag de ozon-concentratie in de stratosfeer (die beschermt tegen schade lijke ultraviolette zonnestralen)

Nieuwe entiteiten nieuwe vormen of verbindingen van bestaande stoffen die de mens maakt en mogelijk ongewilde geofysische en/of biologische effecten hebben, bv. radioactief afval, zware metalen ontstaan door menselijk toedoen, PFAS (forever chemicals) ...

Zoetwaterconsumptie het percentage onttrokken water uit meren, rivieren en grondwa ter t.o.v. de maximum hoeveelheid van bruikbaar zoet water (blauw water, max. wereldwijd gebruik van 4000 km³ per jaar), het beschik bare water voor planten: regen, bodemvocht in de wortelzone en verdamping (groen water)

de hoeveelheid fosfor (o.a. fosfaten) die via zoet water in de oceanen terechtkomt, de hoeveelheid stikstof die uit de atmosfeer gehaald wordt door de mens (o.a. kunstmest) Landbeslag het aandeel bebost gebied t.o.v. het oorspronkelijk bebost gebied

Klimaatverandering de stralingsbalans aan de top van de atmosfeer, de concentratie CO2 in de atmosfeer Behoud van de biosfeer of integriteit van de biosfeer de snelheid waaraan de biodiversiteit vermindert (enkel de genetische variatie is momenteel meetbaar)

Het onderzoek naar de planetaire grenzen is nog volop aan de gang. Wetenschappers verfijnen de metho des regelmatig en publiceren nieuwe inzichten. Daarover verschijnen in de media telkens berichten. De impact van de mens werkt niet op één planetaire grens omdat deze grenzen niet los van elkaar functioneren. Ze beïnvloeden elkaar zodat een verandering door de mens in gang gezet, een ket tingreactie (door terugkoppeling tussen oorzaken en gevolgen) kan veroorzaken in het systeem aarde Het is pas als alle grenzen terug gerespecteerd zullen worden, dat de aarde het min of meer stabiel sys teem kan blijven waarin de vandaag levende planten- en diersoorten (en dus ook de mens) zich konden ontwikkelen en handhaven. (Naar: mo.be, Planetaire grenzen overschrijden we niet straffeloos)

bevolkingtotale jaarjaarjaarjaarjaarjaarjaarjaar jaarjaarjaarjaarjaarjaarjaarjaar jaarjaarjaarjaarjaarjaarjaarjaartropischverliesuitvisvangstozonstratosferischCOtransportgrotebevolkingstedelijkedammen2dezeewoud landbeslaggekweektetemperatuuroppervlakte-Ntelecommunicatiewatergebruikenergieverbruik2Ogarnaal toerismeinternationaalpapierproductieverbruikmeststofmethaanoceaan-verzuringstikstofinkustzonesachteruitgangvandebiosfeer effectieve BBP investeringbuitenlandse voertuigenmiljoendammenduizendmiljardmiljard inconcentratie atmosfeerde inconcentratie atmosfeerde inconcentratie atmosfeerde verlies%miljoenton%verlies telefoonmiljard(EJ)exajouledollarsUStriljoemduizendkm3gebruikersafwijkingin°Cmiljoenton%totaallandgebruik aankomstenmiljoentonmiljoentonmiljoendollarsUStriljoen ioon,waterstofstikstof,Menselijk-1kgmmolMton/jaar%afnamediversiteit 4 3.2 Socio-economische trends (grafieken in oranje) vs. systeem aarde (grafieken in blauw) 51Grenzen voor mens en planeet

2 Welke grenzen hebben we volgens het team van Rockström overschreden?

a Over welke planetaire grens spreken de teksten?

PLANETAIRE GRENS SOCIAAL-ECONOMISCHE GEVOLGEN ID 1  ID 2  Het afbranden van tropische bossen om bijvoorbeeld landbouwgronden uit te breiden, verhoogt de hoeveelheid CO2en roetdeeltjes in de atmosfeer en vermindert de biodiversiteit en het beschikbare water in het regenwoud. De extrabroeikasgassen dragen bij aan de wereldwijde temperatuurstijging. De temperatuurstijging kan op zijn beurt de stressop tropische bossen en voor de landbouw verder vergroten. Grenzen voor mens en planeet

b Wat kan je besluiten uit deze verbanden?

4 Lees de teksten hieronder.

1 Bekijk de graﬁeken (volgens hockeystickmodel) op Fig 3.2. a Welk verband stel je vast tussen ... het BBP en de uitstoot van bevolkingsgroeibroeikasgassen en visvangst gebruik van kunstmeststoffen en stikstof in de

tropischbruikpapierproductie,debevolkingsaantalkustzoneenlandgebruikaanlegvangrotedammen,dehetenergiever-enerzijdsenhetverliesaanregenwoudanderzijds

3 Het overschrijden van een planetaire grens kan een invloed hebben op een andere planetaire grens. Welke planetaire grenzen worden in onderstaand artikel door 'landbeslag' beïnvloed?

b Benoem de sociale en economische gevolgen die dit met zich mee kan brengen. De weerman of weervrouw waarschuwt af en toe voor een hoge UV-index. Een lange blootstelling aan de UV-straling van de zon kan schade aanrichten aan onze ooglens, doet de huid verbranden, tast de elasticiteit ervan aan en kan huidkanker veroorzaken. De ozonlaag houdt een groot gedeelte van de UV-stralen tegen.

Voor elke categorie bakent hij de af waarbinnen de mens kan leven.

Klimaatveranderinggevolgen.

leidt tot extreme hitte en droogte, luchtvervuiling, zeespiegelstijging, ineenstorting van ecosystemen, verminderde voedselproductie en lagere voedselkwaliteit van belangrijke graangewas sen. Deze gevolgen vormen directe en indirecte risicofactoren voor hart- en vaatziekten. Maar ook een toename van angst, depressie, verdriet en gevoelens van hulpeloosheid worden hieraan verbonden.

PLANETAIRE GRENS SOCIAAL-ECONOMISCHE GEVOLGEN

Voor categorieën hebben we intussen deze grens De mens leeft dus niet meer binnen de veilige grenzen van onze planeet en dat heeft sociaal-economi sche

5 Breng de trends in Fig. 3.2 in verband met de signalen die de aarde geeft (blz. 25-26).

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. deelt de grenzen van het systeem aarde op in categorieën.

'Wij zijn heel erg afhankelijk van natuurlijke bronnen. Denk aan voedsel, aan medicijnen. Ongeveer drie kwart van alle gewassen heeft bestuivende insecten nodig. Als die verdwijnen, hebben we een groot probleem', zegt Eric Schouwenberg, hoofd van de adviesgroep natuur en biodiversiteit bij Arcadis. Ook bedrijven maken zich daar zorgen over, merkt hij. En terecht: 'Het bedrijfsleven is immers óók heel afhankelijk van natuurlijke hulpbronnen en grondstoffen. En als die verdwijnen, heeft dat bedrijfsecono mische gevolgen. Ik zie de biodiversiteitscrisis als de grootste bedreiging voor het bedrijfsleven, groter dan klimaatverandering. Het bedrijfsleven heeft dan ook grote belangen bij het beschermen van natuur en biodiversiteit.'

53Grenzen voor mens en planeet

Luchtvervuiling vormt een bedreiging voor de volksgezondheid. Het veroorzaakt ook maatschappelijke en economische kosten door bv. het verlies aan gezonde levensjaren, medische kosten en verminderde productiviteit op de arbeidsmarkt. Sociaal kwetsbare groepen wonen doorgaans in woningen met een lage woonkwaliteit en werken vaak in jobs die een hogere blootstelling aan luchtvervuiling in de hand werken. Dat zorgt voor een grotere impact van luchtvervuiling op deze kwetsbare groepen.

PLANETAIRE GRENS SOCIAAL-ECONOMISCHE GEVOLGEN

SamenlevingPlaneetEconomie

3.4 3P-model van duurzaamheid (2010) 3.3 3 P's van duurzaamheid 54 Grenzen voor mens en planeet

2 1 Ken je de 3P’s van duurzaamheid nog? Vul ze in op de juiste plaats.

2 Duurzaam door het leven De bevolkingsgroei en de levensstijl van de gemiddelde wereldburger hebben een enorme impact op het systeem aarde. Het is nagenoeg een zekerheid dat de verdere economische groei in de nabije toekomst nog ingrijpende veranderingen zal uitoefenen op de aarde. We moeten daarom dringend de menselijke voetafdruk verkleinen en de beperkte hulpbronnen en de ecologische ruimte van de aarde eerlijk verdelen. Het is dus van belang om duurzaam met de aarde te leren omgaan. Vraag Waar en wanneer leeft de mens duurzaam?

ontwikkelingduurzame Rekening houden met mensen Rekening houden met de aardeRekening houden met de economische belangen 2 Wat betekent duurzaam handelen voor jou? Een recenter model (2010) van duurzaamheid dan het Triple P-model houdt rekening met dezelfde pijlers, maar plaatst ze anders ten opzichte van elkaar. Elke economische keuze (prosperity - welvaart) moet zich afspelen binnen een sociale en rechtvaardige samenleving (people), rekening houdend met de ecologische grenzen van onze omgeving (planet). 1

Een andere beschrijving van duurzaam leven en ontwikkelen, ontstond toen de Verenigde Naties in 2015 de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling lanceerden. Deze agenda is een overeenkomst die gedragen wordt door de193 landen van de Verenigde Naties. Het creëert het kompas om duurzame ont wikkeling om te zetten in acties in de vorm van 17 duurzame ontwikkelingsdoelen (of Sustainable Deve lopment Goals - SDG’s) en 169 subdoelstellingen. De ontwikkelingsdoelstellingen vormen een actieplan om tegen 2030 de mensheid te bevrijden van armoede, de planeet te beschermen en te verzekeren dat alle mensen vrede en welzijn ervaren. To leave no one behind is de slagzin van de SDG’s. De doelstellingen gelden dus voor iedereen en alle landen. De VN stelde een geheel van 242 globale indicatoren voor om de vooruitgang bij het behalen van de doelstellingen te kunnen meten. Het 5P-model Om een duurzame wereld te kunnen bereiken, is het van belang om na te denken over de sociale, economische en ecologische gevolgen van onze keuzes. Daarvoor breidde de VN het 3P-model uit naar het 5Pmodel van duurzaamheid. De vierde P is Partnership (samenwerking). Overheden, bedrijven en burgers moeten samenwerken en hun verant woordelijkheid dragen. Bovendien kan er geen sprake zijn van (duur zame) ontwikkeling in een klimaat van oorlog, onveiligheid, vervolging, corruptie, misbruik. Daarom staat de vijfde P voor Peace (vrede).

Ontwikkelingsdoelen

3.5 Het donutmodel met de planetaire en sociale grenzen (K. Raworth) 55Grenzen voor mens en planeet

3.7 Het 5P-model van duurzaamheid

3.6 De duurzame ontwikkelingsdoelstellingen

Donutmodel Econome en onderzoekster Kate Raworth vertaalde in 2012 het geneste 3P-model in een nieuw economisch model. Ze beschrijft wanneer een economie welvarend en dus duurzaam is. De planetaire grenzen van Rocks tröm et al. vormen hiervoor het ecologische plafond. De basisbehoeften waar ieder mens recht op heeft en die leiden tot een goed en menswaardig bestaan, vormen het sociale fundament. Binnen de donut die hierdoor ont staat, leeft de mens in een veilige en rechtvaardige sociale ruimte. Om ervoor te zorgen dat de economie binnen die grenzen functioneert, zegt Raworth dat het noodzakelijk is om de focus op economische groei los te laten en om de economie op een andere manier in te richten en te bekijken, met meer hergebruik van grondstoffen, minder sociaal-economische ongelijkheid en meer aandacht voor activiteiten die geen geld opbrengen.

3 ProsperityPeoplePlanetPeace pPartnershi 2

3.8 Duurzaamheidsscore voor de wereld op het donutmodel op twee tijdstippen

4 SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND goocEscheVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS 1992 SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND goocEscheVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS 2015 VERKLARING AFKORTINGEN: LS - Life Satisfaction Levensvoldoening LE - Healthy Life Expect. Verwachting gezond leven NU - Nutrition Voeding SA - Sanitation Sanitaire voorzieningen IN - Income Inkomen EN - Access to Energy Toegang tot energie ED - Education Onderwijs SS - Social Support Sociale steun DQ - Democratic Quality Democratische kwaliteit EQ - Equality Gelijkwaardigheid EM - Employment Werkgelegenheid SOCIALE FUNDERING SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND ECOLOGISCH PLAFOND ECOLOGISCH PLAFOND SOCIALE FUNDERING goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS België Bolivia Niger VERKLARING AFKORTINGEN LS - Life Satisfaction Levensvoldoening LE - Healthy Life Expect. Verwachting gezond leven NU - Nutrition Voeding SA - Sanitation Sanitaire voorzieningen IN - Income Inkomen EN - Access to Energy Toegang tot energie ED - Education Onderwijs SS - Social Support Sociale steun DQ - Democratic Quality Democratische kwaliteit EQ - Equality Gelijkwaardigheid EM - Employment Werkgelegenheid lage overshoot 1992 2015 Aantal overschreden biofysische grenzen Aantal overschreden ecologische grenzen drempelssocialebereikteAantal hoge overshoot lage overshoot BelgiëBelgië hoge overshoot 5 6 Indicatoren voor duurzaamheid Onderstaande modellen worden gepubliceerd door de universiteit van Leeds. Ze zijn bedoeld om de vooruitgang die landen maken op vlak van ecologische en sociale grenzen te visualiseren en hierover discussie op gang te brengen. De onderzoekers gebruiken daarvoor niet dezelfde grenzen als Rockström en Raworth, maar ze hebben de grenzen afgeleid uit de indicatoren hiervoor.

3.9 Duurzaamheidsscore op het donutmodel voor België, Bolivia en Niger (2015)

3.10 aantal bereikte sociale drempels (1995-2015) Verhouding tussen het aantal overschreden ecologische grenzen en het 56 Grenzen voor mens en planeet

Een goede balans bewaken tussen ecologische grenzen en sociale drempels is belangrijk voor onze planeet. Op de grafiek wordt ieder land voorgesteld door een cirkel. De grootte van de cirkel is een indicatie van de bevolkingsomvang. De positie van een land op het rooster toont hoeveel sociale drempels bereikt zijn en hoeveel ecologische grenzen overschreden zijn in 2015. Het grijze lijntje toont de evolutie van het land ten opzichte van 1992. Klik op de link in e-ducate.me voor een interactieve versie van deze figuur. Noot: 144 landen werden onderzocht.

Landen die hoog scoren op de Happy Planet Index laten zien dat het mogelijk is om lang en gelukkig te leven met een veel kleinere ecologische voetafdruk dan in de landen met de hoogste consumptie. De HPI biedt een alternatief voor het Bruto Binnenlands Product (BBP) om aan te geven hoe welvarend een land is. Klik op de link in e-ducate.me om de kaart interactief te onderzoeken. Klik op de link in e-ducate.me voor een voorstelling van de HPI door de ontwerper ervan.

De Happy Planet Index (HPI) brengt drie metingen bij elkaar, namelijk hoe tevreden mensen zijn met hun leven, de levensverwachting en de ecologische voetafdruk. De Happy Planet Index is een belangrijke maatstaf voor duurzaam welzijn in de wereld. Landen worden gerangschikt volgens de mate waarin ze met onze beperkte milieubronnen een lang en gelukkig leven leiden.

milieuaantastingniveau

Inkomen per hoofd ongelijkheid

SLECHT GOED landen volgens Planet Rica 8 Impact van economische groei In de jaren 1950 stelde Simon Kuznets de hypothese op dat als een op landbouw gebaseerde economie groeit, de economische ongelijkheid toeneemt. Nieuwe investeringen creëren immers vooral kansen voor degenen die al kapitaal hebben. De toename van de ongelijkheid gaat door tot op een bepaald moment. Wanneer de economie daarna verder groeit, verkleinen de verschillen vermits de welvaart doorsijpelt naar de gehele maatschappij. De milieu-Kuznetscurve van Grossman en Krueger is gebaseerd op het economisch model van Kuznets. Beide hypothesen worden sterk bekritiseerd vermits er onvoldoende bewijs is. De dalende trend wordt niet altijd vastgesteld. Kuznets zelf schreef dat zijn curve voor 5% gebaseerd was op data en voor 95% op speculatie. Toch werd het model overgenomen als gewettigd. Wetenschappers leveren nu bewijzen en argumenten voor of tegen deze modellen.

2 Vanuatu 3 Colombia 4 Zwitserland 5 Ecuador 6 Panama 7 Jamaica 8 Guatemala 9 10HondurasUruguay 7

de Happy

Top 10

Index Score: 1 Costa

3.11 Impact van economische groei op de economische ongelijkheid en op het milieu

3.12 Happy Planet Index (2019) 57Grenzen voor mens en planeet

BBP per (economischehoofd groei) keerpunt pre-industriëleeconomieën industriëleeconomie op milieu-Kuznetscurvegebaseerdedienstensectorpostindustriëleeconomie

58 Grenzen voor mens en planeet

INFOTEKST

Ontkoppelen van de natuur Dat het mogelijk is om welvarender te worden terwijl het milieu verbetert, is te danken aan wat weten schappers ontkoppeling noemen. Ontkoppeling houdt in dat landen zodanig welvarend worden dat ze de natuur en de grondstoffen die de aarde levert, steeds minder nodig hebben om economisch te Hoegroeien.minder natuur we nodig hebben, hoe meer ruimte de natuur terug kan krijgen. Ontkoppeling gebeurde al aan het eind van de 19de eeuw met hout. Hout werd zo vaak gebruikt voor het opwekken van energie, dat Europa en Amerika hun voorraden zagen slinken. De ontdekking van fossiele brandstof fen redde de bossen. Ontkoppeling leidde bijvoorbeeld de terugkeer van de wolf in. Ook de Europese bizon en de bruine beer doen het goed op veel plaatsen in Europa. Er zijn twee processen die ontkoppeling mogelijk maken: intensivering en vervanging. Door intensive ring kunnen we steeds meer produceren met minder grondstoffen en op een kleiner gebied. Zo gaan we steeds efficiënter met de natuur en haar grondstoffen om en laten we haar daardoor meer met rust. De opbrengst per hectare van bijvoorbeeld maïs, rijst of tarwe steeg tussen 1870 en 1940 nauwelijks. Daarna verviervoudigde de opbrengst door de ontwikkeling van kunstmest en verdelgingsmiddelen, de mecha nisatie van de landbouw en het creëren van betere gewassen met moderne veredelingstechnieken. Een stapje verder is vervanging. Zo zorgde de ontwikkeling van synthetische materialen als nylon ervoor dat we minder afhankelijk zijn van katoen, leer of bont. Het idee dat landen hun groei kunnen loskoppelen van de natuur vormt de basis van de milieu-Kuznetscurve. 3 Een smartphone kiezen doe je op basis van verschillende factoren: functionaliteit, snelheid, prijs, batterijduur, schermgrootte … Of kies jij in functie van het milieu? Lees de tekst en breng de vetgedrukte woorden over in het model van duurzaamheid (Fig. 3.13).

LEESTEKST Duurzame smartphone Het maken van nieuwe apparaten is enorm belastend voor het milieu. Mijnbouw is heel verontreinigend en gaat bovendien vaak gepaard met schendingen van mensenrechten. Bij het maken van een nieuw toestel wordt veel water en energie gebruikt en wordt veel elektronica weggegooid die perfect was geweest voor hergebruik. Er wordt jaarlijks 50 miljoen ton aan elektronica weggegooid. De concentratie goud in een ton e-afval is veertig tot vijftig keer groter dan in een ton erts. De gemiddelde gebruiksduur van een smartphone in Europa, ooit anderhalf jaar, is opgelopen tot bijna drie jaar. Dit, samen met het feit dat de smartphone almaar duurder wordt, maakt de aankoop van een tweedehandstoestel interes santer.Tenminste, wanneer de smartphone werkt als een nieuw toestel, er goed uitziet en er garantie op is. De markt van dergelijke refurbished apparaten is de laatste jaren exponentieel gestegen. De producten die refurbished (gereviseerd) worden, zijn veelal afkomstig uit het bedrijfsleven en inruil programma's. Ze worden uitgebreid manueel gecontroleerd, getest, schoongemaakt, gerepareerd, vervangen en geüpgraded waar nodig. Een Fins bedrijf neemt voor deze handelingen bijvoorbeeld vooral jongeren in dienst die afkomstig zijn van verschillende achtergronden. De consument krijgt een toestel dat net zo goed werkt als een nieuw toestel, maar dan voor een zacht prijsje. De levensduur van smartphones en andere elektronica met één jaar verlengen, kan de CO₂-uitstoot in de EU evenveel als 2 miljoen auto’s per jaar van de weg halen. De Europese Commissie werkt aan een ‘right to repair’-wetgeving

verminderen

4 Figuur 3.6 bevat een opsomming van de SDG’s. De voorstellingswijze die hiervoor gebruikt werd, toont geen verband tussen de verschillende doelstellingen. Daarom worden de SDG's ook in taartvorm weergegeven. a Benoem elk onderdeel van het 5P-model: people - prosperity - planet - peace - partnership b Plaats de duurzame ontwikkelingsdoelen bij het juiste onderdeel van het 5P-model. SamenlevingPlaneetEconomie 3.14 De duurzameontwikkelingsdoelstellingen gekoppeld aan het 5P-model 3.13 Factoren binnen het duurzaamheidsmodel 59Grenzen voor mens en planeet

Ondervoeding laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog

Toegang tot drinkwater laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog

levensverwachting

5 Zoek in de atlas hoe Niger, Zuid-Afrika en Japan scoren voor de indicatoren van het donutmodel. Wijs daarna het juiste donutmodel toe aan het land. INDICATOREN NIGER ZUID-AFRIKA JAPAN HDI laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog

EVA

Donutmodel nummer SOCIALE FUNDERING SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND ECOLOGISCH PLAFOND ECOLOGISCH PLAFOND SOCIALE FUNDERING 1 2 3 goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS 6 Zoek in de atlas een wereldkaart met het BNP. Wat stel je vast als je kijkt naar het BNP van een land en de overschreden planetaire grenzen en bereikte sociale doelen? Klik op de link in e-ducate.me voor een interactieve kaart. 7 Bekijk bron 4. Welke evolutie maakt de wereld mee? a Op gebied van planetaire grenzen? b Op gebied van sociale drempels? 8 Waarom is het belangrijk dat de ecologische grenzen van de planeet worden opgenomen in onze denkwijze over de manier waarop we leven? 60 Grenzen voor mens en planeet

CO₂-uitstoot

Analfabetisme laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog

BNP laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog

Extreme armoede laag/matig/hoog laag/matig/hoog laag/matig/hoog

16 Zijn de regio’s die goed scoren op de HPI ook de gebieden die het meest duurzaam leven volgens het model van Raworth?

9 Waarom is het belangrijk dat de sociale grenzen worden opgenomen in onze denkwijze over de manier waarop we leven? 10 Situeer met een kruisje waar de duurzame, veilige en rechtvaardige wereld zich bevindt op Fig. 3.10

11 Wat is de invloed van welvaart op milieudegradatie volgens de milieu-Kuznetscurve?

12 Wat betekent de evolutie die de milieu-Kuznetscurve voorstelt voor landen in ontwikkeling en hun impact op het milieu?

13 De milieu-Kuznetscurve is een model. Modellen stroken niet altijd met de realiteit. Bedenk een situatie waarin dit model niet zou uitkomen? 14 In welke regio's is de Happy Planet Index het grootst?

15 Hoe kan de HPI gelinkt worden aan het model van Raworth?

17 Kan je stellen dat de mens binnen de veilige en rechtvaardige zone van de donut van Raworth leeft? ID 4  61Grenzen voor mens en planeet

importproductbelangrijkstedatdoorkin-derenwordtgemaakt,met35miljardeuro.Opgroteafstandvolgenkleding,schoenen, kofﬁe en speelgoed. ‘Uit mediabronnen, overheidsacties en meldingen door ngo’s blijkt dat er honderden gevallen van gedwongen kinderarbeid zijn gerapporteerd in fabrieken in de Chinese provincie Guangdong, met kinderen uit andere provincies’, aldus het USDOL. ‘Soms worden de kinderen gedwongen om in elektronicafabrieken te werken via afspraken met scholen. De gedwongen arbeid wordt omschreven als leercontracten, maar de kinderen worden gedwongen ter plaatse te blijven en mogen hun ouders niet bezoeken. Sommige kinderen worden gevangen gehouden en moeten veel uren maken voor weinig geld.’ 12.6.21 - De Standaard

18 Aan welke duurzame ontwikkelingsdoelen wordt niet voldaan in onderstaande voorbeelden?

De EU importeert jaarlĳks voor ongeveer 50 miljard euro aan goederen die gelinkt worden aan kinderarbeid. De meeste door kinderen geproduceerde goederen komen uit China. Het rapport raamt de waarde op 37 miljard euro. Daarna komen Vietnam, Bangladesh, Turkije en India. De niet-Aziatischebelangrijksteproducent van door kinderen gemaakte goederen is Brazilië. Opgedeeld in categorieën is elektronica in de EU het

3.15 Levenswijze en consumptie 62 Grenzen voor mens en planeet

19 Zoek op het internet naar de website van het bedrijf dat de volgende voorwerpen heeft gemaakt.

20 De uitwerking van de duurzame ontwikkelingsdoelen is moeilijk. Bekijk doelen 8 en 13. Waarom is de uitwerking van deze doelen moeilijk? In 2013 deed Canopy, een ngo die zich wereldwijd inzet voor de bescherming van bossen, onderzoek naar Toba Pulp Lestari Mill, een producent van houtpulp en papier in Indonesië. Ze ontdekten dat het bedrijf zich illegaal land van locals toe-eigende. De gemeenschap werd bedreigd, geïntimideerd en met geweld verdreven. Stella McCartney, een kledingbedrijf dat veel viscose gebruikt, reageerde geschokt op het feit dat hun stoffen van dergelijke bedrijven afkomstig zou zijn.

a Zoek op de website naar de duurzame ontwikkelingsdoelen waaraan het bedrijf werkt.

SDG’S DUURZAAM? Je sneakers Duurzaam / matig duurzaam / niet duurzaam Je smartphone Duurzaam / matig duurzaam / niet duurzaam Je broek/jurk/… Duurzaam / matig duurzaam / niet duurzaam Je boekentas Duurzaam / matig duurzaam / niet duurzaam c Mijn aankopen zijn erg duurzaam / matig duurzaam / niet duurzaam.

3.16 Nairobi, Kenia 63Grenzen voor mens en planeet

b Beoordeel de duurzaamheid van de bedrijven en daarna je eigen aankoopgedrag op basis van de resultaten.

De mensheid heeft dit nog niet bereikt. Landen met een inkomen hebben meer sociale drem pels bereikt, maar overschrijden veel . Landen met een inkomen overschrijden doorgaans weinig planetaire grenzen, maar bereiken de niet.

Een waterdichte, objectieve en door iedereen aanvaarde definitie van duurzame ontwikkeling bestaat niet. Meestal is men het wel eens over de brede principes die aan de basis liggen van het concept, zoals het respecteren van de draagkracht van onze planeet en het streven naar een kwaliteitsvol leven voor iedereen. Maar behoeften, sociale rechtvaardigheid en ecologische draagkracht zijn niet eenduidig en objectief te definiëren. Deze begrippen worden anders ingevuld volgens de tijdsgeest, de plek op de wereld, iemands wereldbeeld of positie in de samenleving. Duurzame ontwikkeling is een richtinggevend principe. Dit uitwerken en vertalen naar oplossingen vraagt om maatwerk en maatschappelijk en politiek debat. Een valkuil van de SDG’s is dat ze in de prak tijk veel ruimte laten om te doen alsof wordt ingezet op duurzaamheid. Het risico bestaat dat bedrijven en overheden de SDG-labels kleven op de initiatieven die al lopen en zo geen vernieuwingen en verbeteringen aanbrengen in hun eigen werking.

Vraag Wat moet er gebeuren om de duurzame ontwikkelingsdoelen te halen?

Ontwikkelingsdoelen 700 miljoen mensen of 10% van de wereldbevolking leeft in extreme armoede (SDG 1) en bijna 690 miljoen mensen hebben honger (SDG 2). De aanpak van gezondheidsproblemen zoals de coronacrisis, kent grote verschillen over de hele wereld (SDG 3), maar ook economisch en sociaal bestaan er grote verschillen in de wereld (SDG 10 en 5). In 2018 gingen 260 miljoen kinderen niet naar school (SDG 4). We reldwijd heeft 1 op 3 mensen geen toegang tot veilig drinkwater (SDG 6) en moeten 3 miljard mensen de toegang krijgen tot propere en veilige energie om te koken (SDG 7). Meer dan de helft van de wereldbe volking woont in steden. Deze steden vormen de basis voor economische groei, maar ze zijn eveneens verantwoordelijk voor een groot deel van de uitstoot van broeikasgassen (SDG 11). De wereldwijde pro ductie en consumptie belast het systeem aarde (SDG 12) met klimaatverandering (SDG 13) en verlies aan biodiversiteit (SGD 14 en 15) tot gevolg. Oorlog en onrecht (SDG 16) en een gebrek aan samenwerking (SDG 17) bedreigen de verdere ontwikkeling. En dat in een wereld die bezig is aan de vierde industriële revolutie waar wetenschap, innovatie en technologie een hoofdrol kunnen spelen in economische en ecologische uitdagingen (SDG 9). 1

64 Grenzen voor mens en planeet

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Duurzaam leven betekent comfortabel leven binnen de van de planeet, op zo’n manier dat het voortbestaan van niet in gevaar wordt gebracht.

De duurzame helpen bij het bereiken van een duurzame wereld.

INFOTEKST Duurzame ontwikkeling

1 Waar zijn de landen gesitueerd die het beste scoren op de SDG-index of de vooruitgang in het behalen van de SDG’s? Klik op de link in e-ducate.me om dit op kaart te bekijken.

2 Klik op de link in e-ducate.me om te bekijken hoe België scoort op de afzonderlijke SDG’s. a Waar staat België in de ranglijst van duurzame ontwikkeling? b Welke SDG’s heeft België al gehaald? c Voor welke SDG’s heeft België nog erg veel werk? Bekijk ook de indicatoren van de SDG’s om een idee te krijgen waarvoor België nog heel wat actie moet ondernemen.

) De Russische invasie in Oekraine zet de wereldwijde voedselvoorziening onder druk. We kúnnen de hele wereld nog voeden, maar dan moeten we grote stappen zetten. Oekraïne en Rusland produceren samen 14% van de tarwe in de wereld. Ze zijn goed voor een derde van de globale export van tarwe en voor liefst 60% van de zonnebloemolie. Bovendien is Rusland een belangrijke producent van kunstmeststoffen. Al die handel is grotendeels stilgevallen als gevolg van de Russische invasie in Oekraïne. Het kan niet anders dan dat de oorlog een impact heeft op het wereldwijde voedselsysteem. En dat stond al zwaar onder druk, vooral door de gevolgen van de klimaatopwarming met haar weersomstandigheden,extremezoalslangdurigedroogtes.Nietalleenhetdreigendetekortaanvoedselvoorradendrijftdeprijzenop.Ookdeuitdepanrijzendeenergiekostenhebbeneeninvloedopdevoedselproductie,watdeprij-zenextradoetstijgen.

ID 5  De Europese Unie moet nog meer inzetten op een ef-ficiënter energieverbruik, de spreiding van haar bevoor-rading en de uitbouw van duurzame energiebronnen. Datstelt de Europese Commissie. De oorlog in Oekraïne heeftde globale energiemarkt verstoord en doet Europa nu zijnklimaatambities aanscherpen.(18.05.22, Knack.be Tekort aan grondstoffen remt de weg naar een elektrische wereld(29.05.22, NRC.nl) Duurzame mijnbouw op Europese bodem onmisbaar in energietransitie

De ontwikkeling van nieuwe technologieën stimuleert onderzoek en innovatie. Dit speelt een belangrijke rol bij het behalen van de SDG-doelstellingen omdat het de efficiëntie van nieuwe en duurzame manieren van ontwikkelen verbetert. Samenwerking en kennisdeling in zowel nationale als internationale context kan deze processen stimuleren. Versnellen van transities nógurgenter door oorlog in Oekraïne(31.03.22) Steden warmen twee keer sneller op. We moeten ze leefbaar houden! Rusland,stimuleren.envooral China, behoren tot de grootste spelers vande wereld als het gaat om de winning van grondstoffen als pal-ladium en aluminium. Dat zijn grondstoffen die in Europa ergnodig zijn voor de productie van batterijen, elektrische auto’s,windturbines en andere innovatieve technieken die bijdragenaan een groene toekomst. mens en planeet

2 65Grenzen voor

De transitie naar een duurzame wereld moet om de doelen tegen 2030 te halen. Er is meer voedsel nodig en de mens heeft grondstoffen en energie nodig. Dit mag niet verder leiden tot en de steden moeten zijn. Daarvoor zijn nodig. Vraag Hoe kan ik meewerken aan een duurzame wereld?

Klik op de link in e-ducate.me en klik dan onder de kaart op een SDG-icoontje. a Bereiken we wereldwijd deze duurzame ontwikkelingsdoelen al? b 2030 nadert snel. Wat moet er nog gebeuren om deze SDG’s te kunnen halen?

1 Klik op de link in e-ducate.me Ontdek wat je zelf kunt doen om bij te dragen aan het halen van de verschillende ontwikkelingsdoelen. a Ontwerp je eigen Good-Life-Poster. Welke Good-Life-Goals, of goede levensdoelen, ga jij de komende maanden nastreven? b Ontwerp met je klas een Good-Life-Poster. Welke Good-Life-Goals willen jullie op school benadruk ken? Zoek een geschikte plaats om de poster op school uit te hangen.

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

3 Bestudeer de wereldwijde scores en trends voor de SDG’s 2, 8, 9, 11,12 en 13.

4 We rekenen op elkaar om de duurzame ontwikkelingsdoelen te bereiken.

2 Som op wat je zelf nog kunt doen of al doet voor een duurzame wereld. Onderlijn de voorbeelden waarbij de technologie je helpt. Besluit Ook thuis, op school, op het werk en tijdens hobby’s kan iedere persoon bijdragen aan het halen van de duurzame ontwikkelingsdoelen. De Good-Life-Goals of Goede Levensdoelen kunnen hierbij helpen.

Meer ideeën vind je via de links in e-ducate.me

ID 3  ID 6  66 Grenzen voor mens en planeet

Grenzen voor mens en planeet

Gemiddelde maandelijkse ozonconcentratie boven Antarctica (blauw en paars: minste ozon, geel en rood: grootste ozonconcentratie) telkens in de maand oktober.

ID: Interesse en diﬀerentiatie

20501979 20101983 20151987 20191991 20211996 2000 1 2

ID 1 Elke dag ‘dag van de aarde’? De ‘Internationale Dag van … ’ bestond al voor de oprichting van de Verenigde Naties. De Verenigde Naties ondersteunt deze bewustmakingsdagen al lange tijd en heeft ze verder uitgebreid om bepaalde onderwerpen onder de aandacht te brengen of te promoten. Met de ‘Internationale Dag van …’ wil de Verenigde Naties het grote publiek opvoeden en internationaal bewustzijn creëren rond belangrijke topics als de planetaire grenzen.

Opdracht: Maak een leuke poster of kalender waarop je de internationale dagen/weken/jaren markeert waarmee je de grenzen van het systeem aarde onder de aandacht brengt. Vul aan met de internationale dagen die jij belangrijk vindt. Misschien heb je nog een goed idee voor een nieuwe ‘Dag van …’? Wanneer zou die dan doorgaan? Kan je ook een leuke actie bedenken die je samen met je school kan uitvoeren op een of meerdere internationale dagen van …? Hang de poster of kalender ergens op een centrale plaats op school.

ID 2 Hoe is het met de ozonlaag gesteld? Ozon komt in de atmosfeer voor tussen het aardoppervlak en zo’n 50 km hoogte. De ozonconcentraties liggen het hoogst tussen 15 en 30 km boven het aardoppervlak. Dat noemt men de ozonlaag. De ozonlaag beschermt de aarde tegen schadelijke UV-stralen van de zon. De dikte van de ozonlaag wordt uitgedrukt in Dobson-eenheden (DU). Als de ozonconcentratie op een plaats 100 DU of minder bedraagt, spreekt men van een lage concentratie. Dit noemt men ook wel een ozongat. Het tekort aan ozon is het gevolg van een samenspel tussen factoren. In de jaren 1980 ontdekten wetenschappers dat het gebruik van chloorfluorkoolwaterstoffen of CFK’s (gebruikt in koelkasten en spuitbussen, uitgestoten door de industrie) de ozonlaag aantast. Voor de ontwikkeling van het ozongat moeten er op zo’n 20 km hoogte erg lage temperaturen heersen. Die zijn er tijdens de winter op de Zuidpool wanneer er geen zonlicht is. De CFK’s worden als het ware in wolken van ijsdruppeltjes opgesloten. Ze komen weer vrij wanneer het zonlicht invalt op deze wolken en breken dan het ozon af. Boven Antarctica daalt de concentratie ozon dan vanaf augustus, resulterend in het gat in de ozonlaag boven Antarctica, om in november weer te verdwijnen. Een gat in de ozonlaag kan onder gelijke omstandigheden boven de Noordpool ontstaan tijdens de wintermaanden.

Gemiddelde ozonconcentratie in de stratosfeer, zuidelijk halfrond 1979 20201985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 0 DU 50 DU 100 DU 150 DU 200 DU Evolutie van de uitstoot van ozonafbrekende stoffen 1961 20141970 1980 1990 2000 0,80,60,40,201,01,21,4 miljoen ton totale natuurlijkeemissie*emissie *Totale emissie is het totaal van menselijke en natuurlijke uitstoot. Voorspelling evolutie ozonconcentratie in verhouding tot het ozonniveau in 1960 1960 21001980 2000 2020 2040 2060 2080 -100-120-140-80-60-40-2002040 antarcticaglobaalarctisch 3 4 5 De internationale gemeenschap heeft in 1987 met het Montreal Protocol afspraken gemaakt ter bescherming van de ozonlaag. Het gebruik van ozonafbrekende stoffen werd hiermee geleidelijk afgeschaft. Deze ozonafbrekende stoffen kunnen 50 tot 100 jaar of zelfs nog langer in de atmosfeer aanwezig blijven. De NASA houdt de ozonconcentraties nauwlettend in de gaten via metingen met satellietinstrumenten. Noot: De voorspelling toont een gemiddelde, gebaseerd op verschillende modellen, de onderzoekers wijzen op de onzekerheden die hiermee gepaard gaan. 68 Grenzen voor mens en planeet

Verricht een kort onderzoek naar de toestand van de ozonlaag. 1 Formuleer een onderzoeksvraag. 2 Formuleer een hypothese.

69Grenzen

Zoek

4 Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag.

5 Waarom vinden wetenschappers deze vaststelling toch hoopvol nieuws? voor mens en planeet

3 Geef enkele voorbeelden van ozonafbrekende stoﬀen en zeg waarvoor ze gebruikt werden/worden. voorbeelden op het internet.

ID 3 Duurzame mode? De mode kleurt groen: van echt groen tot greenwashing. De mode wordt steeds duurzamer, een positieve kentering die ook noodzakelijk is om onze ecolo gische voetafdruk te verkleinen. Recycleren en minder consume ren, zo luidt de boodschap. Nog niet zo lang geleden was ecologische mode een nicheproduct dat doorgaans enkel in ‘groene’ boetieks verkocht werd. Nu is duurzame mode doorgedrongen tot alle niveaus van de mode. Van de luxesector tot de ketens. Sommige fabrikanten kiezen voor een duurzame productie uit overtuiging en vanuit een maatschappelijk verantwoorde lijkheidsgevoel, anderen doen het puur om imago-redenen. In die laatste categorie is er vaak sprake van greenwashing, zeg maar een mooi marketingverhaal dat niet of niet helemaal met de waarheid strookt. Zoals jurken die zouden gemaakt zijn van plastic uit de zee én bovendien belachelijk laag geprijsd zijn. Je hoeft geen geschoold biotechnicus te zijn om te beseffen dat half verweerd en vervuild plastic ongeschikt is als kwalitatieve grondstof om groene garens van te spinnen. En het is niet omdat een spotgoedkoop T-shirt van biokatoen gemaakt is, dat het kledingstuk daadwerkelijk duurzaam is. De penibele werkom standigheden, het verre transport en de korte levensduur van een dergelijk kledingstuk vallen moei lijk te rijmen met ecologisch en ethisch. Spotgoedkoop en groen gaan sowieso moeilijk samen.

Tenzij je tweedehandskleren koopt. Kleren een tweede leven geven, is altijd een goed idee: je vermijdt extra productie en in bepaalde winkels steun je de soci ale economie. Niets gaat verloren Waarom nieuwe materialen produ ceren als er zoveel overschotten voorhanden zijn? Steeds meer, vooral kleinschalige, labels en ontwerpers maken gebruik van zogenaamde deadstock materi alen, overschotten zeg maar. (...) Ook op het vlak van accessoires wordt er volop met overschot ten van stof en leder gewerkt. (...) Dat ‘restjesmode’ een echte trend is geworden, merk je ook aan de gevestigde commerciële merken die koketteren met ontwerpen, gemaakt van restmateriaal. Minder, maar beter kopen We kopen steeds meer kleren en we gooien ze ook sneller weg. Volgens het vakblad Retail Detail gooit de Belg gemiddeld 15 kilo textiel weg per jaar per persoon. Hij is hiermee koploper in Europa. Ruim 80 procent van het textiel belandt op de vuilnisbelt of in de verbrandingsoven. De laatste 15 jaar is het gemiddeld aantal keer dat we een kledingstuk dragen voor het gedumpt wordt, met 36 procent gedaald. Door datzelfde kledingstuk 9 maanden langer te dragen, verminder je de ecolo gische voetafdruk met 20 tot 30%. Ondanks het feit dat onze kleerkasten uitpuilen, dragen we slechts 12% ervan. Deze cijfers pleiten voor minder maar beter kopen. (...) Een jurk hoeft niet gedumpt te worden omdat de rits stuk is of de zoom los zit, wat vlot en goedkoop kan opgelost worden. Dit is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor je (27.02.2022budget. De Zondag Magazine) De bamboeplant groeit heel snel waardoor de opbrengst veel hoger is dan bij katoen. Bovendien zijn er geen pesticiden nodig om insecten, virussen, onkruid of schimmels te bestrijden. Het enige wat bamboeplantages nodig hebben, is zonlicht en water. Na de oogst blijft de plant staan en gaat de groei gewoon door. Hierdoor hoeven geen bossen gekapt te worden om aan de wereldwijde vraag te voldoen zoals bij katoen. Het gewas absorbeert meer CO2, wat een positief effect heeft op het klimaat. Tevens produceren de planten 30 tot 35% meer zuurstof dan andere bomen. De verwerking gebeurt mechanisch. Dit omvat het verbrijzelen van het houtachtige deel van de plant en vervolgens het aanbrengen van natuurlijke enzymen om de celwanden van de bamboe te breken, waar door een papperige massa ontstaat. De natuurlijke vezels kunnen dan mechanisch worden uitgekamd en tot garen worden gesponnen. Dit proces is heel arbeidsintensief en dus kostbaar. Minder duurzaam is de chemische verwerking van bamboe tot zogeheten bamboeviscose. Door dit proces wordt de bamboe gekookt in sterke chemische oplosmiddelen, waarna de resulterende vloeistof door kleine gaatjes in een chemisch bad met zwavelzuur geduwd wordt, waar het uithardt tot fijne strengen. Na wassen en bleken, vormen de strengen rayongaren. Er wordt volop onderzocht hoe het proces duurzamer kan verlopen door bijvoorbeeld de chemicaliën te hergebruiken of om te werken met minder giftige chemicaliën. De confectie-industrie is erg afhankelijk van fossiele grond stoffen. De kunstvezels waar van het merendeel van de kleding gemaakt is, bestaan uit polyester of aanverwante stoffen die aardolie als basis grondstof hebben. Meer dan twee derde van de textielve zels waarvan kleding wordt gemaakt, is synthetisch en dus afkomstig van fossiele bron nen. Die vezels zijn goedkoper dan natuurlijke alternatieven zoals katoen, wol, linnen en (Uit:zijde.De Standaard, 30.06.21)

70 Grenzen voor mens en planeet

1 Leid uit de artikels aan de linkerkant af wat men bedoelt met ‘greenwashing’. 2 Leg uit op welke manier technologische vooruitgang de mode-industrie kan verduurzamen. 3 Leg uit waarom niet alle technologische vernieuwingen dé oplossing zijn om de modesector 100% duurzaam te maken. 4 Welke zijn duurzame manieren om met mode om te gaan? ID 4 Kuznetscurve voor milieudegradatie Zwaveldioxide (SO2) komt vrij bij het verbranden van zwavelhoudende fossiele brandstoffen. Het is een belangrijke component van luchtvervuiling en smog. 20001900 1950 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 )2 Zuidoost-AziëOost-AziëVoormaligeEuropaNoord-AmerikaSovjetunieenAustralië/Nieuw Zeeland Zuid-India en InternationaleAfrikaMidden-OostenCentraal-Amerikascheepvaart 1 Bekijk de trend van de CO2-uitstoot per persoon al naargelang van het inkomen voor België. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Selecteer België en klik op ‘play’. Doe hetzelfde voor Frankrijk, Duitsland, Japan en de VS. Wat stel je vast? 3.17 Uitstoot van antropogeen SO₂ (1850-2005) 71Grenzen voor mens en planeet

3 Deze trend kun je uitbreiden naar andere vormen van milieudegradatie. Formuleer een verklaring voor deze trend. Maak gebruik van de begrippen Ecologische Voetafdruk, intensivering en industrialisatie.

5 Zoek in de atlas een kaart waarop je de CO2-uitstoot van Sub-Sahara-Afrika kunt aflezen. Vergelijk dit met de werkzame bevolking in de dienstensector en de industriesector. Breng dit ook in verband met de milieuKuznetscurve. 6 De dalende trend in de milieu-Kuznetscurve betekent voor veel mensen een geruststelling. Nochtans is het kantelpunt nog niet bij alle vormen van milieudegradatie te zien. Critici stellen zich dan ook de vraag of de hypothese van Grossman en Krueger klopt. Als de hypothese van de milieu-Kuznetscurve klopt, wat is er dan nodig om verdere milieudegradatie tegen te gaan?

7 Waarom vormt dit geen geruststelling? Welke ongerustheid leeft hierdoor?

8 Sommige critici zeggen dat het verminderen van milieudegradatie maar schijn is. Gebruik de term 'globalise ring' om dit toe te lichten.

4 Bekijk nu ook de trend in de CO2-uitstoot voor India en Bolivia. Breng je bevindingen in relatie met de milieuKuznetscurve en de werkzame bevolking in dienstensector en industriesector.

72 Grenzen voor mens en planeet

2 Bekijk de trend van de zwaveluitstoot t.o.v. het inkomen in Noord-Amerika en Europa (Fig. 3.17). Je kunt ook de trend voor België, de VS en Japan voor de zwaveluitstoot bekijken door te klikken op de link in e-ducate.me Wat stel je vast?

Zuid-AfrikaBoliviaNigerVSIndiaJapanBraziliëChinaRusland 3

schoolgemeente:woongemeente: 73Grenzen voor mens en

BEHAALDE

1 Welk land heeft de hoogste SDG-score?

ID 5 Hoe ver staan andere landen en regio’s met het behalen van de SDG’s? Niet alle landen staan even ver met het behalen van de duurzame ontwikkelingsdoelen. Een opvolgingstool voor ranglijsten, kaarten en landprofielen vind je via de link in e-ducate.me.

2 Onderzoek de SDG’s voor enkele landen. Klik daarvoor op de interactieve map. Klik op een land om het over zicht van SDG’s te bekijken. Er is plaats voorzien om een regio naar keuze te behandelen. SDG’S SDG’S UITDAGINGENMET SDG’S UITDAGINGENBELANGRIJKEMET SDG’S MET ZEER UITDAGINGENGROTE Zoek de SDG-score van jouw woon- en schoolgemeente via de link in e-ducate.me planeet

De dorpen die een groep aan doet worden ondersteund op diverse manieren. De toeristen betalen uiteraard voor hun logies in de dorpen, maar er zijn ook projecten gericht op het schoonmaken van de omgeving en de aanleg van waterleidingen. Van tevoren wordt de toerist meegedeeld welk gedrag passend is tijdens de tocht: toon respect voor de mensen die je tegenkomt, vraag toestemming voordat je foto’s neemt en neem je afval mee in plaats van het rond te laten slingeren. Grenzen voor mens en planeet

ID 6 Gevolgen van toerisme 1 Je krijgt enkele fragmenten uit reisverhalen. Onderlijn in de fragmenten de negatieve gevolgen van toerisme rood. Onderlijn de troeven voor de toerist of voor de plaatselijke bevolking met groen. Ethiopië Met de Dahlak Eilanden, een archipel en nationaal park in de Rode Zee, heeft Eritrea een toeristische troef van wereldformaat in handen. De onderwaterflora en -fauna van de Dahlaks kan met gemak de concurren tiestrijd aan met de koraalriffen van Cozumel (Mexico) en de Sinaï (Egypte). Eritrea heeft gekozen voor high value, low volume tourism, wat betekent dat duiktrips naar de Dahlak erg duur zijn. Het duiktoerisme naar de Dahlaks is nagenoeg geheel in handen van buitenlandse, Italiaanse ondernemers, die ondermeer het controversiële speervissen praktiseren. Daarnaast heeft Eritrea een achterland met sympathieke bezienswaardigheden: traditionele kloosters op afgelegen bergtoppen, enkele ruïnes uit de oudheid en de merkwaardige stad Nakfa, voormalig centrum van het verzet en vroegere informele hoofdstad. De Eritreërs gaan wat onhandig om met de ontwikkeling van het toerisme. De Dahlaks lijken min of meer al verkocht aan buitenlandse ondernemingen, zonder dat goed is nagedacht hoe het duiktoerisme inkomsten zou kunnen opleveren voor de eigen bevolking. Naar een enkel afgelegen klooster wil men botweg asfaltwegen aanleggen om deze eeuwenlang ‘verborgen’ bezienswaardigheid voor dagjesmensen te ontsluiten. Over de impact daarvan op de traditionele kloostergemeenschap bekommert men zich nauwelijks. (Naar: Fairtourism.nl)

Guatemala Wie voor Guatemala kiest, kiest voor een boeiende bestemming, maar moet wel bereid zijn om te reizen, eten en slapen zoals de Guatemalteken dit doen. Met uitzondering van enkele plekken is Guatemala niet ingesteld op de toerist die luxe en comfort zoekt.

De reiziger die werkelijk geïnteresseerd is in de toekomst van Guatemala en de Guatemalteken wordt aange raden om zich niet vast te klampen aan een reisgids, maar om zelf speurwerk te verrichten naar initiatieven die de lokale bevolking ondersteunen. Alleen op deze manier kunnen de inkomsten uit toerisme doordrin gen tot alle lagen van de bevolking.

De Quetzaltrekkers in de Casa Argentina in Quetzaltenango organiseren onder andere vulkaanwandelingen en een wandeling van Xela naar Lago Atitlán om geld in te zamelen voor een straatkinderenproject. In het nevelwoud rond Cobán kun je een trek maken met een lokale gids en een maaltijd delen met een lokale familie. De inkomsten gaan direct naar de betrokken mensen.

Uitstoot volgens transportwijze CO2-uitstoot per passagier per mijl (pond) 3.18 Quadrijden in de Egyptische woestijn 3.19 CO₂-uitstoot van de transportwijze met de gemiddelde score per SDG 75Grenzen voor mens en planeet

2 Welk aspect van duurzaamheid wordt telkens behandeld? Plaats in de juiste kolom + (positief) of - (negatief). economisch cultureel- maatschappelijk planetair

Bonaire neemt allerlei maatregelen om de koraalriffen te beschermen. Zo is het onderwaterleven rondom Bonaire beschermd gebied, waar duikers ieder $10 betalen om te mogen duiken. Dit geld wordt in een fonds gestopt, wat ten goede komt aan de bescherming van de koraalriffen.

Rome heeft bijzonder veel last van vandalen. Ondanks de aanwezigheid van ruim 1 200 beveiligingscamera’s worden de historische monumenten in de stad regelmatig beschadigd. Met name toeristen die een souvenir aan hun bezoek over willen houden vormen een groot probleem voor de Eeuwige Stad.

van de reisorganisatie gaan, na aftrek van de kosten voor de trektochten, naar Edelac. Naast de school biedt Edelac een slaapzaal voor straatkinderen en een medische kliniek. Alle medewerkers van de reisorganisatie zijn vrijwilligers, die voor drie maanden of langer werkzaam zijn als gids. Hoewel de concurrentie op het gebied van trektochten groot is, geeft het non-profit karakter van de reisorganisatie vaak de doorslag voor toeristen om bij hen te boeken. vliegtuig SUV (1 passagier) kleine auto (1 passagier)motorlijnbustreinreisbusveerboot

Toerisme kan leiden tot uitbuiting van de inheemse volkeren, zeker als de toeristen alleen maar komen om wat foto’s te maken en snel weer weg zijn. Dit is meer een vorm van aapjes kijken, waarbij totaal geen contact plaatsvindt tussen ‘host’ en Alle‘guest’.opbrengsten

Synthese Menselijke activiteiten zetten het systeem aarde onder druk. Het hockeystickmodel laat duidelijk zien dat de veranderingen aan het systeem aarde gelinkt zijn aan de menselijke activiteiten. Sinds 1950 vertonen veel indicatoren een opvallende stijging. Een team van wetenschappers o.l.v. J. Rockström bracht de grenzen van onze planeet in beeld. Ze bakenden daarvoor negen domeinen af. De mens leeft niet meer binnen de veilige grenzen van het systeem aarde en zet hierdoor allerlei veranderingen in gang over de verschillende domeinen heen. We moeten daarom dringend de menselijke voetafdruk verkleinen en de beperkte hulpbronnen en de ecologische ruimte van de aarde eerlijk verdelen. Het is dus belangrijk dat de mens duurzaam met de aarde leert omgaan. Duurzaam leven betekent comfortabel leven binnen de ecologische grenzen van de planeet waarbij aan de minimale sociale behoeften van de mens wordt voldaan, zonder daarbij het verderzetten van de huidige levensstijl door de komende generaties in het gevaar te brengen. Het donutmodel van Raworth en de duurzame ontwikkelingsdoelen zijn instrumenten die de mens kunnen leiden in hun duurzame keuzes. Ruimtelijk zijn er grote verschillen in het bereiken van de sociale drempels (basisbehoeften), maar ook in het overschrijden van de planetaire grenzen. De overgang naar een duurzame wereld moet snel gebeuren om de doelstellingen van de Verenigde Naties te kunnen behalen. Technologieën kunnen een belangrijke rol spelen in de transitie naar de duurzame wereld. De transitie start bij elk individu.

UITPUTTINGKLIMAATVERANDERINGMILIEUDEGRADATIELANDBESLAGGRONDSTOFFENMENSIMPACTHEEFTTRANSITIE DUURZAAMHEIDNAAR verstedelijkingindustrielandbouwontginningmondialisering MENS PLANEET AARDE BIEDT KANSEN SFEERGEO- ATMO-SFEER HYDRO-SFEER SFEERBIOKLIMAAT natuurlijk broeikase ect koolstofkringloop DEMOGRAFIE 76 Grenzen voor mens en planeet

d Vlaanderen: bietenwater hergebruiken als drinken irrigatiewater (H2O - 13.04.22)

1 Welke planetaire grenzen worden door plastic onder druk gezet?

Plaats bij deze uitspraken en beelden in verband met plastic de bijbehorende planetaire grens/grenzen.

b De biocapaciteit van de aarde is dankzij verbeterde technieken steeds groter geworden.

c De groeiende wereldbevolking zorgt ervoor dat het Eerlijke Aarde-aandeel steeds groter wordt.

2 Benoem de planetaire grenzen die door de krantenkoppen bedoeld worden. a Kernafval komt niet alleen uit kerncentrales (De Standaard - 15.04.22)

3 Zijn de volgende uitspraken juist of fout. Indien fout, verbeter dan de zin. a De globale Ecologische Voetafdruk van de wereld is groter dan het Eerlijke Aarde-aandeel. Dit betekent dat de draagkracht van de aarde nog niet overschreden is.

Zelftest

d Hoe hoger de HDI van een land, hoe meer sociale drempels bereikt worden.

e Hoe hoger de HDI van een land, hoe minder planetaire grenzen overschreden zijn. 77Grenzen voor mens en planeet

b Watersnood van 2021 is de schuld van de ontwikkelende stad. ‘Er moet meer gedaan worden om voor veiligheid te zorgen’ (Trouw - 2.04.22) c Help de uitstervende bij: zo maak je je tuin bijenvriendelijk (AvroTros - 25.04.21)

Broeikasgassen methaan en ethyleen komen vrij uit zwerfplastic onder invloed van zonlicht. We ademen onze kleren of meubels in. Microplastics blijven lange tijd in onze longen.

4 Licht de volgende slogan toe vanuit het principe van duurzaamheid.

a Benoem de grenzen A en B. A = B = b Wat gebeurt er wanneer we grens A overschrijden? Leg uit en geef een concreet voorbeeld.

5 Het donutmodel geeft aan hoe de economie in de 21ste eeuw zou moeten zijn, wil men een duurzame levensstijl in acht nemen. Er moet worden rekening gehouden worden met twee typen grenzen: A en B. De toekomst zit bin nen de twee ringen die staat voor een veilige en rechtvaardige ruimte waar de mens verder kan ontwikkelen.

AB 78 Grenzen voor mens

c Wat gebeurt er wanneer we grens B overschrijden? Leg uit en geef een concreet voorbeeld. en planeet

d Hoe ziet het huidige donutmodel van België eruit? Maak een ruwe schets en leg uit. 6 Vergelijk de stand van zaken van de SDG’s in Oostenrijk en de Centraal-Afrikaanse Republiek. 100755025 SDG117SDG 16SDG 15SDG 13SDG14SDGSDG12 11SDG 10SDG SDG9 SDG8 SDG7 SDG6 SDGSDG54 SDG3 SDG2100755025 SDG117SDG 16SDG 15SDG 13SDG14SDGSDG12 11SDG 10SDG SDG9 SDG8 SDG7 SDG6 SDGSDG54 SDG3 SDG2 Oostenrijk AfrikaanseCentraal-Republiek a Beschrijf de verschillen aan de hand van het donutmodel van Raworth. b Wat voorspelt de milieu-Kuznetscurve wanneer de Centraal-Afrikaanse Republiek economisch groeit? c Herbekijk de score op de planetaire grenzen voor Oostenrijk. Denk je dat dit land planetaire grenzen overschrijdt of niet? Onderbouw je antwoord? 3.20 Gemiddelde score per SDG 79Grenzen voor mens en planeet

• SDG 2 Geen honger

b Hoe kunnen deze supermarktketens actief meewerken aan SDG 14 - leven onder water? 80 Grenzen voor mens en planeet

Een andere supermarktketen pakt op zijn website uit met het logo van de SDG’s en bijhorende tekst: 'In ons jaarverslag rapporteren we aan de hand van de SDG’s over de impact die we realiseren. Qua materialiteit focussen we op de Sustainable Development Goals waarvan we geloven dat we er met onze organisatie de grootste impact op hebben. Onze zeven materiële SDG’s:

• SDG 6 Schoon water en sanitair

• SDG 12 Verantwoorde consumptie en productie

Op de website van een grote supermarktketen staat onderstaande ﬁguur.

• SDG 7 Betaalbare en duurzame energie

• SDG 3 Goede gezondheid en welzijn

• SDG 8 Waardig werk en economische groei

• SDG 13 Klimaatactie Uiteraard blijven we ook verder inzetten op de andere SDG’s. Zo beschouwen we Vrede, justitie en sterke publieke diensten (SDG 16) en Partnerschappen om doelstellingen te bereiken (SDG 17) als hefbomen om alle andere SDG’s te realiseren. We werken bijvoorbeeld nauw samen met onze partners en leveranciers, steeds met wederzijds respect en op basis van dialoog en vertrouwen.' a Veel bedrijven communiceren over de SDG’s op hun website. Waarom is dat belangrijk?

1 Uitleggen dat verschillende planetaire grenzen een impact hebben op elkaar.

2 De duurzaamheid inschatten aan de hand van het donutmodel van Raworth.

1 Uitleggen dat het menselijke handelen een impact heeft op het systeem aarde.

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

onderzoeksvraag probleemzonder klasgenootofboekvanhulpmet leerkrachtvanhulpmet

1 Afleiden dat socio-economische trends, planetaire grenzen onder druk zetten.

2, 3 Aantonen dat de duurzame ontwikkelingsdoelen een belangrijke rol spelen in de transitie naar een duurzame wereld.

2 Aantonen dat welvaart een invloed heeft op het afremmen van economische onge lijkheid, milieudegradatie en bevolkingsgroei.

Grenzen voor mens en planeet

1 De verschillende planetaire grenzen benoemen.

4 Zelf voorstellen voor een duurzame aanpak formuleren. Dit deel bondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen.

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

Terugblik

2,43, Uitleggen wat er nodig is voor de transitie naar een duurzame wereld.

2 Aantonen dat er regionaal verschillen zijn in duurzaam welzijn.

3, 4 Uitleggen dat technologie een rol kan spelen in de transitie naar een duurzame wereld.

2 De duurzaamheid inschatten aan de hand van de duurzame ontwikkelingsdoelen.

Over de grenzen van het klimaat Klimaatverandering is van alle tijden. Doorheen de geschiedenis van de aarde veranderde de wereldwijde gemiddelde temperatuur voortdurend, gaande van extreem koud tot zeer warm. De laatste 10 000 jaar is ons klimaat veel stabieler geworden, maar sinds de tweede helft van de 20ste eeuw stijgt de temperatuur opnieuw en sneller dan ooit. De gevolgen hiervan zijn niet meer te negeren. Het klimaat verkeert in crisis. In dit thema worden de oorzaken en de gevolgen van de klimaatcrisis bestudeerd. Deze crisis is volop aan de gang, daarom is de

OPDRACHT 2 Onderzoek de prognoses over de verdere evolutie van 93 de wereldbevolking.

OPDRACHT 3 Onderzoek de evolutie van de bevolking per werelddeel. 94

3 Groot, groter, grootst?

Vraag 5 Hoe verschillend is de samenstelling van de bevolking? 107

OPDRACHT 14 Controleer de kennis die je opdeed. 116

ID 2 CO₂-uitstoot in een historisch perspectief 142 ID 3 Hoe ziet het klimaat er in 2070 uit?

ID Interesse en Differentiatie

141

OPDRACHT 6 Onderzoek het verschil tussen vergroening en vergrijzing. 100

ID 8 Wat is het effect van klimaatverandering in België?

ID 12 Excursie 261 263 84 Over de grenzen van het klimaat

Inhoud

ID 7 Vervolledig het feedbackmechanisme 93 Synthese 109 Zelftest 95 Terugblik 112 Begrippenlijst 232 Schema's 235 Het klimaat verandert

Vraag 3 Welke gevolgen heeft het versterkt broeikaseffect? 97 Deelonderzoek 3: Palmbomen op de Noordpool? 99 Deelonderzoek 4: Overspoeld door de zee 106 Deelonderzoek 5: Planten en dieren op de dool 113 Deelonderzoek 6: Onstuimig weer 120 Stop klimaatverandering!

2 Groeiende voeten?!

143

146

OPDRACHT 1 Onderzoek hoe de wereldbevolking in aantal verandert. 84

Vraag 7 Welke trend kan je vaststellen in de evolutie van de bevolking? 111

Vraag 4 Wat is het effect van een bevolkingspolitiek op de bevolkingsevolutie? 104

OPDRACHT 10 Onderzoek leeftijdshistogrammen doorheen de tijd. 108 4 Demografische transitie: verklaring voor de bevolkingscijfers

ID Interesse en Differentiatie

ID 5 Gapminder ontwikkelingsgraad 93 ID 6 Hoe de industriële revolutie de bevolkingscijfers veranderde 93

Vraag 2 Hoe evolueert de bevolking in België? 96

149

OPDRACHT 5 Vergelijk de bevolkingsevolutie voor een selectie landen. 99

ID 3 Impact vergroening versus vergrijzing 93 ID 4 Geboortepolitiek 93

Schema's

ID 6 Experiment 2: IJs en de zeespiegel 145 ID 7 Klimaatverandering en wijn uit België

Vraag 1 Hoe verloopt de groei van de wereldbevolking? 90

1 Druk op het systeem aarde Wat weet je nog, wat weet je al? 77

OPDRACHT 9 Onderzoek een leeftijdshistogram. 107

ID 1 Verschil in levensverwachting tussen man en vrouw 124

Vraag 4 technologie het klimaat redden? 129 Deelonderzoek 7: Hoe kan technologie helpen bij de transitie naar duurzaam energieverbruik? 135 Deelonderzoek 8: Wat is de rol van technologie in de transitie naar duurzame en leefbare steden?

ID 9 Spreiding uitstoot methaan en lachgas 150

ID 11 Schoon op reis 152

OPDRACHT 8 Onderzoek de bevolkingspolitiek in China en het effect op 104 de bevolkingsevolutie.3

Vraag 3 Hoe evolueert de bevolking in andere landen? 99

OPDRACHT 7 Onderzoek enkele gevolgen van vergroening en vergrijzing. 103

Vraag 6 Welk verband bestaat er tussen bevolkingsgroei en ontwikkelingsgraad? 109

OPDRACHT 11 Vergelijk de levensomstandigheden in enkele landen en 109 doorheen de tijd.

ID 2 Geboortecijfer of vruchtbaarheidscijfer? 93 Sterftecijfer of levensverwachting?

ID 4 Kinderen en klimaatverandering 144 ID 5 Experiment 1: Warmte en de zeespiegel 145

154 Synthese 155 Zelftest 156 Terugblik 161 Begrippenlijst

Vraag 2 Welke regio's zijn de grootste uitstoters van broeikasgassen? 93

137

OPDRACHT 4 Onderzoek welke factoren de groei van de Belgische 96 bevolking bepalen.3

OPDRACHT 12 Modelleer de evolutie van de bevolking. 111

Vraag 1 Waarom is de mens de oorzaak van de huidige klimaatverandering? 85 Deelonderzoek 1: Wat is het versterkt broeikaseffect? 85 Deelonderzoek 2: Welke rol speelt de mens in het versterkt broeikaseffect? 88

ID 1 Hoe beïnvloeden klimaatverandering en ozon elkaar?

ID 10 Een graad meer of minder 151

OPDRACHT 13 Koppel leeftijdshistogrammen en demografisch 114 transitiemodel aan elkaar.

Het meest opvallende signaal van de klimaatverandering dat we nu ervaren, is de toename van de globale gemiddelde temperatuur. Die ervaring werd eerst opwarming van de aarde genoemd, daarna klimaatverandering en nu wordt dit fenomeen als de klimaatcrisis omschreven.

1: Wat is het versterkt broeikaseffect? Je leerde al over het natuurlijk broeikaseffect. Klik op de link in e-ducate.me en fris je geheugen op. 1 Noem de vier belangrijkste natuurlijke broeikasgassen.

2 Geef enkele voorbeelden van natuurlijke bronnen van broeikasgassen. Zoals we Venetië nu kennen, zullen onze kleinkinderen de stad niet meer kunnen bezoeken Door de opwarming van de Alpen loopt de winter-sport gevaar. Italiaanse gletsjer afgedekt metspeciale doeken om sneeuw te beschermen. De moskee van Timboektoe, bĳna geheel gebouwd uit modder, wordt moeilĳker te beschermen: het wordt steeds warmer en de regenval in de regio wordt steeds heftiger. Kiribati, een zeer afgelegen eilandengroep in de Stille Zuidzee, is, volgens een klimaatrapport van de VN, het eerste eiland dat zal verdwĳnen in zee. Delen van het eiland die slechts twintig jaar geleden nog droog lagen, zĳn inmiddels ingenomen door de oceaan.

85Over de grenzen van het klimaat

1 Het klimaat verandert Al sinds het ontstaan van de aarde verandert het klimaat voortdurend onder invloed van natuurlijke factoren zoals variaties in zonneactiviteit, vulkaanuitbarstingen, veranderingen in de baan van de aarde en platentektoniek. Maar nu valt op dat de klimaatverandering ongezien snel evolueert. Klimaatwetenschappers zijn het erover eens dat de mens in belangrijke mate de huidige klimaatverandering Klimaatveranderingveroorzaakt.

Vraag Waarom is de mens de oorzaak van de huidige klimaatverandering?1 Vandaag is het warm en morgen regent het. De lucht is vochtig en er staat een sterke wind. Dat zijn allemaal kenmerken van het weer. Het weer is de toestand van de atmosfeer op een bepaalde plaats en een bepaald moment. Het wordt bepaald door land, oceanen en ijskappen. Het klimaat is het gemiddelde van de weersomstandigheden in een bepaald gebied, over een periode van 30 tot 40 jaar. Er is sprake van klimaatverandering als de gemiddelde weersomstandigheden over een langere periode (minstens 30 jaar) wijzigen.

heeft een grote impact op het functioneren van het systeem aarde. Daarom wordt deze planetaire grens (samen met de grens 'behoud van de biosfeer') tot kern-planetaire grens gerekend. De aarde was in maart 2022 1,22 °C warmer dan tijdens de pre-industriële tijd, zo stelt het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Dit is een organisatie van de VN waarin honderden experts van over de hele wereld de risico’s van klimaatverandering evalueren. Sinds 2017 bedraagt de gemiddelde globale opwarming meer dan 1°C.

Deelonderzoek

Volg de geschatte evolutie van de wereldtemperatuur via de link op e-ducate.me 30025020015010050800350 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020600 400 200 0 x 1000 jaar Evolutiev.Chr. N O-concentratie (-800 000 tot 2019) miljard)per(deeltjeslachgasconcentratie 2 3 Evolutie methaan-concentratie (-800 000 tot 2019) 200015001000500 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020600 400 200 0 x 1000 jaar v.Chr. 1-0,2-0,40,20,40,60,81,21,4°C 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 20204.2-0,200,20,40,60,811,21,4°C Wereldwijde evolutie van methaanconcentratie in de atmosfeer (andere kleur = andere bron) 4.3 Wereldwijde evolutie van lachgas (N₂O)-concentratie in de atmosfeer (andere kleur = andere bron) 4.1 Evolutie van de gemiddelde wereldtemperatuur per jaar t.o.v. de periode 1850-1900 86 Over de grenzen van het klimaat

Je kunt hierover ook een filmpje bekijken. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me 3 Hoe is de gemiddelde wereldtemperatuur geëvolueerd sinds 1850? 4 Hoe evolueerde de concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer gedurende de laatste 800 000 jaar? 5 Wat is de oorzaak van het stijgen van de gemiddelde wereldtemperatuur? 1000 jaar vóór vandaag (0 = 1950) miljoen)per(deeltjesCO2 20181600 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1950 2000800 420380340300260220180 700 600 500 400 300 200 100 0 5 4 ID 1  4.4 Wereldwijde evolutie van CO₂-concentratie in de atmosfeer 4.5 Versterkt broeikaseffect versterkt broeikaseffect toename van de doorbroeikasgassenvanklimaatveranderingwereldtemperatuurgemiddeldeenglobalealsgevolgdeverhoogdeconcentratiesindeatmosfeermenselijktoedoen87Over de grenzen van het klimaat

2: Welke rol speelt de mens in het versterkt broeikaseffect?

Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

6 Wat is het effect van een hogere concentratie broeikasgassen op de stralingsbalans? Meer broeikasgassen zorgen voor meer/minder terugstralen van kortgolvig lichtstralen/langgolvige warmtestralen naar de aarde. Hierdoor aan het aardoppervlak.

Wetenschappers noemen deze verandering stralingsforcering. Om de ernst van de situatie te kunnen inschatten, worden verschillende factoren gemeten die een effect hebben op de hoeveelheid energie die de aarde bereikt en niet terug naar de ruimte verdwijnt. Je kunt er ook een filmpje over bekijken. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Black carbon heeft grotere impact op klimaatverandering dan eerder gedacht. Bij het verbranden van fossiele brandstoffen komen roetdeeltjes vrij, black carbon of dieselroet genoemd. Roetdeeltjes blijven enkele dagen tot weken in de atmosfeer. De meeste roetdeeltjes hebben een koelend effect doordat ze meer reflectie veroorzaken. Onderzoek wijst uit dat zwarte roetdeeltjes net minder reflectie van zonlicht toelaten en op die manier opwarming in de hand werken. Enkel CO₂ en methaan hebben een grotere impact dan black carbon. Wanneer zwarte roetdeeltjes op ijs neervallen, versnellen ze het smelten ervan. Roetdeeltjes gaan ook verschillende soorten bindingen aan in de atmosfeer waardoor wolkenvorming wordt beïnvloed. In sommige gevallen blijven er weinig lage wolken over waardoor er meer kortgolvige straling van de zon de aarde bereikt. In andere gevallen worden dikkere wolken gevormd die minder doorgankelijk zijn voor de langgolvige straling van de aarde en waardoor de warmte bij de aarde blijft. Samen veroorzaken ze een opwarming van 0,4 tot 0,5 °C. Als een gevolg hiervan versnelt de waterkringloop en neemt de neerslag globaal toe (hogere temperatuur -> meer verdamping -> meer neerslag). natuurlijke menselijke op het globale temperatuurverloop het klimaat

88 Over de grenzen van

Door de toename van in de atmosfeer wordt het versterkt. Dat leidt tot de toename van de gemiddelde

Deelonderzoek

Vorig jaar leerde je over de koolstofkringloop. Klik op de link in e-ducate.me en fris je geheugen op. In een rapport van het IPCC wordt gesteld dat de huidige klimaatverandering wordt veroorzaakt door de mens die de stralingsbalans van het systeem aarde beïnvloedt.

1 1850 -0,5 °C 0 °C 0,5 °C 1,0 °C 1,5 °C 1875 1900 1925 1950 1975 2000 wereldtemperatuurwaargenomenozonbroeikasgassenvulkanenlandgebruikallezonaërsolenfactoren 2 4.6 Invloeden van

factoren

Alle menselijke activiteiten die energie verbruiken op basis van fossiele brandstoffen zijn samen verantwoordelijk voor zowat 2/3 van de totale uitstoot van broeikasgassen (alle gassen samen), en zelfs voor meer dan 80% van de totale CO₂-uitstoot wereldwijd. 3 1990 1995 2000 2005 2010 2015 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000tonmiljoen HFC’s, PFC’s en SF6 koolstofdioxidemethaanlachgas 1990 1995 2000 2005 2010 2015 30 000 10 000 20 000 40 000 50 000tonmiljoen landgebruik en bosbouw industriëleafval processen internationaallandbouw transport energie energie 73,2% 18,4%landgebruikbosbouwlandbouw,en industrieafval3,2%5,2%energieverbruik in gebouwen(17,5%) trasnsport(16,2%) energieverbruikindeindustrie(24%)awegtrasnsport(11,9%)ndereindustrie(10,6%) ijzer & staal(7,2%) commercieel (6,6%) woningen(10,9%) landbouwgronden(4,1%) Vee&mest(5,8%)energiechemicaliënstortplaatsenverbrandinggewassen(3,5%)ontbossing(2,2%)(1,9%)afvalwater(1,3%)(2,2%)cement(3%)inlandbouwenvisserij(1,7%)vluchtigeemissiesvanenergieproductie(5,8%)niet-toegewezenbrandstofverbranding(7,8%) scheepvaartluchtvaart(1,9%)(1,7%)non-ferrometalen(0,7%)spoorweg(0,4%)pijpleiding(0,3%)grasland(0,1%) chemisch&petrochemisch(3,6%)rijstteelt(1,3%) akkerland(1,4%) voedselentabak(1%)papierpulp(0,6%)machines(0,5%) 4.7 Totale wereldwijde uitstoot van broeikasgassen in de periode 1990-2015 4.8 Wereldwijde uitstoot van broeikasgassen per sector (1990-2015) 4.9 Uitstoot van broeikasgas per activiteit (2016) 89Over de grenzen van het klimaat

(*) de levensduur van koolstofdioxide kan niet met één waarde worden omschreven vermits het gas niet wordt vernietigd, maar beweegt doorheen de koolstofcyclus. Een deel van de CO₂ wordt snel opgenomen door bv. oceanen, een deel blijft duizenden jaren in de atmosfeer. Dat is gedeeltelijk toe te schrijven aan het feit dat de opname van CO₂ in sedimenten op de oceaanbodem erg lang duurt.

Antropogene

Stikstof is van levensbelang voor alle levende organismen. Het is een bouwsteen voor bv. DNA en eiwitten. 78% van de lucht die we inademen bestaat uit stikstofgas (N₂), maar het is onder deze vorm niet bruikbaar voor planten en dieren. Natuurbranden, bliksem en bacteriën in de bodem zorgen voor de vorming van bruikbare stikstofverbindingen zoals bv. nitraten en ammoniak. Stikstof kan zo in de bodem, het water en de lucht circuleren van het ene organisme naar het andere. In de natte en zuurstofarme bodem van tropische regenwouden en mangrovebossen (kustmoerassen) breken bacteriën en schimmels tijdens het ontbindingsproces plantaardige en dierlijke resten af tot lachgas(N₂O), een broeikasgas dat bijna 300 keer sterker is dan CO₂. Lachgas reageert niet met andere stoffen in de atmosfeer en lost niet op in water. Het wordt enkel uit de atmosfeer verwijderd door bepaalde bacteriën, door UV-straling van de zon of door bepaalde chemische reacties. De afbraak van lachgas in de atmosfeer gebeurt vooral op meer dan 20 km hoogte. Aangezien er nauwelijks uitwisseling plaatsvindt tussen luchtlagen op die hoogte en de lagere luchtlagen, duurt het meer dan 100 jaar vooraleer een molecule lachgas uit de atmosfeer is verdwenen. antropogene bron van broeikasgas broeikasgas afkomstig van menselijke activiteiten zoals verbranding van fossiele brandstoffen, landbouw, landgebruik, afvalverwerking en industrie van het klimaat

bronnen van broeikasgassen zijn broeikasgassen die ontstaan door menselijke activiteit. Door de toename van broeikasgassen verstoort de mens de natuurlijke kringlopen (zoals de koolstofkringloop) wat leidt tot een toename van de concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer, de bodem en de oceanen.

GEMIDDELDELEVENS-DUURINDEATMOSFEER

WIST JE DAT Lachgas (N₂O)

90 Over de grenzen

Methaan is een sterk broeikasgas. Een kilo methaan heeft hetzelfde effect als 28 kilo CO₂. Lachgas is een nog sterker broeikasgas. Een kilo lachgas heeft hetzelfde effect als 265 kilo CO₂. Fluorgassen zijn de sterkste broeikasgassen op aarde: ze kunnen duizenden keren zoveel opwarming veroorzaken als CO₂. Van alle broeikasgassen die de mens uitstoot, is CO₂ het belangrijkst. Ruim de helft van het versterkte broeikaseffect wordt veroorzaakt door CO₂. Methaan staat met 16% op de tweede plaats. Lachgas maakt 6% van de uitstoot van broeikasgassen uit.

verbranden van fossiele brandstoffen (olie, gas, steenkool, hout) productie van cement bodemdegradatieontbossing (*) methaan uitgestoten tijdens de productie en het transport van olie, gas en landbouwsteenkool(veeteelt, rijstteelt) verrotting van organisch afval 12,4 jaar (Ndistikstofoxide2Ooflachgas)

gebruik van meststoffen en behandelen van de bodem verbrandingrijstteelt van fossiele brandstoffen en (landbouw)afval uitgestoten tijdens het behandelen van afvalwater bijproduct van bepaalde chemische industrieën 121 jaar gebruikt in spuitbussen (drijfgas), airco’s en koelkasten SF₆ wordt gebruikt als isolatiegas in het elektriciteitsnet een paar weken tot jarenduizenden

AntropogeneBROEIKASGASbroeikasgassen OORSPRONG

koolstofdioxide

SF₆)(HFK,fluorgassenPFK,CFK,

4 Hoe beïnvloedt het vrijkomen van zwarte roetdeeltjes (black carbon) tijdens het verbranden van fossiele brandstoffen de stralingsbalans? Door de uitstoot van black carbon is er minder van zonnestralen en dus meer Er wordt hierdoor minder / meer energie van de zon omgezet in . De uitgestraalde warmte wordt ook minder / meer teruggestraald naar de aarde door wolken.

b Wat is het gevolg van de neerslag van roetdeeltjes op het ijs? zwarte roetdeeltjes absorptiealbedozonne-energiesneeuw- en temperatuurijsoppervlakaanaardoppervlakhet

2 Welke menselijke activiteit zorgt voor de meeste uitstoot van broeikasgassen?  Gebruik van meststoffen  Verbranding van fossiele brandstoffen  Productie van cement  Ontbossing

Bijna driekwart van de broeikasgassen wordt door de industrie uitgestoten, bijna een vijfde door de landbouw en de rest door energie- en afvalproductie.

De chemische industrie zorgt voor de grootste uitstoot van broeikasgassen.

5 Waarom schrijven wetenschappers het versterkte broeikaseffect toe aan de mens?

Veeteelt is de tweede grootste producent van broeikasgassen. Energieproductie, nodig voor grootschalige industriële activiteit Wegtransport draagt weinig bij aan de toename van broeikasgassen.

6 Bestudeer het effect van de uitstoot van broeikasgassen aan de hand van twee feedbackmechanismen.

3 Beoordeel de uitspraken. Plaats een kruisje in de juiste kolom. JUIST FOUT

a Wat is het effect van zwarte roetdeeltjes die op het ijs neerkomen? Plaats een + voor een versterkend effect en een - voor een afzwakkend effect.

Over de grenzen van het klimaat

1 Welke zijn de drie broeikasgassen die het meeste uitgestoten worden door menselijke activiteiten?

De uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten beïnvloedt de waterdampconcentratie. a Plaats de volgende termen in de feedbackloop: verdamping – temperatuur – concentratie water damp – broeikasgassen

De mens zorgt voor een toename van (CO₂, N₂O, methaan …) in de atmo sfeer, wat het broeikaseffect . Wanneer er meer broeikasgassen in de atmosfeer aanwe zig zijn, blijft er meer door de aarde in de atmosfeer en wordt meer warmte naar de aarde . Hierdoor komt er meer in de atmosfeer wat het effect versterkt. Daarnaast veroorzaakt de mens de uitstoot van die zonlicht en wolkenvorming beïnvloeden.

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de overkoepelende onderzoeksvraag.

92 Over de grenzen van het klimaat

Voor elke graad Celsius opwarming kan de concentratie waterdamp met 7% toenemen. De toenemende hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer veroorzaakt de huidige klimaatopwarming niet, het is eerder het gevolg van de opwarming die veroorzaakt wordt door anderetoenamebroeikasgassen.

toename toenametoename verdampingwarmetoenamelucht kan meer vocht bevatten b Dit is een positieve/negatieve feedbackloop. Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

Het effect hiervan is dat de temperatuur wereldwijd WIST JE DAT Waterdamp als broeikasgas

Menselijke activiteiten zoals landbouw, industrie, het verbranden van voor energieproductie, enz. zorgen voor een toename van en in de atmosfeer en voor een gemiddelde wereldtemperatuur.

Uitstoot broeikasgassenvan per capita (ton CO2-equivalent, 2018) tot 2,5 ton 2,5 tot 5 ton 5 tot 7,5 ton 7,5 tot 10 ton 10 tot 15 ton 15 tot 20 ton 20 tot 25 ton vanaf 25 ton geen gegevens Totale broeikasgassenuitstoot per land (ton CO2-equivalent, 2018) 0 tot 10 miljoen ton 10 tot 50 miljoen ton 50 tot 100 miljoen ton 100 tot 500 miljoen ton 0,5 tot 1 miljard ton 1 tot 5 miljard ton vanaf 5 miljard ton geen gegevens 4.10 Totale uitstoot broeikasgassen per land (2018) 4.11 Uitstoot van broeikasgassen per persoon (2018)

Vraag Welke regio's zijn de grootste uitstoters van broeikasgassen?2

Over de grenzen van het klimaat

Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen per persoon per land te Hoebekijken.CO₂zich verspreidt in de atmosfeer, waar hij wordt uitgestoten en hoe hij evolueert, vind je achter de links in e-ducate.me 1 2

Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen te bekijken.

6,1Europauitstootglobalevan0,5%ton0,5Oceaniëmil.CO2demiljard ton CO2 17% van de globale uitstoot Terwijl de VS en veel Europese landen hun binnenlandse emissies de afgelopen decennia hebben verminderd, werd een deel van deze vermindering gecompenseerd door toenemende invoer uit landen, zoals China, die een meer koolstoﬁntensieve energiemix hebben. 4 3 4.13 CO₂-uitstoot verrekend met handel (2019) 4.12 Aandeel op productie gebaseerde CO₂-uitstoot per continent (2017) 94 Over de grenzen van het klimaat

Noot: Deze kaart toont de door handel geïmporteerde of geëxporteerde CO₂ als percentage van de eigen uitstoot. Positieve waarden staan voor een netto import, negatieve waarden voor een netto export van CO₂. Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de CO₂-uitstoot (rekening houdend met handel) voor enkele landen in detail te bestuderen.

geen100%gegevens 19Aziëmiljard

CO2-uitstoot verrekend met handel (%) (2019) -50% tot -20% -20% tot -10% -10% tot 0% 0% tot 10% 10% tot 20% 20% tot 50% 50% tot 100% + ton CO2 53% van de globale uitstoot

globale3,7%1,3Afrika18%6,5Noord-AmerikamiljardtonCO2vandeglobaleuitstootmiljardtonCO2vandeuitstootZuid-Amerika1,1miljardtonCO23,2%vandeglobaleuitstoot

globale3,2%1,15scheepvaartluchtvaartInternationaleenmiljardtonCO2vandeuitstoot

3 Welke twee landen hebben de hoogste CO₂-uitstoot? vindt het antwoord achter de link in e-ducate.me

/ netto-export Brazilië

/ netto-export Rusland

België

/ netto-export Japan

4 Zoek voor volgende landen of ze een netto-importeur of netto-exporteur zijn van CO₂. netto-import of netto-export van CO₂? netto-import netto-import netto-import netto-import netto-import netto-import netto-import netto-import netto-import netto-import

2 Stoten deze landen ook de meeste broeikasgassen per persoon uit? Verklaar.

/ netto-export Zuid-Afrika

/ netto-export Bolivia

land

/ netto-export China

/ netto-export 160°W 10°N30°N50°N70°N10°S30°S50°S70°S 100°W 40°W 0°W < 0,01° 0,01°-0,03° 0,03°-0,06° 0,06°-0,09° 0,09°-0,12° 0,12°-0,3° 0,3°-0,5° 40° 80°E 140°E 180°E ux N2O g N/m² per jaar 5 6 4.14 Flux N₂O, g N/m² per jaar (1981-2010) 95Over de grenzen van het klimaat

/ netto-export India

De hoeveelheid uitstoot van lachgas per land vind je achter de link in e-ducate.me Klik op de link in e-ducate.me voor een interactieve kaart over de uitstoot van methaan.

/ netto-export Qatar

1 Welke twee landen stoten (alles samen) het meest broeikasgassen uit?

/ netto-export VS

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Overal in de wereld worden broeikasgassen uitgestoten. De uitstoot is het hoogste in en . In de meeste landen ligt de uitstoot een stuk lager dan in de rest van de wereld. zorgen door hun grote vraag naar consumptiegoederen voor een hogere uitstoot van broeikasgassen in landen.

5 Hoe verklaar je dat sommige landen netto-exporteur zijn van CO₂? 6 ‘Op het Euraziatisch continent is een belangrijk oost-west-contrast in CO₂-emissie te zien.’ Verklaar deze stelling. (zie Fig. 4.13)

8 Hoe link je de uitstoot van broeikasgassen aan economische ontwikkeling? De link in e-ducate.me kan je helpen het antwoord te vinden. Denk aan industrie, huishoudelijk gebruik van elektriciteit, transport, landbouw. Maak er een eenvoudig stroomdiagram van. meer inkomen WIST JE DAT Internet en broeikasgassen

INFOTEKST Zijn broeikasgassen niet meer te stoppen? Met het akkoord van Parijs, afgesloten op 12 december 2015, zijn 195 landen overeengekomen dat de globale temperatuurstijging beperkt moet blijven tot ruim onder 2 °C, als het enigszins kan zelfs tot 1,5 °C in vergelijking met het pre-industriële niveau. Op de VN-top in Glasgow bevestigden 197 landen het doel van 1,5 °C. Hoe groot de impact precies is, is nog onzeker, maar wetenschappers vermoeden dat de impact van de mens op de koolstofkringloop groter is dan gedacht. Door fossiele brandstoffen te verbranden, landgebruik te veranderen en kalksteen te gebruiken om beton te maken, komen aanzienlijke hoeveelheden koolstof in de atmosfeer terecht en in de oceanen. Uit een klimaatupdate van de Wereld Meteorologische Organisatie in 2022 blijkt dat de kans steeds groter wordt dat de aarde nog vóór 2027 al 1,5 graad warmer zal zijn. Die kans wordt in 2022 geschat op 48%, terwijl men er de jaren voordien nog van uitging dat die kans klein was. de grenzen van het klimaat

Het gebruik van internet is goed voor 3,7% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen, d.w.z. het equivalent van al het luchtverkeer in de wereld. De uitstoot van een jaar lang 20 e-mails per dag sturen, komt overeen met de uitstoot die een auto produceert over een afstand van 1000 km.

ID 2  ID 9  96 Over

7 Welke vier landen stoten wereldwijd het meeste N₂O uit?

Vraag Welke gevolgen heeft het versterkt broeikaseffect?3 De klimaatcrisis treft elke regio op aarde. Ze verstoort nu al de natuur en het leven van de mens en dat op steeds meer plaatsen.

De scenario’s bevatten naast de economische krachten die de broeikasgasemissies aandrijven, ook natuurlijke fenomenen zoals variaties in zonneactiviteit en vulkanisme. grootste klimaatrisico’s in de wereld tegen 2040

Het IPCC stelde scenario’s op waarin de mens wel of niet de uitstoot van broeikasgassen vermindert.

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag. Deze kaart verscheen op 31 januari 2021 in de New York Times. Ze is gebaseerd op een rapport van FourTwentySeven, Inc. (nu onderdeel van Moody’s). Dit bedrijf bracht de klimaatrisico’s in de wereld in kaart. Voor elke regio werd enkel het overheersende gevolg van klimaatverandering in de kaart opgenomen. Veel regio’s zullen te kampen krijgen met twee of meer van deze risico’s. De kaart vertelt dus niet het hele verhaal. Het bedrijf baseerde zich op simulaties van percentages landbouwactiviteiten, mensen en economische activiteiten die blootgesteld worden aan de gevolgen van de opwarming van de aarde.

4.16stijgingstormennatuurbrandenwaterschaarstehitteoverstromingenorkanenzeespiegelScenario’s van de evolutie van de gemiddelde wereldtemperatuur tegen 2100 4.17 Netto CO₂-uitstootscenario’s (IPCC, 2021)1950 2000 2015 2050 2100 -0,5-100,511,522,5344,553,55,56°C SSP1-1,9SSP1-2,6SSP2-4,5SSP3-7,0SSP5-8,5Doelstelling akkoord Parijs 2015 2050 2100 140120100-20020406080GtCO2/jaar SSP1-1,9SSP1-2,6SSP2-4,5SSP3-7,0SSP5-8,5 1 2 4.15 Simulatie van dreigende klimaatrisico’s indien de broeikasgasuitstoot niet drastisch vermindert (2040) 97Over de grenzen van het klimaat

jaar waarin het koolstofbudget is uitgeput, met een opwarming van 2 °C De uitstoot van kooldioxide piekt in 2020 en daalt dan 66% onder het niveau van 2010 in 2050. De uitstoot van koolstofdioxide piekt in 2040, maar stijgt nog steeds met 19% boven het niveau van 2010.

Een waarschijnlijkvantemperatuurstijgingmeerdan4°Czalleidentotverminderdelandbouw-productie,verliesvankritiekeecosystemenenhetuitstervenvanveeldier-enplantensoorten.

De uitstoot van koolstofdioxide piekt in 2080, maar stijgt in 2050 nog steeds met 34% boven het niveau van 2010. De jaarlijkse uitstoot van kooldioxide blijft stijgen tot 2100, en stijgt met 108% boven het niveau van 2010 in 2050.

* Dit is de bovengrens van het mediane temperatuurbereik van het scenario met een laag traject, en omvat niet het volledige bereik van onzekerheid. Hetzelfde geldt voor de 'middelgrote', 'hoge' en 'hoogste' trajecten. 2020 2030 2060 2070 2080

2040 2050

Ongeveer 32% meer van

2090 2100 10152025303550-5 2012 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100 10152025303550-5 4.18 De gevolgen van klimaatverandering in vier mogelijke scenario’s 3 98 Over de grenzen van het klimaat

jaar waarin het koolstofbudget is uitgeput, met een opwarming van 2 °C

2012 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 210010152025303550-52012 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100 10152025303550-5 2012

De opbrengst van sojabonen in het Amazonegebied zou tegen 2050 met 44% zijn gedaald. Met een grotere opwarming zou het verbouwen van ko e in het zuidoosten van Brazilië in 2100 vrijwel onmogelijk zijn.

In de jaren 2080 zullen naar

Ongeveer twee derde van de koraalri en in de wereld zal de komende decennia op lange termijn te maken krijgen met degradatie.

Metdelandbouwproductievantemperatuurstijgingen3-4°Ckunnendeenwereldwijdevoedsel-zekerheidnegatieve e ecten ondervinden die zo grootschalig zijn dat ze niet kunnen worden aangepast.

TRAJECT MET LAGE UITSTOOT RCP 2,6 TRAJECT MET HOGE UITSTOOT RCP 6,0 TRAJECT MET GEMIDDELDE UITSTOOT RCP 4,5 SCENARIO MET HOOGSTE UITSTOOT RCP 8,5

De gevolgen invloedverwachtingklimaatverandering,vanzoalshittestress,zullennaareennegatievehebbenopwerknemersendewereldwijdeproductiviteittegen2100met20%verminderen.

jaar waarin het koolstofbudget is uitgeput, met een opwarming van 2 °C

Het bereik van veel van 's werelds planten diersoorten zal tegen 2080 met meer dan 50 opwarmingafnemenprocentbijeenvan3,5 °C.

In de jaren 2080 zullen naar verwachting ongeveer 4 keer zoveel mensen per jaar worden blootgesteld aan de hoeveelheid water die gepaard gaat met een 100-jarige overstroming vergeleken met de jaren 1980. Ongeveer 1/3 van de koraalri en in de wereld, leefgebieden en hulpbronnen voor meer dan 500 miljoen mensen, zal de komende decennia op lange termijn te maken krijgen met degradatie. Australië levert meer dan 40% van de wereldwijde zuivelproducten. Met een opwarming van 1 °C tegen 2030 zal de zuivelproductie in heel Australiëafnemen.waarschijnlijk

Ongeveer 24% meer van de grondwatervoorradentegenwereldbevolkingverwachtezal2080temakenkrijgenmetminderhernieuwbaredanindejaren1980.

stijgttemperatuurGlobaletot2°C

vergelekenaanzoveelongeveerverwachting12keermensenperjaarwordenblootgestelddehoeveelheidwaterdiegepaardgaatmeteen100-jarigeoverstromingmetdejaren1980.Indejaren2080zullennaarverwachtingongeveer6keerzoveelmensenperjaarwordenblootgesteldaandehoeveelheidwaterdiegepaardgaatmeteen100-jarigeoverstromingvergelekenmetdejaren1980.de de

grondwatervoorradengrondwatervoorradentegenwereldbevolkingverwachtezal2080temakenkrijgenmetminderhernieuwbaredanindejaren1980.Ongeveer26%meervandeverwachtewereldbevolkingzaltegen2080temakenkrijgenmetminderhernieuwbaredanindejaren1980.2057 2045 2056 stijgttGlobaleemperatuurtot4,8°C

grondwatervoorradentegenwereldbevolkingverwachtezal2080temakenkrijgenmetminderhernieuwbaredanindejaren1980. Ongeveer 38% meer van

In de jaren 2080 zullen naar verwachting ongeveer 7 keer zoveel mensen per jaar worden blootgesteld aan de hoeveelheid water die gepaard gaat met een 100-jarige overstroming vergeleken met de jaren 1980.

(PgC)uitstootJaarlijkse(PgC)uitstootJaarlijkse (PgC)uitstootJaarlijkse(PgC)uitstootJaarlijkse stijgttGlobaleemperatuurtot2,9°C stijgttGlobaleemperatuurtot3,7°C

1 ID 9  99

Over de grenzen van het klimaat

Temperatuurverandering in België sinds 1901 4.19 Klimaatstrepen volgen jaar per jaar de temperatuurvervanderingen

4 Welke zijn de gevolgen van de opwarming tegen 2080 als de samenleving ten volle gebruik blijft maken van fossiele brandstoffen (het scenario met de hoogste broeikasgasuitstoot)?

2 Welke maatregelen moeten wereldwijd genomen worden om onder 1,5 °C opwarming, de ondergrens van het klimaatakkoord van Parijs, te blijven? 3 Tegen wanneer wordt verwacht dat de gemiddelde stijging met 1,5 °C tegenover de gemiddelde temperatuur in de periode 1850-1900, bereikt zal zijn?

Ed Hawkins ontwierp ook de klimaatspiraal. Klik op de link in e-ducate.me om de klimaatspiraal te bekijken.

• temperatuur: • planten diersoorten: • landbouwproductie: • bevolking: Deelonderzoek 3: Palmbomen op de Noordpool? ‘De zeven laatste jaren waren wereldwijd de zeven warmste ooit gemeten’. Zo stond te lezen in de media bij het begin van 2022. Sinds 1980 is elk decennium warmer dan het voorgaande. Volgens de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) zal die trend zich verderzetten. In 2018 lanceerde klimaatwetenschapper Ed Hawkins de klimaatstrepen (warming stripes). Met deze gekleurde streepjescode kunnen de temperatuurveranderingen in eender welke regio gevolgd worden, jaar per jaar, gedurende de hele voorbije eeuw.

°C Gemiddelde temperatuur 1961-1990 1971-2000 1981-2010 1991-2020 januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 20151050 mm Neerslagtotaal 1961-1990 1971-2000 1981-2010 1991-2020 januari februari maart april mei juni juli augustus september oktober november december 1000255075 4.20 Evolutie van maandnormalen: gemiddelde temperatuur in Ukkel 4.21 Evolutie van maandnormalen: gemiddelde neerslagtotalen in Ukkel 2 3 100 Over de grenzen van het klimaat

(Bron: Klimaat.be) Waargenomen verandering bij 1 °C opwarming Gesimuleerde verandering bij 1 °C opwarming Gesimuleerde verandering bij 2,5 °C opwarmingGesimuleerde verandering bij 2 °C opwarming Verandering (°C) Gesimuleerde verandering bij 1,5 °C opwarming Gesimuleerde verandering bij 2,5 °C opwarmingGesimuleerde verandering bij 2 °C opwarmingGesimuleerde verandering bij 1,5 °C opwarming NatterDroger Verandering (°C)

LEESTEKST Klimatologische vooruitzichten voor België De klimatologische vooruitzichten voor het Belgische grondgebied zijn als volgt: temperatuur Voor 2100 schat het KMI dat de opwarming in België tussen 0,7 °C en 5 °C (volgens de scenario's RCP 2,6 en RCP 8,5) zal liggen, met een grotere toename in de winter dan in de zomer. Ook het aantal hittegolven zal toenemen: vanaf de tweede helft van de 21ste eeuw wordt minstens één hittegolf per zomer verwacht, zowel op het platteland als in de steden. Met name in Brussel zouden de hittegolven als gevolg van de oppervlakteverharding met beton of asfalt in 2100 verdrievoudi gen. De intensiteit ervan zou verdubbelen en de duur ervan zou met de helft toenemen. Ten slotte zal volgens het RCP 8,5-scenario ook het aantal droogteperiodes in het hele land toenemen. neerslag In dit scenario zouden de winters in 2100 natter worden, terwijl in de zomers een kleine of geen daling van de neerslag verwacht wordt. Het aantal dagen met zware regenval (met meer dan 10 mm) zou eveneens toenemen.

4.22 Gesimuleerde verandering in gemiddelde oppervlaktetemperatuur tegenover de periode 1850-1900

4.23 Gesimuleerde verandering in neerslaghoeveelheid tegenover de periode 1850-1900 4 5 101Over de grenzen van het klimaat

Het opwarmen van het oceaanwater heeft ook een impact op het mariene leven. Als zeewater opwarmt, bevat het minder zuurstof met gevolgen voor de biodiversiteit, productiviteit van de ocea nen en de voedingsstoffenkringloop. Het verbleken van koraalriffen is hiervan een voorbeeld. Koraal rif leeft samen met een soort algen. De algen voorzien het koraalrif van voedsel en verschaffen het hun kleur. Het koraalrif biedt de algen een beschermde leefomgeving. Wanneer de oceanen te warm worden, kunnen de algen niet meer aan fotosynthese doen en verdwijnt het voedsel voor het koraal rif. Het verbleekt, verzwakt en kan afsterven. Heel wat vissen en andere zeeorganismen verliezen op die manier heel wat gaatjes en hoekjes voor beschutting. Naast het absorberen van warmte nemen de oceanen ook veel CO2 op. Te veel CO2 in het oceaanwa ter veroorzaakt echter verzuring van het water en kan schelpdieren aantasten. Koraalrif groeit daar door trager. De gezondheid van koraalriffen is van essentieel belang voor veel ecosystemen. Het koraalrif werkt ook als een prima golfbreker tijdens stormen. de grenzen van het klimaat

6 7 102 Over

Op de hogere breedtegraden komen permafrostbodems niet alleen voor op het land, maar ook in de oceanen en in het hooggebergte. Door klimaatverandering sneuvelt op de hogere breedtegraden het ene hitterecord na het andere. De permafrost ontdooit daardoor razendsnel.

Klimaatwetenschappers gebruiken allerhande klimaatmodellen om te begrijpen hoe het klimaat veran dert. Die modellen simuleren de fysica, de chemie en de biologie van de atmosfeer, van het land en van de oceanen. Het zijn vaak ingewikkelde wiskundige vergelijkingen die door supercomputers opnieuw en opnieuw berekend worden.

LEESTEKST Oceanen temperen klimaatverandering Oceanen nemen meer dan 90% van de energie (warmte) op die geproduceerd wordt door de aanwe zigheid van extra broeikasgassen in de atmosfeer. Ze spelen daardoor een bufferende rol bij klimaat opwarming door het versterkt broeikaseffect. De energie wordt door oceaanstromingen verspreid over de planeet. De bovenste meters van de oceanen slaan evenveel energie op als de hele atmo sfeer. Een tijd lang kan de oceaan energie opnemen zonder het water op te warmen.

Uit recent onderzoek blijkt dat de stroming van zeewater kan wijzigen als het opwarmt of zoeter wordt door de instroom van smeltwater van gletsjers. Koud en zout zeewater zinkt in het noordpool gebied naar beneden en zet een complexe stroming in de oceanen in gang dat opgewarmd water richting onze contreien stuwt. Deze transportband van warmte voorziet West-Europa van zijn milde klimaat. Valt de transportband stil, dan wordt het opvallend kouder in Noordwest-Europa.

Daardoor treedt er meer bacteriële activiteit op, waardoor het organisch materiaal dat voorheen bevroren was, begint te rotten. Permafrost is harder dan beton wanneer het volledig bevroren is. Het ontdooien ervan doet wegen, woningen en zelfs hele steden verzakken en kusten instorten.

Op die manier slagen de wetenschappers erin de voorspellingen steeds nauwkeuriger te maken. Een factor van onzekerheid blijft evenwel steeds bestaan door de onvoorspelbare natuurverschijnselen, het gedrag van mensen ...

LEESTEKST Permafrost

Klimaatmodellen worden permanent bijgestuurd, waarnemingen vullen de modellen verder aan.

Een permafrostbodem is een bodem waarvan de temperatuur gedurende twee jaar of langer niet boven 0 °C komt. Gewoonlijk komen dergelijke bodems voor in gebieden waar de gemiddelde jaar lijkse luchttemperatuur onder 0 °C blijft. Enkel de bovenste 30 tot 100 cm van de bodem ontdooit tijdens de zomer. In de winter bevriest deze toplaag opnieuw: de bodemtemperatuur en de lucht temperatuur evolueren samen. De dikte van de permafrost varieert van enkele meters tot 150 meter. Bijna een 1/4 van het landoppervlak van het noordelijk halfrond bestaat uit permafrost.

4 Welke verandering is er te merken op het noordelijk halfrond?

• De temperatuur stijgt meer . WIST JE DAT Palmbomen op Spitsbergen?

4.24 Hetzelfde koraal, links gezond koraal en rechts bleek koraal, zes maand later (Fr. Polynesië)

5 Onderzoek de kaarten met de verwachte temperatuurveranderingen (Fig. 4.22). a Klik op de link in e-ducate.me en vergelijk de klimaatstrepen van de Noordelijke IJszee (Arctic Sea) en de Zuidelijke Grote Oceaan (South Pacific). Wat valt op? b Wat stel je vast aan de temperatuurscenario’s?

ID 3  ID 4  103

Over de grenzen van het klimaat

1 Formuleer een onderzoeksvraag over de regionale effecten van klimaatverandering op temperatuur en neerslag. 2 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag. 3 Zoek op de kaarten bij Fig. 4.25 de verschillen tussen de huidige wereldwijde spreiding van klimaattypes en de geschatte spreiding ervan in de toekomst. Omcirkel op de volgende pagina op kaart B (onder) de belangrijkste verschillen met kaart A (boven).

Wetenschappers vonden fossiele resten van palmbomen in de buurt van Spitsbergen. Deze resten dateren van zo’n 400 miljoen jaar geleden. De palmbomen behoren vermoedelijk tot de eerste bomen die op aarde groeiden. Ze zorgden waarschijnlijk voor een sterke temperatuurdaling. De stukken land die nu de eilanden groep Spitsbergen vormen, lagen zo’n 400 miljoen jaar geleden rond de evenaar. Het verschuiven van de continenten heeft ook voor andere klimaten in onze streken gezorgd. Waar nu België ligt, groeide lang gele den woud dat doet denken aan tropisch regenwoud. Zo'n 300 miljoen jaar geleden lag de landmassa die nu België is aan de evenaar.

• De grootste toename van de temperatuur vindt plaats

-90°-60°-30°30°60°90°0°-180° -150° -120° -90° -60° -30° 0 30° 60° 90° 120° 150° 180° -90°-60°-30°30°60°90°0°-180° -150° -120° -90° -60° -30° A0B 30° 60° 90° 120° 150° 180° 1980-20162071-2100 legende A = tropisch klimaat f = altijd nat m = moessonklimaat s = met droge zomer w = met droge winter B = droog klimaat W = woestijn S = steppe h = warm en droog k = koud en droog C = gematigd/maritiem klimaat a = hete zomer b = warme zomer c = koele zomer d = koude zomer D = continentaal klimaat a = hete zomer b = warme zomer c = koele zomer d = koude zomer E = polair klimaat T = toendra F = ijskap H = hooggebergteklimaat 4.25 Huidige (1980-2016) en voorspelde klimaatindeling (2071-2100) 104 Over de grenzen van het klimaat

6 Wat stel je vast op de neerslagscenario’s van Fig. 4.23? • De grootste neerslagtoename vindt plaats . • Er is een grote toename/afname van neerslag boven de Grote Oceaan aan de evenaar. • Grote delen van de Sahara worden • Het Middellands Zeegebied wordt

. 7

8 Hoe verhoudt de temperatuurverandering in België zich tot het wereldgemiddelde?

• Tropische regenwouden van Azië en Latijns-Amerika worden Welke temperatuurverandering onderging Ukkel tussen 1961-1990 en 1991-2020? (Fig. 4.20)

9 Verklaar het verschil. 10 Welke gevolgen heeft het opwarmen van de oceanen voor de biosfeer? (bron 7)

11 In de regio rond Jakoetsk (Rusland), Inuvik (Canada), Newtok (VS), Abisko (Zweden) en heel wat andere regio’s ontdooit de permafrost door de stijgende temperatuur en de neerslagtoename. Dat zorgt voor een positieve feedbackloop. Vul onderstaande feedbackloop aan. Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. De klimaten verschuiven van richting : het wordt , sommige regio’s ontvangen meer neerslag, andere ervaren meer droogte. extra verhogenbroeikasgassendetemperatuur Over de grenzen van het klimaat

• Zuidwest-Azië krijgt meer/minder neerslag.

105

106 Over de grenzen van het klimaat

Deelonderzoek 4: Overspoeld door de zee Het water op aarde is hoofdzakelijk terug te vinden in de oceanen en in de ijskappen. De hoogte van de zeespiegel is vooral afhankelijk van de hoeveelheid water die in de ijskappen is opgeslagen. De zeespiegel varieert gedurende de geschiedenis van onze planeet als gevolg van natuurlijke cycli. IJstijden deden de zeespiegel drastisch dalen. Tijdens erg warme periodes waren er geen ijskappen en lag de zeespiegel meters hoger. Tijdens de laatste ijstijd lag het zeeniveau zo’n 120 meter lager. Het einde van de ijstijd veroorzaakte een snelle stijging met meer dan 3 meter per eeuw. Zo’n 7000 jaar geleden stabiliseerde het klimaat waardoor de zeespiegelstijging vertraagde. Het zeeniveau bleef de laatste 2000 jaar ongeveer Registratiehetzelfde.van

gegevens aan getijdemeters leert dat de zeespiegel nu aan een snel tempo stijgt. De versnelling is toe te schrijven aan de toename van broeikasgassen in de atmosfeer. In 2016 steeg het zeeniveau volgens schattingen aan een tempo van 3,4 mm per jaar. Het IPCC voorspelt een stijging van 0,3 tot 1 meter tegen 2100. Verwacht wordt dat het zeeniveau zal stijgen met ongeveer 2,3 meter per extra graad opwarming. De stijging van de zeespiegel kan lokaal variëren tegenover het wereldwijde gemiddelde (puntjes op kaart 4.26). Die variatie kan het gevolg zijn van allerlei factoren zoals verzakkingen, erosie of regionale oceaanstromingen.

Wijziging niveau zeespiegel (cm) 4.26 Stijging van de zeespiegel in de periode 1993-2020 1 Nieuw-Zeeland stijgt sneller dan verwacht: Wellington en Auckland bedreigd (HLN - 2.05.22) Stijgende zeespiegel doet meer dan de helftvan het strand op Ibiza en Mallorca verdwijnen(20.12.21)

Ook de verticale bewegingen van het land die nog steeds het gevolg zijn van het smelten van de ijskappen uit de ijstijd kunnen de variatie in zeespiegelstijging verklaren. Vooral de steden en de stedelijke omgeving aan de kust worden eerst bedreigd: wegen, metro’s, watervoorraden, rioleringen, woonwijken, maar ook bedrijven, elektriciteitscentrales, landbouwgrond, olie- en gasbronnen ... komen onder water te staan. De zeespiegelstijging versterkt er de stormen, kusterosie en hoogtij.

Zeespiegel

In het scenario met de hoogste uitstoot (SSP5-8.5) zal tegen 2150 de zeespiegel met twee meter stijgen, maar een stijging met vijf meter is niet uit te sluiten door de onzekerheden als bv. het smelten van het ijs. Het zesde rapport van het IPCC voorziet een stijging van het zeeniveau in de komende 2000 jaar door verdere opwarming van de aarde: 2 à 3 meter als de opwarming beperkt blijft tot 1,5 °C, 2 à 6 meter als de gemiddelde wereldtemperatuur niet uitstijgt boven de 2 °C en 19 tot 22 meter als het wereldwijd 5 °C warmer wordt. Mocht al het ijs op aarde smelten, dan stijgt de zeespiegel met ongeveer 70 meter. 4.28 Zeespiegelstijging volgens verschillende emissiescenario's Verandering zeespiegel vergeleken met gemiddelde 1993-2008 (mm) -250-2001880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020(mm)-100150-500501004.27 Wereldwijde verandering van de zeespiegel (1900 -2018) 2 3 1950 2050 21002000 2150 (m)2,51,50,5012 SSP1-1,9SSP1-2,6SSP2-4,5SSP3-7,0SSP5-8,5 107Over de grenzen van het klimaat

Noot: De stippellijn stelt de trend voor. De volle lijn stelt de maandelijkse gemiddelden voor. De eenheden worden weergegeven als standaardafwijkingen die verwijzen naar de mate van verandering ten opzichte van het gemiddelde. onbekendopwateropslagAntarcticasmeltwatergletsjersmeltwaterGroenlandsmeltwateroceaanwateruitzettenland, 2000 2010 3 mm/jaarTotale zeespiegelstijging 4 mm/jaar 10%12%17%22%39% 4.29 Oorzaken van de zeespiegelstijging 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 -4-3-2-10123455(gemiddeld)1981-2010tussenstandaarddeviatiesAantal 4.30 Evolutie van Arctisch en Antarctisch zee-ijs (1978-2020) 4 5 108 Over de grenzen van het klimaat

4.31

De Noordpool bestaat uit een bevroren oceaan. Antarctica (Zuidpool) is een continent, bedolven onder ijs en met bevroren water aan de rand rondom. Antarctica is minder gevoelig voor het smelten van ijs omdat het van onderuit niet wordt belaagd door warm zeewater.

6 7

LEESTEKST Gevolgen van de zeespiegelstijging in Bangladesh ‘Bangladesh is het land waar klimaatverandering een smaak heeft: zout’, zegt Atiq Rahman, een voor aanstaand klimaatwetenschapper. 'We verwachten deze eeuw één meter zeespiegelstijging.' Bangladesh wordt ook wel het ground zero van klimaatverandering genoemd. Het bestaat voor een groot deel uit een delta van rivieren en die overstromen steeds vaker en steeds heftiger. Met grote gevolgen: jaarlijks moeten een miljoen mensen hun landbouwgronden verlaten, omdat die worden overspoeld door het zoute zeewater. 'Rijst kon niet meer groeien en alle riviervis ging dood. Er was geen werk meer. Ik kon daar niet langer blijven', zegt Morol. De riksja-rijder in Dhaka verliet zijn dorp in het kustgebied na de vernietigende cycloon Aila in 2009. 'Een langzaam werkend gif', noemt Khur shid Alam van de VN-ontwikkelingsorganisatie UNDP de verzilting. 'Mensen hebben geen drinkwater meer en gewassen groeien niet meer. Om te overleven is er geen andere keuze dan verhuizen naar de stad.' Cholera komt vaak voor na overstromingen: de cholerabacterie vindt in het zoute water een goede habitat. Door de sterke stroming en het zoute water groeit er steeds minder. Ook wordt het land jaarlijks door steeds heftiger orkanen getroffen. De krottenwijk in Dhaka waar riksja-rijder Morol nu woont, is ook niet futureproof. Het ligt pal naast een rivier die op termijn door toenemend smelt water uit de Himalaya-gletsjers ook voor overstromingen gaat zorgen. Cyclone shelters Bangladesh heeft geen geld om zeedijken te bouwen. Wel heeft de regering geïnvesteerd in honder den betonnen cyclone shelters, stevige gebouwen waarin met gemak 5000 mensen passen om de steeds zwaarder wordende stormen te kunnen overleven. Maar hoe effectief de schuilplaatsen ook zijn, over een paar decennia hebben ze geen functie meer. De cyclone shelter in Gabura bijvoorbeeld zal halverwege deze eeuw het enige bouwwerk zijn dat nog boven het zeewater uitsteekt. De bevol king is dan al lang weggetrokken.

Over de grenzen van het klimaat

Het verschil tussen ijs aan de oppervlakte op de Zuidpool en op de Noordpool

Zuidpool

Noordpool 109

Naar: NOS.nl (22.11.15) en milieudefensie.nl (17.11.20) Cox’s Bazar, toeristische trekpleister in Bangladesh de grenzen van het klimaat

3 Hoeveel centimeter is de zeespiegel wereldwijd gestegen sinds 1900?

5 Waar bevindt het ijs zich op onze planeet? Klik op de link in e-ducate.me voor meer informatie.

ID 5  4.32

110 Over

1 Formuleer een onderzoeksvraag.

2 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

Volledig verloren Volgens deskundigen zal 1/5 van het Zuid-Aziatische Bangladesh onder water verdwenen zijn en 20 miljoen mensen zullen moeten verhuizen. Ook delta's in Vietnam en Egypte gaan een massale leegloop meemaken en eilanden als de Maldiven en Fiji zullen zelfs volledig in de golven verdwijnen. Niet alleen Zuid-Azië 'De wereld moet begrijpen dat wat hier vandaag gebeurt, morgen gaat gebeuren in Florida en over morgen in Amsterdam. Het verhaal zal hetzelfde zijn, alleen de timing zal verschillen', zegt klimaatwe tenschapper Atiq Rahman. Miami in de Amerikaanse staat Florida kan zich niet goed beschermen tegen het stijgende water. Het is er dweilen met de kraan open omdat de stad stad gebouwd is op een onder grond van koraal. Dat is als bouwen op een gatenkaas. Dijken bouwen heeft dan ook weinig zin: het water komt van onderen. De straten staan nu al vaak blank. En dat wordt alleen maar erger. In Engeland kampen ze met flashfloods, overstromingen die snel opzetten. Het is een combinatie van zware regenval en harde wind die het water op het land blaast. Daardoor lopen kustgebieden in het zuidwesten van Engeland onder water. De elektriciteit valt uit. De inwoners staan tot hun knieën in het water en ze kunnen geen kant meer op zonder boot. De gletsjers in het Andesgebergte van Peru smelten in recordtempo weg. In 16 jaar tijd is al bijna een derde weggesmolten. Dit zorgt voor hele gevaarlijke situaties voor de steden in het gebied. Er zijn regelmatig modderstromen en lawines die veel schade toebrengen. Een stad kan zelfs worden weggevaagd door een meer van smeltwater.

4 IJs bedekt zo’n 10 procent van het aardoppervlak, maar het verdwijnt nu snel door de klimaatverandering. Het smelten van ijs is de belangrijkste oorzaak van het stijgen van het waterniveau gedurende de afgelo pen decennia, maar het is niet de enige oorzaak. Wat veroorzaakt - naast het afsmelten van ijs - ook nog een verhoging van het zeeniveau?

10 Waarom heeft Bangladesh erg veel last van de zeespiegelstijging? Raadpleeg de atlas.

7 Is de zeespiegelstijging toe te schrijven aan het smelten van landijs of van zee-ijs?

11 De zeespiegelstijging in Bangladesh heeft grote gevolgen voor de bevolking. Geef voor elk van onderstaande gevolgen de oorzaak die gelinkt is aan de zeespiegelstijging.

6 Op welke plaatsen komt het zee-ijs voor?

minderinwonersziektesvoedseltekortenenwaterschaarstemoetenverhuizeninkomsten

GEVOLG OORZAAK

Historische zeespiegelstijging aan de Belgische kust Tijdens de laatste ijstijd lag de zeespiegel zo’n 110 à 130 meter lager. De Noordzee stond grotendeels droog. Mens en dier bevolkten dat landschap. De opwarming na de laatste ijstijd deed de ijskappen afsmelten en de zeespiegel stijgen. Zo’n 9000 jaar geleden zag de Belgische kust eruit als de Nederlandse kust nu. Het was een waddenlandschap. Voor de kust lag een langwerpig wad, Testerep. Hierop ontston den vanaf de 10de eeuw nederzettingen die uitgroeiden tot Westende, Middelkerke en Oostende. Tegen overstromingen werden dammen en dijken gebouwd. Door kusterosie en de zeespiegelstijging moest de stad Oostende na 120 jaar noodgedwongen meer landinwaarts worden herbouwd. Ook de stad Wulpen en de voorloper van Blankenberge zijn door de zeespiegelstijging in zee verdwenen.

8 De mens beïnvloedt het zeespiegelniveau door extra broeikasgassen in de atmosfeer te brengen. Hoe kan hij het zeeniveau nog beïnvloeden?

9 Plaats volgende woorden in een positieve feedbackloop die verklaart waarom de opwarming van de aarde vermoedelijk het grootst zal zijn aan de Noordpool: albedo – temperatuur – smelten ijs – absorptie

ID 6  111

Over de grenzen van het klimaat

WIST JE DAT

OsakaVenetiëCalcutta(Nigeria)LagosShanghaiNewmijnmijnmijnVlaanderenschoolgemeentewoongemeentefavorietevakantiebestemmingYork

12 Dit zijn de 20 grootste steden ter wereld (naar inwoneraantal). In deze steden woont ongeveer 5% van de wereldbevolking. Schrap de steden die niet aan de kust gelegen zijn. Tokyo – Delhi – Shanghai – São Paulo – Mexico-Stad – Cairo – Dhaka – Mumbai – Beijing – Osaka –New York – Karachi – Chongquing – Istanboel – Buenos Aires – Calcutta – Lagos (Nigeria) – Kinshasa –Manila – Tanjin

112 Over de grenzen van het klimaat

13 Onderzoek voor volgende regio’s of ze risico lopen bij een stijging van het zeeniveau van 0,5 m, 2 m en 10 m. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Rechtsboven vind je het zoekvenster, in de linkerkolom vind je een schuifbalk om het zeeniveau te simule ren. De inschatting houdt geen rekening met mogelijke (kust)beschermingsmaatregelen.

Plaats een kruisje bij de effecten die je waarneemt.

14 Waarom zijn steden als Lagos en Calcutta extra kwetsbaar door zeespiegelstijging?

Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. De zeespiegel stijgt enerzijds door het van het oceaanwater. Anderzijds smelt door opwarming ook het waardoor het volume water toeneemt. Afhankelijk van het scenario van klimaatverandering zullen kustregio's over de hele wereld lijden onder de zeespiegelstijging door 0,5 m 2 m 10 m ofgeen effectgeenbijna overstroomddeels ofgeheelbijna waterondergeheel ofgeen effectgeenbijna overstroomddeels ofgeheelbijna waterondergeheel ofgeen effectgeenbijna overstroomddeels ofgeheelbijna waterondergeheel

Korrels van de berk per m³, meetstation Genk 1 Hyenahond stelt bevalling uit vanwege klimaatverandering, maar dat leidt tot hogere temperaturen in de periode na de geboorte van de pups en dat verlaagt hun overlevingskansen. de grenzen van het klimaat

gemiddelde2022

(28.06.22) ID 7  113Over

Wat is het effect van klimaatverandering op fauna en flora?

Deelonderzoek 5: Planten en dieren op de dool Aangezien de planeet warmer wordt, verschuiven de klimaten. Volgens onderzoek van het NOAA Cooperative Institute for Research in Environmental Sciences (CIRES) zal de verschuiving aan een steeds sneller tempo Onderzoeksvraag:verlopen.

35003000250020001500100050004.33korrels/m3

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

LEESTEKST

11/03

Vlaamse plantjes moeten zich aanpassen De groei van de vegetatie verandert tegenover vroeger. Enkele decennia geleden bevond de groeiperiode van de meeste planten zich tussen eind april en eind oktober. Tegenwoordig ligt die tussen februari en eind november. Eiken staan vroeger in blad, berken bloeien vroeger en verspreiden hun stuifmeel vroeger. Een studie aan de Afdeling Bos, Natuur en Landschap van de KU Leuven onderzocht aan de hand van statistische modellen de huidige en de toekomstige geografische verspreiding van 881 in Vlaanderen voorkomende plantensoorten. Uit het onderzoek blijkt dat voor 216 soorten binnen Vlaanderen het leefgebied zal verkleinen en dat voor 3% van de onderzochte soorten het leefgebied zelfs volledig dreigt te verdwijnen. Het versnellen van het verschuiven van de klimaten zorgt ervoor dat soorten zich steeds moeilijker kunnen aanpassen. Verschillende plantensoorten schuiven op naar noordelijker gebieden. In 2022 zou een plant jaarlijks 350 meter naar het noorden moeten opschuiven om dezelfde temperatuur te hebben. De universiteit van Gent volgt de boshyacint. Boshyacinten schuiven jaarlijks maar 2 centimeter op. Ze zijn dus 17 000 keer te traag. Gelukkig ligt de temperatuur op de bosbodem gemiddeld zo’n 4 °C lager. Een goed bosbeheer kan er dus voor zorgen dat de boshyacint niet verdwijnt. 18/03 25/03 01/04 08/04 15/04 22/04 29/04 06/05 13/05 drempelwaarde2012-2021

LEESTEKST Klimaatverandering en plantengroei Tussen 1982 en 2020 nam de wereldwijde fotosynthese met 12% toe terwijl het CO2-niveau met 17% toenam. Daardoor kunnen de opbrengsten van tarwe, rijst en sojabonen met 12 tot 14% stijgen. De groei van tropische en subtropische gewassen zoals maïs, sorghum, suikerriet en gierst wordt niet bevorderd door de toename van CO2. Onderzoekers stelden ook vast dat planten tijdens de verhoogde fotosynthese meer water vasthouden door hun huidmondjes minder ver te openen. Zo verliezen ze 5 tot 20% minder vocht. Opwarming beïnvloedt ook het bacteriële leven in de bodem. Bacteriën zijn verantwoordelijk voor het verrijken van de bodem met mineralen zoals stikstof die nodig zijn voor de plantengroei. Bij hogere temperaturen kan de productie van stikstof, stikstoﬃxatie genoemd, vertragen. De versnelde plantengroei door de toename van CO2 kan daardoor van korte duur zijn. Meer onderzoek moet uitwijzen welke de meest optimale temperatuur is voor stikstoﬃxatie en hoe verschillende planten en voedselgewassen reageren op klimaatverandering. het blad maïs relatie

4.35 Huidmondjes in

tot de temperatuur 10080604020010 3026221814 Maïs heeft plantfysiologischeeendrempelbij20°C,waarbovendeopbrengstdramatischdaalt(%)maïsvangroeireproductieve luchttemperatuur (° C) open geslotenbladmondbladmond 2 25/0218/02 1201101009080706050403020100 04/03 11/03 18/03 25/03 01/04 08/04 15/04 22/04 29/04 Eskorrels/m3 gemiddelde2022 2012-2021 4.34 Korrels van de es per m³, meetstation Genk 114 Over de grenzen van het klimaat

4.36 De opbrengst van

De Aziatische tijgermug (Aedes albopictus) is een kleine, zwartwit gestreepte steekmug. Het beestje laat niet alleen pijnlijke beten achter, maar is ook de verspreider van de West-Nijlkoorts, chikungunya, dengue (knokkelkoorts) en gele koorts. Elk jaar zien we steeds meer tijgermuggen in onze regio’s. Zij komen ons land binnen via goederen vanuit het zuiden. Om te overleven hebben ze enkel kleine plasjes stilstaand water en een leefbare temperatuur nodig. De aanwezigheid van enkele tijgermuggen en andere exotische steekmuggen in België betekent niet dat we ons aan virusuitbraken moeten verwachten. De steekmuggen zelf vormen op zich geen gevaar. Ze kunnen wel virussen van mens op mens overdragen. Hiervoor moet de steekmug eerst een besmet persoon steken, waarna de steekmug het virus in kwestie op een andere persoon kan overdragen. Om overdracht van het virus mogelijk te maken, moeten het virus en de mug dan nog eens op hetzelfde moment op dezelfde plaats aanwezig zijn. De kans op een dergelijke interactie stijgt als zowel de populatiedichtheid van de muggensoort als het aantal locaties waar ze voorkomt, stijgt. (Naar: itg.be en emis.vito.be) 4.37 Wespspin 4.38 Tijgermug 4.39 Geschiktheid voor aanwezigheid van de tijgermug op basis van historische klimaatomstandigheden 4.40 Geschiktheid voor aanwezigheid van de tijgermug in het RCP 8.5-scenario 3 4 Over de grenzen van het klimaat

115

Oorspronkelijk was de wespspin of tijgerspin een Zuid-Europese soort. Heel lang kwam ze in België alleen voor in het zuiden van het land. In Nederland kwam ze toen nog niet voor. Sinds zo’n twintig, dertig jaar is de spin steeds noordelijker gaan opduiken en vandaag vind je haar dan ook regelmatig in het grootste deel van België en Nederland. De soort wordt gevonden op de heide, maar ook in wegbermen, grasland en de laatste jaren zelfs regelmatig in tuinen. (Natuurpunt.be)

De superteek (hyalommateek) is wijd verspreid over Noord-Afrika en Azië. In Europa komt hij voor in Zuid- en Oost-Europa. Het kaartje geeft de gebieden aan waar de teek zich gevestigd heeft (rood) en waar hij geïntroduceerd is (oranje). Incidentele waarnemingen van de hyalommateek op geïmporteerde dieren, op mensen en op trekvogels zijn gemeld in Duitsland, Hongarije, Rusland, Finland en het Verenigd Koninkrijk.

De verdere verspreiding van de superteek kan je volgen via de link in e-ducate.me

LEESTEKST Ritme van vogels verstoord Een onderzoeksteam ontdekte dat boomzwaluwen de afgelopen dertig jaar per decennium drie dagen eerder beginnen broeden. De jongen, die dus ook vroeger uitkomen, lopen een groter risico op blootstelling aan slecht weer. Bovendien vermindert hierdoor de beschikbaarheid van vliegende insecten die ze nodig hebben om zich mee te voeden. De studie heeft de gevolgen voor vogels laten zien als ze hun gedrag aanpassen aan de klimaatverandering. Maar de resultaten kunnen ook een verklaring zijn waarom vooral vogels die zich met vliegende insecten voeden, zoals zwaluwen, gierzwaluwen en nachtzwaluwen, sneller achteruitgaan dan andere groepen in een groot deel van Noord-Amerika en Europa. Ander onderzoek toont aan dat trekvogels eerder aan de voorjaarstrek beginnen als de lente vroeg inzet. Deze studie baseerde zich op data afkomstig uit langlopend onderzoek naar bijna 200 vogel soorten. In samenwerking met vrijwilligers werden de vogels vanaf 21 locaties in Noord-Europa en Canada over soms perioden van tientallen jaren zorgvuldig geobserveerd en bestudeerd. Vogels die korte afstanden afleggen en de winter doorbrengen binnen Europa of Noord-Amerika, vertoonden de grootste verschuivingen in hun trekgedrag. Zij blijven op hetzelfde continent en trekken rela tief korte afstanden naar zuidelijker streken, maar vervroegden hun voorjaarstrek wel met zo’n 1,5 tot 2 dagen per 10 jaar. Vogels die lange afstanden trekken en bijvoorbeeld in de tropen overwinte ren, vertrekken ook eerder, maar slechts 0,6 tot 1,2 dagen per decennium. Niet alle individuen van eenzelfde soort vertrekken even vroeg of laat. Vroege trekkers zijn de vogels die druk ervaren om een territorium te vinden en voor zichzelf ‘veilig te stellen’ om te kunnen broeden. Hun soortgenoten die nog niet gaan broeden, zoals jongere vogels, hebben minder haast om terug naar het noorden te trekken. Dat maakt dat de periode waarin vogels trekken niet alleen eerder begint, maar ook later eindigt. Een laatste opvallende conclusie uit het onderzoek is dat ook geografische verschillen in de klimaatverandering zichtbaar waren: ‘Vogels vervroegden hun migratiedata meer in Europa dan in Canada, omdat de temperaturen in de lente in Europa sneller stegen.’ (Naar: Knack.be en AnimalsToday.nl) (20.01.21 – Knack.be) Superteek rukt op (2019) de grenzen van het klimaat

CanarischeAzorenLiechtensteinGibraltarSanMonacoMaltaMarino(Portugal)eilanden (E) Madeira (PT) Jan Mayen (NO) Landen en regio's niet zichtbaar op de kaart

LEGENDEonbekendafweziggeïntroduceerdaanwezig

4.41

5 116 Over

Ongeveer 23 miljoen km² van het noordelijk halfrond wordt bedekt door permafrost. In het noordpoolgebied is de meeste permafrost zo’n miljoen jaar oud. Hoe dieper het zit, des te ouder is het. Microben en allerlei chemische bestanddelen zijn er over duizenden jaar heen deel van geworden door natuurlijke processen, per ongeluk of door opzettelijke opslag. Onderzoek van NASA en ESA onthult dat het dooien van de permafrost tot ernstige gezondheidsproblemen kan leiden. Terwijl het noordpoolgebied door klimaatverandering sneller opwarmt dan de rest van de wereld komen naast CO2 en methaan ook antibioticaresistente bacteriën, onbekende virussen, radioactief afval en andere chemicaliën vrij. De onderzoekers beschrijven dat permafrost op drie meter diepte de enige omgeving is die nog niet blootgesteld werd aan de moderne antibiotica. De kans bestaat dat bacteriën tijdens het ontdooien vrijkomen, zich mengen met smeltwater en er nieuwe antibioticaresistente stammen vormen. Er is maar weinig geweten over microben die lange tijd in extreme omstandigheden overleven en wat ze zullen aanrichten als ze in onze ecosystemen vrijkomen. Ook vervuilende stoffen kunnen wijd verspreid raken na het ontdooien via water of de atmosfeer en zo een bedreiging vormen voor vogels en andere dieren, maar ook in de menselijke voedselketen terechtkomen.

Over de grenzen van het klimaat

1970

2000

4.42 Klimaatverandering

subtropische

Van 1970 tot 2006 veranderde de visvangst in de subtropische en gematigde oceanen geleidelijk van minder soorten typisch voor koeler water naar meer soorten typisch voor warmer water. In de tropische zone veranderde de samenstelling van de visvangst tussen 1970 en 1980. Daarna stabiliseerde het aantal soorten omdat er geen andere soorten zijn die overleven (of gedijen) in het steeds warmer wordende water. en gematigde oceaan tropische oceaan gematigde koudwatervissenen subtropischevissen tropische warmwatervissenen 2000 toekomst 1970 toekomst en visvangst LEESTEKST Permafrost en gezondheidsproblemen

6 7 117

zoetwaterweekdieren(kokkelsenslakken) am vlinderslibellenbieën bijen waterplanten zeevissen medicinale planten wilde gewassen kevers vogels weekdieren (slakken) reptielen zoogdieren Europese boomsoorten zoetwatervissen BIODIVERSITEIT IN EUROPA welke soorten zijn het meest bedreigd? (risicopercentage) 8 118 Over de grenzen van het klimaat

De bestuivers in ons land staan momenteel onder zware druk door de vernietiging van hun habitat of door de klimaatverandering. Zo is meer dan een derde van de 381 soorten wilde bijen verdwenen of bedreigd. Ook zweefvliegen en nachtvlinders hebben het alsmaar moeilijker.

Volgens de werkgroep Bestuivers is dat echt niet goed: ‘Bestuiving is van levensbelang. Het is een fenomeen dat essentieel is voor de voortplanting van planten en houdt gezonde ecosystemen in stand. Zij spelen bovendien een sleutelrol bij de productie en de kwaliteit van levensmiddelen en zijn echte

4 Klimaatverandering heeft niet enkel gevolgen voor planten en dieren, maar heeft ook gevolgen voor de volksgezondheid. Welke? a Een grotere plant heeft meer stuifmeel. b Soorten schuiven op omdat de groeiomstandigheden veranderd zijn.

Sardines worden klimaatveranderingdooralmaarkleiner. 8.11.21, HLN klimaatverandering

Keizerspinguïn zal opwarming van deaarde niet overleven 8.11.19, De Standaard Adéliepinguïn proﬁteert vanopwarming van de aarde19.11.15, De Standaard

3 Een hogere CO₂-concentratie in de atmosfeer en een hogere temperatuur kunnen de voedselvoorziening positief of negatief beïnvloeden. Beoordeel de effecten met een kruisje in de juiste kolom. positief negatief Gewassen kunnen meer aan fotosynthese doen en groeien goed. Soorten schuiven op omdat de groeiomstandigheden veranderd zijn. Bestuivers verdwijnen. Dooien van permafrost doet allerlei stoffen en virussen vrijkomen.

Amazonewoud

2 Welk effect heeft de opwarming van de aarde op fauna en flora?

Nieuwe exotische steekmug (Culiseta longiareolata) duikt op in België 20.08.21, HLN temperatuur opname CO₂ fotosynthese 119Over de grenzen van het klimaat

5 Klimaatverandering kan via fotosynthese een negatieve terugkoppeling veroorzaken. Vul de feedbackloop aan: plaats een + voor een versterkend effect, een – voor een afzwakkend effect. ID 7 

komenEikenprocessierupsenvroegeruithun eidoor warm weer15.04.21, kan binnen 50 jaar in een droge savanne veranderen13.03.20, metrotime.be weer.nl

Verenigd

Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Door klimaatverandering schuiven de leefgebieden van planten en dieren op (op het noordelijk halfrond naar het ), volgen planten en dieren een ander ritme en worden we geconfronteerd met nieuwe die voordien eigen waren aan andere regio’s. Waar fauna en flora zich niet aanpassen aan de veranderde klimaatomstandigheden, De kunnen hierdoor positief en negatief evolueren.

2 Klik op de link in e-ducate.me. Scrol doorheen het artikel. Noteer de soorten weerextremen die zich in de zomer van 2021 voordeden. 1 -15 -12,5 -10 -7,5 -5 -2,5 0 2,5 5 % van gemiddelden 1991-2020 Griekenland

4.43

DenemarkenDuitslandLuxemburgBelgiëOostenrijkSlovakijeIJslandNoorwegenZwitserlandRoemeniëFrankrijkHongarijePolenSloveniëNederlandTsjechië KoninkrijkIerland

Deelonderzoek 6: Onstuimig weer Extreme weerfenomenen, zoals droogtes en stormen, kwamen in het verleden gemiddeld om de 100 jaar voor. Dergelijke extreme weerfenomenen zijn intenser, langduriger en kennen een zwaardere impact op de omgeving in vergelijking met weerfenomen die wel veelvuldig voorkomen.

ZwedenFinlandPortugalSpanjeLithuaniëKroatiëLetlandBulgarijeItaliëEstland Jaarlijkse gemiddelde afwijking in windsnelheden 120 Over de grenzen van het klimaat

1 Formuleer een onderzoeksvraag waarmee je onderstaande hypothese kunt onderzoeken. Hypothese Wereldwijd komen steeds meer droogtes, hittegolven, stormen en extreme neerslag voor door klimaatverandering.

Klik voor een interactieve kaart met historische gegevens op de link in e-ducate.me 4.45 Aantal natuurrampen met economische verliezen droogte hittegolf natuurbrand storm overstroming Meer dan 50 DroogteAmerika,Zeegebied,hetBosbrandenlijkrecordsExtremeNederlandDuitsland,Faso,Nigeria,OverstromingenstormeninGhana,BurkinaTurkije,Londen,België,hitteenhitte-inhetnoorde-halfrondinSiberië,MiddellandsNoord-Brazilië…4.46Extreemweer tijdens de zomer van 2021 wereldwijd 9008007006005004003002001001980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 ■ geofysisch aardbevingen, tsunami’s vulkanische activiteiten ■ meteorologisch tropische, convectieveextratropische,enlokalestormen ■ hydrologisch aardverschuivingenoverstromingen, ■ klimatologisch extreme droogtes,temperaturen,natuurbranden 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2017 250200150100500gevallenwereldwijdeAantal ■ overstromingen ■ stormen ■ droogte 4.44 Wereldwijde evolutie van extreme weerfenomenen 2 3 121Over de grenzen van het klimaat

De gemiddelde temperatuur in Europa lag in 2021 al zo’n 2 °C hoger dan tussen 1850 en 1900, terwijl in het klimaatakkoord van Parijs werd vastgesteld dat voor de wereld de gemiddelde opwarming van de aarde ver onder de 2 °C moet blijven. De temperatuur lag tijdens het jaar 2021 slechts 0,15-0,25 °C hoger dan de referentieperiode 1991-2020. Toch is de zomer van 2021 de warmste ooit in Europa. Het is een zomer van contrasten, zo stelde de Copernicus-dienst voor klimaatverandering van de EU vast in zijn Staat van het Klimaat van de laagste jaarlijkse windsnelheden ooit geregistreerd juni en juli temperaturenzeewater-meerdan 5 °C boven het gemiddelde record regenvaldagelijkseop14julirecord hoge rivierafvoer, na hevige regenval in de zomer, extreme hitte en droogte in het Middellands Zeegebied hoge niveaus van hittestress Europa (zomer droogte bedreigt en EU Science Hub meest

aan de Middellandse Zeeaprilvorst volgt warmteperiodesna bosbranden over 800 000 ha tijdens juli en augustus 47 °C nationaalvoorlopigrecord 48 °C nationaalvoorlopigrecord 4.47 Extreme weersomstandigheden in

2021) 4 De aanhoudende

in Noord-Italië

WEERSOMSTANDIGHEDENEXTREME2021.INEUROPAzomer2021 enkele

de landbouwopbrengsten

de energieproductie 8.04.22,

verwoestende orkanenzouden tegen 2050 in bĳna alle regio’svan de wereld kunnen verdubbelen,zeggen wetenschappers27.04.22, CNN Regenbom treft drie Australische staten 27.04.22, Daily Mail Clusters van extreme weersomstandigheden zullende risico’s op misoogsten, bosbranden en anderegevaren voor de samenleving vergroten26.04.22, NASA Minstens 10 miljoen kinderenkampen met ernstige droogtein de Hoorn van Afrika 22.04.22, Unicef Zuid-Afrika zet meer dan 10 000 soldaten in na overstromingen waarbĳ meer dan 400 doden zĳn gevallen 19.04.22, VRTnws Klimaatverandering zal leiden tot veel meer hevige, traag regenstormenbewegendeinEuropa22.07.21 - VRT NWS 122 Over de grenzen van het klimaat

) Bonn Mainz EindhovenLiegeNeerslagLuxembourgMetz14juli 2021 1101009080706050403020100 mm1008060402001950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Dagelijkse neerslag 1950-2021 mm hoeveelheid neerslag elke dagDagelijkse14.07.2113.07.21 (oranjein1.01.1950-31.12.2021neerslagderegioBelgië–Duitslandkader) 5 4.49 Neerslag in de regio België-Duitsland4.48 Schade door overstroming in Rochefort 123Over de grenzen van het klimaat

LEESTEKST Waterbom boven België De geschatte neerslaghoeveelheid die viel in de regio België-Duitsland op 14 juli 2021 is de hoog ste ooit gemeten in deze regio sinds de start van de metingen in 1950. De hoeveelheid neerslag op 13 juli 2021 behoort tot de top 1% van de hoog ste dagelijkse hoeveelheden. De totale hoeveel heid neerslag tijdens de eerste twaalf dagen van de maand juli was ook ongewoon hoog. Dit laat ste leidde tot een verzadigde bodem waarop de neerslag van 14 juli neerkwam, met als gevolg een snelle toename van de waterafvoer door beken en Waar piekdebietenrivieren. samenkwamen, deden zich de zwaarste overstromingen voor. De zwaarst getrof fen gemeenten situeerden zich over het algemeen in de provincie Luik. Ingestorte huizen, meege sleurde auto’s, zwaarverstoord treinverkeer, stroomuitval en bovenal een groot aantal menselijke slachtoffers zijn maar enkele van de gevolgen. De algemene luchtgesteldheid in die periode leidde tot een verhoogde aanvoer van vochtige lucht en het stationaire karakter van de regenzone. Door het reliëf werd de lucht omhoog gestuwd waardoor deze afkoelde. Hierdoor ontstond hevige regenval. De gemeten neerslaghoeveelheden over 48 uur van de zwaarst getroffen gebieden tonen een terugkeerperiode van meer dan 100 jaar. Andere metin gen tonen terugkeerperiodes van minstens 30 jaar. De opwarming gelinkt aan klimaatverandering, leidt tot meer neerslag omdat warme lucht meer waterdamp kan bevatten. Ook het vertraagde voort bewegen van de regenzone kan worden gelinkt aan klimaatverandering. Modellen wijzen uit dat zo’n situatie 11 keer vaker kan voorkomen. (Naar: Copernicus, KMI en Meteobelgië

Het waait, maar is het een storm, orkaan, cycloon of tornado?

uur. 1585152014601400133512751980 102510901150121012751335 Noordelijk halfrond (mijlen)evenaardevannoordelijkAfstand (mijlen)evenaardevanzuidelijkAfstand Zuidelijk halfrond 1990 2000 2010 1980 1990 2000 2010 4.50 Geobserveerde en geschatte intensiteit van piekwindsnelheden van tyfoons 4.51 Evolutie van de gemiddelde afstand t.o.v. de evenaar waar stormen hun maximumintensiteit halen 6 envoorspeldgeobserveerdengeprojecteerdnegenjariggemiddelde ■ 2 modellen (m/s)tyfoonsvanpiekenIntensiteit Cat.5Cat.4Cat.3Cat.24550556065701950 2000 2050 2100 124 Over de grenzen van het klimaat

INFOTEKST

Het is onzeker of klimaatverandering het aantal orkanen zal doen toenemen of verminderen.

voorspelt men ook meer en hevige regenval, gelinkt aan de opwarming. De regio waar cyclonen hun maximumsnelheid zullen bereiken, schuift op, waardoor ook andere regio’s zullen getroffen worden door orkanen.

met

Klimaatmodellen voorspellen wel dat de intensiteit van orkanen zal toenemen. Het warmere oceaanwater creëert krachtiger cyclonen. Het hogere zeeniveau maakt kustgebieden extra kwetsbaar voor overstromingen en schade door Bovendienstormen.

Een orkaan is een groot gebied met erg slecht weer. Het is een supersterke storm met veel wind en vaak ook veel regen omdat de orkaan langzaam beweegt. Orkanen ontstaan boven warm zeewater waarboven koude bovenlucht hangt. Grote massa’s vochtige warme lucht stijgen met grote snelheid op. De kracht van de orkaan groeit zolang die boven de zee hangt, maar verzwakt snel wanneer hij aan land komt. Een orkaan kan enkele dagen tot soms wel twee weken duren. In de VS en het Caribisch gebied gebruikt men de term orkaan. In Azië spreekt men over een cycloon of een tyfoon. Soms bereiken restanten van orkanen West-Europa. Een tornado is een draaikolk van lucht aan de onderkant van een onweerswolk, ook wervelwind of windhoos genoemd. Het is een klein, lokaal weerverschijnsel. Een tornado ontstaat boven het land als er warme, vochtige lucht onder koude droge lucht zit. Er ontstaat dan een opstijgende spiraal van warme lucht. De gemeten windsnelheden variëren tussen 120 en 250 km/u uitschieters tot meer dan 400 km/u. De duur van een tornado gaat van enkele seconden tot maximaal een paar

De klimaatrisico-index geeft aan in welke mate regio’s aangetast worden door extreme weerfenome nen. De onderzoekers van Germanwatch analyseren jaarlijks de impact op de mens en directe econo mische verliezen. De onderzoekers rangschikten enerzijds de landen die in 2019 het meest geleden 4.53 Klimaatrisico-index 2021 (2019) 7 1 - 10 11 - 20 21 - 50 51 - 100 > 100 geen gegevens Wereldwijde klimaatrisico-index 2019 1 - 10 11 - 20 21 - 50 51 - 100 > 100 geen gegevens Wereldwijde klimaatrisico-index 2000-2019 125Over de grenzen van het klimaat

gemiddeld warmkoud gemiddeld warmkoudvorig klimaat nieuw klimaat stijging temperatuur vorig klimaat nieuw klimaat stijging temperatuur

4 Hoe evolueert het aantal extreme weerfenomenen dat economische verliezen veroorzaakt?

126 Over de grenzen van het klimaat

3 Sinds wanneer tekenen wetenschappers een duidelijke toename van extreme weerfenomenen op?

5 De oorzaak van deze weerfenomenen met economische verliezen ligt niet enkel in de natuur. Geef enkele voorbeelden van menselijke oorzaken.

8 Wat stel je vast in verband met de afstand tot de evenaar waar stormen hun hoogtepunt bereiken?

4.54 Statistische verdeling van het voorkomen van extreme temperaturen

9 Bestudeer Fig. 4.54 a Een kleine stijging in de gemiddelde temperatuur leidt tot meer/minder extreme koudegolven en meer/minder hittegolven. Verklaar dit door op Fig. 4.54 voor het nieuwe klimaat de waarschijnlijkheid op hittegolven in te kleuren met rood en de waarschijnlijkheid op koudegolven met blauw.

7 Hoe uitzonderlijk was de regenval in België in juli 2021?

6 Waarom noemen wetenschappers het jaar 2021 ook wel eens het jaar van de extremen in Europa?

a Welke drie landen werden in 2018 het hardst getroffen door extreme weersomstandigheden (hittegol ven en ernstige droogte enerzijds en de krachtigste tyfoon ter wereld anderzijds)?

10 Wat is het gevolg van grote droogteperiodes voor de voedselvoorziening?

b Zijn het alleen de armere landen die lijden onder extreme weersomstandigheden? Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Sinds komen extreme weerfenomenen zoals wereldwijd steeds vaker voor. Dit leidt tot meer . Landen met inkomsten zijn extra kwetsbaar voor deze veranderingen. Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de overkoepelende onderzoeksvraag. De gevolgen van klimaatverandering zijn niet alleen voelbaar door de stijging van de gemiddelde wereldtemperatuur.

b Waarom is het belangrijk dat wetenschappers inschatten hoe waarschijnlijk hittegolven worden?

ID 8  127Over

11 Welke link kan worden gemaakt tussen de HDI en de risico’s op extreme weerfenomenen?

12 Klik op de link in e-ducate.me en zoek daar naar de klimaatrisico-index van 2020.

Klimaatgordels schuiven in het noordelijke halfrond op, fauna en flora schuiven mee op of soorten krijgen het moeilijk om in de nieuwe omstandigheden te overleven en . Hierdoor komt ook de onder druk te staan. Extreme weerfenomenen komen sinds wereldwijd vaker voor. Vooral landen met een inkomen van de bevolking worden hierdoor economisch sterker getroffen. De zeespiegel stijgt door het van het oceaanwater, waardoor het . Daarnaast smelt door klimaatopwarming ook het waardoor het watervolume toeneemt. Afhankelijk van het scenario van de klimaat verandering, zullen kustregio’s over de hele wereld lijden onder de zeespiegelstijging door de grenzen van het klimaat

128

Veel gevolgen van de huidige klimaatverandering zijn onomkeerbaar voor een periode van honderden of duizenden jaren, in het bijzonder wat de oceanen, de ijskappen en het zeeniveau betreft. (IPCC) 4.55 Tipping points, ingedeeld volgens de graad van opwarming Over de grenzen van het klimaat

Terugkoppelingsmechanismen kunnen een hele reeks veranderingen in gang zetten. Fig. 4.55 toont enkele mogelijke terugkoppelingen naargelang de opwarmingsgraad. boreaal bos koraalrifWest-AntarctischeregenwoudGroenlandseijskapArctische zomer zomermoesson Thermohalienecirculatie zuidelijke oscillatie Arctische winterpermafrost‘Tippingopwarmingsgraadpoints’1-3°C3-5°C>5°C

Meer mensen moeten in steden wonen zodat er meer plaats is voor natuur en open ruimte buiten de steden. akkoord / niet akkoord

4 1 Beoordeel volgende stellingen. mijn mening Hoge inkomenslanden doen te weinig om klimaatverandering tegen te gaan. akkoord / niet akkoord We moeten stoppen met vlees eten om onze broeikasgasuitstoot te verminderen. akkoord / niet akkoord

INFOTEKST De Kaya-identiteit De Kaya-identiteit is een variant op de I = PAT-formule. Met deze vergelijking kan men berekenen hoeveel broeikasgassen de mens uitstoot. Zowel socio-economische als technologische factoren bepa len de totale broeikasgasuitstoot. De Kaya-identiteit stelt dat de hoeveelheid uitstoot (GHG) bepaald wordt door de grootte van de bevolking (P), het BBP per hoofd (GDP/P), de energie-intensiteit van de productie (E/GDP) en de emissie-intensiteit van de energieconsumptie (GHG/E): Projecties van de bevolkingsgroei zijn beschikbaar. Trends in het BBP per hoofd van de bevolking, ener gie-intensiteit en emissieniveaus zijn beschikbaar via statistieken. De verwachte koolstofemissies kunnen de koolstofcyclus en klimaatmodellen sturen om de toekomstige CO₂-concentratie en de opwarming van de aarde te voorspellen. Daarom gebruikt het IPCC deze formule in de ontwikkeling van toekomstige uitstootscenario’s. x GDP x E x GHG P GDP E de grenzen van het klimaat

129Over

2 Stop klimaatverandering!

GHG=P

Vooral multinationals en overheden moeten zich inzetten om de transitie naar een duurzame wereld te realiseren. akkoord / niet akkoord

Vraag Kan technologie het klimaat redden?

2 Brainstorm met je klasgenoten over mogelijke oplossingen voor de klimaatcrisis.

De mensheid bevindt zich door de klimaatcrisis in de gevarenzone door overstromingen, droogte, hitte golven, bosbranden enz.. Niets doen is geen optie meer. De klok tikt om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en verdere opwarming te voorkomen.

De duurzame gazet - krant van de toekomstKlimaat

Klik op de links in e-ducate.me om te bekijken hoe landbouw de uitstoot van CO2 kan helpen verminderen.

Voedsel als klimaatoplossing Over de grenzen van het klimaat

130

De Europese Commissie heeft een reeks aanpassingen van het klimaat-, energie-, vervoers- en belastingbeleid van de EU voorgesteld. Die moeten het mogelijk maken om in 2030 netto 55% minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. De Europese Green Deal wil de EU omvormen tot een moderne, grondstoﬀeneﬃciënte en concurrerende

•economie:eennetto-uitstoot van broeikasgassen van nul tegen 2050 • economische groei zonder uitputting van grondstoffen • geen mens of regio die aan zijn lot wordt Ondergrondseovergelatenkernreactoren die energie opwekken uit kernafval, kleinere kernreactoren die goedkoper te bouwen zijn en minder kernafval produceren, kernreactoren op thorium in plaats van uranium, veiliger kernfusie, cement uit zeewater, een fabriek die CO2 uit de lucht haalt en in de grond pompt, CO2 stockeren in de Noordzee via pijpleidingen, waterstof dat jaren kan worden opgeslagen en in een oogwenk in elektriciteit kan worden omgezet, deeltjes die in de atmosfeer worden gebracht om zonlicht te reflecteren, het walvissenbestand vergroten door het bemesten van oceanen zodat er meer plankton groeit en walvissen meer CO2 opnemen, een vliegtuig dat vliegt op landbouwafval, labvis, kweekvlees en kunstmelk, industrieel geteelde groenten, drones die miljarden boomzaadjes verspreiden, koeien die zeewier eten en zo boeren laten met 80% minder methaan. Het lijkt science fiction, maar wetenschappers onderzoeken de mogelijkheden van deze en veel meer methoden om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. (Uit: GVA.be) Technologie en klimaatverandering Technologieën kunnen enerzijds helpen om klimaatverandering in te dijken. Dit noemen wetenschappers klimaatmitigatie. Anderzijds kan de technologie helpen bij het aanpassen aan klimaatverandering. Dit wordt klimaatadaptatie genoemd. klimaatmitigatie maatregelen om de verdere klimaatverandering door uitstoot van broeikasgassen te verminderen klimaatadaptatie de aanpassing aan de huidige en toekomstige gevolgen van klimaatverandering Een Australische bierbrouwerij vangt de CO2 op die tijdens het gistingsproces vrijkomt en leidt die af naar bioreactors met elk zo’n 400 liter water. In die reactoren leven micro-algen, die de CO2 verwerken door middel van fotosynthese. De algen worden verwerkt in het veevoeder dat uit de graanresten gewonnen wordt, zodat een volledig circulair systeem ontstaat. Algen kunnen 400 keer efficiënter CO2 opnemen dan een boom. Algen voor veevoeder kunnen ook gekweekt worden in een container met LED-verlichting. Dat bespaart heel wat oppervlakte aan landbouwland. Uitstoot broeikasgassen per 100 gram proteïne 0 kg 10 kg 20 kg 30 kg 40 kg 49,89 kg 19,85 kg 18,19 kg 16,87 kg 10,82 kg 9,5 kg 7,61 kg 5,98 kg 5,7 kg 4,21 kg 2,7 kg 1,98 kg 1,23 kg 0,84 kg 0,44 kg 0,26 kg

biefstukschapenvlees(vleeskoe)kaasmelkbiefstuk(melkkoe)varkensvleesnotenpeulvruchtengevogelteeierengraanvis(gekweekt)pindanotenerwtensoyagarnalen

WIST JE DAT Emissiehandel Emissiehandel regelt het recht om broeikasgassen uit te stoten. Met 1 emissierecht mag een bedrijf 1 ton koolstofdioxide (CO2) uitstoten. Het aantal beschikbare rechten is beperkt en daalt elk jaar, zodat het uiteindelijke CO2-doel wordt gehaald. Bedrijven kunnen samen dus steeds minder CO2 uitstoten. De prijs voor een emissierecht, de CO2-prijs, wordt bepaald door vraag en aanbod. De emissiehandel is een marktinstrument om klimaatverandering tegen te gaan. Het geeft bedrijven de keuze: ofwel betalen ze voor rechten om CO2 uit te stoten, ofwel investeren ze dat geld in schonere productiemethoden zodat de CO2-uitstoot voorgoed omlaag gaat. Over de grenzen van het klimaat

Schone energie

ID 10  131

Geo-engineering of klimaatengineering is het bewust grootschalig ingrijpen op de systemen van de aarde om klimaatverandering tegen te gaan. Door de hoeveelheid binnenkomende straling te blokkeren (bv. door het kunstmatig reflecteren) of CO2 uit de atmosfeer te halen, tracht men de stralingsbalans terug in evenwicht te brengen. Het op grote schaal ingrijpen op aardse systemen is erg omstreden. Geo-engineering met zonnespiegels zou een heleboel geld kosten en er is nog geen land dat concrete plannen heeft. De studie is voorlopig nog niet toepasbaar. Meer ideeën vind je via de link in e-ducate.me geo-engineering bewust grootschalig ingrijpen op de systemen van de aarde om klimaatverandering tegen te gaan Handel in waterstof Chili en Namibië zijn niet de eerste landen waar we aan denken als het over onze energiebevoorrading gaat. Maar de transitie naar een koolstofneutrale economie tegen 2050 – zoals Europa beoogt – zou daar weleens verandering in kunnen brengen. Eind 2021 sloot België met beide landen een samenwerkingsakkoord voor de handel in waterstof. Waterstof is een gas, een energiedrager die bij de verbranding ervan geen CO2 vrijgeeft. Het wordt geproduceerd door het splitsen van water in zuurstof en waterstof. Hierbij komt geen schadelijke uitstoot vrij, maar het kost wel veel elektriciteit. België heeft nood aan grote hoeveelheden groene waterstof voor een schone industrie en Namibië heeft overvloed aan zon. Met die overvloedige zon wil het Afrikaanse land, net als Chili, groene waterstof produceren. Die kan dan via schepen kan worden geëxporteerd naar landen als België, die te weinig groene stroom kunnen opwekken om het zelf op grote schaal te produceren. Zo hoopt ons land minder fossiele brandstoffen te moeten invoeren, zoals aardgas uit Qatar. Gassen Er zijn verschillende gasvormige energiebronnen. Iedereen kent fossiel aardgas, maar er is ook biogas en groen gas. Biogas wordt geproduceerd uit slib, afval van stortplaatsen, tuinafval, groenten- en fruitresten en dierlijke restproducten, zoals koeienmest. Vervolgens wordt het biogas gezuiverd en gedroogd en op dezelfde kwaliteit als aardgas gebracht. Na deze bewerking heet het groen gas en is het een duurzaam alternatief voor fossiel aardgas. Bekijk een filmpje over ons energieverbruik, onze broeikasgasuitstoot en mogelijke oplossingen via de link in e-ducate.me

CO2 veranderen in groene methanol: een koolwaterstof die kan dienen als brandstof voor vliegtuigen, zeeschepen of als grondstof in de chemische industrie voor asfalt, plastic, cosmetica of kledij. Koolstofdioxide kan je uit de lucht halen of vanuit een fabrieksschouw opvangen. Via elektrolyse wordt CO2 gebonden aan groen waterstofgas. De aldus bekomen methanol heeft een neutrale of in het beste geval zelfs negatieve voetafdruk. CO2 oplossen in water: dit water wordt gebruikt om afvalstromen af te breken en een bodemverbeteraar te produceren waarmee de landbouwgrond beter bestand wordt tegen droogte en ziektes.

BraziliëIndiaVerenigdeChinaOESOniet-OESOwereldStaten0 TWh 20 000 TWh 40 000 TWh 60 000 TWh 80 000 TWh 100 000 TWh 120 000 TWh1965 20201980 1990 2000 2010 Energieverbruik op basis van hernieuwbare fossiele brandstoffen Energieverbruik op basis van hernieuwbare energiebronnen 0 TWh 5 000 TWh 10 000 TWh 15 000 TWh1965 20201980 1990 2000 2010 IndiaBraziliëVerenigdeChinaOESOniet-OESOwereldStaten 20015010050 steenkool olie gas nucleair waterkracht hernieuwbareandere 250 JaarlijksEJ globaal energieverbruik 2000-2020 jaarlijkse groeipercentages van 2015-2020 -0,5%/j +0,8%/j +1,4%/j +11,4%/j Energieconsumptie in enkele regio’s BraziliëIndiaVerenigdeChinaOESOniet-OESOwereldStaten0 TWh 20 000 TWh 40 000 TWh 60 000 TWh 80 000 TWh 100 000 TWh 120 000 TWh 140 000 TWh 160 000 TWh1965 20201980 1990 2000 2010 Noot: De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) is een organisatie van geïndustrialiseerde landen, gericht op het ondersteunen van economische ontwikkeling van de lidstaten. 38 landen, waaronder België en de VS, maken deel uit van de OESO. Klik op de link in e-ducate.me om andere regio’s of andere energiebronnen te bestuderen. 132 Over de grenzen van het klimaat

WIST JE DAT Smart cities en Urban Digital Twins warmte geproduceerd door industrie, gebouwen, voertuigen en airconditioning, verwarmt de lucht stedelijke canyons blokkeren de wind en houden warmte vast donkere oppervlakken absorberen energie en houden warmte vastantropogene warmtebronnen Hitte-eilande ect Slimme en leefbare steden 133Over de grenzen van het klimaat

Tuin als opslag voor koolstof ‘Een goed beheerd grasland bergt soms meer koolstof dan een bos’, zegt Filip Meysman, coördinator van CurieuzeNeuzen in de Tuin. ‘Laat je gras langer groeien, zodat het kan investeren in wortels om koolstof in op te slaan. En als je het afrijdt, laat het liggen als mulch of houd het binnen je tuin. Composteer het, of leg het onder de struiken, net als bladeren en snoeiafval. Bewerk de bodem zo min mogelijk.’ Tuinen die koolstofslim beheerd worden, kunnen een gelijkaardig koolstofgehalte bereiken als een doorsnee natuurgebied.

Urban Digital Twin (Stedelijke of Lokale Digitale Tweeling) is een virtuele kopie van de stad. Het biedt in de virtuele omgeving een actueel overzicht van de toestand van een stad. Dat laat toe om beleidsmaatregelen en andere geplande ingrepen te simuleren en te testen. Op die manier kan een stadsbestuur betere beslissingen nemen.

Een smart city of slimme stad denkt na hoe het technologie kan gebruiken. Het gaat verder dan het gebruik van digitale technologieën voor een beter gebruik van hulpbronnen en minder uitstoot. Het betekent slimmere stedelijke vervoersnetwerken, verbeterde watervoorziening en afvalverwerking en eﬃciëntere manieren om gebouwen te verlichten en te verwarmen. Het betekent ook een betere, kwaliteitsvolle digitale dienstverlening op maat van de burEenger.

Slimme hutten In arme, meestal landelijke delen van Sub-Sahara-Afrika wonen heel wat mensen in hutten. Het ontbreekt deze hutten qua inrichting misschien wel aan basiscomfort, maar op technisch vlak en naar duurzaamheid toe zitten deze hutten zeer vernuftig in elkaar. Zo maakt men gebruik van lokale materialen om deze hutten te bouwen. Dat zorgt ervoor dat geen materialen geïmporteerd moeten worden. Daarnaast blijft een huis met een rieten dak langer koel. 'Als je water uit een pot drinkt, is het zo koud als water uit de koelkast', zegt de voorzitter van de Oegandese Nationale Organisatie van Vakbonden. Dat er vandaag weer meer hutten gebouwd worden, is het gevolg van de stijgende temperatuur in Afrika als gevolg van de opwarming van de aarde. Om klanten aan te trekken, hebben nu ook steeds meer hotels en luxueuze pubs hun huisjes en bars bedekt met gras. Zowel klei als gras zijn goede isolatoren, maar ze zijn poreus en laten een vrije luchtstroom toe.

Micro-algen groeien op de gevel van gebouwen. Ze helpen bij het regelen van de buitenbinnentemperatuur,en werken luchtzuiverend, nemen CO2 op en geven O2 af. enwordtRegenwateropgevangenhergebruikt.

Het Sigmaplan is een initiatief van de overheid om Vlaanderen te beschermen tegen overstromingen. Bij extreme weersomstandigheden kunnen de Schelde en haar zijrivieren gevaarlijk hoge waterstanden bereiken en zelfs overstromen. Daarom investeert het Sigmaplan in stevigere en hogere dijken en een reeks van natuurlijke overstromingsgebieden in de riviervalleien. Zulke gebieden kunnen op een gecontroleerde manier overtollig rivierwater opvangen. Zo geven we de rivieren ruimte om te stromen én te overInstromen.Antwerpen moet de 900 meter lange waterkeringsmuur aan de Scheldelaan de stad en de bedrijventerreinen in de haven beschermen tegen hoge waterpeilen van de Schelde. Bij de bouw van de waterkeringsmuur werd de mogelijkheid voorzien om transportleidingen onder de grond langs de Scheldelaan te leggen. Zo kan wegtransport verminderd worden. De Vlaamse Waterweg en Havenbedrijf Antwerpen schakelden de hulp in van graﬃtikunstenaars om de muur van kleur te voorzien. Ook andere steden nemen acties om een leefbare stad te maken. Klik op de link in e-ducate.me om te achterhalen welke maatregelen Gent neemt. Klik op de link in e-ducate.me om de evolutie van de stedelijke bevolking in de wereld te bekijken. van het klimaat

Aardwarmte of geothermie is de natuurlijke warmte onder het aardoppervlak. Die komt van de gloeiend hete kern van onze planeet.

Natuurgebieden als het Zoniënwoud bij Brussel zijn op warme dagen verschillende graden koeler dan hun stedelijke tegenhangers. Dat hebben ze te danken aan hun grootte en het ontbreken van verharding. (…) Door hun geïsoleerde ligging temidden van bebouwing hebben stadsparken veel sneller te kampen met droogtestress dan de niet-stedelijke of randstedelijke natuurgebieden. Het verkoelende eﬀect van de vegetatie zal er eveneens sneller in kracht afnemen. Ondanks de verkoelende functie van deze stadsparken, kunnen we er niet omheen dat de airco's buiten de stad harder blazen. Door hindernissen voor de wind te verwijderen uit de stad, kan men de koelte van niet-stedelijke natuurgebieden tot in de stad brengen. Het is van groot belang om de grote groene randstedelijke gebieden te verbinden met kleinere stedelijke groenstructuren zoals parken en straatbomen die de koele lucht zo diep mogelijk in de stad kunnen verAlsspreiden.hetslim aangepakt wordt, kunnen deze ventilatie-assen nog een ander doel dienen: de stadsbewoners op een duurzame, gezonde en koele manier tot bij de natuur brengen. Hoewel de groene zones in en rond een stad tijdens een hittegolf een beetje voor afkoeling zullen zorgen in de bebouwde zones, zullen de groene ruimtes zelf nog altijd koeler blijven dan de verharde gebieden. (Naar: Natuurpunt.be)

134 Over de grenzen

Airco voor de stad De toenemende verstedelijking, de zeer dense bebouwing die voor lage windsnelheden zorgt en de vaak donkere verharding van het grondoppervlak hebben niet alleen gevolgen voor de watervoorraden, maar leiden in toenemende mate tot verhoging van de temperaturen en tot hittestress in de stad. Dit eﬀect wordt versterkt door de klimaatverandering en de hierdoor veroorzaakte temperatuurstijging.

Restwarmte van bedrijven hergebruikt.wordtSatellieten en drones worden ingezet voor het verzamelen van gegevens over mobiliteit en stedelijk onderhoud, drones bezorgen pakketjes ... Daken en gevels worden gebruikt om te vergroenen. Groen op daken is belangrijk voor de biodiversiteit in de stad, voor bu ering van regenwater en voor de hitte-stress. Verticale tuinen nemen bijna geen plaats in, maar zorgen toch voor een tuingevoel.

CO2

1 Bestudeer de evolutie van het totale energieverbruik, het gebruik van fossiele brandstoffen en van hernieuwbare brandstoffen. a Vul de tabel aan. totale energieverbruik energieverbruik o.b.v. fossiele brandstoffen energieverbruik o.b.v. hernieuwbare energiebronnen

OESOChinaWereld

Deelonderzoek 7: Hoe kan technologie helpen bij de transitie naar duurzaam energieverbruik?

2 Wat is de belangrijkste stap in de energietransitie?

c Energieverbruik op basis van fossiele brandstoffen / hernieuwbare energie kent de sterkste stijging.

3 Figuur 4.56 toont verschillende geo-engineering-technieken die naar voor geschoven worden in de strijd tegen klimaatverandering. kunstmatige boom 4.56 Geo-engineering Over de grenzen van het klimaat

135

b Waarop is het energieverbruik hoofdzakelijk gebaseerd?

b Markeer op bovenstaande figuren de technieken met een gelijkaardige werking met groen.

d Markeer met blauw op bovenstaande figuren de technieken met dezelfde werking. e Plaats de M van mitigatie of de A van adaptatie op de figuur bij de verschillende oplossingen door geo-engeenering.

Niets heerlijker dan dagenlang ronddwalen over een weide om het ene na het andere concert mee te pikken. Toch kan het minder ﬁjn worden wanneer je je vrienden wil zoeken en je smartphone zonder batterij valt. Een powerbank kan in dat geval een oplossing bieden, maar ook die wil je kunnen opladen en zonder stopcontact op de festivalweide of camping sta je nergens. Gelukkig is er een alternatief: powerbanks die werken op zonne-energie. (Uit: HLN.be) grenzen van het klimaat

SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND

136 Over de

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit

deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanenwater voedselgezondheid tekort teveel onderwijs politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie

4 Lees het artikel en beoordeel de duurzaamheid van de powerbank op zonne-energie. Kleur de delen van het donutmodel groen waarop de powerbank een positief effect heeft en kleur ze rood bij een negatief effect. veranderingklimaataantastingozonlaag

a Wat is het doel van onderzoek naar mogelijkheden om aërosolen in de atmosfeer te injecteren en onderzoek naar genetische modificatie om bleke gewassen te kweken?

c Wat is het doel van onderzoek naar biochar en het planten van heel veel bomen in de woestijn? Biochar is een houtskoolachtige stof die verkregen wordt door organisch materiaal onder zuurstofloze omstandigheden te verhitten tot voorbij 350 °C. Dit is moeilijk afbreekbaar en verbetert zo de CO₂-opslag in de bodem en vermindert de uitstoot van N₂O.

conversiegrond- zoetwater-onttrekking

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

Besluit

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek als besluit. Deelonderzoek 8: Wat is de rol van technologie in de transitie naar duurzame en leefbare steden?

Over de grenzen van het klimaat

5 Lees onderstaand artikel. Is dit een duurzame bron van energie? Welke is de belangrijkste grens uit het donutmodel van Raworth die je voor je argumentatie nodig hebt?

water verdamping vegetatie In 1998 stond dit artikel in de krant: In de modder op de bodem van de oceanen zit misschien wel genoeg energie opgeslagen om de gehele aarde in de nabije toekomst van brandstof te voorzien. Bevroren methaan, geproduceerd door diepzeebacteriën en opgebouwd gedurende duizenden jaren, geeft ons misschien de mogelijkheid van een nog nooit aangeboorde energiebron van enorme omvang. Misschien is deze energiebron dé oplossing voor onze oprakende voorraden aan olie en gas.

137

2 Hoe ontstaat het hitte-eilandeffect? Verbind de termen in de feedbackloop. Plaats een + bij een versterkend effect, een - bij een verzwakkend effect. bevolkingstedelijke industrieverkeer temperatuur broeikasgassen warmtebronnenantropogene bebouwingverharding

4 Steden klimaatbestendig maken kan door maatregelen te nemen die ingrijpen op de stralingsbalans. a Licht aan de hand van de stralingsbalans toe welke keuzes de ontwerper van deze wijk maakte.

3 Zowel op vlak van oorzaken als gevolgen worden steden hotspots van klimaatverandering genoemd. Tegelijk (of net daarom) vormen steden ook een cruciaal onderdeel in de oplossing van klimaatverande ring. Verklaar dit door de uitspraken onder te brengen bij hotspot of oplossing.

MAATREGEL WAAROM? witte muren gebouwen staan voldoende ver uit elkaar Vegetatie aanplanten van het klimaat

HOTSPOT OPLOSSING

138 Over de grenzen

Veel kuststeden zullen de gevolgen van de zeespiegelstijging ondergaan. Door ingrijpende maatregelen te nemen zoals bv. groendaken, aanplan ting van groen, emissie-arm openbaar en ander vervoer, gebruik van andere bouwmaterialen met een hoger albedo, aanleg van waterpartijen, stadsplanning in functie van de windrichting, waterkeringsmuren ... kan de broeikasgasuitstoot dalen, daalt de temperatuur verder en kunnen gevolgen van klimaatverandering teruggedrongen worden.

Vaak zijn innovatieve bedrijven in steden gevestigd: de kennis is er daarom vaak aanwezig. Steden zijn warmer dan hun omgeving. Hittegolven treffen steden harder. Met vrij eenvoudige ingrepen zoals ontharding en vergroening kan de temperatuur al dalen. In steden wonen veel mensen samen, daarom maken extreme weerfeno menen in steden veel slachtoffers. Heel wat activiteiten zoals industrie stoten veel broeikasgassen uit.

Geothermie kan de uitstoot van een warmtenet met bijna 60% verminderen.

Door over te stappen van aardgas naar geothermie kunnen huizen aanzienlijk minder CO2 uitstoten.

Een dijk van 25 km lang en zo'n 19 meter hoog voor de Nederlandse kust met aan beide kanten van de dijk een kilometersbreed duinengebied. Met dat idee speelt Nederland. De kosten voor zo'n nieuwe dijk zijn geraamd op zo'n 92 miljard euro. Dat bedrag kan over heel veel jaren worden uitge smeerd. Dus per jaar betekent het maar één of twee miljard. 'Maar kijk eens naar ons huidige dijkon derhoud, dat kost ook een miljard euro', aldus Dick Butijn, lid van de Commissie Zeespiegelstijging van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in Nederland.

6 Inzetten op luchtkwaliteit en uitstoot van broeikasgassen zijn onderdeel van de overgang naar een leef bare stad.

ID 11  139

Een gecontroleerd overstromingsgebied is een gebied naast een rivier, dat bij extreem hoge water standen in de rivier het overtollige water kan opvangen. Het water kan dan over een overloopdijk in het gebied stromen. Een hoge, stevige ringdijk beschermt de achterliggende regio tegen water overlast. Bij eb loopt het overstromingsgebied leeg via lage uitwateringssluizen. Zo is het weer klaar tegen een volgende stormvloed.

LEESTEKST Duurzaam in de ene regio, niet altijd in een andere Terwijl steden als Antwerpen, Gent en Brussel hun lage-emissiezones uitbreiden of strenger maken, schafte Rotterdam de milieuzone vanaf 1 januari 2020 af. ‘De milieuzone levert Rotterdam nog zo weinig voordeel op dat we ze kunnen afschaffen. Behalve dan voor vrachtwagens, waarvoor strengere normen gelden’, zegt een woordvoerder van Rotterdams sche pen van Mobiliteit Judith Bokhove (GroenLinks). Het wagenpark werd tijdens het vorige mobiliteitsplan (2015-2018) enorm vergroend. Door een stimulerende slooppremie zijn er in Nederland nog maar weinig vervuilende dieselwagens. In de stad Rotterdam zouden er op zo’n 250 000 wagens nog slechts 1700 vervuilende dieselwagens rondrijden. In Vlaanderen is het aandeel diesels 53%. ‘Een belangrijke reden Over de grenzen van het klimaat

Bij het winnen van aardwarmte komt er methaan en CO2 vrij, maar wel vele malen minder dan bij het verwarmen met aardgas.

Coca-Cola herstelt dertien visvijvers in de Nederlandse provincie Brabant. In 2030 wil het bedrijf al het water dat het wereldwijd onttrekt voor het maken van frisdrank, teruggeven aan de natuur.

b Welke wijzigingen zou je zelf nog aanbrengen om de opwarming in deze wijk zo beperkt mogelijk te houden? 5 Beoordeel of het in deze artikels en foto’s gaat om klimaatmitigatie of klimaatadaptatie.

voor de stad Rotterdam om de emissiezone op te heffen is dat de resultaten van de metingen van de luchtkwaliteit voor en na het invoeren van de milieuzones best tegenvielen’, zegt Nils Hooftman, expert voertuigemissies aan de VUB-MOBI onderzoeksgroep. De milieuzone heeft zijn impact gehad en gaat nu dus op de schop. ‘De repressieve maatregel had paral lel kunnen blijven lopen, maar het stadsbestuur geeft de voorkeur aan positieve prikkels’, klinkt het. Het stadsbestuur stapt over op nieuwe, meer structurele maatregelen. Zo zijn er afspraken met bedrijven en handelaren in de binnenstad om hun bevoorrading enkel met elektrische voertuigen te doen. Rotterdam zal ook experimenteren met infrastructuur: meer ruimte voor zwakke weggebruikers, openbaar vervoer, deelvervoer en schonere vervoersmodi. a Hoe pakken Gent, Antwerpen en Brussel de emissie aan? b Hoe pakt Rotterdam de emissie aan? Besluit Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag van dit deelonderzoek als besluit.

Schattingen geven aan dat – als er niets aan gedaan wordt – klimaatverandering de wereldeconomie de komende 50 jaar 178 biljoen (1012) dollar zou kunnen kosten. van het klimaat

140 Over de grenzen

- De economische kosten als gevolg van overstroomde rivieren in Europa bedragen gemiddeld meer dan 5 miljard euro per jaar.

WIST JE DAT De kostprijs van klimaatverandering Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit.

Tussen 1980 en 2020 zijn er in de EU meer dan 138 000 mensen overleden als gevolg van extreme weers omstandigheden en klimaatverschijnselen. Duitsland, Frankrijk en Italië werden het hardst getroffen. De financiële verliezen als gevolg van extreme weersomstandigheden en klimaatverschijnselen liepen in de 27 lidstaten in de afgelopen 40 jaar op tot meer dan € 487 miljard. De totale kosten waren het hoogst in Duitsland, Italië en Frankrijk. Denemarken, Oostenrijk en Luxemburg hadden het grootste verlies per hoofd van de bevolking.

- Bosbranden veroorzaken jaarlijks ongeveer 2 miljard euro aan economische schade. De VN schatten de kosten van klimaatadaptatie op ongeveer 300 miljard dollar per jaar in 2030. Dat geld moet vooral door rijkere landen op tafel worden gelegd om de problemen op te lossen.

Het gat in de ozonlaag en klimaatverandering zijn niet hetzelfde en geen directe oorzaak of gevolg van elkaar, maar toch zijn beide op een complexe manier aan elkaar gelinkt.

1 Wat is het effect van een toename van de ozonconcentratie in de onderste laag van de atmosfeer?

LEESTEKST Ozon en klimaatverandering

ID: Interesse en differentiatie ID 1 Hoe beïnvloeden klimaatverandering en ozon elkaar?

Ozon gedraagt zich in de onderste luchtlaag als een broeikasgas. Recent onderzoek heeft uitgewezen dat ozonsmog hoofdzakelijk op het noordelijk halfrond ontstaat, maar 'lekt' naar de zuidelijke oceanen. Het veroorzaakt veranderingen in windpatronen waardoor oceaanstromingen veranderen en de verdeling van warmte in de zuidelijke oceanen verandert. Daarnaast ontstaan grotere contrasten in de concentraties aan zout en in temperatuur. Vroeger was al geweten dat ozon in de onderste luchtlagen een negatief effect heeft op onze gezondheid. Ozon maakt de luchtwegen gevoeliger voor allergenen, wat kan leiden tot astma-aanvallen. Daar komt nu ook het negatieve effect van de klimaatverandering bij. Ozon is ook aanwezig in hogere luchtlagen (14-50 km, de stratosfeer), waar het de ozonlaag vormt. Het ontstaat daar door het inwerken van zonlicht op zuurstofatomen en weert daardoor de schadelijke UV-straling van de zon. De ozonlaag heeft dus een beschermend effect op het leven. Het gat in de ozonlaag bevindt zich boven de Zuidpool. Het wordt veroorzaakt door de menselijke uitstoot van CFK’s (drijfgas in spuitbussen) die een krachtig broeikasgas zijn. CFK's zijn in zodanig kleine concentraties aanwezig dat ze een kleine bijdrage leveren in het versterkt broeikaseffect. Het gat in de ozonlaag heeft een licht koelend effect. Ozon in de stratosfeer absorbeert namelijk warmte die door gassen in lagere luchtlagen worden uitgestraald. Minder ozon in de stratosfeer ter hoogte van de Zuidpool zorgt ervoor dat er iets meer warmtestraling kan ontsnappen naar de ruimte. Hierdoor wordt het temperatuurverschil tussen de troposfeer en de stratosfeer groter, wat een invloed heeft op de wereldwijde weerpatronen zoals het ontstaan van stormen en de intensiteit van neerslag in de subtropen. Koudere temperaturen in de stratosfeer verhogen ook de kans op het vergroten van het gat in de ozonlaag.

OZONLAAG EXOSFEER > 700 - 190 000 THERMOSFEERkm80-700kmMESOSFEER50-80kmSTRATOSFEER12-50kmTROPOSFEER0-12km 141Over de grenzen van het klimaat

Ozon bevindt zich op verschillende niveaus in de atmosfeer. Ozon is aanwezig in de onderste luchtlagen (< 14 km, de troposfeer). Bij de vorming van ozon hier, ook ozonsmog genoemd, spelen een hoge temperatuur en veel zonnestraling een rol. Ook windpatronen spelen een rol bij de vorming. In België ontstaat ozonsmog gewoonlijk tijdens mooie, zonnige dagen waarop de vervuiling blijft hangen maar ook meer vervuilde luchtdeeltjes (afkomstig van uitlaatgassen, verf, insecticiden, maar ook bosbranden of moerassen) door een zwakke wind worden aangevoerd. Als deze omstandigheden vaker voorkomen, zal er ook vaker ozonsmog ontstaan.

457Aziëmiljard ton CO2 29%

33%

2 Sinds wanneer is het aandeel van Japan beginnen toenemen?

Cumulatieve productiegebaseerde uitstoot

3 Vanaf wanneer vertonen de meeste landen een toename in uitstoot van CO2?

ID 2 CO2-uitstoot in een historisch perspectief Onderzoek via de link op e-ducate.me de evolutie van de CO2-uitstoot sinds het begin van de industriële revolutie.

142 Over de grenzen van het

uitstoot29%457Noord-AmerikamiljardtonCO2globaleuitstoot 43Afrikamiljard ton CO2 3% globale uitstoot uitstoot3%40Zuid-AmerikamiljardtonCO2globale uitstootglobale1,2%ton20OceaniëmiljardCO2 514Europamiljard ton

4 Welke continenten hebben sinds de industriële revolutie al de grootste bijdrage geleverd aan de uitstoot van CO₂? Welke vijf landen zijn de grootste CO₂-uitstoters tot nu toe? globale CO2 globale uitstoot 4.57 van CO₂ continent (1751-2017) klimaat

1 Welk land stootte bij het begin van de industriële revolutie CO2 uit?

2 Hoe beïnvloedt klimaatverandering de ozonconcentratie in de onderste laag van de atmosfeer? Zoek het verband tussen ozonsmog, klimaatverandering en bosbranden.

per

3 Wat is het effect van een afname van de ozonconcentratie in de hogere luchtlagen? In 2021 is er voor het eerst sinds de start van de metingen in 1978 geen ozondag geweest in België. Dit wil zeggen dat de drempelwaarde (meer dan 180 microgram ozongas per kubieke meter lucht) nergens in België overschreden werd. In 2020 werden er nog 12 ozondagen geteld en werd de alarmdrempel over schreden. Het grote verschil is hoofdzakelijk toe te schrijven aan de warme, droge zomer van 2020 met een hittegolf in augustus en er volgde een regenachtige zomer zonder hittegolven in 2021.

6 Wat is het effect van globalisering op de toename van de wereldwijde CO2-uitstoot? Bekijk de links in e-ducate.me ID 3 Hoe ziet het klimaat er in 2070 uit? Klik op de link in e-ducate.me en onderzoek hoe het klimaat in 2070 veranderd zal zijn op de vermelde plaatsen. In deze toepassing wordt gebruik gemaakt van het worst-case scenario, het SSP5-8.5-scenario. Selecteer een plaats door te klikken op het pijltje bij de voorgestelde plaats. Zo kunnen plaatsen vergeleken wor den. Scrol naar beneden op de pagina om plaatsen toe te voegen. PLAATS KLIMAAT NU KLIMAAT OP HETVANEINDEDEEEUW TEMPERATUUR NEERSLAG VOELT ALS EENINPLAATS… KWETSBAARHEID BruggeBrusselKaapstadLaPaz(Bolivia) 143Over de grenzen van het klimaat

ID 4 Kinderen en klimaatverandering In de tabel wordt beschreven hoe enkele tieners uit verschillende hoeken van de wereld klimaatverande ring in 2070 zullen ervaren (in het scenario van 2,4 °C opwarming). Vul de tabel aan, hoeveel keer meer jij en een van je ouders onderstaande gevolgen van klimaatverandering zullen ervaren. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me WIE? Hoeveel keer meer … droogte overstromingen hittegolven bosbranden Adama (°2007, Niger) 5,6 x 5,9 x 40,7 x 1,3 x Aleksei (°2007, Rusland) 6,5 x 1,5 x 20,5 x 1,9 x Mary Luz (°2007, Bolivia) 9,1 x 2,6 x 32,8 x 1,6 x Hachiko (°2007, Japan) 3,3 x 2,5 x 20,2 x 1,6 x Ikzelf, (° , België) Mijn ouder, (° , ) Wat kun je afleiden uit de cijfers als geboorteplaatsen en geboortejaren met elkaar vergeleken worden? Over de grenzen van het klimaat

(Iran)Abadan(Canada)SaskatoonMoskou

144

• Bekijk en noteer wat er gebeurt.

• Giet warm water (max. 50 °C: plastic mag niet smelten) in het emmertje of plaats de fles in de zon of bij een warmtebron.

Waarneming 1 Wat stel je vast? 2 Waarom gebeurt dit? 3 Pas dit principe toe op de oceanen.

Benodigdheden 2 bakjes water ijsblokjes klei (of iets dat in het water kan geplaatst worden) meetlat 145Over de grenzen van het klimaat

Formuleer een onderzoeksvraag

Vul de fles met water (je kunt ook wat kleurstof toevoegen aan het water).

Plaats het rietje in de fles. Sluit de fles af (maak een gaatje in de dop waar het rietje door kan, sluit verder af met een propje klei of lijm).

Plaats de fles in het emmertje.

Formuleer een hypothese Proef

ID 5 Experiment 1: Warmte en de zeespiegel

• Markeer de waterhoogte op het rietje.

ID 6 Experiment 2: IJs en de zeespiegel

Benodigdheden leeg plastic flesje (best uit iets hardere plastic) dop en/of stukje klei en/of lijmpistool rietje waterkoker, een warmtelamp of een plaats met direct zonlicht emmertje stift

Proefopstelling

Proef • Vul bakje 2 met water tot het ijs drijft.

ID 7 Klimaatverandering en wijn uit België De wijnbouw in onze streken bestaat al langer dan vandaag. Er zijn aanwijzingen dat wijn verbouwd werd bij de pre-Romeinse Kelten. De Romeinen verbouwden wijn op het Europese vasteland tot aan de Rijn en in het zuiden van Engeland. Wijnbouw kende - in wat later België zou worden - een piek tijdens de vroege middeleeuwen. In de 14de eeuw had elke stad zijn eigen wijngaarden. De wijnbouw werd in eerste instantie door monniken uitge voerd. Na de 15de eeuw ging de wijnbouw in onze streken fel achteruit. De kleine ijstijd zat er voor iets tussen, maar ook de betere technieken om bier te bewaren, de bevolkingsgroei en de behoefte aan landbouwgrond voor groenteteelt. In de 18de eeuw kende de wijnbouw een heropleving, maar de enorme vulkaanuitbarsting van de Tambora zorgde in 1816 voor een jaar zonder zomer. De wijnbouw verdween volledig. In 2020 telde Vlaanderen opnieuw 134 producenten.

Plaats twee gelijke blokken klei in de bakjes. De klei stelt het land voor. Leg ijsblokjes op de klei in bakje 1 en noteer op een stukje papier: landijs. Leg in bakje 2 evenveel ijsblokjes op de bodem van het bakje en noteer op een stukje papier: drijvend ijs.

• Vul bakje 1 met water tot hetzelfde niveau als dat met drijvend ijs. Gebruik een meetlat om de waterhoogte te bepalen en noteer de hoogte of trek een streepje op de bakjes.

Proefopstelling

Hoogte waterstand: • Wacht tot de ijsblokjes gesmolten zijn, meet de waterhoogte in beide bakjes en noteer de waarden.

1 Wat stel je vast? 2 Verklaar het verschil in hoogte. 3 Pas dit verschijnsel toe op landen zee-ijs en de zeespiegelstijging.

Hypothese Over de grenzen van het klimaat

Hoogte waterstand bakje 1 (landijs): Hoogte waterstand bakje 2 (drijvend ijs): Waarneming

Onderzoek de impact van de huidige klimaatverandering op de Belgische wijnproductie. Formuleer een onderzoeksvraag.

146

• Geen hete zomers, geen winters met zware nachtvorst, maar wel voldoende temperatuurschommeling zodat de rijping goed kan verlopen.

ha -

van

voor wijnbouw

Teeltvoorwaarden

worden.' 2007 0 l 500 000 l 1 000 000 l 1 500 000 l 2 000 000 l 2 500 000 l -

ha - 100 ha - 0 ha 20082006 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 liter ha 1 853 034 l 4.58 Evolutie van

'Wijnbouw is hier altijd mogelijk geweest. Het klimaat voor de druiven die wij gebruiken, komt overeen met bepaalde wijnstreken in Duitsland of de Champagnestreek in Frankrijk. En zoals dat vroeger al het geval was, moeten we nog altijd rekening houden met de wat koelere temperaturen. We hebben meer resistente druivensoorten nodig die beter tegen vocht kunnen en later botten. We moeten slim kiezen om te bepalen welke grond en welke druif bij elkaar passen.' 'Veel beroepskennis is nodig. En het is die kennis die de teelt hier beter maakt', zegt Sepideh Sedaghatnia, wijnsommelier.

ha -

• Als de wijnteelt op een helling gebeurt, is de helling bij voorkeur naar de zon gericht.

ha -

wijnsector 1 2 3 147Over de grenzen van

Het typisch Belgische vochtige klimaat maakt de druiventeelt veel kwetsbaarder voor schimmelziektes dan in de zuidelijke landen met een droger klimaat. Andere ingevoerde schimmels rukken op uit andere delen van de wereld. (…) ‘Koude winters doen een druivelaar weinig, maar late voorjaarsvorst daarentegen kan desastreus zijn’, vertelt Kris Vandenwyngaert, projectleider van de wijnafdeling van het Proefcentrum Fruitteelt te Sint-Truiden. (…) Nederland als limiet Door Europa loopt een grens die ruwweg begint in het uiterste zuiden van Groot-Brittannië en net door België heen loopt richting het Duitse Rijnland en het Moezeldal om dan af te buigen naar de Balkan. Deze lijn, de zogenoemde wijngrens, markeert de regio waar wijnbouw goed doenbaar is. Absoluut is die scheidingslijn zeker niet. Het lokale microklimaat speelt een belangrijke rol, net als de geografie van een regio. Zo is druiventeelt op zuidelijk georiënteerde hellingen perfect mogelijk in regio’s die heel wat noordelijker liggen. Maar de wijngrens schuift op, en dat is deels te wijten aan de opwarming van de aarde. (…) 'Als je naar de projecties op gebied van klimaatverandering kijkt, schuift de zone waar wijnbouw goed doenbaar is nog wel wat op naar het noorden, maar niet zo gigantisch veel. Het noorden van Nederland zal zowat de toekomstige limiet 700 600 500 400 300 200 areaal productie de Belgische het klimaat

• Niet te warm: druiven mogen niet te snel rijpen, anders worden zuren in de druiven te snel afgebroken en de wijn kan dan niet rijpen.

• Niet te koud: suikers kunnen zich niet ontwikkelen, waardoor er onvoldoende alcohol kan gevormd worden.

ha -

• Verschillende bodemsoorten zijn goed om druiven te telen. Verschillende druivensoorten vragen een andere bodemsoort. In het noordelijk en het zuidelijk halfrond worden de meeste wijngaarden tussen 30° en 52° aangetroffen.

LEESTEKST

Voor- en nadelen van klimaatverandering voor de wijnbouw

Grote Franse wijnhuizen kijken niet voor niets naar het zuiden van Engeland om in de toekomst drui ven te telen. (Naar: EOStracé.be)

2 Bracht klimaatverandering de wijnbouw naar België?

4 Hoe bemoeilijkt klimaatverandering de wijnbouw in België?

Terwijl wijnbouw in het noorden van Europa misschien wel zijn voordeel kan doen bij de opwarming van het klimaat, zijn de gevolgen voor de traditionele wijnregio's in het zuiden veel minder posi tief. Hoge temperaturen en extreme droogte dreigen de wijnbouw in het binnenland van Spanje en de wijnregio's langs de kust van de Middellandse Zee onmogelijk te maken. Meer zonuren zorgen voor een gewijzigde verhouding tussen de suikers en de zuren in de druif, en dus ook in het smaakpatroon van de wijn. Te weinig zuren en te veel suikers maakt een wijn flets en plakkerig in de mond.

148 Over de grenzen

Klimaatverandering, geen goede zaak voor de wijnbouw De impact van hogere gemiddelde temperaturen en meer zonuren laat zich nu al voelen in de drui venteelt. De druiven op het wijndomein Hoenshof rijpten dit jaar (2018) drie weken eerder af dan normaal. Waar de pluk gewoonlijk in november plaatsvindt, was de laatste druif nu al in september geoogst. 'Maar het is een misvatting om te denken dat het veranderende klimaat zonder meer een goede zaak is voor de wijnbouw in onze streken', aldus Vandenwyngaert. 'Het weer wordt vooral grilliger. Late voorjaarsvorst, hevige stormen in het voorjaar die gepaard gaan met hagel, lange periodes van neerslag of droogte ... Droogte is niet zo’n probleem voor de druif –de wortels wringen zich wel een weg naar het grondwater – maar late vorst en hagel kan een ramp zijn. Al kunnen wijnstokken iets beter tegen hagel dan appels of peren, omdat hun bladeren meer bescherming bieden. Maar dat de opwarming van de aarde een onverdeeld goede zaak is voor de wijnbouw in het noorden, dat is een kapitale misvatting.'

Formuleer een antwoord op de onderzoeksvraag als besluit. van het klimaat

1 Hoe evolueert de productie van wijn in België?

3 Hoe speelt klimaatverandering de wijnbouw in Italië en Zuid-Frankrijk parten?

Het klimaat in België is gematigd, dus niet te warm, niet te koud. Dat komt grotendeels door de nabijheid van de zee. Het water warmt traag op, maar geeft ook traag de warmte weer af. Onze zomers zijn daardoor niet erg heet en onze winters niet erg koud. De warme Golfstroom die vanuit de Golf van Mexico WestEuropa bereikt, brengt een relatief warme stroom water mee. De overheersende zuidwestenwind in onze regio neemt die warmte over, wat ons klimaat mildert.

ID 8 Wat is het effect van klimaatverandering in België?

1 Welke trend doet zich voor tegen 2085?

Onderzoekers verwachten dat de oceaanstroming tegen het einde van deze eeuw zo’n 34 tot 45% zwak ker zal zijn. Naast veranderingen in het klimaat, resulteert dit ook in een regionale zeespiegelstijging in het noordoosten van de Atlantische Oceaan met 10-15 cm.

2 Klik op de link in e-ducate.me om de interactieve atlas van het IPCC te openen. Onderzoek voor onze regio hoe de wetenschappers van het IPCC de veranderingen in extreme weerfenomenen voor België inschatten. Welke veranderingen in intensiteit of frequentie zijn al vast gesteld? (past trend) Is dit gelinkt (withklimaatverandering?aanattribution) Wat wordt verwacht in de (projections)toekomst? Extreme (extremehitteheat)Koudeperiodes(coldspell)Hevigeregenval met De(severeHevige(hydrologicalDroogteand(heavyoverstromingprecipitationpluvialflood)drought)stormwindstorm)verwachtingenvoor de toekomst zijn gebaseerd op het RCP 8.5-scenario tegen 2050 en/of een globale opwarming van 2 °C. 4.59 Regenval in winter (links) en zomer rond 2085 volgens het RCP 8.5-scenario (het worst-case scenario)

149

Over de grenzen van het klimaat

Het opwarmende oceaanwater en het afsmelten van het ijs in Groenland zorgen voor het vertragen of op termijn zelfs het stilvallen van het warmtetransport. Het effect hiervan is nog niet helemaal duidelijk, maar we zien toch al aanwijzingen op de kaarten 4.59. -20-15-10-5051015202530% -20-15-10-5051015202530%

1 Verklaar de hoge concentraties methaan in de buurt van de Perzische Golf en in Texas.

VLAANDEREN

3 Onderzoek de gevolgen van klimaatverandering voor je woongemeente voor enkele momenten in de toe komst en voor je schoolgemeente tegen 2100. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Vink in de rechterkolom (onderaan bij ‘kaart’) de gemeentegrenzen aan en klik vervolgens op de ge meente die je wilt onderzoeken. Selecteer boven de kaart het tabblad met het gevolg van klimaatverandering dat je wil onderzoeken en klik vervolgens in de rechterkolom onder ‘kaart’ op de te onderzoeken indicator. WOONGEMEENTE GEMEENTESCHOOL 2030 2050 2100 2100 Aantal hittegolfdagen 332 Aantal droge (meteorologisch)dagenper jaar 236 Relatief bodemvocht in % (jaargemiddelde) 39 Gemiddelde van de maximale waterdiepte bij overstroming (cm) 92 (2050) Gemiddelde van de maximale waterdiepte bij wateroverlast (cm) 40 (2050) Extreme neerslag eenmaal om de 20 jaar (mm per bui) 106 Gemiddelde waterdiepte bij 1000jarige stormvloed (cm) 97 (2075), kusten gemeentenpolderGemiddelde jaartemperatuur (°C) 16,1 zomertemperatuurGemiddelde (°C) 25 wintertemperatuurGemiddelde (°C) 8,5

Vergelijk figuur 4.14 op blz. 95 met de GIS-kaart die je vindt achter de link in e-ducate.me Gebruik bron 4 op blz. 90 om na te gaan welke atlaskaarten je kunnen helpen.

150 Over de grenzen van het klimaat

ID 9 Spreiding uitstoot methaan en lachgas Vergelijk bron 6 op blz. 95 met de GIS-kaart die je vindt achter de link in e-ducate.me. Gebruik bron 4 op blz. 90 om na te gaan welke atlaskaarten je kunnen helpen.

2 Verklaar de spreiding van de uitstoot van N₂O in de wereld.

2100

• verhoogd risico op schade door overstromingen:

5 Met welk gevolg van klimaatverandering krijgen de eilanden in de Indische Oceaan hoofdzakelijk af te rekenen? 151Over de grenzen van het klimaat

door overstromingen van rivieren en kustgebieden overstromingenschadetoegenomendoor gelinktsterfgevallenaanhitte toegenomen wateren gelinktvoedseltekortenaandroogte risico voor ecosystemen ongeziene uitdagingen, vnl. door snelle veranderingen sneeuw,gletsjers permafrostijs rivieren, overstromingenmeren,en/ofdroogte kusterosiezeespiegel-en/ofstijging ecosystemenophetland bosbrand ecosystemeninoceanen productievoedsel levensonderhoud,gezondheiden/ofeconomie poolgebieden (Noordpool en Noord-AmerikaAntarctica) de oceaan Afrika kleine eilanden Oceanië Latijns-Amerika Europa Azië

• verhoogd risico op beperkingen op het gebruik van water: 2 Waar is het risico op sterfgevallen gelinkt aan hittegolven bij een opwarming met 4 °C het hoogst?

• verhoogd risico op bosbranden en schade door extreme hitte:

1 West-Europa zal risico’s lopen als gevolg van een opwarming van 2 °C en van 4 °C.

toegenomenwaterbeperkingtoegenomenschade

• 1,5 °C? 4 Wat is het belangrijkste risico voor de oceaan bij een klimaatopwarming van 4 °C?

ID 10 Een graad meer of minder De opwarming van de aarde is een feit. In het beste geval blijft het beperkt tot een toename van 1.5 °C. Het akkoord van Parijs (2015) legde een maximale globale opwarming van 2 °C op. Maar waarom is dat? Wat de effecten zijn bij een halve graad opwarming extra staat in onderstaande infografiek. Representatieve sleutelrisico's voor elke regiorisiconiveauvoor: heel hoogheel laag 2030-20402080-2100huidig(+1.5°C) 2 °C 4 °C risico voor gezondheid en welzijn gelinktsterfgevallenaanhitteverhoogde schade door bosbranden overstromingenschadetoegenomendoor van rivieren toegenomen schade door extreme hitte en bosbranden samengestelde druk op watervoorraden opvallende verandering in samenstelling en structuur van koraalri toegenomenenschade door overstromingrisico's voor laaggelegen kustgebieden toegenomen risico voor kustinfrastructuur en laaggelegen ecosystemen verschuiving van de verdeling en verminderde (lagerevisvangstbreedtegraden) verminderde waterbeschikbaarheid en toegenomen overstromingen en landverschuivingen verminderde voedselproductie en -kwaliteit verspreiding van ziektes toegenomen koraalverbleking en afsterven van koraal overstromingen van kustgebieden en verlies van habitat verminderde landbouwopbrengst, daling in levensonderhoud en ziektesvoedselzekerheid verlies van levensonder houd, nederzettingen, infra., ecosysteemdiensten en economische stabiliteit

3 In welke regio worden de hoogste risico's voor de landbouw opgetekend onder een opwarming van • 4 °C?

Beschrijf hoe de risico's verschillen bij een stijging van 2 °C.

ID 11 Schoon op reis De basis van toerisme is het zich verplaatsen van hier naar daar. Vliegtuigen, bussen, auto’s, boten en treinen maken het mogelijk allerlei bestemmingen over de hele wereld te ontdekken. Deze verplaatsingen zijn onlosmakelijk verbonden aan de koolstofvoetafdruk. Ook eten en vermaak kunnen vaak duurzamer op vakantie.Ongeveer

verlichting airco koelingventillatie uitrustingkantoor-andere(verwarming,keuken...)etenlandbouwendrinken

goederen energieverbruik in hotels transport mijnbouwbouw-en andere dienstenverblijf CO2-voetafdruk van wereldwijd toerisme vliegtuig SUV (1 passagier) kleine auto (1 passagier)motorlijnbustreinreisbusveerboot

Uitstoot volgens transportwijze CO2e-uitstoot per passagier per mijl (pond) Over de grenzen van het klimaat

1,3 miljard ton voedsel, ongeveer 1/3 van het voedsel dat jaarlijks in de wereld voor menselijke consumptie wordt geproduceerd, gaat verloren of wordt verspild. De hotelindustrie is verantwoordelijk voor meer dan 1/3 van de verspilling.

152

LEESTEKST Toerisme in Venetië Venetië loopt al jaren leeg. Waar de stad tien jaar geleden nog 67 000 inwoners had, zijn dat er nu nog 50 000 - ongeveer evenveel als het aantal bedden dat beschikbaar is voor toeristen. Eén van de Vene tianen die wegging, is Giovanni Da Ponte. Het appartement dat hij in de binnenstad huurde met zijn echtgenote was na de komst van hun derde kind al enkele jaren te klein. ‘Vier jaar hebben we gezocht’, vertelt hij. 'We wilden graag in de binnenstad blijven. Mijn familie woont er, we kennen iedereen.' Maar een woning vinden is hen, zelfs tijdens de pandemie toen er in Venetië geen enkele toerist rondliep, niet gelukt. Huiseigenaren willen niet langdurig verhuren. Vanaf 1 juli 2022 mogen toeristen niet meer ongeremd de sprookjesachtige stad intrekken. Ze moeten hun bezoek online reserveren en toegangsgeld betalen. ‘Dat kost tussen 3 en 10 euro per persoon per dag’, zegt schepen Simone Venturini, een opgewekte dertiger die over toerisme gaat. Studenten, Veneti anen, forensen en bezoekers die in de stad overnachten - en in dat laatste geval al 5 euro toeristenbelas ting betalen - krijgen gratis toegang. Venturini wil met de maatregel het aantal dagjesmensen reguleren. ‘Met het variëren van de prijs kunnen we die ontmoedigen om op een drukke feestdag te komen en aanmoedigen hun bezoek op een doordeweekse dag te plannen’, vertelt de schepen. Het stadsbestuur denkt dat reserveren en toegangsgeld heffen de enige manier is om de komst van een overweldigende massa toeristen in betere banen te kunnen leiden. In 2019, voordat het coronavirus tot een ongekende rust rond de kanalen leidde, kwamen naar schatting 20 miljoen toeristen naar Venetië.

Bij topdrukte is het in dichte drommen over de bruggetjes en smalle kades schuifelen en zijn de rond varende vaporetti zo volgepakt dat de stadsbewoners die op tijd op hun werk willen komen op de volgende moeten wachten. Een hightech controlekamer op het hoofdbureau van de politie helpt hierbij: met behulp van 500 camera’s op straat, optische sensoren en gsm-gegevens wordt exact geregistreerd hoeveel mensen waar zijn, en of dat toeristen zijn of niet. ‘De komende jaren zullen we met de hulp van big data en kunstmatige intelligentie kunnen voorspellen hoe druk het op welke dagen wordt, en het entreesysteem daaraan aanpassen.’

Over de grenzen van het klimaat

deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanen

SOCIALE

1 Beoordeel een citytrip naar Venetië aan de hand van het artikel en het donutmodel van Raworth. Markeer de bevindingen in het donutmodel met rood (negatief) en groen (positief).

PLAFOND 153

De meeste inwoners lijken de toegangsbelasting wel te zien zitten. De zestiger Agostino Cappelli, met kaal hoofd en grijze baard, zegt terwijl hij op weg is naar het station: ‘Al die toeristen bezorgen ons veel overlast. Alleen al hun vuilnis opruimen kost geld. Prima dus dat ze moeten bijdragen.’ (Naar: de tijd.be en nos.nl) veranderingklimaataantastingozonlaag

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit conversiegrond- zoetwater-onttrekking

water voedselgezondheid tekort teveel onderwijs politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie FUNDERING ECOLOGISCH

2 Zoek 10 tips op het internet om duurzaam te reizen. Deel je tips in onder de categorieën vervoer, verblijf en vermaak.•vervoer•verblijf•vermaak ID 12 Excursie 1 Denk terug aan de duurzame oplossingen die je tijdens de excursie hebt gezien. 2 Kies er één uit en verantwoord de keuze van de overheid voor die oplossing. 154 Over de grenzen van het klimaat

Synthese Het klimaat verandert voortdurend met opvallende schommelingen in de wereldwijde gemiddelde temperatuur. Momenteel stijgt de temperatuur sneller dan ooit. Het is duidelijk geworden dat de mens de opwarming veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen. De concentratie broeikasgassen stijgt erg snel en is hoger dan de concentraties gedurende de laatste 800 000 jaar. Deze snelle toename veroorzaakt de klimaatcrisis. Dat betekent niet alleen het verhogen van de temperatuur, maar ook het stijgen van de zeespiegel, het smelten van ijs, meer extreme weerpatronen, veranderingen in de habitats van planten en dieren en veranderingen in de verspreiding van ziektes en van het pollenNieuweseizoen.

technologieën kunnen helpen bij het vinden van methoden om de energietransitie van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energiebronnen te voltooien. Nieuwe technologieën kunnen ook ingezet worden om van steden leefbare en klimaatbestendige plaatsen te maken. Ieder van ons moet wel beseffen dat het gebruik van deze technologieën enkel maar het gewenste effect heeft als dat gepaard gaat met een (duurzame) mentaliteitswijziging van de mens.

UITPUTTINGKLIMAATVERANDERINGMILIEUDEGRADATIELANDBESLAGGRONDSTOFFENMENSTRANSITIEIMPACTHEEFT DUURZAAMHEIDNAAR verstedelijkingindustrielandbouwontginningmondialisering MENS PLANEET AARDE BIEDT KANSEN SFEERGEO- ATMO-SFEER HYDRO-SFEER SFEERBIOKLIMAAT natuurlijk broeikase ect koolstofkringloop DEMOGRAFIE Our climate is changing - Why aren't we? 155Over de grenzen van het klimaat

kerncentfossielwindzonhernieuwbaare.a.rales

Regering

2 Beoordeel volgende uitspraken.

Zelftest

1 Verdedig onderstaand akkoord van de regering vanuit klimaatoogpunt.

juist/fout Antropogene broeikasgassen zijn broeikasgassen die van nature in de atmosfeer aanwezig zijn. juist/fout Veranderingen in de habitats van planten en dieren staan rechtstreeks in verband met de klimaatcrisis. juist/fout Het stijgen van de zeespiegel wordt voor 100% veroorzaakt door het smelten van de ijskappen.

juist/fout Transport over de weg draagt in belangrijke mate bij aan de uitstoot van broeikasgassen.

juist/fout Geïndustrialiseerde landen hebben een hogere CO2-uitstoot. juist/fout Door het verbranden van fossiele brandstoffen is er meer binnenkomende straling van de zon en wordt de uitstraling van warmte bevorderd.

3 Omcirkel de bronnen van CO₂. Maak een onderscheid tussen de natuurlijke bronnen (groen) en de antropogene bronnen (rood).

wkerncentralesindparkenzonnepanelengascentraleskolencentrales 5 g/kWh 12 g/kWh 20 g/kWh 430 g/kWh 930 g/kWh 3% 8,5% 9,5% 18% 61% 4.60 CO₂-uitstoot uitgedrukt in gram/kilowattuur 4.61 Elektriciteitsmix in België 4.62 Bronnen van CO₂ bereikt akkoord over het langer openhouden van twee kerncentrales de grenzen van het klimaat

juist/fout Het belangrijkste broeikasgas in de atmosfeer is koolstofdioxide (CO2).

156 Over

Over de grenzen van het klimaat

De temperatuur is hier 10 à 15 °C hoger dan bij het begin van de eeuw. De neerslag valt hier onder de vorm van regen, niet meer als sneeuw ...

O O Sahara De temperatuur is hier 1,5 keer sneller gestegen dan het wereld gemiddelde. Er zijn minder regendagen maar de intensiteit van de regen is sterk toegenomen en de tussenliggende droogteperiodes zijn langer. Als gevolg van de klimaatverandering is elke 10 jaar is de landbouwopbrengst met 30% gedaald terwijl de bevolking nergens zo snel steeg als hier: met het hoogste vruchtbaarheids cijfer ter wereld (ruim 7 kinderen per vrouw) steeg de bevolking de voorbije eeuw jaarlijks met 3%.

6 Vul het terugkoppelingsschema aan. a Vul volgende termen in op de juiste plaats in het schema: uitzetten oceaanwater - permafrost dooitlandijs - warmer - absorptie energie - zeespiegelstijging - broeikasgassen b Plaats een + voor een versterkend effect, een - voor een afremmend effect

O O België De gemiddelde jaartemperatuur is met 3,5 °C gestegen, met de grootste stijging voor de wintermaanden (+ 4 °C). Jaarlijks regent het ook 5-10% meer dan 100 jaar geleden, met opnieuw de sterk ste stijging voor de wintermaanden. De zomers zijn warmer en droger geworden: er komen steeds meer hittegolven voor, ze duren langer (+ 2 dagen per decennium) en ze zijn intenser (+ 1 °C per dag per decennium).

157

4 Hoe wijzigt klimaatverandering de ecosysteemdiensten van de aarde op een negatieve manier? Licht je antwoord toe door gebruik te maken van de begrippen die tussen haakjes staan. a vis en schaaldieren (verschuiving van klimaten) b zoetwatervoorraad (zeespiegelstijging, aquifer) c duiktoerisme (opwarming, koraal) 5 In 2100 zullen de klimaten op aarde anders verdeeld zijn dan nu. Je ziet hier enkele scenario’s over verschil lende plaatsen op aarde in 2100. Link de scenario’s aan de best passende plaats.

O O Noordpool

7 Geef concrete voorbeelden die aantonen waarom klimaatbetogers deze slogan gebruiken. 8 Verklaar deze cartoon. 9 Leg uit: op deze figuur zijn de gevolgen van een positieve feedbackloop zichtbaar. Huidige noordelijke omvang van het boreale bos huidig opmwarmingklimaatDeomvang van het boreale bos neemt toe naar het noorden 158 Over de grenzen van het klimaat

11 Wat betekent het verdwijnen van hommels in een bepaalde regio? In Europa is het aantal hommels met 17% afgenomen vergeleken met het begin van de vorige eeuw. Dat is hoofdzakelijk te wijten aan klimaatverandering. Geef een duurzamer alternatief dan wat de foto/prent toont. Leg uit waarom je alternatief duurzamer is. Gebruik daarvoor het donutmodel of de SDG’s 4.63 Koala 4.64 veranderingklimaataantastingozonlaag

conversiegrond- zoetwater-onttrekking voedselgezondheid tekort teveel onderwijs ECOLOGISCH

deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanenwater

10 Hoe vormen zowel de oorzaken als de gevolgen van klimaatverandering een bedreiging voor de koala? De toegenomen concentratie koolstofdioxide in de atmosfeer vermindert de voedingswaarde van de bladeren van de eucalyptus. Dit is de belangrijkste voedselbron en bron van water van de koala. Aanhou dende en meer frequente droogtes verhogen het risico op bosbranden en verplichten de koala’s naar de grond af te dalen om te drinken. Dat stelt hen bloot aan de gevaren van het verkeer en maakt hen een makkelijkere prooi voor hun natuurlijke vijanden.

politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie SOCIALE FUNDERING

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit

PLAFOND veranderingklimaataantastingozonlaag luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit conversiegrond- zoetwater-onttrekking deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanenwater voedselgezondheid tekort teveel onderwijs politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND 159Over de grenzen van het klimaat

Hommel alternatief:alternatief:

a Dijken bouwen is een vorm van klimaatadaptatie / klimaatmitigatie

c Waar moeten we op inzetten willen we onze steden op lange termijn beschermen?

15 Deze taferelen komen steeds meer voor in de buurt van scholen, bij leerkrachten én leerlingen.

160 Over

13 Wat bedoelt men met de uitspraak 'Dijken alleen zullen onze steden niet beschermen'?

• De voorbeelden die inkomend licht verminderen, zijn voorbeelden van klimaatadaptatie / klimaatmitigatie.

14 Geef twee voorbeelden van geo-engineering-technieken waarbij ...

• het inkomend zonlicht vermindert:

b Dijken bouwen pakt de oorzaak / het gevolg aan van klimaatverandering.

Deze taferelen hebben de schijn duurzaam te zijn. Wanneer zijn ze duurzaam en wanneer niet? de grenzen van het klimaat

• de concentratie broeikasgassen vermindert:

1 De bijdrage van albedo en stralingsbalans tot het versterkt broeikaseffect uitleggen.

3 De impact van klimaatverandering op de zeespiegel illustreren.

4 Uitleggen dat de energietransitie bijdraagt aan het verduurzamen van de wereld.

1 Verschillende antropogene bronnen van broeikasgassen benoemen.

1-2 De evolutie van de belangrijkste antropogene bronnen van broeikasgassen toelichten.

3 De gevolgen van klimaatverandering afleiden.

3 De gevolgen van klimaatverandering op de voedselzekerheid aantonen.

onderzoeksvraag probleemzonder klasgenootofboekvanhulpmet

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA? De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

4 Uitleggen dat steden een belangrijke rol spelen in het verduurzamen van de wereld.

3 Uitleggen welke de gevolgen zijn van het verschuiven van de klimaten.

4 De rol van de technologie in de transitie naar duurzaam energieverbruik onderzoeken.

1 De rol van de mens in het versterkt broeikaseffect aantonen.

161

2 Verschillende regio's onderling vergelijken op vlak van hun bijdrage van antropo gene broeikasgassen tot het versterkt broeikaseffect.

leerkrachtvanhulpmet

3 De gevolgen van het stijgen van de zeespiegel toelichten.

4 De rol van technologie in de transitie naar duurzame steden onderzoeken.

4 Uitleggen dat technologieën de stralingsbalans kunnen beïnvloeden.

Over de grenzen van het klimaat

DitSynthesedeelbondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen.

3 De gevolgen van extreme weerfenomenen uitleggen.

Terugblik

4 Zelf duurzame voorstellen formuleren.

3 De impact van klimaatverandering op extreme weerfenomenen aantonen.

3 De gevolgen van klimaatverandering op de verspreidingsgebieden van planten, dieren en ziektes afleiden.

Daarom wordt de mens nu een geologische kracht genoemd. Wetenschappers kondigen een nieuw geologisch tijdperk aan: het Antropoceen. In dit thema wordt bestudeerd hoe de mens het tropisch regenwoud en de beschikbaarheid van zoetwater bedreigt en daarmee planetaire grenzen overschrijdt.

kracht De mens bedreigt datgene wat hij van de aarde krijgt. Hij heeft daarmee ecologische veranderingen in gang gezet. De systemen die het leven ondersteunen dreigen daardoor uit evenwicht te geraken of zelfs onherstelbare schade op te lopen.

5 De mens geologischeals

Deelonderzoek 1: Ontbossing en het klimaat 172 Deelonderzoek 2: Impact van ontbossing op vruchtbaarheid van de bodem en de biodiversiteit 176 Wie redt het tropisch regenwoud?

Vraag 1 Waarvoor moet het tropisch regenwoud wijken? 168

Vraag 4 Welke technieken helpen om duurzamer om te gaan met grondstoffen? 187 Water, het nieuwe goud

164

Vraag 6 Welke regio’s hebben kans op waterschaarste en waarom? 194 Deelonderzoek 3: Waterstress in Vlaanderen 194 Deelonderzoek 4: Watertekort in grote steden 201 Deelonderzoek 5: Analyse van een krantenkop 223 Deelonderzoek 6: Ontstaan van de Aralkumwoestijn 212 Water om te koesteren

Begrippenlijst 261 Schema's 263 De mens als geologische kracht

Terugblik 230

ID 3 Terugkoppeling: gevolgen van klimaatverandering 237

Vraag 2 Welke gevolgen heeft het ontbossen van het tropisch regenwoud?

Vraag 7 Hoe kan de technologie bijdragen aan duurzaam watergebruik? 216

ID Interesse en Differentiatie ID 1 Effecten van ontbossing van het tropisch regenwoud op de lokale temperatuur ID 2 Gevolgen van het oppompen van fossiel grondwater 218

Vraag 3 Hoe kan nieuwe technologie in de landbouw het tropisch regenwoud beschermen? 180

218

ID 4 Steden met een watertekort 238 ID 5 Collage waterschaarste of tropisch regenwoud 239 ID 6 Windmolen Synthese 223 Zelftest 223

Vraag 5 Hoe is het direct bruikbaar water over de aarde verdeeld? 192

Inhoud Het Antropoceen: het tijdperk van de mens Het tropisch regenwoud: (on)eindige bron van grondstoffen

172

165De mens

pre-industriëelveiligonzekerhoogrisico 1950 1970 1990 NU 5.1 Evolutie van menselijke impact op het systeem aarde, voorgesteld met planetaire grenzen geologie de wetenschap die zich bezighoudt met de studie van de aarde, haar geschiedenis en de processen die haar vormen en gevormd hebben als geologische

kracht

2 Wanneer wordt de mens een geologische kracht? ‘Stel, je bezoekt deze planeet over een paar miljoen jaar. Kun je dan de sporen vinden die mensen nu achterlaten? Het is onze taak om dat te onderzoeken.’ Jan Zalasiewicz is het hoofd van de werkgroep die bepaalt of het Antropoceen een ofﬁcieel stempel van erkenning krijgt. De tekenen moeten zichtbaar zijn in aardlagen, zegt hij. Zo werkt geologie.

1 Het Antropoceen: het tijdperk van de mens

1 Weet je dit nog? Wat is de Great Acceleration? De mens overschrijdt planetaire grenzen en heeft daarbij een sterke impact op het systeem aarde. De onderlinge samenhang van de verschillende sferen maakt dat de invloed van de mens niet beperkt blijft tot één proces of één sfeer van het systeem aarde. De effecten zetten zich versterkt verder naar andere sferen. Dat maakt het moeilijk om de gevolgen van het menselijk handelen om te keren of zelfs ongedaan te maken.

Wetenschappers kondigen dan ook het begin van een nieuw geologisch tijdvak aan: het Antropoceen (Gr. anthropos = mens). Deze periode is de opvolger is de opvolger van het Holoceen, de periode na de laatste ijstijd. De exacte start van het Antropoceen is moeilijk te bepalen: de ene wetenschapper legt het begin bij de industriële revolutie, een andere bij de eerste landbouwrevolutie, nog een andere vanaf de Great Acceleration. Vast staat dat de mens het systeem aarde wijzigt. Hij verandert zijn omgeving zelfs zo erg dat we mogen spreken van de mens als geologische kracht.

25,6 25,8 26,0 26,1 25,7 25,2 24,4 24,5 24,9 25,1 25,3 25,1 78 105 167 181 158 124 117 171 176 230 195 100 1020300 mm°C 27,4 2145 Tj N 100120140160180200220480460440420400380360340320300280260240j806040200 26,9 27 27,1 27,1 27,1 27,1 27,7 28,2 28,2 28,0 27,5 27,4 267 261 295 282 210 109 76 56 77 125 165 222 Manaus 03°06’S 60°01’W33mBraziliëJFM A M J J A S O N D NTG25,6 25,8 26,0 26,1 25,7 25,2 24,4 24,5 24,9 25,1 25,3 25,1 78 105 167 181 158 124 117 171 176 230 195 100 1020300 mm°C 27 3012 Tj N 100120140160180200220480460440420400380360340320300280260240j806040200 26,2437 26,4 27,0 27,6 27,7 27,3 27,1 27,2 27,0 26,9 26,8 26,5 268 158 107 138 200 195 213 237 253 344 462 Sandakan 5°54’N 118°4’E10mMaleisiëJFM A M J J A S O N D NTG 25,6 25,8 26,0 26,1 25,7 25,2 24,4 24,5 24,9 25,1 25,3 25,1 78 105 167 181 158 124 117 171 176 230 195 100 25,6 25,8 26,0 26,1 25,7 25,2 24,4 24,5 24,9 25,1 25,3 25,1 78 105 167 181 158 124 117 171 176 230 195 100 1020300 mm°C 25,3 1802 Kisangani 0°33’N 25°14’E413mTj N j D.R.Congo 100120140160180200220480460440420400380360340320300280260240806040200 J F M A M J J A S O N D NTG b Determineer het klimaat van deze plaatsen aan de hand van de klimatogrammen. c Bepaal het aantal groeimaanden. d Kleur het tropisch regenwoud groen op de kaart (Fig. 5.2). e Noem het grootste regenwoud op aarde. 166 De mens als geologische kracht

2 Het tropisch regenwoud: (on)eindige bron van grondstoffen

Tropische regenwouden vervullen een belangrijke rol op aarde. Ze herbergen de grootste variëteit aan planten diersoorten. Veel van de moderne medicijnen zijn afgeleid van tropische planten en verschillende belangrijke voedselgewassen vonden hier hun oorsprong. Tropische regenwouden zijn de thuis van bevolkingsstammen die afgesloten leven van de rest van de wereld en de wouden vormen bovendien een belangrijke bron van zoet water. De bomen pompen dagelijks enorme hoeveelheden waterdamp in de atmosfeer en kunnen heel wat CO2 uit de atmosfeer absorberen. Ze matigen op die manier lokale temperaturen en beïnvloeden weerpatronen op regionale en wereldwijde schaal. Situeer het tropisch regenwoud in de wereld. a Lokaliseer de steden van deze klimatogrammen met de van de stad op kaart (Fig. 5.2).

eerste letter

■ Amazone ■ Congo ■ Australazië ■ Soendaland ■ Indo-Burma ■ Midden-Amerika ■ Wallacea ■ West-Afrika ■ Atlantisch Woud ■ Chocó-Darién ■ overige regenwouden 54% 17% 7%5% 4% 2%2%1%1%1% 6% WIST JE DAT Gematigd regenwoud Regenwouden komen niet alleen voor rond de evenaar. Ook op de gematigde breedtes vinden we regenwouden. Ze zijn eerder zeldzaam. Gematigde regenwouden groeien meestal langs bergach tige kusten waar een aanvoer is van warme, vochtige zeelucht. Hierdoor kan in deze regio’s veel neer slag ontstaan. Gematigde regenwouden komen voor in Noord-Amerika, Chili, het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, Japan, Nieuw-Zeeland en het zuiden van Australië. Deze regenwouden kennen een duide lijke afwisseling tussen seizoenen. Temperaturen zijn hier mild (gemiddeld tussen 4 °C en 12 °C). Er valt gemiddeld meer dan 1500 mm neerslag per jaar. Ze zijn dan wel minder biodivers dan hun tropische tegenhangers, toch leven er veel verschillende soorten. De afbraak van organisch materiaal verloopt trager dan in het tropische woud, de bodem is daardoor rijker. Ze herbergen de oudste en grootste boomsoorten ter wereld. 5.2 Situering tropisch regenwoud met de steden Manaus, Kisangani en Sandakan 5.3 Tropische regenwouden in de wereld 167De mens als geologische kracht

Sinds de jaren 1980 worden de tropische regenwouden aan een erg hoog tempo ontbost. Dat is het gevolg van de steeds toenemende menselijke vraag naar voedsel, grondstoffen en energiebronnen. In 2019 ging ongeveer 3,8 miljoen ha van het oorspronkelijk tropisch regenwoud verloren. Dat is zoveel als een voetbalveld, elke 6

procent van die grondstoffen is afkomstig uit risicogebied, uit landen waar al veel ontbost werd, zoals Brazilië, Rusland of Ivoorkust. ‘De toename van het Belgische aandeel is verontrustend. Het is ondertussen aanzienlijk’, zegt Sofie Luyten, directeur beleid van WWF België. ‘De overheid en de bedrijven moeten dringend inspanningen doen om de druk op de bossen en de lokale bevolking te verlichten. Ze hebben zich te lang passief opgesteld.’ De studie focust op de import van de belangrijkste zeven grondstoffen tussen 2013 en 2017: hout, soja, rundvlees, cacao, palmolie, koffie en rubber. ‘Sojabonen, cacao, hout en palmolie vertegenwoordigen 85 procent van de Belgische voetafdruk met een hoog risico op ontbossing.’ ( … ) ‘De grootste voetafdruk van België ligt in Brazilië, vooral door de import van soja.’ Naar: De Standaard (21.03.19) 5.4 Oorzaken van de wereldwijde ontbossing tussen 2001 en 2015 geologische

Achterhaal aan de hand van enkele onderzoeksvragen op welke manier ontbossing de planetaire grenzen onder druk zet. Vraag Waarvoor moet het tropisch regenwoud wijken?1 1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

seconden.landbouw- en mijnbouwindustrie, infrastructuur (27%) nomadische landbouw, zwer andbouw (24%) houtkap verstedelijkingbosbranden(26%)(23%)(0,6%)

168 De mens als

kracht

LEESTEKST België en ontbossing 1 2 België importeert jaarlijks een hoeveelheid grondstoffen waarvoor 10,4 miljoen hectare landbouwgrond en bos nodig is. Dat is drie keer het eigen grondgebied. Het cijfer komt uit een studie van het Wereldnatuurfonds (WWF), dat de Belgische bijdrage aan de internationale ontbossing in kaart Veertigbracht.

Braziliaans Amazonewoud 2001-2013 Congo 2001-2014 Indonesië 2001-2016 Oorzaken van ontbossing en hun evolutie in 3 regio’s 63% 12% 21% 20%6% 6% 5% 9% 2% 7% 1% 1% 1% 1% 70% 10% 22% 43% ■ gewassen ■ plantage ■ weiland ■ kleinschalige landbouw ■ selectieve houtkap ■ bosbrand ■ infrastructuur/natuurramp 2002 0 0,5 miljoen 1 miljoen 1,5 miljoen 2 miljoen hectaren2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Evolutie ontbossing in Brazilië en Indonesië (2004-2020) IndonesiëBrazilië 3 4 Niet alleen in Brazilië wordt het regenwoud gekapt. Ook op de andere continenten staat het tropisch regenwoud onder druk. 1990 20201995 2000 2005 2010 2015 $14$12$10$8000$6000$4000$20000000000000 1800 20211850 1900 1950 0 50 miljoen 100 miljoen 150 miljoen 200 miljoen 250 miljoen Indonesië Brazilië Democratische Republiek Congo 5.5 Bevolkingsevolutie 1800-2021 5.6 Evolutie bruto binnenlands product (BBP) 1990-2020 5.7 Evolutie van de ontbossing 169De mens als geologische kracht

2 Volgende producten hebben hun oorsprong in het tropisch regenwoud. a Kruis aan welke van deze producten en grondstoffen ook bij jou thuis te vinden zijn. Kijk ook eens bij de ingrediënten op de cosmeticaproducten en op de verpakking van de voedingswaren.

O chocolade O kokosolie O cashewnoten O paranoten O vanille O koffie O peper O kaneel O kerrie O ananas O banaan O papaya O mango O avocado O mahonie O teak O rubber O andere: b Kijk in de provisiekast. In welke levensmiddelen is palmolie verwerkt?

Klik op de link op e-ducate.me voor meer informatie over het gebruik van palmolie.

LEESTEKST Ontbossing van het Amazonewoud in Brazilië

3 Hieronder worden enkele oorzaken vermeld van ontbossing van tropisch regenwoud. Geef het geheel telkens een titel zodat de verandering in landgebruik duidelijk wordt.

5 5.8 Palmolieplantage, Maleisië 5.9 Sojaveld, Brazilië 170 De mens als geologische kracht

De staat Rondônia in Zuid-Brazilië maakt deel uit van de zone waar het tropisch regenwoud snel verdwijnt. Het overheidsbeleid heeft hier een grote rol gespeeld in de ontbossing door het toelaten van economische activiteiten en nederzettingen in het Amazonewoud. In de jaren 1960-1970 werd het woud opengesteld door de aanleg van enkele grote wegen dwars door het woud. De overheid stimuleerde arme boeren om op daarvoor bestemde percelen in het Amazonewoud op kleinschalige manier aan landbouw te doen. Er was immers een ongelijke verdeling in het grondbezit: 2% van de landeigenaars hadden 60% van de grond in hun bezit. De overheid probeerde zo de armoede op te lossen en de trek naar de steden te verminderen. Dit bracht een stroom mensen op gang richting het Amazonewoud die stukken regenwoud afbrandden of kapten om er het grondbezit over te krijgen. Door het afbranden van stukken woud voegen de assen tijdelijk extra voedingsstoffen toe aan de bodem. Deze techniek, die men ‘slash and burn’ noemt, verbergt daardoor voor enige tijd de arme woudbodem. Maar na enkele povere oogsten verlieten de kleine boeren hun grond om een ander stukje grond in gebruik te nemen. De wegen maakten het regenwoud echter ook toegankelijk voor houtkappers en mijnbouwers. Eind jaren 1970 werden grootschalige mijnbouwprojecten, de aanleg van grote dammen, industriële centra en grootschalige veehouderij toegelaten in het woud. Grondspeculanten kochten en verkoch ten stukken grond met veel winst. Klik op de link op e-ducate.me om de ontbossing in Rondônia te bekijken.

17.1.22: Luxueuze hoofdstad Ciudad de la Paz in EquatoriaalGuinea ligt er onafgewerkt en bijna verlaten bij. Een tiental jaar nadat gestart werd met de bouw van de stad, liggen de bouwwerven stil en is de stad zo goed als leeg, terwijl de natuur terug oprukt.

2013: Een golfparcours, een universiteit en een luxehotel zijn afgewerkt. Een ziekenhuis, een sportstadion, overheidsgebouwen en woonwijken staan op de planning. De stad moet plaats creëren voor meer dan 200 000 inwoners.

5.10 Veehouderij, Brazilië 5.11 Palmolie

2008: Het is de wens van de president Obiang om een nieuwe, meer centraal gelegen, hoofdstad te bouwen voor EquatoriaalGuinea. Meer dan 8000 ha regenwoud wordt hierdoor bedreigd.

5.12 Legale houtkap in het Braziliaanse Amazonewoud

171De mens als geologische kracht

• Voor palmolie is in verhouding minder land nodig dan voor zonnebloemolie of raapzaadolie.

5.15 Verstedelijking in het tropisch regenwoud, Azië

• Palmolie kan erg veelzijdig gebruikt worden: als kookolie, voor cosmetica, als voedingsproduct, voor brood, margarine en zeep.

5.13 Stalen van tropische hardhoutsoorten

5.14 Verlaten goudmijn, tropisch regenwoud, Guyana

• Palmolie is een biobrandstof.

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Ontbossing gebeurt voor , mijnbouw, , , houtkap, energiewinning … In 2009 werd de grens van verandering in landgebruik bepaald als ‘niet meer dan 15 à 20% van het landop pervlak vrij van ijs mag omgezet worden in akkerland’. Sindsdien is het een belangrijk globaal onderwerp. Deze grens hangt nauw samen met andere planetaire grenzen. In 2015 werd een andere meetmethode voor het overschrijden van deze grens voorgesteld. Men stelde de grens op ‘we mogen niet onder 54-75% van de pre-industriële oorspronkelijke bosbedekking zakken’. In 2015 restte nog 62% van de pre-industriële bosbe dekking, waarmee we wellicht de grens al hebben overschreden. Vraag Welke gevolgen heeft het ontbossen van het tropisch regenwoud? 1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

2 Formuleer een hypothese 5.16 Belo Montedam, Brazilië als geologische kracht

172 De mens

Deelonderzoek 1: Ontbossing en het klimaat

1 Formuleer een onderzoeksvraag

wind voert vocht aan wind voert vocht af 7 5 5.17 De waterkringloop in het intacte (links) en het ontboste (rechts) tropisch regenwoud

b Bij welke processen komt er meer water samen?

3 Vervolledig het schema van de waterkringloop in het tropisch regenwoud door de vetgedrukte woorden in het schema te plaatsen. Je kunt er ook een filmpje over bekijken op e-ducate.me De naam zegt het al: in het tropisch regenwoud valt veel regen. Door de hoge temperaturen verdampt er veel water. De waterdamp stijgt op in de atmosfeer, koelt daarna af en condenseert tot wolken. Later op de dag vinden hevige regenbuien plaats (neerslag).

173De mens als geologische kracht

c Wat gebeurt er wanneer de bodem verzadigd is met water?

Bij welke pijlen zal er door ontbossing minder water aanwezig zijn?

Het dichte bladerdek vangt de neerslag op (tegenhouden). Het water op de bladeren verdampt (evaporatie), druppelt van het blad (drup) of loopt via de gladde rechte stam naar beneden, waar het in de bodem dringt (inﬁltratie) en door de wortels snel wordt opgenomen. Het water valt op deze manier met minder grote kracht op de bodem waardoor er minder bodemerosie optreedt. Een klein deel van het water verdampt op de bodem (evaporatie), een deel stroomt weg naar rivieren (oppervlakkige afstroming) en neemt mineralen mee. Planten verliezen veel water via de huidmondjes tijdens fotosynthese (transpiratie), waardoor ze sneller meer water opnemen via hun ondiep wortelstelsel (opname).

4 Wat is het lokale effect van ontbossing in het tropisch regenwoud op de waterkringloop?

a Welke processen van de waterkringloop houden water ter plaatse?

5 Vul het terugkoppelingsschema aan. a Plaats een + bij een versterkend effect, een – bij een verzwakkend effect. b Dit is een positieve / negatieve terugkoppeling.

7 Niet alleen de neerslag wordt in het tropisch regenwoud beïnvloed door ontbossing. Ontbossing heeft ook gevolgen voor de lokale temperatuur. a Verdamping draagt bij aan de intense neerslag in het tropische regenwoud en de verdamping beïnvloedt de lokale temperatuur. Welk effect heeft verdamping op de lokale temperatuur? b Het dichte bladerdek van het regenwoud verhindert instraling van de zon en zorgt voor schaduw. Hierdoor is de omgeving warm / koel c Wat is dus het effect van ontbossing op de lokale temperatuur? Het effect van ontbossing op het klimaat blijft niet beperkt tot de omgeving van het regenwoud. ontbossing droogte insijpeling oppervlakkigeafstroming

(Naar: Eerste onderzoek ooit naar totaal broeikaseffect Amazone: regenwoud draagt bij aan klimaatverandering, National Geographic, 17.3.21) Amazonewoud en klimaatverandering geologische kracht

1 ID 1  174 De mens als

6 Welke invloed heeft de ontbossing van het tropisch regenwoud op het vochtgehalte van de wind die het tropisch regenwoud verlaat en wat is het gevolg voor gebieden die benedenwinds gelegen zijn? Dit effect kan honderden tot duizenden kilometers verderop gevoeld worden.

Recent onderzoek heeft aangetoond dat het Amazonewoud zich in de gevarenzone bevindt. Het bereikt een tipping point, een omslagpunt. Het gaat daarbij niet alleen om de uitstoot en opname van CO2. Het droogleggen van moerassen kan voor de uitstoot van N2O (lachgas) zorgen. Roetdeeltjes die vrijkomen bij het verbranden van bos absorberen zonlicht waardoor de lokale temperatuur toeneemt. De omgevingstemperatuur verandert als gevolg van ontbossing. Methaan komt vrij bij regelmatige overstromingen en het bouwen van dammen (bv. rottend materiaal op de bodem van het stuwmeer), maar ook bij de grootschalige veeteelt. Het verkoelende effect van de verdamping in het regenwoud wordt door een samenspel van deze processen teniet gedaan. Door ontbossing vermindert eveneens de capaciteit van het woud om de natuurlijke uitstoot van methaan teniet te doen. Verdere ontbossing van het Amazonewoud kan bovendien leiden tot een verandering in de neerslagpatronen. Grote delen van het Amazonewoud kunnen daardoor veranderen in droger savannegebied.

LEESTEKST

10 Op welke manieren zorgt ontbossing voor een hogere concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer?

De bodem verliest eeuwenoude koolstof wanneer het landgebruik wijzigt van bos naar landbouw. Bomen kappen maakt de bodem onstabiel, waardoor de oude en stabiele koolstof die daar was opgeslagen in de rivieren terecht komt. Daar zetten microben in het water de koolstof om naar CO2, die in de atmosfeer terechtkomt. (9.07.19)

9 Wat is het effect van ontbossing op de koolstofkringloop?

a De concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer neemt toe door ...

Wanneer een gebied bedekt is met vegetatie is het verschil in temperatuur tussen land en zee overdag doorgaans relatief klein. Vegetatie heeft immers een verkoelend effect op zijn omgeving. Door ontbossing wordt het temperatuurverschil tussen land en zee groter, waardoor sterkere zeewinden over het land blazen. Deze winden voeden stormen, die dan weer hevige neerslag, overstromingen en landverschuivingen kunnen veroorzaken. Dit fenomeen maakt de West-Afrikaanse kust en waarschijnlijk meer kustgebieden in een gelijkaardige situatie (bv. in Zuidoost-Azië) kwetsbaar en vaak onbewoonbaar.

8 Welke processen waarbij koolstof wordt uitgewisseld, staan afgebeeld bij bron 3? A: Opname van CO₂ door C:B: planten en dieren D: bosbrand

FotosynthesebewegingenTransport E 2 3 5.18 Koolstofkringloop in het tropisch regenwoud 175De mens als geologische kracht

Recent onderzoek onthult: Ontbossing aan de kust veroorzaakt meer stormen (West-Afrika)

1 Formuleer een onderzoeksvraag

Planten kunnen door de opname van CO2 uit de lucht, water uit de grond en onder invloed van zonlicht, energie voor zichzelf maken. Fosfor (P), stikstof (N) en kalium (K) helpen naast calcium (Ca), magnesium (Mg), zwavel (S), mineralen en sporenelementen, de plant om te groeien, te ademen, stevigheid op te bouwen, wortels, blade ren en bloemen te produceren. Deze voedingsstof fen worden in het tropisch regenwoud zeer snel opnieuw gerecycleerd. Dit resulteert in een arme bodem met een weelderige, altijd groene vegetatie vol Hoewelleven.ze slechts 6% van de landoppervlakte van de aarde innemen, vind je in het tropische regenwou den meer dan 50% van de totale biodiversiteit. Twee derde van alle gekende plantensoorten groeien in het tropisch regenwoud. In het regenwoud komen bv. meer dan 480 boomsoorten voor op 1 ha of tien duizenden soorten insecten per vierkante kilometer. De verschillende lagen in het regenwoud zijn de leefomgeving voor allerlei verschillende diersoorten. Samen vormen ze een goed georganiseerd web. 5.19 Rijke biodiversiteit 176 De mens als geologische kracht

Op wereldwijde schaal zorgt ontbossing voor Deelonderzoek 2: Impact van ontbossing op vruchtbaarheid van de bodem en de biodiversiteit

2 Formuleer een hypothese 3 Denk even na over deze veronderstelling: Je gaat naar de maan om een nieuw leven te starten. Welke organismen heb je nodig om het leven daar leefbaar en comfortabel te maken?

b Wat is het wereldwijde gevolg van een hogere concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer? Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

Ontbossing zorgt lokaal voor het worden van het tropisch regenwoud.

177De mens

energie van de zon biodiversiteitswebCO2-O2-uitwisseling

5.20 Relaties tussen organismen in het ecosysteem van het regenwoud Bodem na ontbossing, Brazilië als geologische kracht

Klik op de link op e-ducate.me om meer te weten te komen over het belang en de verwevenheid van Debiodiversiteit.wortelsvan de bomen en van de andere vegetatie in het tropisch regenwoud helpen de bodem vast te houden. Is de vegetatie weg, dan is er geen bescherming meer en wordt de bodem snel geërodeerd door de regen. Als de vruchtbare grond door oppervlakkige afvloeiing wordt weggespoeld, zien landbouwers hun opbrengst verminderen. Daarnaast lijden ook de vissen als de vegetatie verdwijnt omdat het afstromende (sedimentrijk) water in de rivieren terechtkomt en het water troebel maakt.

5.21

ontbossing habitat en

178 De mens als geologische kracht

organismenvoedselbodemdegradatieviarivierennaaroceaanvoedingssto en humuslaag bladval tegenhouden neerslag dichtheid bomen en boomlaag bodemerosie door wind en water afspoeling van voedingssto en en bodem

Ontbossing zorgt voor INFOTEKST Massa-extinctie De planetaire grens behoud van biodiversiteit verwijst naar de biodiversiteit en het functioneren van het systeem aarde in zijn geheel. Een groot verlies aan biodiversiteit kan ecosystemen aantasten en de werking ervan veranderen. Het team van Rockström geeft de biodiversiteit daarom een centrale rol in het model van de planetaire grenzen. Biodiversiteit is belangrijk bij het reguleren van de andere grenzen en biedt belangrijke middelen aan de mens. In het verleden van de aarde zijn vijf golven van massaextinctie (het massaal uitsterven van veel verschillende soorten wereldwijd) opgetreden. De zesde massa-extinctie is in gang gezet. Dit massaal uitsterven van organismen vindt nu voor het eerst plaats als gevolg van menselijke activiteiten. Honderden diersoorten in Amazone met uitsterven bedreigd (12.12.19) Een kwart van onze geneesmiddelen bevat plantaardige stoffen. De helft daarvan is afkomstig uit de tropische regenwouden. (3.04.19)

4 Vervolledig het schema. Plaats een + bij een positieve terugkoppeling, een – bij een negatieve terugkoppeling.

Een doordenkertje: alle veranderingen door ontbossing, hebben ook een impact op andere planetaire grenzen. Zoek voor veranderend landgebruik, verlies aan biodiversiteit en oceaanverzuring een geschikte plaats in het voorgaande feedbackmechanisme. Beoordeel de terugkoppeling naar veranderend landgebruik door ook hier + of een - toe te voegen. Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

bodemdegradatiebodemerosie broeikasgassenconcentratieopbrengst biodiversiteit klimaatveranderinglokale neerslag vraag naar vraag naar vraag naar vraag naar vraag naar ID 5  De impact van de mens op het tropisch regenwoud 179De mens als geologische kracht

WIST JE DAT Covid-19 en biodiversiteit In 2016 plaatste een studie van het UNEP (United Nations Environment Programme) een label van hoog dringendheid bij de toename van zoönosen. Dat zijn ziektes of infecties die overgedragen worden van dieren op mensen. De studie toonde aan dat deze infecties nauw samenhangen met de gezondheid van ecosystemen. ‘Met COVID-19 heeft de wereld een zeer sterke waarschuwing gekregen dat de mens heid zijn gedrag moet veranderen’, zei de uitvoerend directeur van UNEP. Het verlies aan biodiversiteit blijkt volgens studies het risico op zoönosen te vergroten. De mens heeft dus een stevig plan nodig om de natuur te beschermen, zodat de natuur de mens kan beschermen. Om de gezondheid van ecosyste men onder de aandacht te brengen, riep de VN het decennium 2021-2030 uit tot het Decennium van het Ecosysteem Herstel Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de overkoepelende onderzoeksvraag 'Welke gevolgen heeft het ontbossen van het tropisch regenwoud?'. Ontbossing verstoort de waterkringloop in het tropisch regenwoud. Het wordt hierdoor lokaal en . Door ontbossing wordt enerzijds minder uit de lucht opgenomen en wordt anderzijds meer uitgestoten. Globaal leidt dit tot het versterken van het en dus het van de gemiddelde wereldtemperatuur, het veranderen van en meer extreme weersomstandigheden. Door het ontbossen van het tropisch regenwoud wordt de bodem meer blootgesteld aan hevige regen val. Dit leidt tot en . Voedingsstoffen verminderen en habi tats dreigen te verdwijnen. Dit leidt tot een verlies aan . Kom tot een besluit over de oorzaken en gevolgen van het ontbossen van het tropisch regenwoud door de feedbackloop aan te vullen.

5.22

economischebevolkingsgroeigroeiplaatsnodigontbossing

2 Hoe sta jij tegenover volgende stellingen? ik ga ...

Europa moet het gebruik van genetisch gemodificeerde landbouwgewassen (ggo’s) als voedsel toelaten. akkoord / niet akkoord Genoomediting (snel en precies wijzigen van DNA van levende wezens ) in de geneeskunde mag, ons eten aanpassen niet. akkoord / niet akkoord In het Globale Noorden moeten meer insecten op de menukaart gezet worden. akkoord / niet akkoord De wereld heeft nood aan het in gebruik nemen van meer landbouwgrond. akkoord / niet akkoord De als geologische kracht

Een duurzaam gebruik van het regenwoud is niet alleen cruciaal voor het voortbestaan ervan, maar ook voor het verminderen van de gevolgen van ontbossing. Door op een andere, duurzame manier met grondstoffen en landbouw om te gaan kunnen we het tropisch regenwoud helpen.

mens

180

3 Wie redt het tropisch regenwoud?

Tropische regenwouden helpen mensen op veel manieren, maar worden door verschillende oorzaken bedreigd, met vaak verstrekkende gevolgen. Noteer tien SDG's (blz. 55) waarvoor het tropisch regenwoud van nut kan zijn om deze doelen te bereiken.

1 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

Vraag Hoe kan nieuwe technologie in de landbouw het tropisch regenwoud 3 beschermen?

181

Klik op de link in e-ducate.me om te achterhalen waar het meeste soja geproduceerd wordt. De mens als geologische

De duurzame gazet - krant van de toekomstLandbouw 1961 20181970 1980 1990 2000 2010 350300250200150100500 (miljoen ton) Wereld sojaproductie Soja is een peulvrucht en een eenjarig gewas, dat een eetbare boon oplevert met een hoog gehalte aan eiwitten (35-40%) en vetten (18-19%). De boon die aan de sojaplant groeit wordt gescheiden in 3 delen: de sojahul, de sojaolie (grofweg 20% van de boon) en het sojameel (grofweg 80% van de boon).

kracht

Landgebruik per 100 gram proteïne 0 m² 20 m² 40 m² 60 m² 80 m² 100 m² 120 m² 140 m² 160 m² 180 m² schapenvlees 184,8 m² biefstuk (vleeskoe) 163,6 m² kaas 39,8 m² melk 27,1 m² biefstuk (melkkoe) 21,9 m² varkensvlees 10,7 m² noten 7,9 m² peulvruchten 7,3 m² gevogelte 7,1 m² eieren 5,7 m² graan 4,6 m² vis (gekweekt) 3,7 m² pindanoten 3,5 m² erwten 3,4 m² soya 2,2 m² garnalen 2 m² Landgebruik voor voedselprodctie 29% land 71% oceaan 71% bewoonbaar land 19%10%ijs onvruchtbaar 77% 50%vee77%landbouw23%gewassen82%bewoonbaaraardoppervlaktelandcalorieënproteïnelandbouwlandland 37% bos andere13% 11% struikgewas, 1% verstedelijkt land 1% zoetwater 18%37% 82%63%

produceren

doel van

stadslandbouw

Stadslandbouw Voedsel telen in de stad kan op verschillende manieren. Door het gebrek aan beschikbare ondergrond, gebeurt de productie een dergrond op verharde terreinen, op daken, containers, leegstaande gebouwen en kelders. Ondernemers onderzoeken mogelijkheden met meerdere boven elkaar, waarbij kunstmatige verlichting het natuurlijk zonlicht vervangt. Lokaal en verkopen binnen een gecontroleerd ecosysteem, het de bedrijven die aan doen.

on-

dat is

Hongersnood In Ethiopië, Kenia en Somalië sterft zowat elke 48 seconden iemand de hongerdood, schatten hulporganisaties Oxfam Novib en Save the Children. Het aantal mensen dat bedreigd wordt door extreme hongersnood neemt in deze drie landen snel toe, van 10 miljoen vorig jaar tot 23 miljoen nu (mei 2022). In 2020 en 2021 viel in de Hoorn van Afrika heel weinig regen. Door de droogte, de ergste in veertig jaar, zijn bijna 7 miljoen kinderen in de regio ondervoed. Een groot deel van de veestapel heeft de droogte niet overleefd. Voedsel wordt steeds duurder door de oorlog in Oekraïne. Oost-Afrikaanse landen importeren normaliter een groot deel van hun graan en zonnebloemolie uit Rusland en Oekraïne. Zo stegen in Ethiopië de voedselprijzen in de twee maanden na de invasie met 66%.

182 De mens als geologische kracht

productielagen

Het Deense bedrijf Too Good To Go bedacht een gratis applicatie die je kan downloaden op je smartphone waarbij je voedseloverschotten kan redden van de lokale supermarkt, bakker, slager, landbouwer … 3,5 jaar na de opstart in maart 2018 zijn er zo in ons land alleen al vijf miljoen maaltijden gered dankzij de 1,5 miljoen gebruikers en ruim 4500 horecazaken, supermarkten, voedselproducten en andere spelers op de markt. Die maaltijden, zo’n 4000 maaltijden per dag, zijn goed voor zo’n 12,5 miljoen kilo geredde CO₂. Die uitstoot is het equivalent van 13 000 vluchten tussen Brussel en New York. (Naar: VRTnws.be, 12.08.21) De mens als geologische kracht

Plantenveredeling Tot aan het begin van de 20ste eeuw bestond plantenveredeling vooral uit het selecteren van de beste planten of zaden uit de natuurlijke variatie binnen een bepaalde plantensoort. De eerste landbouwers hielden zich hier al mee bezig. Ze leerden dat het nuttig was om een deel van de oogst te bewaren en het volgende jaar opnieuw te zaaien of te planten. De planten die best groeiden onder de lokale omstandigheden, werden hiervoor gekozen. Die variatie treedt van nature op wanneer sterk verwante planten elkaar bestuiven. Bij deze kruisbestuivingen worden de erfelijke eigenschappen van de planten gemengd en in nieuwe combinaties opgeslagen in het zaad. Het veranderen van een wilde plant in een goed landbouwgewas kost veel tijd en inspanning. De ontdekking van erfelijke eigenschappen en de mogelijkheid om nieuwe combinaties te maken door planten met verschillende eigenschappen onderling te kruisen, maakte het mogelijk om sneller en directer gunstige eigenschappen van verschillende ouderplanten bij elkaar te brengen in de nakomelingen. Gerichte kruisingen worden gemaakt door stuifmeel van de ene ouderplant aan te brengen op de stamper van een bloem van de andere ouderplant. Met de ontdekking van de DNA-structuur in 1953 zagen nieuwe methoden het licht. Het werd mogelijk om de genetische structuur van levende cellen en organismen te wijzigen. Deze gentechnologie verandert het genetische materiaal om het een nieuwe eigenschap te geven, bijvoorbeeld een betere weerstand van een plant tegen een ziekte, insecten of droogte, de tolerantie tegen herbiciden, een verbeterde productiviteit. Het resultaat is een genetisch gemodiﬁceerd organisme (ggo/gmo). In de jaren 1980 werd dit bekomen door bestraling van gewassen waardoor nieuwe varianten ontstonden. Later plantte men eigenschappen van een organisme over in een ander organisme.

Men schat dat de voedselproductie de komende 50 jaar zal moeten verdubbelen om gelijke tred te houden met de bevolkingsgroei. De focus op wereldwijde voedselzekerheid ligt meestal op zetmeelrijke granen en onderschat het belang van tuinbouwgewassen. Groenten en fruit zijn nodig voor een gezonde en welvarende bevolking. Naast de verliezen die het gevolg kunnen zijn van ziekte, droogte, extreme temperaturen en andere omgevingsstress, worden nog eens 25-40% (gemiddeld 33% - in sommige landen zelfs tot 75%) van alle groenten en fruit die wereldwijd worden geproduceerd na de oogst nooit gegeten omdat het snel bederft. De huidige wereldwijde productie van tuinbouwgewassen is onvoldoende om aan de menselijke voedingsbehoeften te voldoen.

Voedselzekerheid

183

Het manipuleren van biologische processen door middel van genoombewerking is een veelbelovende nieuwe weg voor het verminderen van verliezen en afval na de oogst. De techniek is relatief goedkoop en gemakkelijk en heeft een minimale impact op het genoom. (Uit: Nature.com, 1.01.2021)

Genoombewerking is een verzamelnaam voor een reeks revolutionaire technologieën om snel en precies veranderingen in het erfelijk materiaal van levende wezens aan te brengen. Wetenschappers kunnen met deze technologieën heel speciﬁek het erfelijk materiaal veranderen of een welbepaald gen aan- of uitschakelen. Er hoeft dus geen nieuw materiaal te worden toegevoegd dat niet eigen is aan het DNA van het organisme. Daarom oordelen wetenschappers dat de regelgeving rond genoombewerking anders zou moeten zijn dan die van Wetenschappersggo’s. ontwikkelden op deze manier al gewassen die minder water nodig hebben: maïs, katoen en soja die zelf insecticide aanmaken, appels die trager bruin worden, een schimmel-resistente banaan en rijst met een verhoogd gehalte bètacaroteen, de voorganger van vitamine A. Ook in de geneeskunde wordt biotechnologie ingezet in o.a. onderzoek naar kankerbestrijding, het voorkomen van de verspreiding van malaria en het maken van Genetischevaccins.manipulatie en genoombewerking kennen veel tegenstanders. In de Europese Unie is het toepassen van genoombewerking voor landbouwgewassen meestal verboden. Dezelfde regels worden gevolgd als voor ggo’s. In de Verenigde Staten wordt genoombewerking toegestaan en geldt een andere regelgeving dan voor ggo’s. Klik op de link in e-ducate.me om meer te weten te komen over de regelgeving omtrent het gebruik van genoombewerking in de wereld.

Het gebruik van brede tractorbanden wordt aanbevolen om het contactoppervlak te vergroten en het aanduwen van de bodem teDoorvoorkomen.gewassen te planten volgens de hoogtelijnen wordt afstromend water geremd en is er minder bodemerosie. Dit noemt men conHagentourbewerking.enbomenrijen

In agrobosbouwsystemen vinden er zowel ecologische als economische interacties plaats tussen de verschillende onderdelen. (FAO) Klik op de link in e-ducate.me voor een voorbeeld van het succesvol toepassen van agrobosbouw.

Gewassen zaaien zonder eerst de bodem te ploegen wordt nietkerende bodembewerking genoemd. Hierdoor wordt het intensief mengen of keren van de grond vermeden en blijven meer gewasresten aan het oppervlak achter. Andere voedselbronnen Op de wereld zijn circa 2100 verschillende soorten insecten die eetbaar zijn. Omdat insecten zich snel kunnen vermenigvuldigen, liggen hier de grote kansen voor insecten als alternatieve eiwitbron. De voedingswaarde van insectenvlees is vergelijkbaar met die van gewoon vlees, terwijl voor de productie van één kilo eetbaar product de koudbloedige insecten veel minder voer nodig hebben dan warmbloedig vee. Ten slotte is de uitstoot van broeikasgassen wel honderd keer lager dan bij een varken of rund. Insecten vormen dus een duurzame en economisch interessante oplossing voor het Ookwereldvoedselvraagstuk.dediervoederindustrie is geïnteresseerd in alternatieve eiwitbronnen. De voedingswaarde van insecten blijkt uit onderzoek op zijn minst vergelijkbaar met de voedingswaarde van sojabonen en vismeelproducten.

tussen de akkers verminderen de kracht van de wind.

Landbouwmethodes die bodemverlies verminderen Elk jaar verliest de wereld 24 miljard ton vruchtbare aarde. Het gehalte organische stof in de bodem moet terug omhoog, want die zorgt ervoor dat de bodem verandert in een spons. Hierdoor kan water beter inﬁltreren en beter vastgehouden worden. Grasgangen, grasbuﬀerstroken en groenbedekkers beschermen de bodem tegen regen en wind. Daarnaast is het ook een bron van organische stof in de bodem wat belangrijk is in verband met bewerkbaarheid, enmineralenhuishouding,vochtvoorziening,structuurbodemleven.

Er is dus veel meer nodig dan het beschermen van de huidige naBritstuurgebieden.onderzoek wijst uit dat kale landbouwgrond, die aan zijn lot wordt overgelaten, na 15 jaar verandert in grasland dat rijk is aan biodiversiteit. Na 40 jaar verandert het in dicht inheems bos. Wat er gebeurde ging vanzelf, met behulp van de wind, de wildernis, wilde vogels en zoogdieren. Agrobosbouw Agrobosbouw is de collectieve naam voor landgebruikssystemen en -technologieën waarbij houtige en vaste planten (bomen, struiken, kruiden) weloverwogen worden gebruikt op dezelfde percelen als landbouwkundige gewassen en/of dieren, in een bepaalde ruimtelijke indeling of in een bepaalde volgorde in tijd.

184 De mens als geologische kracht

Wilde natuur Om het verlies aan biodiversiteit, de klimaatverandering en de vervuiling van onze planeet te stoppen, moeten we een gebied van 10 miljoen vierkante kilometer (ongeveer de grootte van China of 300 keer België) teruggeven aan de natuur en opnieuw laten verwilderen. Alleen zo blijft de aarde leefbaar voor iedereen, zeggen de Verenigde Naties (VN) in een nieuw rapport.

5 Waarom worden beter geen nieuwe landbouwgronden meer in gebruik genomen?

6 Is herbebossen van akkerland een goed idee wanneer je over transport en uitstoot nadenkt? De mens als geologische kracht

185

4 Vergelijk de duurzaamheid van grootschalige veeteelt. a Vergelijk wat er nodig is om vee te houden in stallen en het vee te laten grazen in de weide.

3 De mens moet de ruimte teruggeven aan de natuur. Zo is er meer plaats voor herbebossing en worden gevolgen van ontbossing zoals klimaatverandering aangepakt. Wat is de belangrijkste stap in deze transitie?

STALLEN WEIDE veevoeder nodig meer/minder meer/minder bouwmaterialen nodig meer/minder meer/minder transport nodig meer/minder meer/minder inname van ruimte door het vee meer/minder meer/minder deelname in koolstofkringloop meer/minder meer/minder

b Waarom wordt er vanuit klimaatstandpunt aangeraden minder rood vlees te eten?

7 Zoek op het internet naar voor- en tegenargumenten voor genetisch gemodificeerde gewassen. Soms zijn argumenten niet wetenschappelijk onderbouwd, maar zijn ze een persoonlijke mening of de overtuiging van een groep mensen. Markeer de argumenten die jouw voorkeur hebben. PRO CONTRA 8 Verbeterde technieken kunnen landbouwopbrengsten verhogen maar ook bijdragen aan het behalen van verschillende duurzame ontwikkelingsdoelen. Teken pijlen tussen de SDG’s om de wisselwerkingen duidelijk te maken. 186 De mens als geologische kracht

Technologie kan helpen om meer zekerheden te creëren in de landbouw en voedselvoorziening. Genetisch gewijzigde gewassen, insecten, verticale / horizontale landbouw, bomen op het veld, meerdere gewassen door elkaar zijn voorbeelden van technieken die een hogere/ lagere voedselproductie kunnen realiseren op een grotere / kleinere oppervlakte. Het hoeven dus niet altijd hoogtechnologische ingrepen te zijn om de efficiëntie en dus de te verhogen. De wetenschap probeert voortdurend met nieuwe technologie de bestaande technieken te verbeteren. omgaan met landbouwproducten kan ertoe leiden dat er minder van het tropisch regenwoud nodig is. Dit start bij minder en een dieet, bijvoorbeeld met minder Vraag Welke technieken helpen om duurzamer om te gaan met grondstoﬀen?

9 Herneem deze stellingen: ben je van idee veranderd na het bestuderen van de bronnen?Mijn mening is … Europa moet het gebruik van genetisch gemodificeerde landbouwgewassen (ggo’s) als voedsel toelaten. veranderd / niet veranderd Genoomediting (snel en precies wijzigen van DNA van levende wezens ) in de geneeskunde mag, ons eten aanpassen niet. veranderd / niet veranderd In het Globale Noorden moeten meer insecten op de menukaart gezet worden. veranderd / niet veranderd De wereld heeft nood aan het in gebruik nemen van meer landbouwgrond. veranderd / niet veranderd Vul het besluit aan en schrap wat fout is om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

circulaire economie een economisch systeem van gesloten kringlopen waarbij bestaande materialen en producten zo lang mogelijk worden gedeeld, verhuurd, hergebruikt, hersteld, opgeknapt en gerecycleerd om meer waarde te creëren ladder van Lansink als geologische kracht

4 De duurzame gazet - krant van de toekomstgrondstoffen In een circulaire economie worden producten zo gemaakt dat hun grondstoffen hergebruikt kunnen worden. Dan is er vrijwel geen afval meer, want afgedankte grondstoffen kunnen opnieuw van nut zijn in een volgende kringloop. Om richting circulariteit op te schuiven, moeten producten niet alleen volledig recycleerbaar of afbreekbaar zijn. Ze moeten ook zo worden ontworpen dat ze langer meegaan. Gebruiksvoorwerpen moeten herstelbaar zijn, een hoge tweedehandswaarde hebben, gemakkelijk geüpgraded of gedemonteerd worden, om vervolgens omgevormd te worden tot nieuwe producten.

187De mens

Reststromen van voedsel hergebruiken: bier brouwen van oud brood, soep maken van misvormde, dus quasi onverkoopbare Afvaltextielgroenten.recyclen: de gerecyclede vezels hergebruiken voor de productie van nieuwe kleding, handdoeken of ander huishoudtextiel.

Ontdek wat cradle to cradle betekent. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me E BIOSFEER TECHNOSFEER Y C EN VERZAMELENLEVENSDUURMONTERENPRODUCTENDEMONTEREN van de alle metalen op toenemende slechts aanwezig op enkele de steun van de bevolis niet rechtstreeks in de exploitatie urban mining antropogene grondstoffen technieken om grondstoffen te herkennen zijn in ontwikkeling • eindigheid afhankelijk van de hoeveelheid materialen die de mens in omloop heeft gebracht houdt metalen langer productief kan niet inspelen op toenemende vraag geconcentreerd in stedelijke omgeving (vooral in geïndustrialiseerde landen) meestal beperkte landschappelijke impact geniet meer steun van de bevolking • de mens speelt een essentiële rol in het verzamelen van grondstoffen Twee gram goud (trouwring) kan je halen uit 10 kg afge dankte mobiele toestellen of tot 10 000 kg gouderts. 10 kg OF 10 000 kg mens als geologische kracht

• kan inspelen

LTNO

•

vraag •

•

klassieke mijnbouw • delfstoﬀen • technieken om te exploiteren zijn gekend • eindigheid afhankelijk

In de Gentse Sint-Lievenspoortstraat is een pleintje heraangelegd waarvan de zitbanken gemaakt zijn van duurzaam beton. De grondstoﬀen komen onder meer van restproducten van staalbedrijf ArcelorMittal. Het is een Europees project om het beton later op de markt te brengen.Kiezen voor FSC-gecertiﬁceerde bosproducten is een concrete manier om verantwoord bosbeheer wereldwijd te ondersteunen. De Forest Stewardship Council (FSC) promoot bosbeheer dat het ecosysteem respecteert, de biodiversiteit van het bos en de draagkracht van het bosecosysteem in stand houdt. Het bosbeheer houdt rekening met de lokale bevolking. Vanuit Urban Mining beschouwt men onze hele maatschappij als een grote mijn. Elektrische toestellen, voertuigen of schroot zijn uitstekende mijnen om materialen en producten te recupereren. Maar als het over hoeveelheden van materialen gaat, dan steekt de bouwsector er met kop en schouders bovenuit. Om er cijfers op te plakken: de bouwsector produceert in totaal 15 miljoen ton (dat is 40 keer The Empire State Building) of 8,3 miljoen m3 bouwen sloopafval per jaar. Meer dan 90% van het materiaal op gewichtsbasis zijn steenachtige materialen (beton, baksteen, Vlaanderen recycleert vandaag 95% van deze fractie, voornamelijk in (onder)funderingen van wegen en gebouwen. Niet-steenachtige materialen daarentegen vormen een quasi onontgonnen mijn.

betrokken

•

natuurlijke voorraden • bron van

NEL PRODUCEREN

dakpannen).

king • de mens

speciﬁeke locaties • signiﬁcante landschappelijke impact • verliest

REC

•

188 De

DING

LEESTEKST Vegan sneakers Komrads is een producent en verkoper van sneakers. Het bedrijf is opgericht in 2015 door het echtpaar Mark Vandevelde (51) en Greet Goegebuer (40). ‘Het heeft ons veel zweet, geld en tranen gekost’, lacht Vandevelde. ‘We waren heel naïef : een duurzame schoen, hoe moeilijk kan dat zijn? Maar we hebben het onszelf heel moeilijk gemaakt. We wilden geen grondstoffen uit de grond halen, geen levende wezens doden, zo ver mogelijk van de plasticindustrie wegblijven en in Europa produceren. En de materialen moesten dicht bij de productie liggen.’

Via de Arteveldehogeschool lieten Vandevelde en Goegebuer onderzoeken of er een markt is voor ecologische schoenen. Het antwoord was ja. Vandevelde: ‘Maar er was een belangrijke voorwaarde: het design moest goed zitten. Een lelijke duurzame sneaker verkoopt niet. We gingen testen met gerecycleerd plastic en synthetisch leer, maar waren er niet echt tevreden mee. Tot we in 2017 in een tijdschrift lazen dat Philippe Starck een zetel had gemaakt in appelleer. Dat sprak ons aan en we begonnen te testen op schoenen. Vorig jaar waren de eerste prototypes klaar.’

189De mens als

Vandevelde toont enkele van zijn vegan sneakers. De zool is van gerecycleerd rubber, de binnenstof van gerecycleerd katoen, de buitenkant van appelleer. Leer, gemaakt van appelpulp van klokhuizen en schillen van Italiaanse appels waar compote van wordt gemaakt. De metalen veterringetjes van de sovjetsneaker zijn verdwenen. Wegens niet duurzaam. ‘Die aanpassing alleen al nam zes maanden in beslag.’

2 Hoeveel bos wordt er gecertificeerd? Klik op de link in e-ducate.me inWereldwijd:België?

1 Zoek voorwerpen waarop het FSC-label te vinden is.

Vandevelde en Goegebuer zijn ook van plan om de oudere Komrads-modellen ecologischer te maken: met gerecycleerd katoen en afvalrubber en ook zonder ijzeren veterringetjes. In januari volgen testen met een nieuwe lijn uit gerecycleerd plasticafval uit de zee. ‘We willen ook een 100% circulaire schoen’, zegt Vandevelde. ‘We testen een systeem waarbij je onze sneaker via een maandelijkse storting least en hem na gebruik weer inlevert. In Portugal hebben we een fabriek gevonden om de ingezamelde schoenen te vershredderen. Dat afval gebruiken we opnieuw in onze nieuwe schoenen. PMV en Moonventures staan achter onze groeiplannen.’ (Naar: De Tijd - 7.11.2020) geologische kracht

3 Onderzoek de duurzaamheid van de vegan sneaker aan de hand van het donutmodel van Raworth.

50 procent van de schoen bestaat uit appelresidu, de rest uit hars en componenten om de schoen stevig te maken. Het design is Belgisch. De productie gebeurt in Portugal, waar veel ecologische producten worden gemaakt. Vandevelde en Goegebuer bekijken nu met de universiteiten van Hasselt en Utrecht hoe ze het ‘appelpercentage’ kunnen verhogen zonder de kwaliteit van de schoen aan te tasten. ( …)

• Planetaire grens: • Sociale grens: b Onderzoek de duurzaamheid van deze sneaker aan de hand van de ladder van Lansink. Waar op de ladder van Lansink is de productie van deze sneaker te vinden?

PLAFOND ID 6  190 De mens als

4 Indaver investeerde 35 miljoen euro en opende in 2020 in Willebroek een nieuwe fabriek die 20 ton huishou delijk PMD-afval per uur sorteert op 14 tot 16 fracties. De sorteerrobot combineert windzifters, magneten en sensortechnologie met robotica. Herkenningssoft ware en lichtreflectie zorgen voor een nauwkeurige detectie van het afval. Aan het einde van de sorteer band staan mensen om de laatste fouten uit de afvalstroom te halen. Hier worden mensen ingezet die laaggeschoold zijn of een taalachterstand hebben. Zij leren de job al doende en dat gaat heel goed. De fabriek loopt op 100% hernieuwbare energie. Op het terrein wiekt een windturbine en er liggen zonnepanelen op de daken. Warmte wordt hergebruikt in de sorteerkamer. a Op welke SDG’s (blz. 55) wordt door dit bedrijf ingezet?

kracht

deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanen

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit

b Toch is er ook een niet-duurzame kant aan dit verhaal. Leg uit. Denk na over energie en grondstoffen enerzijds en de hoeveelheid afval anderzijds.

SOCIALE

• energie en grondstoffen: • hoeveelheid afval: veranderingklimaataantastingozonlaag

a Geef twee planetaire grenzen en twee sociale grenzen waarmee de producent van deze sneakers rekening houdt.

conversiegrond- zoetwater-onttrekking

water voedselgezondheid tekort teveel onderwijs politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie FUNDERING ECOLOGISCH geologische

6 Hoe kan de technologie bijdragen aan het behoud van het tropisch regenwoud? Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Duurzaam gebruik van grondstoffen begint bij . De heeft een ondersteunende functie in de transitie naar een duurzamere wereld. van grondstoffen en zijn voorbeelden waarin technologie een belangrijke rol speelt. De wetenschap wil de ontginningstechnieken verbeteren door nieuwe technologie. als geologische

5 Onderzoek de duurzaamheid van drie verschillende soorten draagtassen. Klik op de link in e-ducate.me en bekijk het filmpje. a Vul de tabel aan en vergelijk de tassen. PLASTIEKENDRAAGTAS DRAAGTASPAPIEREN DRAAGTASKATOENEN CO₂-uitstootbasismateriaalperzakherbruikbaarheidafbreekbaarheid b Welke tas is de meest duurzame?

kracht

191De mens

4 Water, het nieuwe goud Niemand zal ontkennen dat water van levensbelang is. De toegang tot water is in 2010 uitgeroepen tot een mensenrecht. Water is op aarde in verschillende vormen aanwezig. Het kan vloeibaar, gasvormig of vast zijn en beweegt in deze vormen doorheen de waterkringloop. Het aardoppervlak bestaat voor zo’n 71% uit water. Water komt niet alleen aan de oppervlakte voor. Het zit ook in de bodem en in gesteenten. Een deel van het water sijpelt dieper de grond in en daar vormt het grondwaterlagen of aquifers. Als deze grondwaterlagen afgesloten zijn door ondoordringbare lagen, spreken we van fossiel grondwater. De economische groei en bevolkingsgroei zetten de waterkringloop onder druk. Klimaatverandering verandert weerpatronen waardoor in de ene regio droogte heerst en de andere geteisterd wordt door overstromingen. Water is een kostbaar goed geworden. Daarom riepen de Verenigde Naties 2018-2028 uit tot het Water Actie Decennium. Bekijk een inleidend filmpje op de link in e-ducate.me Vraag Hoe is het direct bruikbaar water over de aarde verdeeld?5 0 m3 5000 m3 10 000 m3 15 000 m3 20 000 m3 25 000 m3 30 000 m3 Zuid-Amerika 30 428 m3 Oceanië 29 225 m3 Oost-Europa 21 383 m3 Noord-Amerika 12 537 m3 Centraal-Amerika en Caraïben 8397 m3 West- en Centraal-Europa 4006 m3 Sub-Sahara-Afrika 3879 m3 Centraal-Azië 2420 m3 Oost-Azië 2115 m3 Midden-Oosten 1444 m3 Zuid-Azië 1131 m3 Noord-Afrika 256 m3 97,40% 2,60% watervoorraadopaarde zout water zoet water zoet water ijskap pen en gletsjers (68,70% ) diep grondwater (30,10%) per mafros t en bodemijs (0,83%) atmosfeer (0,04%) moerassen (0,04%) meren en rivieren (0,26% ) 1 2 ID 2  5.24 Hernieuwbare zoetwaterreserves per persoon in 2015 5.23 Grondwaterlagen of aquifers 192 De mens als geologische kracht

4 Klik op de link in e-ducate.me. Bekijk de laag ‘Unimproved/No Drinking Water’. Geen drinkwater of onveilig water wil zeggen: water - rechtstreeks en ongezuiverd - uit putten, rivieren, meren of bronnen. Waar heeft de bevolking erg moeilijk toegang tot veilig drinkwater?

Er is een wereldwijde watercrisis: mensen hebben moeite om toegang te krijgen tot de hoeveelheid en de waterkwaliteit die ze nodig hebben om te drinken, te koken, te baden, handen te wassen en het verbouwen van voedsel. Waterschaarste is het gebrek aan beschikbare watervoorraden om aan de vraag naar water te voldoen. Waterschaarste kan fysisch en economisch zijn, tijdelijk of langdurig. Fysische waterschaarste treedt op wanneer de watervoorraden niet meer voldoen aan de behoeften van de mens. Deze vorm van waterschaarste kan teruggebracht worden naar een falend overheidsbeleid omtrent water en/of het beperkt aanvullen van de natuurlijke voorraden. Economische waterschaarste treedt op in regio’s met voldoende waterreserves, maar waar de toegang tot water laag blijft. Dit kan het gevolg zijn van slecht beleid, waterverspilling of weinig investeringen. Waterstress doet zich voor wanneer de vraag naar water de beschikbare hoeveelheid overschrijdt voor een bepaalde periode, of wanneer een slechte waterkwaliteit het gebruik ervan inperkt. Het kan leiden tot conflicten over watervoorraden, het leegpompen van aquifers of tot gezondheidsproblemen.

WIST JE DAT Watercrisis of watertekort door waterschaarste of waterstress?

2 Waar zit het meeste zoetwater opgeslagen?

1700waterstress5000Nederlandm3m3 1500Vlaanderen1000waterschaarstem3m3 500absoluut600Egyptem3watertekortm3Jordanië100m3

1 Welk water is rechtstreeks bruikbaar voor de mens?

3 Hoeveel procent van al het water op aarde is rechtstreeks bruikbaar voor de mens? Omcirkel het juiste antwoord. 0,00676% 0,26% 0,676% 2,60%

5.25 Beschikbaar water, in m³ per persoon en per jaar als geologische kracht

193De mens

Overall water risk meet alle risico's die met water te maken hebben: beschikbaarheid van water, kwaliteit van water en overstromingen. Water stress stelt de verhouding voor tussen het totale waterverbruik t.o.v. de beschikbare en hernieuwbare oppervlakte- en grondwatervoorraden.

5 Zoek nu op dezelfde website voor volgende plaatsen het risico op waterschaarste. Bekijk eerst de laag met het ‘overall water risk’, daarna de laag ‘water stress’. OVERALL WATER RISK WATERSTRESS mijn eigen woonplaats

3: Waterstress in Vlaanderen Wie aan droogte denkt, denkt meestal aan landen als Egypte, Syrië, Iran … Het Water Resource Institute (WRI) stelde een rangschikking op van de waterstress in 164 landen. Volgens deze rangschikking zijn er slechts 22 landen met een grotere waterstress dan België. ‘Je zou het misschien niet verwachten, maar als we bijvoorbeeld naar Vlaanderen alleen kijken, dan hebben we per inwoner minder water dan bijvoor beeld Spanje of Portugal’, zegt hydroloog Patrick Willems van de KU Leuven. 1 Formuleer een hypothese waarom Vlaanderen kwetsbaar is voor waterschaarste.

194 De mens als geologische kracht

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

Slechts een klein deel van het water op aarde is water. Hiervan is maar een fractie bruik baar voor de mens. De watervoorraden zijn verdeeld over de aarde: sommige landen hebben een overvloedige toegang tot bruikbaar water, andere landen kennen Zonderof zoetwater kan de mens niet leven. Het is dus van levensbelang dat de waterkringloop niet uit even wicht geraakt. Vraag Welke regio’s hebben kans op waterschaarste en waarom?6 De toegang tot water was en is nog steeds een bron van conflicten. Onvoldoende water als gevolg van droogte heeft in de geschiedenis samenlevingen doen instorten. Water kan een bron zijn van conflicten. Daarover onderhandelen de betrokken partijen en worden afspraken gemaakt of verdragen afgesloten. De droogte in de wereld kan je volgen via de link in e-ducate.me Deelonderzoek

TokyoTsjaadmeerAralmeerKaapstadNewDelhiShanghaiManaus

stedelijke oppervlakkige afstroming J F M A M J J A S O N D T 26,2 26,4 27,0 27,6 27,7 27,3 27,1 27,2 27,0 26,9 26,8 26,5 N 437 268 158 107 138 200 195 213 237 253 344 462 2,4 3,0 5,2 8,4 12,1 15,1 16,8 16,6 14,3 10,3 6,3 3,2 51 42 46 50 59 65 72 74 72 72 64 59 G 102030405060708004035302520101550 mm°C 9,5 726 Gent-Melle 50°58’N 3°4’O15mTj N j België RIVIER LENGTE (km) DEBIET (m³/s) Nijl 6 853 2 830 Amazone 6 453 209 000 Chang Jiang 6 300 30 166 Mississippi-Missouri 3 734 16 791 Rijn 1 230 2 900 Schelde (t.h.v. Antwerpen) 350 104 Maas (t.h.v. Maastricht) 925 230 1 2 3 5.26 De stedelijke watercyclus5.27Klimatogram Melle 5.28 Lengte en gemiddelde debiet van enkele rivieren in de wereld 195De mens als geologische kracht

6,86%5,26%5,19%4,42%8,16%9,58% 13,71% 20,63%18,95% 7,24% douche toilet wasmachine drankvoedselen plantenbadkamerwastafelentuinvaatwas/handpoetsen bad andere varkens fruit opengroentenakkerbouwvleesveemelkveeluchtondergroentenglas tuinbouw-overigeondersierteeltglasbedrijvenoverigelandbouw-bedrijven melk-/vleesveegemengd 24,4% 15,7% 5%4,8%15,3% 3,6%13,2% 4,7% 2,2%9,7% 1,4% Waterverbruik door de landbouw In 2017, 2018 en 2019 lag het grondwater- en oppervlaktewaterverbruik door de landbouw merkelijk hoger dan in de jaren voorheen. Die opmerkelijke toename mag worden toegeschreven aan klimatologische omstandigheden met lange warme en droge periodes. Het neerslagtekort, het verschil tussen de neerslag en de potentiële evapotrans piratie (verdamping), lag vooral in 2018 erg hoog. Door het hoge neerslagtekort was veel water nodig voor de beregening van gewassen en door de hoge temperatuur was er ook meer water nodig om het vee te drinken te geven. Waterverbruik door de industrie In 2019 verbruikte de industrie in Vlaanderen: • 287 miljoen m³ water (exclusief koelwater) waarvan: • 37% oppervlaktewater • 11% grondwater • 29% leidingwater • 4% hemelwater • 19% ander water • 509 miljoen m³ koelwater. De chemiesector heeft het grootste aandeel in het verbruik van koelwater, leidingwater en oppervlakte water. De voedingssector is de belangrijkste verbruiker van grondwater. 706050403020100% 72 11 26 62 16 12 waterverbruik Vlaanderenwereld landbouw industriehuishoudens 4 5 6 7 8 5.29 Bevolkingsdichtheid in Vlaanderen (2021) 5.30 waterverbruik 5.31 Huishoudelijk waterverbruik in Vlaanderen5.32(2020)Waterverbruik door de landbouw Vlaanderen (2018) 196 De mens als geologische kracht

1985: 19,6% 2020: 28,6% 2020: 28,6% Geproduceerd oppervlaktewateruitgewonneninVlaanderen:43% Geproduceerd uitVlaanderen:gewonnengrondwaterin41%Aangevoerd uit Wallonië, Brussel of buurlanden:hemelwater16% grondwater leidingwater 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 3002001000 miljoen m3 9 10 11 5.33 Bebouwde oppervlakte5.34VlaanderenHerkomst van het drinkwater in Vlaanderen 5.35 Herkomst en verdeling per soort van het huishoudelijk waterverbruik in Vlaanderen (2000-2019) 197De mens als geologische kracht

1 Onderzoek je eigen waterverbruik en dat van de gemiddelde Vlaming. a Overloop je waterverbruik op een normale dag. Waarvoor gebruik je water? b De gemiddelde Vlaming gebruikt thuis 101 liter water per persoon, per dag. Hierin zitten kraantjeswater, regenwater en grondwater vervat (Vlaamse Milieumaatschappij VMM, 2021). Waarvoor gebruikt een gemiddeld Vlaams gezin het meeste water? Geef de top drie van de wateropslorpende activiteiten.

c Welke sector verbruikt wereldwijd het meeste water?

03.08.2019 - De Standaard Het idee dat er misschien geen water meer uit de kraan komt, is confronterend. ‘Vlaanderen is nu al niet-zelfvoorzienend voor drinkwater’, zegt Willems. ‘We pompen 40% van ons drinkwater op uit het Albertkanaal. Dat wordt gevoed via de Maas, met regenwater dat neervalt in Frankrijk en Wallonië. Vorige zomer werd het even kritiek. Door de droogte zakte het waterpeil in de Maas, waardoor de toevoer naar het Albertkanaal stremde. Wij konden niet veel extra water uit de Maas trekken, want we hebben een Maasverdrag met Nederland dat bepaalt hoeveel water we moeten laten doorstromen, opdat ook zij voldoende hebben. Zowel Frankrijk, Wallonië, Vlaanderen als Nederland hangen af van die rivier. Je krijgt spanningen over dat water.’

d Welke sector verbruikt in Vlaanderen het meeste water? 01.01.1969 01.01.1973 01.01.1977 01.01.1981 01.01.1985 01.01.1989 01.01.1993 01.01.1997 01.01.2001 01.01.2005 01.01.2009 01.01.2013 01.01.2017 01.01.2021 12 5.36 Waterpeil van de Mark in Merksplas van 1.1.1969 tot 1.2.2022 (gegevens van VMM) als geologische kracht

19,920,020,1

198 De mens

30.04.2019 - Vrt Bedrijven zijn er niet gerust in Negen van de tien bedrijven die veel water gebruiken, hebben geen noodplan voor een periode van grote droogte. Dat blijkt uit een enquête van ondernemersorganisatie Voka. Het gaat om voedings- en energiebedrijven, staalproducenten of bedrijven in de scheikundige en farmaceutische sector. Meer dan de helft van die bedrijven vreest dat de productie bij een watertekort gedeeltelijk zal stilvallen en dat er veiligheidsproblemen komen. 80% van de waterintensieve bedrijven zegt dat ze geen preventieve maatregelen kan nemen en dat er geen alternatieve waterbronnen zijn.

2 Welke zijn de oorzaken en gevolgen van watertekorten in Vlaanderen? a Ondanks het feit dat in Vlaanderen het hele jaar door en zonder problemen drinkwater uit de kraan komt, kreunde Vlaanderen in 2017, 2018, 2020 en 2021 onder de droogte.

1 kg

Op welke manier dragen deze producten en activiteiten bij aan jouw waterverbruik? f Bereken je watervoetafdruk. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

Bekijk het grondwaterpeil in je eigen regio. Is het grondwaterpeil de afgelopen periode gestegen, gedaald of hetzelfde gebleven? Klik daarvoor op de link in e-ducate.me 15rundsvlees:500l

e Bekijk de foto’s. Zie je hier ook water in?

1 jeansbroek:8000l De gemiddelde Belg heeft een waterverbruikvirtueelvan7400lperdag 1 2500-2700katoenenT-shirt:l 1 kg witte rijst: 2500 l 1 kgbloem:tarwe-590l 1melk:glas210l 1 200ei: l 1kokopjee:130l 5.37 Kom aardbeien 5.39 Steak met frietjes 5.41 Virtueel waterverbruik 5.38 Kleerkast 5.40 Proppen papier 199De mens als geologische kracht

Ofschoon natte wintermaanden het lage grondwaterpeil van de zomermaanden kunnen normaliseren, zal het risico op waterschaarste in Vlaanderen een blijvend fenomeen zijn. Klimaatverandering speelt bij waterschaarste een rol, maar dat is niet de enige oorzaak. b Welke oorzaken zijn er nog - naast klimaatverandering - voor waterschaarste? Onderzoek de bronnen. Noteer je bevindingen. c Niet overal in Vlaanderen zijn de gevolgen van droogte even goed voelbaar. Verklaar de grote regio nale verschillen in Vlaanderen. d Waar komt ons drinkwater vandaan? e Welke zijn de grootste rivieren van België? Voeren ze veel water mee in vergelijking met andere rivieren in de wereld? f Welke gevolgen heeft de droogte in Vlaanderen?

Klik op de link in e-ducate.me voor een filmpje met meer toelichting bij de droogte in Vlaanderen. Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Vlaanderen is een waterrijke/waterarme regio zonder grote rivieren. De hoge , , het grote waterverbruik en maken dat Vlaanderen een regio is die te kampen heeft met waterstress. Hierdoor daalt het en krijgen landbouw en industrie het moeilijk om verder te blijven produceren. Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet 200 De mens als geologische kracht

1 Formuleer een onderzoeksvraag. Formuleer een hypothese.

Gebieden met waterschaarste Gebieden zonder waterschaarste seizoensgebondenblijvend Steden in gebieden met blijvende waterschaarste (milj.) Steden in gebieden met seizoensgebonden waterschaarste (milj.) droog en laag waterverbruik landsgrenzenandereWaterschaarstestedelijkebevolking(miljoenpersonen) 250200150100500 India China VS Mexico Pakistan Iran Turkije Indonesië Spanje Nigeria seizoensgebondenblijvend 1 2 5.43 Stedelijke bevolking in landen met waterschaarste (2016) 5.42 Grote steden in gebieden met waterschaarste (2016) 201De mens als geologische kracht

Deelonderzoek 4: Watertekort in grote steden Kaapstad nam in 2018 noodmaatregelen om Day Zero, de dag waarop geen drinkwater meer beschikbaar is, te vermijden. De bevolking hielp massaal mee door het waterverbruik te herleiden tot 50 l per dag, de minimumhoeveelheid om in de basisnoden te voorzien. Ook São Paulo, Bangalore, Beijing, Cairo, Jakarta, Moskou, Istanbul, Mexico-Stad, Londen, Tokyo en Miami vrezen Day Zero. In 2016 leefden wereldwijd 933 miljoen inwoners in een stedelijke regio met waterschaarste. Verwacht wordt dat dit cijfer snel zal stijgen. Tegen 2050 zullen meer dan 2 miljard stedelingen in een regio met permanente of seizoensgebonden waterschaarste leven.

mm2000-800< mm2000> Mexico-Stad

oprisicometstedenGrote5.44

ZeroDay 202 De mens als geologische kracht

regenwater.enter Miami:

Moskou: afhankelijk70%voorisstadDe vervuildisdatmaaroppervlaktewater,van afvalindustrieelvandumpenhetdoor dagdeoptotafvalwaterenenstoffsche gevenOverheidsinstantiesvandaag.van drinkwater-devan60%tot35%dattoe deaanvoldoennietRuslandinreserves zoalsmetalenZwarenormen.hygiënische grondwa-hetinwordenzinklood,koper, Tokyo: agglomeratieDe inwonersmiljoen38telt afhankelijk70%voorisen oppervlaktewater.van tropi-enMoessonregens leverenstormensche viertotaalingedurende veelzeertijdmaanden wordtwaterDitneerslag. systeemcomplexeenvia enpijpleidingenvan verdeeld.dammen waterleidingenDeze wordendringendmoeten aardbe-envernieuwd gemaakt.vingsbestendig neer-inveranderingdedoor water-Hetslaghoeveelheden. aandringendisleidingnetwerk toe.uitbreidingenvernieuwing waterhetvandeelgrootEen zijnstaddevanmerendein enkelwaterhetdatvervuildzo irriga-voorwordenkangebruikt indus-vooroflandbouwdeintie koeling.triële

JAARNEERSLAGGEMIDDELDE mm400-200< mm800-400<uitbreiddestadDe: Texcocomeer.hetineilandeenvanop dedoorwaterverbruikToenemend combinatieinbevolkinggroeiende 40%bedreigtleidingenlekkendemet isstadDewatervoorziening.devan importwatervanafhankelijk40%voor liggingDegebieden.vergelegenuit bemoeilijkthoogtemeter2000zo’nop afvalwa-vanafvoerengescheidenhet voorwaterHet agrarischenstedelijk uit90%voorkomtgebruik aquiferoppervlakkigede hetDoorstad.deonder zoutvanbinnendringen aquiferdeinzeewater vanstijgensnellehetdoor dewordtzeespiegelde staddevanzoetwaterbron bedreigd. Paulo:São

waterte-ernstigeenPauloSãokende2014In gemiddelddanvielregenminderhelftdeeromdatkort oorza-andereverergerdeHetregenseizoen.hettijdens dezoalskamptmeestaddewaarwatertekorthetvanken ontbos-waterwegen,vervuildebevolkingsgroei,sterke Vracht-investeringen.enplanningaangebrekeenensing dedoorwordengeëscorteerdmoestenwatermetwagens Sãokende2021Invoorkomen.teplunderenompolitie verminderdeeenmetjaar90indroogteergstedePaulo hogereensinaasappelsenmaïse,koffivanopbrengst gevolg.alsenergieprijzen

2000-1950periode mm200<

Klik op de link in e-ducate.me. Onderzoek de laag Groundwater Table Decline (daling van de grondwatertafel). Mexico, een zinkende en dorstige stad De Azteken bouwden het vroege Mexico op een eiland in het ondiepe Texcocomeer. Ze lieten de omgevende zoetwatermeren ongeschonden. Toen de stad groeide, werden de meren gedraineerd om plaats te maken voor infrastructuur en woningen voor de groeiende bevolking.Samenmet de stedelijke uitbrei ding ontstond ook een steeds nijpender waterprobleem omdat steeds meer water uit de onder grondse aquifer gepompt wordt. Hierdoor zinkt de Mexico-Stad jaar na jaar verder weg. Er zijn enkele oorzaken waarom de stad - gebouwd op een aquifer en met een hevig regenseizoentoch over te weinig water voor zijn inwoners beschikt. Gebrek aan sanitaire waterzuivering in de stad belemmert de waterwinning en vormt een enorme uitdaging om het water schoon te houden voor gebruik. Mexico verliest naar schatting zo’n 1000 liter per seconde door het verouderde watersysteem, dat ver pletterd wordt door de zinkende stad en onderbroken door duizen den kleine lekken. Er zijn opvang bekkens voor regenwater, maar er is geen systeem voor de gehele stad. Als het regent, vermengt het water zich vaak met het rioolwater en kan het niet worden gebruikt. Door de betonverharding kan het regenwater niet in de bodem drin gen om de aquifer aan te vullen. Naast de gebrekkige infrastructuur doet klimaatverandering de neer slagpatronen veranderen waar door Mexico-Stad genoodzaakt is om ook hier rekening mee te houden bij het organiseren van de watervoorziening. De bevolking van deze stad lijdt sterk onder deze watertekorten. 18% van de bevolking heeft geen toe gang tot leidingwater in hun woning. 23% van de huishoudens in Mexico-Stad heeft geen 24-uursvoor ziening van stromend water. De meeste mensen zonder toegang tot leidingwater nemen meestal hun toevlucht tot de levering van water door watertrucks of flessenwater, in mindere mate wordt het water gehaald uit een gemeenschapskraan of een put. Onderzoekers schatten dat de waterbeschikbaarheid tegen 2050 met 10-17% kan dalen als de temperaturen stijgen. Mexico-Stad wordt daarom genoemd als één van de elf steden die Day Zero tegemoet gaat, de dag dat het water op zal zijn. 5.45 Mexico-Stad zinkt weg 5.46 Waterverdeling in Mexico-Stad

203De mens als geologische kracht

4 5

1 In welke regio’s zijn de meeste grote steden met waterschaarste terug te vinden? 2 Noteer de kenmerken van deze regio’s om dit te verklaren. 3 Vergelijk de kaarten bij bronnen 3 en 4. Welk verband stel je vast tussen het dalen van de grondwatertafel en de jaarneerslag? 4 Welk verband zie je tussen de dalende grondwatertafel en de steden in regio’s met waterschaarste? 5 Waarom raakt de grondwatertafel in steden moeilijk aangevuld, ook al regent het er veel? 1700 20501750 1800 1850 1900 1950 2000 100%40%20%0% landelijkstedelijkIndia 1700 20501750 1800 1850 1900 1950 2000 100%80%60%40%20%0% landelijkstedelijkChina 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 12001000800600400200 ■ landbouw ■ vee ■ industrie ■ elektriciteit ■ gemeentelijk miljardm³ Watertekort, een wereldwijd probleem Een tekort aan water kan grote gevolgen hebben voor de drinkwatervoorziening, de energievoorziening, de productiviteit van industrieën en voor de landbouwopbrengst in de omringende gebieden. Het kan leiden tot het vertrek van bedrijven en industrieën, afname van agrarische activiteit, achteruitgang van de stedelijke welvaart en, in het uiterste geval, sociale onrust en migratie. 6 7 8 ID 4  5.48 Evolutie van het waterverbruik per sector (India) 5.47 Evolutie van de stedelijke bevolking in China en India (1700-2050) 204 De mens als geologische kracht

Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Steden die te kampen hebben met waterschaarste, zijn vooral gelegen in van nature of in gebieden waar gedurende bepaalde periodes aanwezig is. Ook in regio’s waar van nature veel neerslag valt, kan waterstress optreden als gevolg van een erg groot , een gebrekkige of het niet-doordacht van water. leidt tot een stijgende vraag naar water. Meer water wordt daarom uit aquifers , maar het aanvullen ervan wordt bemoeilijkt door de vele . Op sommige plaatsen raken watervoorraden bovendien . Tenslotte zal op vele plaatsen de waterschaarste versterken. Dit alles vergroot de druk op de watervoorraden. Deelonderzoek 5: Analyse van een krantenkop De bloei van het oude Egypte was verbonden met het ritme van de jaarlijkse overstromingen van de Nijl. Tijdens de maanden juli tot september overstroomde de Nijl. Als het water wegtrok, bleef een vruchtbare sliblaag achter. De Nijl liet zich echter niet zo gemakkelijk voorspellen. Natuurrampen zorgden ervoor dat de Nijl soms niet buiten de oevers trad. Mislukte oogsten, hongersnood en politieke instabiliteit waren dan de gevolgen. Maar ook seizoenen met te veel water kwamen voor, met rampzalige vernieling van akkers en dorpen als resultaat. De komst van dammen op de Nijl veranderde het ritme van de Nijl: overstromingen blijven uit, het vruchtbaar slib bezinkt in de stuwmeren en het zoute zeewater dringt de Nijldelta binnen. Dit laatste is het gevolg van het verminderde debiet van de Nijl en het stijgen van het zeepeil.

1 ID 5  205De

Zijn watertekorten in steden enkel een probleem van regio’s waar weinig tot geen neerslag valt? Welke factoren spelen nog een rol?

Nijldam in Ethiopië wekt eerste stroom op, Egypte veroordeelt ingebruikname ad.nl, 20.02.22 mens als geologische kracht

dam geplande dam 300 km stroomgebied Nijl Libië EritreaEthiopië SoedanTsjaad Zuid-SoedanRepubliekAfrikaanseCentraal-DemocratischeRepubliekCongo Kenia Oeganda BR Tanzania ArabiëSaudi-IrakEgypte I J D SMiddellandse Zee RodeZee HighAswanDam Grand RenaissanceEthiopianDam Egypte Egypte is voor 90% afhankelijk van het water van de Nijl. 80% van het water wordt in de landbouw gebruikt. Ethiopië 86% van het water van de Nijl dat de Aswandam bereikt, was neerslag in het Ethiopisch Hoogland. Meer dan 60% van de Ethiopiërs heeft geen toegang tot elektriciteit. De vraag naar energie stijgt elk jaar met 32%. 11432402202001801601401201008060402001020300 T N J F M A M J J A S O N D Addis Abeba Ethiopië16,3 1293 J F M A M J J A S O N D 1001201401601802002202408060402001020300 T N 21,3 KampalaUganda 26 J F M A M J J A S O N D 1001201401601802002202408060402001020300 Tj N j 21,4 CaïroEgypte 2 5.49 De loop van de Nijl 5.50 klimatogram Caïro 5.51 klimatogram Kampala 5.52 klimatogram Addis Abeba 206 De mens als geologische kracht

jan jul aug sep okt nov decfeb maa apr mei jun permiljoendebiet252015105000000000000000inm3maand ■ Atbara ■ Blauwe Nijl ■ Witte Nijl 1950 20181960 1970 1980 1990 2000 2010 $10$1000000$2000$5000 Egypte voormaligEthiopiëSoedanwereld 1800 21001850 1900 1950 2000 2050 miljoen25020015010050 SoedanvoormaligEthiopiëEgypte 3 4 5 5.53 Seizoensgebonden veranderingen in watertoevoer van de Nijl 5.54 BNP per inwoner: wereld, Egypte, voormalig Soedan en Ethiopië (1950-2018) 5.55 Bevolkingsevolutie Egypte, voormalig Soedan en Ethiopië (1800-2100) 207De mens als geologische kracht

2022 Eerste stroom wordt opgewekt aan de Grote Renaissancedam in Ethiopië

5.57

2015 Egypte, Soedan en Ethiopië ondertekenen een verdrag waarin ze overeenkomen water te delen en elkaars belangen niet te zullen schaden. De Grote Renaissancedam is al voor 50% afgewerkt.

1929 Het Nijlakkoord: Groot-Brittannië en Egypte sluiten een verdrag waarin GrootBrittannië (als koloniale overheerser van Soedan) zich ertoe verbindt niets te ondernemen dat het volume Nijlwater voor Egypte in het gedrang zou kunnen brengen. Egypte krijgt vetorecht tegen waterbouwwerken.

1959 Het Nijlwaterverdrag: Soedan (intussen onafhankelijk van Groot-Brittannië) en Egypte verdelen het water: Egypte heeft recht op het gebruik van 55,5 miljard m³ water, Soedan op 18 miljard m³. Veranderingen in de hoeveelheid van Nijlwater zouden eerlijk verdeeld worden over deze twee landen.

1999 Ethiopië leidt het ‘NijlBekken-Initiatief’, waarin ze met alle betrokken landen tot een eerlijke verdeling van water proberen te komen. Dat sleept lang aan.

Opeenvolgende verdragen over de verdeling van het Nijlwater en de bouw van de Grote Reanissancedam

208 De mens als

1902 Groot-Brittannië, dat kolonies bezat in Noordwest-Afrika, sluit een verdrag met Ethiopië. De Ethiopiërs mogen geen bouwwerken uitvoeren die veranderingen kunnen aanbrengen aan de stroom van de Nijl. Ethiopië heeft het verdrag naar eigen zeggen nooit ondertekend.

2010 Egypte en Soedan verwerpen de nieuwe overeenkomst om meer water te voorzien aan landen verder stroomopwaarts, gelegen aan de Nijl.

Veranderingen in debiet van de Nijl door de bouw van de Aswandam in Egypte geologische kracht

2020 Egypte, Soedan en Ethiopië onderhandelen een schema om het stuwmeer te vullen: Ethiopië wil dit in 6 jaar klaar hebben, Egypte wil het over een periode van 10 tot 21 jaar spreiden.

1906 Groot-Brittannië sluit verschillende verdragen met o.a. Frankrijk, Italië en de onafhankelijke staat Congo waarin ze zich engageren geen werken uit te voeren die een impact hebben op de watertoevoer naar de Nijl.

19de eeuw Groot-Brittannië maakt met verschillende landen afspraken over het gebruik van Nijlwater.

2011 Ethiopië start de bouw van de Grand Ethiopian Renaissance Dam op de Nijl. Eens volledig klaar zal dit de grootste waterkrachtcentrale van Afrika worden. Ethiopië hoopt ook elektriciteit naar het buitenland te kunnen exporteren.

1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 101286420m(miljardzoetwaterafvoer3) 7 5.56

1964: eerste bouwfase van Aswandam voltooid, reservoir begon te vullen 1970: Aswandam voltooid

Voordelen van de Grote Renaissancedam voor Soedan: - helpen overstromingen en de verliezen hieraan verbonden te verminderen - meer waterkracht opwekken - verminderen van sediment in reservoirs en kanalen - meer water voor irrigatie tijdens de zomer 10% van de bevolking in het stroomgebied van de Nijl kampt met chronische waterschaarste als gevolg van seizoensinvloeden en ongelijke verdeling van waterbronnen. (2020) Bekijk de veranderingen in het landschap door de bouw van de Grote Renaissancedam. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me

De Sudd-moerassen zijn één van de grootste zoetwater ecosystemen ter wereld. De grootte van de moerassen hangt samen met het debiet van de Witte Nijl. De oppervlakte varieert tussen 90 000 km² in het regenseizoen en 42 000 km² in het droge seizoen. De moerassen worden ook nog gevoed door de oppervlakkige afstroming uit de omgeving van de moerassen. De Sudd-moerassen zijn internationaal bekend om hun unieke ecologische waarde. Sinds 2017 staan ze op de UNESCO-lijst als werelderfgoed. Heel wat bedreigde zoogdieren en vogels migreren naar de Sudd-moerassen. De moerassen herbergen rijke en overvloedige vispopulaties. Hun habitat is nog redelijk ongeschonden, ondanks industriële ontwikkelingen. De Sudd-moerassen spelen een belangrijke rol in waterzuivering, koolstofopslag en overstromingen. Heel wat inheemse volkeren laten hun vee grazen aan de Sudd. Door verdamping verliest de Witte Nijl meer dan de helft van zijn water in de Sudd. De ontbossing van tropisch regenwoud neemt met rasse schreden toe in het Congobekken en in het bijzonder in de Democratische Republiek Congo. Onderzoekers hebben vastgesteld dat lucht die van over een zone met tropisch regenwoud komt tot dubbel zoveel regen oplevert dan wanneer er geen tropisch regenwoud is. Klimaatverandering, veranderende weerpatronen en een heleboel andere factoren zorgen in de Hoorn van Afrika voor droogte. Het kappen van het bos in Congo draagt hier in belangrijke mate aan bij. De Nĳl is sterk vervuild door industrieel afval, olie-afvoer, landbouwafval en chemicaliën (2021) ‘Het doodt de vissen’: Egyptische vissers dedupe van vervuiling van de Nijl (2021) Egypte zet in op modernirrigatiesysteem (2019) 5.58 Infografiek, beschikbaar water in Egypte De mens als geologische kracht

8 9 10 11 12 13

beschikbaar water per persoon per jaar in Egypte Mogelijke impact van de Renaissancedam 25% minder toevoer van Nijlwa ter gedurende 5-7 jaar voor het vullen van het reservoir 30% minder energieproductie door de Aswandam (zelfde periode). 14

relatieve waterschaarste 1000 m3 persoon/jaar (volgens VN) 500 m3 absolute(volgenspersoon/jaarVN)waterschaarste21901960 2019570 2025500

209

Lokaliseer de steden van de klimatogrammen op de kaart en noteer de eerste letter van de stad.

210 De mens als geologische kracht

• Egypte: • Ethiopië: 4 Voor Egypte is de Nijl van levensbelang. a Waarom is Egypte zo afhankelijk van de Nijl? b Waaruit leid je dit af? Raadpleeg in je atlas de kaart van de bevolkingsspreiding in Egypte om het antwoord te vinden.

6 Waarom heeft Ethiopië de Grote Renaissancedam nodig?

1 Formuleer een onderzoeksvraag op basis van de krantenkop (bij het begin van dit deelonderzoek).

1 Situeer de Nijl op Fig. 5.49 Benoem: Witte Nijl - Blauwe Nijl - Atbara - Nijl

2 Determineer het klimaat van de volgende plaatsen met behulp van de klimatogrammen.

• Caïro: • Addis Abeba: • Kampala: 3 Het Water Resource Institute (WRI) stelde een rangschikking op van de waterstress in 164 landen. Op welke plaats staan Egypte en Ethiopië in deze ranglijst? Klik op de link in e-ducate.me

7 Wat zijn de gevolgen van de ingebruikname van de dam voor Egypte en Soedan?

5 Door hoeveel landen stroomt de Nijl?

8 De bouw van dammen bedreigt de watervoorziening in Egypte, maar dat is niet de enige bedreiging. Hoe wordt de watervoorziening in Egypte nog bedreigd? Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Egypte en Soedan vrezen Zelfreflectie mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet 5.59 De Aswandam in Egypte 211De mens als geologische kracht

Deelonderzoek 6: Ontstaan van de Aralkumwoestijn 1 Formuleer een hypothese. Voorbereidend werk Het antwoord op deze onderzoeksvraag zoek je helemaal zelf. Je krijgt enkele vragen die je bij je onderzoek helpen. Ga op basis van onderstaande vragen zelf op zoek naar bronnenmateriaal om de antwoorden te vinden. Onderzoek 1 Hoe oud is deze woestijn? 2 Situeer de Aralkumwoestijn op de kaart. 3 Benoem de landen in de kaders. 4 Schrijf volgende namen op de kaart: Syr Darja, Amu Darja, Groot Aralmeer, Klein Aralmeer 5 Teken het geïrrigeerd land op de kaart. 6 Welk klimaat overheerst in deze regio? .......................................................................................................................... KIRGIZIË TADZJIKISTANPAKISTAN INDIAIRAK KaspischeZee AralmeerZee 1989 Aralmeer 1974 bestaande1974dam of dam in bestaandeopbouwdam opbouw 2 212 De mens als geologische kracht

12 Hoe ontstond de Aralkumwoestijn? Gebruik satellietbeelden en bevolkingshistogrammen om je antwoord te onderbouwen. Verklaar hoe de Sovjetunie in de periode 1950-1960 de regio rond het Aralmeer ontwikkelde tot land bouwgebied.

10 Onderzoek de bevolkingshistogrammen van Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan, Tadzjikistan voor de periode 1950-1990. In welke fase van het demografisch transitiemodel bevonden deze landen zich toen? Gebruik de links in e-ducate.me 11 Wat is hiervan het gevolg voor de economie en het waterverbruik?

8 Enkele historische feiten a Het Aralmeer was ooit een van de grootste meren ter wereld.

Op de hoeveelste plaats stond het Aralmeer op de lijst van de grootste meren van de wereld in 1960?

5.60 Aralkumwoestijn, Oezbekistan 213De mens als geologische kracht

7 Welke vegetatie overheerst in deze regio?

13 Waardoor is het water van het Aralmeer vervuild geraakt?

b Slechts 1/5 van de watertoevoer in het Aralmeer kwam van neerslag. De rest kwam van … c Hoeveel bedroeg het zoutgehalte voor de jaren 1960?

9 Wat was de motor achter de economie in deze regio vóór 1960?

Zelfreflectie

Besluit Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

14 Welke gevolgen ondervinden mens en natuur door het uitdrogen van het Aralmeer?

16 Hoe zijn wij mee verantwoordelijk voor het opdrogen van het Aralmeer?

ID 3  214 De mens als geologische kracht

15 Hoe is het nu gesteld met het Aralmeer?

De Aralkumwoestijn ontstond door .

Vooral grote , sterk gebieden en van nature gebieden die voor de toevoer van zoet water afhankelijk zijn van die over hun grondgebied lopen (en niet in eigen land ontspringen) zijn kwetsbaar voor waterschaarste. Door , verstedelijking, de stijgende , en de concurrentie om water, neemt de druk op de watervoorraden toe.

mijn hypothese mijn resultaat mijn inzet Je onderzocht nu vier grote regio's die gevoelig zijn voor waterstress. Vul het besluit aan als antwoord op de onderzoeksvraag: ‘Welke regio’s hebben kans op waterschaarste en waarom?’

Ongeveer 4 miljard mensen (ongeveer 2/3 van de wereldbevolking) ondervindt tijdens ten minste één maand van het jaar ernstige waterschaarste (IPCC, 2022). 700 miljoen mensen wereldwijd kunnen worden ontheemd door intense waterschaarste tegen 2030 (GWI, 2013) Voor de categorie zoetwater werd gedacht dat we ons nog binnen de veilige zone bevinden. Een internationaal onderzoeksteam heeft intussen vastgesteld dat we de watercyclus ernstig verstoren. Dit onderzoeksteam richtte zich naast het ‘blauwe water’, m.n. het water in beken, rivieren en meren ook op het ‘groene water’. Groen water is belangrijk voor planten, de regenval en het bodemvocht. Bodemvocht, in het bijzonder bodemvocht in de wortelzone, is belangrijk voor gezonde en veerkrachtige ecosystemen die in staat zijn koolstof vast te leggen. Overal ter wereld verandert het bodemvocht in de wortelzone. Op basis van deze variabelen veronderstellen wetenschappers dat de planetaire grens van het groene water overschreden is. Het gaat dan om de zesde overschreden grens (naast de vier reeds vroeger vastgelegde overschreden grenzen), is recent ook het overschrijden van de planetaire grens nieuwe entiteiten of chemische vervuiling beschreven.

(Naar: Naturetoday - 26.04.22)

215De mens als geologische kracht

WIST JE DAT Water in de wereld Wanneer een land 25% of meer van zijn hernieuwbare zoetwaterbronnen oppompt voor gebruik, staat het onder waterstress (UN-Water, 2021).

INFOTEKST Planetaire grens zoetwater Waterschaarste is niet beperkt tot de bestudeerde regio's. Tegen 2050 zal wereldwijd naar schatting een half miljard mensen met waterstress te maken krijgen. De planetaire grens van zoetwatergebruik werd daarom door het team van Rockström globaal op 4000 km³ per jaar vastgelegd.

2,3 miljard mensen wonen in landen met waterstress, waarvan 733 miljoen mensen wonen in een land met een hoge of kritiek-hoge waterstress (UN-Water, 2021).

3,2 miljard mensen leven in een landbouwregio met hoge tot heel hoge watertekorten of waterschaarste. 1,2 miljard mensen hiervan (ongeveer 1/6 van de wereldbevolking) leeft in landbouwgebieden met beperkte watervoorraad (FAO, 2020). 1,42 miljard mensen, waaronder 450 miljoen kinderen, leven in gebieden met hoge tot extreem hoge waterkwetsbaarheid (UNICEF, 2021).

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit

conversiegrond- zoetwater-onttrekking

Vraag Hoe kan de technologie bijdragen aan duurzaam watergebruik?

2 Welk resultaat hebben de technieken die toegepast worden in bronnen 'irrigatie' en 'ecologisch douchen'?

Israël toont een verticale akker op de Wereldtentoonstelling van 2015. Op die akker worden tarwe, maïs en rijst verbouwd. Het is niet alleen mooi, maar ook erg hightech, aldus een woordvoerder. 'Het is een innovatieve oplossing om land en water te besparen.' De akker bestaat uit een soort gestandaardiseerde tegels die bevestigd zijn op een metalen ondergrond. Elke tegel is uitgerust met een gecomputeriseerd druppelirrigatiesysteem en wordt gemonitord via een controlesysteem op het klimaat en de conditie van de planten. 'Nu vraagt de productie van een kilo rijst 5000 liter water. Met deze revolutionaire techniek is dat mogelijk met slechts 1500 liter.' (Naar: oneworld.nl)

5 Wanneer kan ontzilten als een duurzame oplossing voor zoet water genoemd worden?

7 1 Brainstorm met je klasgenoten over oplossingen voor waterschaarste.

6 Lees het artikel en beoordeel de duurzaamheid van de oplossing. Kleur de grenzen/drempels die een positief effect hebben groen op het donutmodel van Raworth. Kleur de grenzen/drempels die een negatief effect hebben rood. Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Duurzaam gebruik van water begint bij minder . De technologie heeft een ondersteunende functie in de transitie naar een duurzamere wereld. van water en van zeewater zijn voorbeelden waarin technologie een belangrijke rol speelt. Daarnaast onderzoekt men vanuit de wetenschap naar allerlei technologische mogelijkheden om spaarzamer om te gaan met water.

veranderingklimaataantastingozonlaag

deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanen

4 Wat is ontzilten?

SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND 216 De mens als geologische kracht

3 Welke andere alternatieven worden in de bronnen aangehaald als oplossing voor het ontbreken van de toegang tot voldoende zoet water?

water voedselgezondheid tekort teveel onderwijs politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie

5 Water om te koesteren Water is van cruciaal belang in de transitie naar een duurzame wereld. Water is van levensbelang voor gezonde ecosystemen, voor economische ontwikkeling en voor het voortbestaan van de mens zelf. De gezondheid, het welzijn en de productiviteit van de bevolking zijn afhankelijk van water. Het vormt ook een belangrijke schakel in de aanpassing aan klimaatverandering.

De douche ontwikkeld door een Nederlands bedrijf maakt het mogelijk het watergebruik met 90 procent te verminderen tijdens een douchebeurt. Hiervoor maakt het systeem gebruik van zogeheten ‘refresh cycles’, waarbij water in een klein reservoir met anderhalve liter water per minuut ververst, terwijl het wordt hergebruikt. De douchekop van een Amerikaans bedrijf verbruikt 70 procent minder dan een traditionele douchekop. De douchekop is voorzien van spuitgaten die waterdruppels verstuiven. Een Zweeds bedrijf ontwikkelde dan weer een douche met sensoren in de badkamervloer. De douche berekent daarmee hoeveel van het gebruikte douchewater gereinigd moet worden voor hergebruik. Zeewaterontzouting in België Het ontzouten van zeewater (ontzilten) is al lang geen uniek verhaal van verre, warme oorden meer. De afgelopen decennia zijn ook in Europa heel wat

De mens overschrijdt de grenzen van de planeet

Irrigatie Hassan Abdel Salam besefte wel dat hij veel water verspilde bij elke irrigatiebeurt van zijn mangoplanten. Maar de 53-jarige boer in het dorpje Mansouriya kende geen alternatief. Tot de Egyptische regering de druk op boeren om over te schakelen naar waterbesparende druppel- en sprinklerirrigatie opvoerde en hij via de overheid leerde over druppelirrigatie. (Naar Mo.be)

Ecologisch douchen

doorspoelenregenwaterwassentoiletklerenwasseninltratiebuernaargrondwateroverloop

- krant van de toekomstWater Mexico wil op grote schaal zeewater ontzilten om watertekorten op te lossen. Maar de kostprijs is hoog: de installaties zijn erg duur en de impact op het milieu door vervuiling met afvalwater groeit. In Vlaanderen worden akkers standaard gedraineerd tijdens de natte wintermaanden en in het vroege voorjaar. Maar als het daarna droog wordt, ontstaat een acuut tekort. Door alleen nog te draineren wanneer het echt nodig is en het water zoveel mogelijk bij te houden in poelen en bekkens, kunnen we de afvoer naar de waterlopen met de helft verminderen. Dat zou minstens 200 miljoen kubieke meter per jaar opleveren, dus de helft van het watertekort bij droogte. Mocht elk huishouden een regenput hebben, en die gebruiken om wasmachines te draaien, toiletten door te spoelen of de moestuin te begieten, dan winnen we 100 miljoen kubieke meter per jaar. Heel wat regenwater loopt via ons dak, terras, oprit of langs de overloop van de regenput de riolering in. Als we de helft daarvan in onze tuinen laten inﬁltreren, waar het de grondwatervoorraad kan aanvullen, winnen we nog eens 100 miljoen kubieke meter per jaar. wassenauto doorspoelentoilet wassenkleren inbultratieer naar grondwater overloopopslagtank lter pomp regen plantengevenwater opslag en gebruik van

217

De duurzame gazet

groepmeerjarendroogteSindshonderdendiezijnperciteitlonazagopengegaan.ontzoutingsinstallatiesDegrootstedaarvanin2009hetlevenslichtinBarce-enheefteenproductiecapa-van200000kubiekemeterdag.InZwedenenNoorwegenerenkelekleinereinstallatiesdrinkwaterleverenaanenkeleinwoners.delangereperiodesvaninBelgiëvandejongstekijkenweookhiermeerenrichtingzeewater.DeWater-kondigdein2019aandathet

zeewater bekijkt als een bron voor drinkwater. Om dat zo duurzaam mogelijk te doen, wil het zo’n installatie koppelen met de windmolens op zee. Door de twee slim met elkaar te koppelen en in te zetten op nieuwere technologieën mikt het op een zo laag mogelijk energieverbruik. Ook voor de lozing van de geconcentreerde reststroom, met heel veel zout in, zoekt het naar oplossingen. Onlangs kondigde Knokke nog aan dat het een haalbaarheidsstudie uitvoert om zeewater te ontzouten. Farys opende eerder dit jaar een waterproductiecentrum in Oostende, waar het drinkwater maakt uit brak water. Waterproductiecentrum In België is het startsein gegeven voor de ontwikkeling van een zogeheten waterproductiecentrum in Tienen. Daar wordt water dat vrijkomt bij de verwerking van suikerbieten, gezuiverd voor hergebruik in de landbouw maar ook als drinkwater. Het project maakt deel uit van de Blue Deal, het programma van de overheid om de droogte en waterschaarste in Vlaanderen structureel aan te pakken.

4 Gras en akkerland zorgen echter voor meer / minder evapotranspiratie dan regenwoud.

5.61 Verschil in evapotranspiratie voor verschillende soorten bodembedekking in het tropisch regenwoud

Verdamping draagt bij tot intense neerslag in het tropisch regenwoud. Daarnaast heeft verdamping ook een effect op de lokale temperatuur, verandert ontbossing het albedo en zijn er nog verscheidene effecten die de lokale temperatuur beïnvloeden.

1 Wat is het effect van de transpiratie door de vegetatie op de omgevingstemperatuur?

Wat is het effect hiervan op de omgevingstemperatuur? regenwoudtropisch moeras grasland akkerland

2 Door ontbossing droogt de bodem in het tropisch regenwoud uit. Een drogere bodem resulteert in een hoger albedo dan een vochtigere bodem. Dit zorgt voor meer / minder weerkaatsing van zonnestralen. Dit heeft dus een opwarmend / afkoelend effect.

5 Het albedo van grond die werd vrijgemaakt door branden is lager dan dat van regenwoud en zorgt dus voor meer / minder reﬂectie.

6 Een drogere bodem warmt sneller op dan een vochtige bodem. Wat is hiervan het effect op de omgevingstemperatuur voor ontbost tropisch regenwoud?

218 De mens als geologische kracht

ID: Interesse en diﬀerentiatie

ID 1 Eﬀecten van ontbossing van het tropisch regenwoud op de lokale temperatuur

3 Het albedo van tropisch regenwoud is kleiner (0,12) dan dat van grasland of akkerland (0,25).

Wat is het effect van ontbossing wanneer er plaats wordt gemaakt voor akkerland of weiland?

onbruikbaaronbewoonbaar/landmenselijkemigratielandijsuitzettenzeewaterzee-ijsvoedseltekort

2 Welke gevolgen kan het oppompen van fossiel grondwater met zich meebrengen voor onze streken?

Gevolgen van het oppompen van fossiel grondwater

Oorzaken en gevolgen van klimaatverandering werken op elkaar in. Geef met pijlen aan hoe die terugkop peling verloopt: een rode pijl voor een negatieve feedback, een groene pijl voor een positieve feedback.

Hier worden alleen de natuurlijke effecten vermeld, niet de technologie of de menselijke beschermings

overstroomdlandzeespiegelvoedselprijs

luchttemperatuurbroeikasgassenbevolking,welvaart,technologieënevaporatiedroogtewaterschaarste

waterdampoceaanwatertemperatuurpermafroststormindeatmosfeerlandbouw-opbrengsten

219De mens als geologische kracht

ID 3 Terugkoppeling: gevolgen van klimaatverandering

1 Bekijk het filmpje dat je vindt achter de link in e-ducate.me

maatregelen.verschuivenklimatenverschuivenbiomenenmigratiediereninvasiesoortenenziektes

ID 2

JAARNEERSLAG(mm) >INWONERAANTAL10miljoen VERSTEDELIJKINGSGRAADVANHETLAND>80% HOGE TOT EX TREEM WATERSTRESSHOGE HOOGRISCIODROOGTE (medium high tot high) DALING VAN (GRONDWATERTAFELDEmediumhigh-high-extremelyhigh) mijngemeentewoon-Beijing 400-1000 Caïro < 200 Delhi 1000-2000 Denver 200-400 Dubai < 200 Istanboel 400-1000 Jeruzalem < 200 Kaapstad 400-1000 Londen 400-1000 Miami 1000-2000 Rome 400-1000 São Paulo 1000-2000 Sydney 1000-2000 Tokyo 1000-2000 Beschrijf het verband tussen de jaarneerslag en het risico op watertekort in steden. De verstedelijkingsgraad vind je terug achter de link in e-ducate.me of in de atlas. 220 De mens als geologische kracht

Onderzoek het verband tussen de jaarneerslag en het risico op watertekort in steden. a Voer een GIS-analyse uit voor enkele steden. De steden zijn reeds ingevoerd en gelokaliseerd. Je kunt je eigen woongemeente nog toevoegen. Selecteer de laag Water Stress c Vergroot het venster: klik op het pijltje naast Analyze om het venster te vergroten. d Klik op Enter address: voer je woongemeente in. e Klik op Apply analysis

f Verschuif het beeld met de schuifbalk naar de laatste kolom van het beeld. Daar staat Drougth Risk Plaats een kruisje bij de steden met een hoge waterstress. g Klik op het pijltje naast Analyze om het scherm te verkleinen. Herhaal stappen b-e-f voor de lagen Drought Risk en Groundwater Table Decline op AZ naast de titel Name om de steden alfabetisch te rangschikken (indien gewenst).

Klik

ID 4 Steden met watertekort Klik op de link in e-ducate.me

ID 5 Collage waterschaarste of het tropsisch regenwoud Maak een collage (op een ander blad, in een presentatie) van actuele krantenkoppen die berichten over de oorzaken en/of gevolgen van waterschaarste of ontbossing van het tropisch regenwoud in alle continenten van de wereld. 221De mens als geologische kracht

2 1 3 4 ID 6 Windmolen ONDERGRONDSEFUNDERINGMASTGONDELGENERATORVERSNELLINGSBAKWIEKENZEEKABEL

1 Wind is een bron van duurzame energie. Toch is er kritiek op de duurzaamheid van windmolens. Waarom?

2 Hoe kunnen windmolens een duurzame alternatieve energiebron worden? Neodymium: China Het mijnen van een van de belangrijkste mineralen voor generatoren - het neody mium in de permanente magneet - vindt plaats in China. 90% van de wereldpro ductie van het zeldzame aardmetaal neodymium gebeurt in China. Om neody mium te winnen wordt het gemengd met uranium, thorium en andere giftige stof fen. Deze radioactieve elementen worden na gebruik niet opgeruimd. De lucht in de omgeving bevat hoge concentraties aan giftige stoffen. Het grondwater in het gebied is radioactief. Giftig water komt zo ook in de Gele Rivier terecht.

* dysprosium, praseodymium,neodymium,terbium

222 De mens als geologische kracht

Kobalt: Democratische Republiek Congo Meer dan de helft van het totale aanbod van de delfstof kobalt komt uit de Democratische Republiek Congo. Naar schatting 20% van het door Congo geëxporteerde kobalt komt van ambachtelijke mijnwer kers in het zuidelijke deel van het land. Onder de mijnwerkers zijn er ook kinderen. Ze zoeken stenen met kobalt die ze daarna wassen en sorteren. Ze sleuren in en rond de kobaltmijnen 10 tot 12 uur per dag met zakken erts van 20 tot 40 kg. De makers van windmolens (en zonnepanelen) moeten de turbines zo ontwerpen dat onderdelen ergens anders herbruikbaar zijn en niet in een verbrandingsoven terechtkomen. Alleen dan is duur zame energie ook in de toekomst echt duurzaam, zeggen Britse onderzoekers. Zij onderzochten of er voor duurzame energie wel langetermijnplannen zijn om de materialen efficiënt en duurzaam op te ruimen. Dat lijkt niet het geval: uit het onderzoek blijkt dat er weinig concrete voorbeelden zijn van circu laire windturbines of zonnepanelen. Elektroapparaten bevatten metalen, vaak zeldzame aardmetalen zoals goud, zilver, kobalt, koper, nikkel, palladium ... Het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld is allicht de smartphone. In elk toestel vinden we tot 60 verschillende elementen. Als we weten dat veel mensen al na 3 of 4 jaar van smartphone wisselen, komen we per mensenleven al gauw tot zo’n 20 smartphones. Op wereldschaal is dat een onvoorstelbaar grote hoop aan potentieel waardevolle materialen! In Afrika alleen al spreekt men van 1 miljard afgedankte gsm’s per jaar.

Grondsto en in windturbines

zeldzamenikkelmoybdenummangaanloodkoperkobaltijzerchroomboorbetonaluminiumaardmetalen*

Tropische regenwouden worden ontbost om plaats te maken voor landbouw, mijnbouw, verstedelijking, houtkap, energiewinning … kortom voor de behoeften van de mens. Verstedelijking, vervuiling, de stijgende levensstandaard en bevolkingsgroei zetten een grote druk op de natuurlijke voorraden van het systeem aarde, ondermeer op de voorraden zoet water. De veranderingen aan het systeem aarde zijn van die aard dat terugkoppelingsmechanismen

UITPUTTINGKLIMAATVERANDERINGgebruiken.MILIEUDEGRADATIELANDBESLAGGRONDSTOFFENMENSTRANSITIEIMPACTHEEFT DUURZAAMHEIDNAAR verstedelijkingindustrielandbouwontginningmondialisering MENS PLANEET AARDE BIEDT KANSEN SFEERGEO- ATMO-SFEER HYDRO-SFEER SFEERBIOKLIMAAT natuurlijk broeikase ect koolstofkringloop DEMOGRAFIE 223De mens als geologische kracht

in gang worden gezet waardoor het systeem aarde zelf verandert: het klimaat verandert, de vruchtbaarheid van de bodem en de biodiversiteit veranderen, stedelijke gebieden en van nature droge gebieden kreunen steeds meer onder zoetwaterschaarste. Technologieën kunnen een belangrijke rol spelen in de transitie naar een duurzame wereld. Aanpassingen en vernieuwingen in de landbouw kunnen de voedselproductie efficiënter maken, bodemdegradatie tegengaan en tropische regenwouden beschermen tegen ontbossing. Nieuwe technologieën kunnen ook helpen bij het vinden van methoden om tot een circulaire economie te komen en minder grondstoffen te

Synthese Wetenschappers kondigen het begin van een nieuwe tijdperk aan, nl. het Antropoceen. Hiermee geeft de wetenschap aan dat de mens een geologische kracht is geworden.

b Welke planetaire grenzen worden bedreigd door dit probleem? 224 De mens als geologische kracht

3 Leg uit wat deze beelden te maken hebben met ontbossing van het tropisch regenwoud. Benoem telkens één gevolg van ontbossing dat hieraan gelinkt is.

Zelftest

2 Waarom ben je mee verantwoordelijk voor de ontbossing van het tropisch regenwoud door het eten van een hamburger in een plaatselijk fastfoodrestaurant?

1 Leg uit hoe ontbossing een impact heeft op het klimaat en de bodem door in onderstaand schema te marke ren wat juist is en de ontbrekende delen in te vullen. meer / minder neerslag vanontregelinghetmeer / minder verdamping stijging / daling temperatuur minder bomen meer / minder opslag CO₂ meer / minder vasthouden van de bodem

4 Bekijk onderstaande cartoon. a Welk ecologisch probleem wordt voorgesteld op de cartoon?

c Geef enkele oorzaken die tot dit probleem geleid hebben. 5 Bestudeer onderstaande grafiek. a Wat kun je afleiden uit de grafiek? b Welke factoren vergroten het probleem? 6 Zijn de volgende uitspraken juist of fout? Motiveer elk antwoord. a Met de bouw van de Grote Renaissancedam aan de grens tussen Ethiopië en Soedan worden de wa tervoorraden van Ethiopië bedreigd. b Landen met waterstress bevinden zich enkel in de warme klimaatzone. 10001500200025003000 waterschaarstse5000 120 bevolkingsgroei in Egypte 204060801003mwatervoorraad/jaar/pp (miljoen)bevolkingsaantal 1960 1980 2000 2020 2040 2060 0 225De mens als geologische kracht

7 Vervolledig de onderschriften bij de foto’s die enkele oorzaken en gevolgen van waterschaarste tonen. Maak een onderscheid tussen de oorzaken (plaats een ‘O’) en de gevolgen (plaats een ‘G’) bij de foto. Sudan: Tsjaadmeer (Tsjaad): Ganges (India): Open irrigatie: São Paulo: 226 De mens als geologische kracht

• het evenwicht in ecosystemen: • het resistenter maken van een plantensoort: • het verschil tussen arme en rijke landen: • de effecten op lange termijn: 227De mens als geologische kracht

8 Lees de tekst en beantwoord daarna de vragen. LEESTEKST Wat CRISPR betekent voor de landbouw Dé wetenschappelijke doorbraak van 2015, zo wordt de CRISPR-Cas-technologie genoemd. CRISPR-Cas is een genoom bewerkingstechnologie die het mogelijk maakt om op een zeer nauwkeurige manier het DNA te wijzigen en een gen uit te schakelen. Hoewel de technologie nog maar enkele jaren gele den ontdekt werd, heeft het in de wetenschap een enorme impact gehad. De technologie heeft ook een gigantisch maatschappelijk potentieel. Denk aan kankeronderzoek, malaria die uit het DNA van muggen geknipt werd, HIV die bij muizen uitgeschakeld werd en de universiteit van Leuven is er al in geslaagd om een mucoviscidose-gen te herstellen in gekweekte cellen. Vandaag kan dankzij CRISPR de schimmelziekte in graan een halt toegeroepen worden. De schimmel heeft de aanwezigheid van een het MLO-gen in de plant nodig. Met CRISPR heeft men de MLO-genen uitgeschakeld zodat de schimmel zich niet meer kan vestigen en het graan niet meer ziek wordt. In tomaten hebben wetenschappers het gen, dat verantwoordelijk is voor de rijping, aangepast waardoor tomaten langer houdbaar zijn. Met de techniek kan je ook planten ziekteresistent en droogtetolerant maken. Dit betekent een revolutie in de plantenwereld als je weet dat een vierde van onze landbouwoogst verloren gaat aan ziektes. Of dat wetenschappers voorspellen dat binnen de 20 jaar een vijfde van onze gerst- en tarweoogst verloren zal gaan door de klimaatopwarming. Ook de voedingswaarde kan verhoogd worden door fruit te telen met meer vitamines. Of denk aan een hogere opbrengst door meer vruchten op dezelfde plant te krijgen, zodat je een kleinere oppervlakte nodig hebt voor dezelfde productie. Deze techniek kan dus ingezet worden om de uitdagingen van overbevolking en klimaatopwarming aan te gaan. Dat de technologie niet altijd het nieuws op een positieve manier haalt, bewees de Chinese wetenschap per die begin dit jaar de eerste CRISPR-tweeling, of genetisch gemodificeerde baby’s, op de wereld zette. Vooral uit ethische hoek moest dat op enorm veel negatieve reacties rekenen. Ook het Europees Hof van Justitie zei dat het onder de strikte regels voor GGO’s moet vallen. De rechter achtte de techniek potenti eel onveilig. (25.10.2019) a Binnen welke technologie valt de CRISPR-techniek? b Onderlijn in de tekst alle voordelen die CRISPR te bieden heeft voor de landbouw.

c Bedenk een punt van kritiek op ggo's vanuit …

d Bedenk enkele voorbeelden hoe deze techniek het tropisch regenwoud kan helpen beschermen.

10 Geef een duurzamer alternatief dan wat de foto/prent toont. Leg uit waarom je alternatief duurzamer is. Gebruik daarvoor het donutmodel of de SDG’s kracht

alternatief:alternatief: 228 De mens als geologische

9 Van welke landbouwtechniek geeft deze tekst een voorbeeld? Kastanjebomen en linden staan tussen graan en quinoa, onder appel- en perenbomen worden bessen en rabarber gekweekt, ernaast meer dan zeventig soorten groenten en ook op het weiland staan bomen. Als je de bodem bewerkt onder de bomen, dwing je de wortels van de bomen om dieper te gaan. Die halen het water naar boven. Ze beschermen tegen de wind en het is vaak de wind die de bodem uitdroogt. Ze vangen meer zon, zonder in concurrentie te gaan met wat er onder wordt geproduceerd. Ze zijn ook belangrijk als beschutting en schaduw voor de dieren. En ze herbergen natuurlijke plaagbestrijders zoals insecten, die voedsel zijn voor de vogels, die op hun beurt de rupsen oppikken. Bomen leveren ook vruchten en hout. De combinatie van gewassen en bomen brengt meer op dan bomen en gewassen apart. Ze versterken elkaar.

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit conversiegrond- zoetwater-onttrekking

SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND als geologische

Zelftest

veranderingklimaataantastingozonlaag

deverzuringstikstof-vervuilingchemischeenforsforverzadigingvanoceanen

water voedselgezondheid tekort teveel onderwijs politiekeinspraakgelijkheidsekse-gelijkheidsociale inkomen en gerechtigheidvredewerken huisvestingnetwerkenenergie

kracht

Mijn gsm is stuk, ik breng deze naar het recyclagepark.

11 Breng de uitspraken en grafieken onder bij circulaire of niet-circulaire economie. tijd functionaliteit materiaal tijd functionaliteit materiaal Een gsm verliest na verloop van tijd zijn functionele waarde. De fabrikant heeft een nieuwe aansluiting voor mijn lader ingebouwd, want het laden lukte niet meer.

CIRCULAIRE ECONOMIE NIET-CIRCULAIRE ECONOMIE 3 1 2 7654 229De mens

Mijn gsm is stuk, ik koop een refurbished.

SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND veranderingklimaataantastingozonlaag

luchtvervuilingverminderingbiodiversiteit conversiegrond- zoetwater-onttrekking

Mijn gsm is stuk, ik koop een nieuwe.

alternatief:alternatief:

2 Het verband leggen tussen ontbossing en klimaatverandering.

Dit deel bondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen.

3 De rol van de technologie in de transitie naar duurzame landbouw onderzoeken.

2 Het verband leggen tussen ontbossing en de afname van de biodiversiteit.

230 De mens als geologische kracht

7 De rol van de technologie in de transitie naar duurzaam waterverbruik onderzoeken.

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA?

4, 7 Een onderbouwde mening geven of een technologie al dan niet duurzaam is.

onderzoeksvraag probleemzonder klasgenootofboekvanhulpmet leerkrachtvanhulpmet

De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1-7 Uitleggen dat het menselijke handelen een impact heeft op het systeem aarde. Het tropisch regenwoud in de wereld situeren.

Terugblik

2 Uitleggen dat verschillende planetaire grenzen een impact hebben op elkaar

1 De oorzaken van ontbossing onderzoeken.

4 Aantonen dat een circulaire economie bijdraagt aan het verduurzamen van de wereld.

4 De rol van de technologie in de transitie naar duurzaam grondstoffenverbruik onderzoeken.

5 De verdeling van het bruikbaar water over de aarde toelichten.

6 Kenmerken bepalen van regio’s in de wereld die te kampen hebben met water schaarste.

2 Het verband leggen tussen ontbossing enerzijds en bodemerosie en bodemdegradatie anderzijds.

6 De oorzaken van waterschaarste uitleggen.

3 Aantonen dat de landbouw kan helpen bij het verduurzamen van de wereld.

Iedereen op weg naar een duurzame wereld De Duurzame Ontwikkelingsdoelen of SDG’s moeten overheden en organisaties in actie doen treden: activeren om sociale doelen te bereiken zonder planetaire grenzen te overschrijden. Daar waar de doelen niet worden bereikt, migreren heel wat mensen met de hoop op een betere toekomst. Het Globale Noorden en het Globale Zuiden staan voor uitdagingen om van de wereld een duurzame en In dit thema wordt onderzocht hoe migraties ontstaan en welke rol het Globale

Vraag 5 Hoe verschillend is de samenstelling van de bevolking? 107

OPDRACHT 8 Onderzoek de bevolkingspolitiek in China en het effect op 104 de bevolkingsevolutie.3

253

ID 2 Geldstromen en migratie

ID Interesse en Differentiatie

OPDRACHT 9 Onderzoek een leeftijdshistogram. 107

OPDRACHT 12 Modelleer de evolutie van de bevolking. 111

Vraag 7 Welke trend kan je vaststellen in de evolutie van de bevolking? 111

1 Druk op het systeem aarde Wat weet je nog, wat weet je al? 77

OPDRACHT 2 Onderzoek de prognoses over de verdere evolutie van 93 de wereldbevolking.

Vraag 4 Wat is het effect van een bevolkingspolitiek op de bevolkingsevolutie? 104

OPDRACHT 14 Controleer de kennis die je opdeed. 116

ID 1 Verschil in levensverwachting tussen man en vrouw 124

ID 3 Impact vergroening versus vergrijzing 93 ID 4 Geboortepolitiek 93 ID 5 Gapminder ontwikkelingsgraad 93 ID 6 Hoe de industriële revolutie de bevolkingscijfers veranderde 93

OPDRACHT 10 Onderzoek leeftijdshistogrammen doorheen de tijd. 108 4 Demografische transitie: verklaring voor de bevolkingscijfers

OPDRACHT 11 Vergelijk de levensomstandigheden in enkele landen en 109 doorheen de tijd.

Vraag 2 Hoe evolueert de bevolking in België? 96

OPDRACHT 7 Onderzoek enkele gevolgen van vergroening en vergrijzing. 103

Inhoud

Vraag 1 Hoe verloopt de groei van de wereldbevolking? 90

OPDRACHT 4 Onderzoek welke factoren de groei van de Belgische 96 bevolking bepalen.3

ID 7 Vervolledig het feedbackmechanisme 93 Synthese 109 Zelftest 95 Terugblik 112 Begrippenlijst 232 Schema's 235 Mensen op de vlucht Vraag 1 Welke rol speelt klimaatverandering in het migratiegedrag van de mens? 233 Deelonderzoek 1: Waar komen mensen vandaan, waar gaan ze naartoe? 240 Deelonderzoek 2: Hoe komt migratie tot stand? 241 Kansen voor het Globale Zuiden Vraag 2 Wat is het belang van de ontwikkeling van het Globale Zuiden in de overgang naar een duurzame wereld? 244

ID 2 Geboortecijfer of vruchtbaarheidscijfer? 93 Sterftecijfer of levensverwachting?

OPDRACHT 5 Vergelijk de bevolkingsevolutie voor een selectie landen. 99

Vraag 6 Welk verband bestaat er tussen bevolkingsgroei en ontwikkelingsgraad? 109

ID Interesse en Differentiatie

OPDRACHT 1 Onderzoek hoe de wereldbevolking in aantal verandert. 84

ID 1 Migratie en verstedelijking 253

2 Groeiende voeten?!

OPDRACHT 6 Onderzoek het verschil tussen vergroening en vergrijzing. 100

3 Groot, groter, grootst?

OPDRACHT 13 Koppel leeftijdshistogrammen en demografisch 114 transitiemodel aan elkaar.

OPDRACHT 3 Onderzoek de evolutie van de bevolking per werelddeel. 94

ID 3 Ontwikkeling in het Globale Zuiden 254 Synthese 255 Zelftest 256 Terugblik 259 Begrippenlijst 261 Schema's 263 232 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

Vraag 3 Hoe evolueert de bevolking in andere landen? 99

Vaak worden mensen gedwongen te verhuizen onder druk van geologische of klimatologische omstandigheden. Gelukkig is de mens een echte overlever, want hij past zich steeds weer aan.

1 Mensen op de vlucht

Alle levende wezens migreren. Mensen zijn wel de meest verwoede migranten. Ze trekken de wereld rond, op zoek naar een betere plek om te leven of op de vlucht voor geweld, honger of uitbuiting.

Fris de begrippen over migratie op. Verbind omschrijving en begrip met elkaar.

Vraag Welke rol speelt klimaatverandering in het migratiegedrag van de mens?

Het verlaten van het geboorteland om zich in een ander land te vestigen 0 0 immigrant

Veranderde klimatologische omstandigheden boden de mens kansen om zich over de aarde te verspreiden. Klik op de link in e-ducate.me om de migratie van de vroege mens op te frissen.

6.1 Migratiesaldo

Iemand die zich vestigt in een ander land/andere regio 0 0 migratiesaldo

Het verschil tussen het aantal mensen dat zich in een land vestigt en het aantal mensen dat het land verlaat (uitgedrukt per 1000 inwoners) 0 0 globalisering Mensen verlaten het platteland en gaan in de steden wonen 0 0 plattelandsvlucht Scheiding tussen mensengroepen. Dit kan tussen sociale groepen, geloofsgroepen of etnische groepen zijn. Het leidt tot gescheiden woonzones. 0 0 emigratie De wereldwijde economische, politieke en culturele integratie als gevolg van de wereldwijde productie en handel 0 0 segregatie Het aantal mensen dat in een ander land woont dan het geboorteland werd in 2020 geschat op 281 miljoen of 3,6% van de wereldbevolking. De redenen waarom mensen migreren zijn erg uiteenlopend. In dit hoofdstuk worden de ruimtelijke spreiding en de oorzaken van migratie onderzocht. -8 -4 0 2-2 6 (miljoen)-6 4 Europa 6,81 Noord-Amerika 5,98 Oceanië 0,78 Afrika -2,32 Zuid-Amerika -2,61 Azië -8,65 Gemiddeld jaarlijks migratiesaldo over een periode van vijf jaar (2020) 1 233Iedereen op weg naar een duurzame wereld

6.3 Aantal intern ontheemden door natuurrampen (2020) 2 3 Meer dan 7,1 miljoen mensen zijn intern ontheemd sinds de invasie in Oekraïne (5.04.22 - IOM) Iedereen op weg naar een duurzame wereld

234

Een interactieve versie van de kaarten 6.2 en 6.3 kan je vinden achter de link in e-ducate.me

Noot: Een intern ontheemde werd gedwongen of was genoodzaakt zijn woonplaats of huis te verlaten zonder de staatsgrens te overschrijden. Mogelijke redenen voor zijn verhuis zijn natuurrampen of conflicten.

6.2 Percentage van de bevolking dat in een ander land is geboren (2020)

0% 1% 2.5% 5% 7.5% 10% 12.5% 15% 20% 50% 100%geen data 0 1 000 10 000 100 000 1 miljoen 10 miljoengeen data

OostAzië Zuidoost-Azië Oceanië LatijnsAmerika NoordAmerika Afrika Zuid-Azië West Azië voorm SovietUnie Europa Een interactieve versie van dit diagram kan je vinden achter de link in e-ducate.me Migranten sturen geld naar hun achtergebleven familie in hun land van herkomst. Deze geldstromen zijn de laatste jaren sterk gegroeid. Ze vormen nu een belangrijke bron van buitenlandse inkomsten voor veel landen in ontwikkeling. Sommige landen zien hierdoor het aantal huishoudens in armoede verminderen. Voor de overdracht van het geld wordt een kost aangerekend. Mexico China BangladeshIndia Filippijnen Vietnam Honduras MarokkoFrankrijk V.A.E. ArabiëSaoedi België VS 30 16,1 11,7 11,17,7 3,8 2,30,5 11,213,8 0,54 geen data 0% 1% 2.5% 5% 10% 25% van het BBP miljard dollar13,8 6.4 Stromen van migranten (2005-2010) 6.5 Geldstromen als gevolg van migratie (2017-2018) 4 5 235Iedereen op weg naar een duurzame wereld

LEESTEKST Klimaatverandering stuwt migratie (…) De migratie vanuit Latijns-Amerika en Centraal-Amerika in het bijzonder, een van de armste regio's ter wereld, piekt als nooit tevoren. Op de vlucht voor armoede, bendegeweld en een econo mische crisis versterkt door de coronapandemie, hopen miljoenen mensen op een beter leven in het Alsofnoorden.aldie

• Omgevingsfactoren: als mensen migreren wegens natuurrampen, na mislukte oogsten, om de droogte ... Een vluchteling is geen migrant. Een vluchteling wordt gedefinieerd als iemand die een internationale grens is overgegaan uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging (Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen van 1951). In sommige contexten breidt de definitie zich uit tot personen die op de vlucht zijn voor ‘gebeurtenissen die de openbare orde ernstig verstoren’. (OAE-Verdrag van 1969, Verklaring van Cartagena van 1984) De term klimaatvluchteling wordt niet onderschreven door UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties. Het is nauwkeuriger om te verwijzen naar mensen die ontheemd zijn in de context van natuurrampen en klimaatverandering.

236

• Sociale factoren: wanneer mensen migreren om dichter bij hun familie te gaan wonen of om hun gezin te herenigen.

• Economische factoren: soms staan economische omstandigheden in een land een goede toekomst in de weg. De migrant ziet meer kansen in een ander land, zoals een (betere) job, een beter loon, betere levensomstandigheden of betere opleidingskansen. In dat geval spreekt men van arbeidsmigratie. Arbeidsmigratie kan tijdelijk of permanent zijn. Sommige migranten worden (tijdelijk) door hun bedrijf uitgezonden om in een ander land te gaan werken, seizoenarbeiders worden ingeschakeld voor ar beidsintensieve activiteiten tijdens een welbepaalde periode van het jaar (bv. het plukken van aard beien). Massale migratie van hooggeschoolde werkkrachten leidt tot braindrain (kennisvlucht) uit het vertrekland en brain gain (kenniswinst) in het land van bestemming.

Het is niet langer een sombere toekomstvoorspelling, de impact is nu al zichtbaar in grote delen van Centraal-Amerika en dat zet steeds meer mensen aan om hun regio of zelfs hun land te ontvluchten. Naar schatting een derde van de migranten die uit Centraal-Amerika vertrekken, geeft nu al als reden de gevolgen van de klimaatverandering aan. (…) De gevolgen van de klimaatverandering uiten zich in Centraal-Amerika op uiteenlopende manie ren. Het is een mix van zowel langdurige, extreme en op den duur onhoudbare omstandigheden als 7 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

ellende nog niet genoeg is, komen daar sinds een aantal jaren ook de effecten van de klimaatverandering bovenop. Rapporten van het Klimaatpanel van de Verenigde Naties voorspellen dat, ondanks de relatief kleine bijdrage van de regio aan de klimaatverandering, Centraal-Amerika de gevolgen ervan sterk zal voelen.

Waarom migreren mensen? Sommige migraties zijn gedwongen door bv. oorlog of hongersnood. Andere mensen kiezen ervoor om te migreren. In dat laatste geval spreekt men over vrijwillige migratie. Sommige migraties zijn perma nent, andere migraties hebben een tijdelijk karakter. Denk maar aan seizoenarbeiders die enkel aan de slag kunnen tijdens een bepaalde periode van het jaar. De reden waarom mensen migreren bestaat uit een combinatie van aantrekkings- en afstotingsfactoren ofwel pull- en pushfactoren. Pushfactoren zijn meestal erg krachtig. Ze doen mensen beslissen om hun woonplaats te verlaten. Pullfactoren zijn de positieve aspecten die mensen aansporen om te immigreren in een nieuw land of een nieuwe regio. De push- en pullfactoren kunnen worden ingedeeld als economische, politieke, sociale en omgevingsfactoren.

• Politieke en maatschappelijke factoren: factoren zoals politieke overtuiging, ras, geloof of oorlog doen mensen vluchten. Deze mensen zijn op de vlucht om van een gevaarlijke of onleefbare situatie in het land van herkomst.

LEESTEKST De onvoorspelbare, complexe relatie tussen klimaatverandering en migratie De impact van klimaatverandering op migratie kan worden onderverdeeld in twee verschillende drijfveren. Enerzijds zijn er de traagverlopende klimaatprocessen zoals verzilting van landbouw grond, woestijnvorming en toenemende waterschaarste. Anderzijds zijn er de plotse klimaatgebeur tenissen zoals overstromingen en stormen. Niet-klimaatfactoren

zoals het overheidsbeleid, de bevolkingsgroei, de veerkracht tegen natuurram pen spelen ook een belangrijke rol bij migratie. Allemaal dragen ze bij aan de kwetsbaarheid die de mens Natuurrampenervaart. verdrijven grote groepen mensen voor relatief korte tijd. Dergelijke tijdelijke migratie als aanpassingsmaatregel (ook wel adaptatiemaatregel genoemd) tegen klimaatstress is al zichtbaar op meerdere plaatsen. De langzame klimaatprocessen komen vaak voor in combinatie met andere push- en pullfactoren waardoor ze veel meer mensen permanent verdrijven. De bestemming moet uitzicht geven op een beter leven. Of mensen kunnen migreren is afhankelijk van hun mobiliteit en de middelen waarover ze beschik ken, zoals geld en een netwerk van familie of vrienden op de bestemming. Het zijn met andere woor den niet noodzakelijk de meest kwetsbare mensen voor klimaatverandering die het meest migreren.

plots, brutaal natuurgeweld. Het gaat van extreme droogte tot overvloedige regen, zwaardere tropi sche stormen en overstromingen door de stijging van de zeespiegel. De hele regio lijdt daar op een of andere manier onder, maar de ernst van de situatie is toch vooral zichtbaar in landen als Honduras en Guatemala, landen die sowieso al straatarm, onveilig en politiek instabiel zijn. (…) Zo begon bijvoorbeeld door de extreme vochtigheid na de doortocht van de twee orkanen Eta en Iota in 2020, de koffieschim mel (opnieuw) te woekeren. Naar schatting 15 tot 25% van de koffieplanten in Centraal-Amerika werd erdoor aange tast. Dit leidde tot een enorme economische crisis in de koffiesector, een van de belangrijkste exportproducten van Honduras. Door de lage koffieprijs leeft een groot deel van de koffieboeren al onder de armoedegrens. (Naar: VRTnws) familie 28% onderwijs 11% andere 10% asiel 11% werk 40%

6.1 Koffieplantage (Honduras)

6.6 Redenen om naar de Europese Unie te komen 8 9 237Iedereen op weg naar een duurzame wereld

Pessimistisch (SSP4-8.5) Meer inclusieve ontwikkeling (SSP2-8.5) Klimaatvriendelijk (SSP4-2.6) Sub-Sahara-Afrika Zuid-Azië Latijns-Amerika 3 regio’s samen 1009080706050403020100 0102030405060708090100110120130140 20081980 2017 0 20151006420400200210 migratiestromen naar de rest van de wereld ontheemd door rampen getro en door natuurrampentemperatuurverandering t.o.v gemiddelde waarde Zuid-Azië Filipijnen hittegolven tyfoon (duizend) (miljoen)(miljoen)(˚C) 2010 6.7 Mogelijke interne klimaatmigratie tegen 2050 in drie regio’s 6.8 Verband tussen migratie en natuurlijke verschijnselen 10 11 238 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

Tot 143 miljoen mensen in drie kwetsbare regio’s migreren vermoedelijk binnen hun eigen land als gevolg van klimaatverandering tegen 2050. De Wereldbank voerde een onderzoek hoe klimaatverandering en de gevolgen ervan, mensen ook intern in deze regio’s kan doen migreren. Ze onderzochten hoe waterstress, misoogsten en zeespiegelstijging de bevolkingsspreiding kan beïnvloeden.

Klimaatverandering zal het aanpassingsvermogen van veel verschillende gemeenschappen op de proef stellen, zeker waar klimaatverandering versterkend werkt op bestaande problemen als voedselzekerheid en waterschaarste. Waar de draagkracht overschreden wordt, zullen mensen gedwongen worden te migreren naar gebieden met betere kansen. Het tipping point zal van plaats tot plaats en van persoon tot persoon verschillen. Andere plaatsen zullen daarentegen door klimaatverandering beter in staat zijn grotere bevolkingsgroepen te ondersteunen. (Gedwongen) migratie als gevolg van klimaatverandering kan de druk op steden en hun diensten vergroten, economische groei ondermijnen, het risico op conflicten verhogen en leiden tot slechtere gezondheids-, onderwijs- en sociale problemen onder migranten zelf. Met de effecten van de klimaatverandering zullen ook de effecten van de migratiedruk variëren. (IPCC)

12 13 239Iedereen

De meeste mensen migreren binnen hun land (naar schatting 740 miljoen interne migranten in 2009). De toename van internationale migranten is in de loop van de tijd duidelijk geworden - zowel numeriek als proportioneel - en in een iets sneller tempo dan eerder werd verwacht. Hoewel er slechts een klein deel van de wereldbevolking in het algemeen internationale migranten zijn (3,6%), bestaat er grote variatie op landniveau. In de volgende deelonderzoeken wordt de internationale migratie belicht. Nieuwe intern ontheemden door rampen en conflicten in 2020 Aantal nieuwe intern ontheemden in 2020, ingedeeld naar type ramp en conflict (m: miljoen) op weg naar een duurzame

6.9

6.10

wereld

Canada Syrië Irak Azerbeidzjan Iran Kazachstan Oezbekistan Afghanistan Pakistan BangladeshJapanNepalChinaIndiaMyanmarVietnamCambodjaFilipijnenMaleisiëIndonesiëFijiVanatuAustraliëNigerTsjaadSoedanLibiëKroatiëTurkije Centr.KameroenNigeriaAfrik. Rep. Democr.Angola Rep. Congo Burundi Zuid-SoedanMadagascarOegandaKeniaEthiopiëSomaliëJemen BurkinaMali Faso Verenigde Staten DominicaanseHaitiColombiaNicaraguaHondurasElGuatemalaMexicoCubaSalvador Republiek Brazilië Con icten en geweld 40,5 m 9,8 m 30,7 m 30 m Rampen Geofysisch gerelateerdweer518000 uitbarstingenvulkaan137 000 aardbevingen 655 000 13,6 m cyclonen,orkanen,tyfoons Totaal ontheemdenaantalin2020 nieuwe ontheemdingen in 2020: verdeling voor con icten en rampen 137 000 crimineelgeweld 208 000 politiekgeweld 694 000 gemeenschappelijkgeweld 1,2m andere 7,5 m gewapendeconicten 32 000 droogtes 46 000 temperaturenextreme 102 000 schuivingenaardver1,2 m bosbranden 14 m overstromingen 988 000 andere stormen 14,6 m stormen In 2020 werden er naar schatting 40,5 miljoen mensen in hun eigen land ontheemd. In totaal werden 149 landen en gebieden getroffen. Klik op de link in e-ducate.me voor een interactieve wereldkaart over extreme weerfenomenen gelinkt aan klimaatverandering.

b Geef de top 5-gastlanden van emigranten vanuit België.

IMMIGRANTENAANTAL EMIGRANTENAANTAL RANGSCHIKKINGVERTREKLAND

Deelonderzoek

een duurzame wereld

1 Noteer voor volgende landen hoeveel mensen immigreren en hoeveel er emigreren. Noteer ook hun plaats in de rangschikking als vertrekland en als gastland. Landen bovenaan de rangschikking zijn de landen waar de meeste migranten aankomen of vertrekken. Er is plaats gelaten om een land naar eigen interesse te onderzoeken. Je vindt de gegevens achter de link in e-ducate.me

4 Klik op de link in e-ducate.me. Dit toont het Wereld Migratie Rapport van 2020, opgemaakt door de Inter nationale Organisatie voor Migratie. Scrol in het rapport naar de interactieve tool die de ‘corridors’ van migratie weergeeft. Deze lijnen verbinden vertreklanden en gastlanden. Aan de linkerkant staan de vertreklanden gerangschikt volgens aantal emigranten. Aan de rechterkant staan de gastlanden volgens aantal immigranten. a Vervolledig de top 3: vertreklanden (2020) en gastlanden.

c Geef de top 5-vertreklanden van immigranten in België.

Niger 64 Zuid-Afrika 78 Bolivia 25 Brazilië 81 België 53 VS geen data China 41 Japan 57 Rusland 32 India 20 Bangladesh 7 Honduras 44 VERTREKLANDEN GASTLANDEN 123 ID 1  240 Iedereen op weg

1: Waar komen mensen vandaan, waar gaan ze naartoe?

2 Naar welk land trekken de meeste mensen?

3 Vanuit welk land vertrekken de meeste mensen?

d Waar gaan de meeste emigranten uit India naartoe? Geef de top 5-gastlanden. RANGSCHIKKINGGASTLAND KLIMAATRISICO-INDEX(2021)(2000-2019) naar

e Waar komen de meeste immigranten in de VS vandaan? Geef de top 5-vertreklanden.

6 Onderzoek de kenmerken van de vertrekregio’s en van de aankomstregio’s op economisch vlak en ontwik kelingsgraad. Wat is de globale trekrichting op wereldvlak?

GEDWONGEN/VRIJWILLIG TYPE FACTOR De vissers van Guet N’Dar in Senegal reisden altijd al de vissen achterna. De laatste jaren moeten ze daarvoor steeds verder de zee opvaren. Omdat er overal minder vissen zijn, maar ook omdat de overgebleven vissen het warmerwordende kustwater mijden. ‘Als de vissen wegtrekken, trekken wij mee’, vertellen de mannen van Guet N’Dar. Sam neemt een job aan als productiecoördinator in een groot warenhuis in Singapore om snel meer geld te verdienen, zodat zijn familie in Bangladesh een groter en comfortabeler huis kan Michaelbouwen.was de eerste van de familie die uit Brazilië vertrok. Hij kreeg een job aangeboden na zijn stage in Florida en is nu een succesvol cardioloog. Bijna 80 miljoen mensen zijn wereldwijd op de vlucht voor oorlog en conflict. (18.06.20) Zijn hele gezicht straalde wanneer Emir zijn gezin zag aankomen op de luchthaven. Hij kwam aan in 2016, zijn geld was op. Zijn vrouw, dochter en zoon wonen sinds vier maanden in België.

1 Welke vorm van migratie wordt omschreven?

Onderlijn met blauw de factoren die de migratie bemoeilijken. Voor veel Oost-Afrikaanse jongeren ligt in Saoedi-Arabië de hoop op een betere toekomst. Dat de reali teit anders is, weten ze vaak niet. En ook niet dat ze daarvoor eerst door het door oorlog verscheurde Jemen moeten. Wie over de hoofdas van Jemens centrale provincie Shabwa reist, ziet hen sloffen naast het asfalt. Een voor een achter elkaar, op slippers, met rugzakje, pet op en flesje in de hand. Daags ervoor zijn ze aan land gezet aan de zuidkust van Jemen, na een zeereis van twaalf uur. Na aankomst op Jemenitische bodem wandelen de migranten de tweehonderd kilometer naar de volgende migrantenhub, Ataq, in een week tijd. (...) ‘Zes dagen. Slapen in de berm. Soms kregen we eten van mensen.’ Het merendeel van hen komt uit Ethiopië en is op weg naar Saoedi-Arabië. In Ethiopië verdienen ze zeven keer minder dan in hun droombestemming Saoedi-Arabië. Headon, onderzoekster bij de Interna tionale Organisatie voor Migratie (IOM), weet welk profiel ze doorgaans hebben. ‘Jongens die ergens in Ethiopië op het land werken. Op een dag komt iemand langs die hen vraagt of ze niet veel meer willen verdienen. Zoveel dat je een nieuw huis kunt laten bouwen, voor je moeder.’ (Naar: Migranten op weg naar droombestemming Saoedi-Arabië, MO.be)

Iedereen op weg naar een duurzame wereld

5 In welke regio’s situeren migraties zich hoofdzakelijk binnen de eigen regio?

241

Deelonderzoek

2: Hoe komt migratie tot stand?

2 Duid in volgende stukken uit artikels de pushfactoren aan in het rood, de pullfactoren in het groen.

3 Neem de leestekst: ‘Klimaatverandering stuwt migratie' erbij. Welke pushfactoren worden in de leestekst genoemd?

Het huis van Ilapuram Thiruphirupathi valt meteen op bij aankomst in het dorp Thippaipalli, in de ZuidIndiase deelstaat Telangana. De felblauwe verf op de muren is nog vers, net als de gele randen en roze bloemmotieven. Het gietijzeren hek naar de ruime binnenplaats staat open, zodat iedereen de gloed nieuwe motor die er geparkeerd staat, kan zien. De trotse eigenaar vertelt spontaan waar het geld vandaan kwam: ‘Ik heb vijftien jaar gewerkt in Oman. Daarvoor hadden we niets. Nu hebben we dit huis kunnen bouwen.’ Het loon voor ongeschoolde arbeid ligt in India een stuk lager dan in de Golf. In Oman kon Thiruphiru pathi met schoonmaak werk langzaam maar zeker genoeg sparen. Zijn zoon van 22 en dochter van 21 haalden aan particuliere universiteiten een bachelorsdiploma en ook de bruidsschat van de dochter is veiliggesteld. 'Het was niet makkelijk. Ik was ver van huis, maar nu ben ik gelukkig en zonder schulden.'

7 Zijn alle natuurrampen die aanzetten tot migratie te herleiden naar (extreme) weerfenomenen?

In totaal werken er ongeveer 7,6 miljoen Indiërs in de Verenigde Arabische Emiraten, Saudi-Arabië, Koeweit, Oman, Bahrein en Qatar. Samen sturen ze jaarlijks 31 miljard euro naar huis, al heeft de pande mie de geldstroom tijdelijk onderbroken. Ondanks de aanhoudende verhalen over uitbuiting, hitte en onmenselijke woonomstandigheden blijft de Golf arbeiders aantrekken. Voor de 22-jarige Manupati Sai, die achter de laptop wacht op zijn jobinterview, maakt het allemaal niets uit. ‘Er zijn geen baankansen hier. Ik kan maximaal 215 euro per maand verdienen en daar het dubbele.’ Het is hem om het even naar welke Golfstaat hij gaat. Bang voor uitbuiting is hij sowieso niet. 'We zijn gewend aan hard werk in de hitte, dus ik weet zeker dat ik daar ook kan werken. Ik heb veel van mijn vrienden, familieleden en buren zien gaan en terugkeren met geld. Dat wil ik ook.' (Naar: Hitte, uitbuiting, sterfgevallen; en toch willen Indiërs maar wat graag in Qatar werken, Trouw.nl)

4 Welke zijn de drie belangrijkste pull-factoren voor migranten om naar de EU te komen?

8 Welke regio is meest gevoelig voor interne migratie door klimaatverandering? naar een wereld

242 Iedereen op weg

6 Waar werden in 2020 vooral ontheemden door natuurrampen aangetroffen?

5 Waar tref je in 2020 de meeste ontheemden door conflicten aan?

duurzame

ID 2  243

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag.

Overal in de wereld migreren mensen. De globale stroom verloopt van landen naar landen. is niet de enige reden waarom mensen migreren.

9 Is het migratiesaldo in India positief of negatief? Zoek belangrijke drijfveren die dit verklaren. De links in e-ducate.me en de gegevens die je eerder verzamelde, kunnen je hierbij helpen. Bestudeer ook de aankomstlanden.

10 Welk verband bestaat er tussen de globale migratiestromen en de migraties omwille van klimaatverande ring?

Er zijn ook redenen waarom mensen beslissen hun land te verlaten. Klimaatverandering komt hier vaak als factor bovenop waarom mensen de knoop doorhakken en migreren. Net als alle andere factoren zorgt klimaatverande ring voor , en migratie. Iedereen op weg naar een duurzame wereld

11 Wat bedoelt men met ‘migratie als adaptatiemaatregel’? Leg een verband met het effect van klimaatverandering op planten en dieren.

Vul de mindmap aan met woorden waaraan je denkt bij volgende begrippen.

2 Kansen voor het Globale Zuiden

Toerisme beeldenMijnGlobalevanZuiden

Globale Zuiden werd geïntroduceerd als alternatief voor de vroegere benamingen Derde Wereld en ontwikkelingslanden

KledijGeldHuizen Dieren

Vraag Wat is het belang van de ontwikkeling van het Globale Zuiden in de 2 overgang naar een duurzame wereld?

De landen van de Global South werken in de Zuid-Zuidsamenwerking (SSC) samen aan politieke, economische, sociale, ecologische, culturele en technische kwesties. De hoop is dat landen in het Globale Zuiden elkaar zullen helpen bij sociale, politieke en economische ontwikkeling, daarbij het wereldsysteem radicaal zullen veranderen om hun belangen te weerspiegelen en niet alleen de belangen van het Globale Noorden in het proces. Vanaf het begin van de 21ste eeuw controleert het Noorden – met een kwart van de wereldbevolking –vier vijfde van het inkomen dat overal ter wereld wordt verdiend. Het Zuiden heeft – met driekwart van de wereldbevolking – toegang tot een vijfde van het wereldinkomen. Naarmate naties economisch ontwikkelen, kunnen ze deel gaan uitmaken van het Noorden, ongeacht de geografische locatie. 1 Wat is jouw voorkennis over het Globale Zuiden?

Meer achtegrond vind je met de links in e-ducate.me

Het demografisch transitiemodel werd vorig jaar bestudeerd. Klik op de link in e-ducate.me om het weer te Degeven.term

6.11

Landen van het Globale Noorden en het Globale Zuiden op weg naar een duurzame wereld

244 Iedereen

LandschapWerkLevenswijzeMensen

Zambiaanse vrouwen huren sterke stalen fietsen tegen een laag bedrag en worden na drie jaar eige naar van de fiets. Ze lenen bij de bank een microkrediet. Zij investeren vijf euro per maand om een fiets te leasen. Daarmee worden zij niet alleen zelf eigenaar, maar sparen ze ook een tweede fiets bij elkaar voor een collega-onderneemster. 'In Afrika verplaatsen arme mensen zich bijna allemaal te voet', zegt Geert Kamps van de Nederlandse Stichting Flow & Go Foundation dat de fietsen ter beschikking stelt. 'Een fiets is een stap uit de armoede.' (Naar: Krant van de Aarde, Een fiets is een stap uit de armoede) De ecoscore meet niet alleen de CO₂-impact van de producten, maar ook hun impact op water, biodiversiteit en fijnstof. De ecoscore houdt rekening met 16 factoren. Grondstoffen, landbouwmethode, verwerking, transport, verkoop, gebruik, afval en eventuele recyclage zijn goed voor een score tussen 0 en 100 punten. Daar kunnen tot 25 bonuspunten bijkomen of strafpunten afgaan in functie van certificaten als fair trade, bio, gerecycleerde verpakking, herkomst van het product en impact op de biodiversiteit: ‘Doordat we de consumenten goed informeren, kunnen ze bewuster kiezen wat ze wel of niet kopen en een bijdrage leveren aan een beter milieu.’

oorzaken:Kwantitatief

VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling) publiceert elk jaar een lijst met de knelpuntberoepen in Vlaanderen. Per beroep wordt aangegeven waarom het een knelpunt vormt. Er zijn drie mogelijke tekort: er zijn te weinig werkzoekenden beschikbaar op de arbeidsmarkt. Kwalitatief tekort: er zijn werkzoekenden op de arbeidsmarkt die zich aanbieden, maar ze voldoen niet omwille van bijvoorbeeld een gebrek aan (de juiste) ervaring, slechte aansluiting onderwijs-arbeidsvloer ... Specifieke arbeidsomstandigheden: werkzoekenden stellen zich niet beschikbaar voor vacatures om wille van de specifieke arbeidsomstandigheden. Er dreigt een schuldencrisis in het Globale Zuiden. Het aandeel lageinkomenslanden die een hoog risico lopen op of al in een schuldencrisis verkeren, is sinds 2015 ver dubbeld van 30 tot 60%. Ook een groeiend aantal van de middeninkomenslanden lijdt onder hoge schuldenlasten. De hoge staatsschulden en gebrek aan financiële middelen bedreigen het herstel na de corona-pandemie en belemmeren de broodnodige investeringen in klimaatbestendigheid en Agenda 2030. Het gevaar bestaat dat deze kwetsbare landen in een vicieuze cirkel terecht komen waarin een grotere kwetsbaarheid voor het klimaat de schulden verhoogt en de ruimte om te investeren in klimaat bestendigheid verlaagt. (Naar: 14.04.22, Think7)

2 Formuleer een hypothese bij de onderzoeksvraag.

0 100 %80604020 0 100 %80604020 alle artikelsartikelsmet een speci eke focus op landen of regio’s in het Globale Zuiden Globale Noorden Globale Zuiden beide 73% 16% 11% 62% 22% 16% 6.12 De ecoscore 6.13 Origine van onderzoekers in publicaties 1 2 3 45 245Iedereen op weg naar een duurzame wereld

1770 20191800 1850 1900 1950 jaar7060504030 EuropaOceaniëNoord-Amerika --- Zuid-AmerikaAziëWereldAfrika 20181200 1400 1600 1800 $10 000 $20 000 $30 000 $40 000 $50 000 VS 1950 20191960 1970 1980 1990 2000Amerika’sOceaniëNoord-Amerika2010%30252015105 1820 20151850 1900 1950 100%80%60%40%20%0% aantal mensen niet in extreme armoede extreme armoede Dagelijks inkomen per hoofd Internationale armoedegrens $0,2 $0,5 $1 $2 $5 $10 $20 $50 $100 $200 $0,2 $0,5 $1 $2 $5 $10 $20 $50 $100 $200 $0,2 $0,5 $1 $2 $5 $10 $20 $50 $100 $200 ■ Europa ■ Azië en Oceanië ■ Afrika ■ Noord- en Zuid Amerika 2021197518001800 20201850 1900 1950 76 ■ mensen leven in een democratie ■ een democratie ■miljard1800 20191850 1900 1950 21 VSBelgiëJapanRusland --- BraziliëChinaZuid-AfrikaIndia WereldNigerBolivia aantal kinderen per vrouw VSBelgiëJapanRusland --- BraziliëChinaZuid-Afrika NigerBoliviaIndia Aandeel van de bevolking zonder formele opleiding 1970 20501980 1990 2000 2010 2020 2030 204080604020%percentage jaren waarin de 'grote mogendheden' met elkaar vochten, 1500-2015 20152000190018001700160010090807060504030201015000 De ‘grote mogendheden’ waren in de hele periode Frankrijk en 17de18611950SindsSindsSindsSindsEngeland/Groot-Brittannië/UK1949:China1898:VS1740:Duitsland/Pruisen1721:Rusland/USSRtot1945:Japantot1943:Italiëenbegin18deeeuw:deNederlanden en Zweden Tot 1918: alle entiteiten geregeerd door de Habsburgse dynastie Tot 1808: Spanje Tot 1699: het Ottomaanse Rijk Meer mensen leven in een democartie Kindersterfte neemt af Welvaart neemt Levensverwachtingtoe neemt toeVruchtbaarheidscijfer daalt Minder con Scholingsgraadictenstijgt Extreme armoede loopt terug Je kunt deze evolutie ook interactief of op een kaart bekijken. Klik daarvoor op de links in e-ducate.me 6.14 Infografiek: de wereld verbetert (bron: BBC) 6 246 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

lage rode score = investeerders, hoge scores = doellanden

Een groot deel van de mineralen en metalen die in Europa worden gebruikt, komt uit LatijnsAmerika. De regio trekt momenteel de grootste investeringen in mijnbouw wereldwijd aan, omdat er grote afzettingen zijn van de metalen die cruciaal zijn voor de energietransitie en elektromobiliteit. Met name de afzettingen in de zogenaamde Lithiumdriehoek van Bolivia, Chili en Argentinië – goed voor naar schatting 55% van de wereldwijde reserves – worden nu ontwikkeld.

LEESTEKST De dubbele last van het Globale Zuiden

Volgens berekeningen van het Internationaal Energieagentschap (IEA) in 2021 zal het gebruik van mineralen en zeldzame aardmetalen toenemen om de doelstellingen van het Klimaatakkoord van Parijs te halen.

Zo heeft de gemiddelde elektrische auto zes keer meer mineralen nodig dan een auto met een verbrandingsmotor. Vergeleken met een vergelijkbare gascentrale heeft een windcentrale negen keer zoveel mineralen nodig.

6.16 Handelsnetwerk: grondaankopen voor mijnbouw (2020) op weg naar een duurzame wereld

6.15 Handelsnetwerk: grondaankopen voor landbouw (2020)

lage rode score = investeerders, hoge scores = doellanden

7 8 247Iedereen

Volgens recente studies kan de winning in de Lithiumdriehoek ernstige negatieve gevolgen hebben.

Na China is India de grootste tarweproducent ter wereld. India wilde in 2022 inspelen op de tekor ten op de wereldmarkt en kondigde aan een record van 15 miljoen ton tarwe uit te voeren, dubbel zoveel als de ruim 7 miljoen ton van 2021. India richtte zich tot Europa, maar ook tot landen in Afrika en MaarAzië.door een aanhoudende extreme hittegolf is de productie in India in 2022 beperkt. Daardoor, maar ook door wereldwijde prijsstijgingen, zijn de binnenlandse prijzen fors gestegen. Om die onder controle te houden en te voorkomen dat de voedselzekerheid in India gevaar loopt, verbiedt de Indi ase regering met onmiddellijke ingang (mei 2022) de export van tarwe.

Naast de grote vraag naar water die de grondwaterspiegel verlaagt, zal het grootste probleem de winddrift van droge chemische residuen zijn. Dit bedreigt niet alleen het milieu, maar ook de basis van het leven van de (vaak inheemse) mensen die in de Driehoek wonen en die voor een groot deel van de landbouw leven. Hoewel er in alle landen milieuwetten zijn, schiet de naleving vaak tekort vanwege zwakke over heidsinstellingen en de hunkering van regeringen naar exploitatie van hulpbronnen. Ze geven verre gaande vergunningen aan de meeste buitenlandse mijnbouwbedrijven. Overlegmechanismen voor inheemse groepen zijn vaak ontoereikend. Het gebrek aan 'gehoord worden', leidt in veel LatijnsAmerikaanse landen tot felle protesten en soms zelfs gewelddadige conflicten. Over het algemeen profiteert de lokale bevolking niet van de materiële voordelen van de exploitatie van hulpbronnen. Ze worden blootgesteld aan de negatieve sociale, economische en milieueffecten. Juist de bevolkingsgroepen die het minst bijdragen aan de klimaatcrisis lijken dus het meest te lijden onder de gevolgen van de transitie naar zogenaamde duurzame technologieën. Het Globale Noorden moet zijn verantwoordelijkheid dragen. De producerende landen moeten zich houden aan de relevante milieuregelgeving. Beslissingen over bijvoorbeeld de goedkeuring van projecten of productievoorwaarden mogen niet worden overgelaten aan de lokale overheid of inves teerders. Ze moeten eerst worden besproken met de betrokkenen. Naleving van milieuregelgeving, mogelijke schade voor de lokale bevolking of compensatiebetalingen moeten vanaf het begin in de totale kosten van projecten worden meegerekend.

LEESTEKST Hoe oorlog en extreme weersomstandigheden een nakende voedselcrisis veroorzaken Export van tarwe uit Oekraïne, Europa's graanschuur, is zo goed als onmogelijk door de oorlog. De Verenigde Staten en Frankrijk kampen met weersomstandigheden die het verbouwen van deze belangrijke graansoort bemoeilijken.

Door het Indiase exportverbod dreigen de prijzen voor graan – en dus voor brood – wereldwijd nog verder te stijgen. Vooral de bevolking van armere landen wordt zwaar getroffen door de hogere voedselprijzen (onder meer) ten gevolge van de oorlog in Oekraïne. ‘Tot 50 miljoen mensen, vooral in Afrika en het Midden-Oosten, dreigen de komende maanden te sterven’, zegt Annalena Baerbock, minister van Buitenlandse Zaken van Duitsland. De G7, de zeven rijkste industrielanden, waarschuwt voor een voedselcrisis en roept Rusland op om een einde te maken aan de blokkade van graan in de havens aan de Zwarte Zee in Oekraïne. De ministers van Landbouw van de G7, die ook vandaag samenkomen bekritiseren ook het Indiase exportverbod. ‘Als iedereen begint dergelijke exportbeperkingen in te stellen of zelfs de markten te sluiten, dan zal dat de crisis alleen maar erger maken en ook India zelf en zijn eigen boeren schade toebrengen’, zegt de Duitse minister van Landbouw Cem Özdemir. (Naar: Vrtnws.be, 14.05.22) 9 op weg naar een duurzame wereld

248 Iedereen

De wereldwijde voedselproductie en uitbreiding van landbouwgrond op plaatsen waar eerst natuur was, veroorzaakt ongeveer 25 tot 30% van de totale uitstoot van broeikasgassen. Maar ongeveer 33% van alle geproduceerde voeding belandt in de vuilnisbak.

4 Vergelijk de landen in het Globale Noorden met de landen in het Globale Zuiden. Onderzoek de kenmerken van beide regio’s. Deel enkele landen in bij het Globale Noorden of het Globale Zuiden: België, Rusland, India, China, Ja pan, Bolivia, Brazilië, VS, Zuid-Afrika, Niger GLOBALE NOORDEN GLOBALE ZUIDEN

3,5 jaar na de opstart in maart 2018 zijn er zo in ons land alleen al vijf miljoen maaltijden gered dank zij de 1,5 miljoen gebruikers en ruim 4 500 horecazaken, supermarkten, voedselproducten en andere spelers op de markt. Die maaltijden, zo’n 4 000 maaltijden per dag, zijn goed voor zo’n 12,5 miljoen kilo geredde CO₂. Die uitstoot is het equivalent van 13 000 vluchten tussen Brussel en New York. (Naar: Vrtnws.be, 12.08.21)

voorbeeldlandenHDI hoger/lager hoger/lager natuurlijke aangroei hoger/lager hoger/lager inkomen hoger/lager hoger/lager CO₂-emissie hoger/lager hoger/lager aandeel werkenden in de dienstensector

3 Teken de evenaar op figuur 6.11. Is de indeling tussen Globale Noorden en Globale Zuiden gebaseerd op de geografische noord-zuid-verdeling?

hoger/lager hoger/lager toegang drinkwatertot hoger/lager hoger/lager stabiliteit van het politieke klimaat * meer/minder stabiliteit meer/minder stabiliteit aandeel van de bevolking dat hoger onderwijs volgde hoger/lager hoger/lager gebruik van energiebronnenfossiele hoger/lager hoger/lager deelname globaliseringaan hoger/lager hoger/lager * Je kunt deze indicator bekijken door op de link in e-ducate.me te klikken. Kies voor Single Map View en kies de indicator Political Stability and absence of violence/terrorism. 6.17 CO2-uitstoot naar inkomen (2022) 0 100 %80604020 0 100 %80604020 aandeel in de bevolking ■■ hoogste inkomenklasse ■■ hogere middenklasse ■■ middenklasse ■■ lagere klasse aandeel globale uitstoot 10 11 ID 3  249Iedereen op weg naar een duurzame wereld

5 Schrijf Zuiden en Noorden op de juiste plaats in de legende van onderstaande figuur. 50Geboorten/sterftes per 1000 mensen Tijd 102030400 LEGENDEgeboortecijfersterftecijfergeboortecijfersterftecijfer een land uit het Globale een land uit het Globale 6 Link de donutmodellen aan het demografisch transitiemodel van figuur 6.18 door de eerste twee letters van elk land op de juiste plaats in de juiste demografische transitie te noteren. Gebruik de kleur van het demografisch transitiemodel dat het land volgt. 7 Verloopt de demografische transitie in het Globale Zuiden overal even snel? 8 Wat zegt dit dan over de socio-economische ontwikkeling van landen in het Globale Zuiden? VERKLARING AFKORTINGEN: LS - Life Satisfaction Levensvoldoening LE - Healthy Life Expect. Verwachting gezond leven NU - Nutrition Voeding SA - Sanitation Sanitaire voorzieningen IN - Income Inkomen EN - Access to Energy Toegang tot energie ED - Education Onderwijs SS - Social Support Sociale steun DQ - Democratic Quality Democratische kwaliteit EQ - Equality Gelijkwaardigheid EM - Employment Werkgelegenheid SOCIALE FUNDERING SOCIALE FUNDERING ECOLOGISCH PLAFOND ECOLOGISCH PLAFOND ECOLOGISCH PLAFOND SOCIALE FUNDERING goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater goocElischeVoetafdruk Veranderinglandgebruik Blauwwater Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS Materiëlevoetafdruk CO2 uitstoot Fosfor fotskitS België Bolivia Niger 6.18 Demografische transitie in het Globale Noorden en Globale Zuiden 250 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

+ 251

11 Over welke belangrijke troeven beschikt het Globale Zuiden om dit te verwezenlijken?

• Donutmodel:

+ Migratie is de oplossing voor het arbeidstekort in het Globale Noorden. Iedereen op weg naar een duurzame wereld

12 Discussieer met je klasgenoten over enkele uitspraken.

a Noteer mogelijke voor- en nadelen voor het Globale Noorden, Globale Zuiden of de planeet. Vandaag kwam er bezoek. Er is nog wat eten over, dat gooien we weg, want morgen willen we dat toch niet meer opeten.

• Milieu-Kuznetscurve:

9 Hoe kan de demografische transitie in het zuiden worden versneld? 10 Welke uitdaging staat het Globale Zuiden te wachten, rekening houdend met het demografisch transitiemodel, de milieu-Kuznetscurve en het donutmodel? • Demografisch transitiemodel:

Door het ecolabel koop ik bewuster. + Bedrijven uit het Noorden investeren in het Zuiden.

Vul het besluit aan om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag. Om in een duurzame wereld te leven, moet het Globale Zuiden de bereiken, zonder te overschrijden. Dit kan maar wanneer er mee voor zorgt dat het overschrijden van de planetaire grenzen wordt teruggedrongen, voldoende en de kans biedt aan het Globale Zuiden om te groeien.

13 Geef enkele factoren hoe het Globale Zuiden economische groei kan realiseren binnen de grenzen van de donut.

- investeert het beste in een duurdere machine die werkt op basis van hernieuwbare brandstoffen.

Welke uitspraak is de meest realistische? Welke uitspraak is de meest gewenste?

+ b Bestudeer de vraag naar energie. Klik daarvoor op de link in e-ducate.me Bestudeer de kaart en de grafiek. Een kleine ondernemer uit het Globale Zuiden ...

- investeert het beste in een goedkopere machine die werkt op basis van fossiele brandstoffen.

252 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

14 Wat is de rol van het Globale Noorden hierin?

1 Wat is het effect van migraties op de economie in het vertrekland?

6.19 Herkomst van geldtransfers naar India (2016) 253Iedereen op weg naar een duurzame wereld

ID 1 Migratie en verstedelijking Hoe herken je migratie in het straatbeeld? Geef elke foto een passend onderschrift.

New York (VS): Londen: Chicago: IndiaansAziatischSpaansblankzwart

ID: Interesse en diﬀerentiatie

ID 2 Geldstromen en migratie

2 Onderzoek de kenmerken van de herkomstlanden van de geldtransfers. Vanuit welk type landen vertrekt geld naar het land van herkomst van migranten?

Noord-AmerikaGolfstatenZuid-AmerikaEuropaAfrikaOost-Aziëandere

3 Zoek op het internet naar voorbeelden (artikels, foto’s …) waaruit duidelijk blijkt dat ook landen in het Globale Zuiden een grote technologische vooruitgang boeken.

2 Bekijk de landen met een lage score voor de indicator. Onderstreep de indicator met groen als die positief is voor het betreffende land en onderstreep met rood als die negatief is.

ID 3

percentageverstedelijkingsgraadvruchtbaarheidscijferlevensverwachtingzuigelingensterfteontwikkelingsgraadCO₂-uitstootondervoedingeconomischesterkteminimumlonenvandebevolkingdatgeentoegangheefttotdrinkbaarwateranalfabetismetewerkstellingindedienstensectoraandeelvandeuitvoerindustrieproductent.o.v.detotaleuitvoeraantalmigrantenpolitiekestabiliteit

1 Zoek voor elke indicator voorbeelden van landen binnen het Globale Zuiden waarvoor de waarden erg sterk uit elkaar liggen.

Rwanda is Building Africa’s Very Own Silicon Valley - Known as Kigali Innovation City (KIC) Hi-tech silk market will come up in Ranebennur (India) soon Chili wil op grote schaal groene waterstof produceren om het vervolgens te gaan exporteren 254 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

Ontwikkeling in het Globale Zuiden Het Globale Zuiden vervangt de intussen achterhaalde en in onbruik geraakte, maar toch nog wel voorkomende term ontwikkelingslanden. Het Globale Zuiden omvat meer landen dan de landen van het zuidelijk halfrond. Tussen de landen die met deze gezamenlijke term worden aangeduid, bestaan nog grote verschillen.

INDICATOR LAND MET EEN HOGE SCORE LAND MET EEN LAGE SCORE

Synthese Reeds lange tijd migreren mensen om uiteenlopende economische, politieke, etnische en sociale redenen. De klimaatcrisis komt hier steeds meer als extra pushfactor bij. Deze factoren samen zorgen voor een toename van de nationale, internationale en intercontinentale migraties.

Het Globale Zuiden beschikt over belangrijke troeven om een transitie naar een duurzame wereld waar te maken. Het Globale Zuiden moet wel voldoende kansen krijgen om zijn sociale doelen te bereiken binnen de planetaire grenzen. Het Globale Noorden moet de nodige inspanningen doen om dit te kunnen bewerkstelligen.

Globaal migreren mensen van regio’s met een lagere ontwikkelingsgraad en lagere inkomsten naar regio’s met een hogere ontwikkelingsgraad en hogere inkomens.

Zelftest 1 Verbind de migratiebegrippen met de juiste verklaring ervan. 2 Wat vertellen de figuren over de geldstromen van en naar Saoedi Arabië over de uitgestrektheid van migratie en wie er beter wordt van migratie? a de uitgestrektheid van migratie: b wie wordt er beter van migratie: 3 Licht de volgende slogan toe. 0B 2B 4B 6B 8B 10B 0M 20M 40M 60M 80M Saudi- Arabië JNYSBIFilipijnenPEIndiagypteakistanndonesiaangladeshriLankaemenepalordanië uitgaand ($) inkomend ($) ArabischeAlgerijeAustraliëEgypteCanadaPalestinaLibiëVS Emiraten IndiaTurkije Iemand die zich vestigt in een ander land/andere regio O O migratiesaldo Het verlaten van het geboorteland om zich in een ander land te vestigen O O immigrant Het verschil tussen het aantal mensen dat zich in een land vestigt en het aantal mensen dat het land verlaat (uitgedrukt per 1000 inwoners) O O globalisering Mensen verlaten het platteland en gaan in de steden wonen O O plattelandsvlucht Scheiding tussen mensengroepen. Dit kan tussen sociale groepen, geloofsgroepen of etnische groepen zijn. Het leidt tot gescheiden woonzones. O O emigratie De wereldwijde economische, politieke en culturele integratie als gevolg van de wereldwijde productie en handel O O vluchteling Iemand die een internationale grens is overgegaan ‘uit gegronde vrees voor vervolging O O segregatie 256 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

a Deel de situaties in onder push- of pull-factoren voor migratie.

THE GLOBE AND INEQUALITY

5 Zijn deze uitspraken juist of fout? Leg kort uit.

b Benoem de aard van de migratie: politiek, sociaal, ecologisch, economisch.

c De ontwikkelingsgraad van landen in het Globale Zuiden is erg laag omdat er geen grondstoffen aanwezig zijn.

TheA men at the top represent people from wealthier northern countries, and the man on the bottom represents people from the poorer south. So the aim of the cartoon is to make us think about the unfair relationship between the rich and poor, politically powerful and politically powerless

a De meeste migranten komen aan in India.

InB general, I think it is interesting that cartoons are often used to illustrate social and political problems. I suppose it’s because they can make complicated issues seem more simple and understandable. Also, cartoons are a good way of making something very serious into something entertaining, so maybe having cartoons helps newspapers sell more copies?

TheD drawing is of a globe divided into two parts by the equator. In the top part, two men are having a loud party, they are drinking, eating, laughing and listening to music. In the bottom part a neighbour complains by tapping a broom on the ceiling.

ThisI document is a cartoon. There is a signature, but it’s blurred so I can’t read it. There is also no date.

FACTORPUSH- FACTORPULL- MIGRATIESOORT De Taliban neemt de Afghaanse overheid over en beslist dat Amira niet verder mag studeren. Saoedi-Arabië beschikt over veel grondstoffen en dus veel Opjobkansen.deFilippijnen

ThereH is a lot to say about the details of this document. I think the most important detail is that fact that the cartoon isn’t just saying that people in the global south are suffering, it is saying that they are suffering and living in poverty directly because other people are rich and powerful - the man isn’t just being disturbed in the middle of the night, it is his neighbours who are waking him up. I believe this is related to the idea that rich and poor are not separate things, rather some people are rich because others are poor. For example, in the last 20 years, wealthy EU countries have become steadily wealthier and at the same time the poorest people in the world have become proportionally poorer. In other words, the poverty gap has gotten bigger. The second important detail is the fact that the man from the south is shouting and banging on the ceiling, but the party is so loud that no one can hear him. Here, I think the artist is trying to say that, even when people want to protest, they are ignored. Also, the fact that the artist represents rich and poor people as neighbours shows us that our actions do directly affect other people, and that really we all live in the same world and should be more equal. IOthink that this document successfully highlights some aspects of the relationship between north and south. However, I think that in order to understand it properly, you would probably have to understand a bit about global politics. However, I imagine it was probably published in a newspaper, so its target audience would been people who are interested in politics. So although I like the cartoon, I don’t really think it can teach us anything new.

4 Leg uit wat men bedoelt met de volgende cartoon.

doen zich erg vaak aardbevingen en vulkaan uitbarstingen voor. De broer van Ahmad werkt als succesvol chirurg in een zieken huis in België. Ahmad beslist zijn broer achterna te gaan en ook in België te gaan studeren en werken.

6 Bestudeer volgende situaties.

b Het Globale Zuiden moet de klimaatcrisis oplossen.

257Iedereen op weg naar een duurzame wereld

7 Vergelijk de stand van zaken van de SDG’s in Oostenrijk en de Centraal-Afrikaanse Republiek. 100755025 SDG117SDG 16SDG 15SDG 13SDG14SDGSDG12 11SDG 10SDG SDG9 SDG8 SDG7 SDG6 SDGSDG54 SDG3 SDG2100755025 SDG117SDG 16SDG 15SDG 13SDG14SDGSDG12 11SDG 10SDG SDG9 SDG8 SDG7 SDG6 SDGSDG54 SDG3 SDG2 Oostenrijk AfrikaanseCentraal-Republiek a Zoek in de atlas enkele indicatoren over Oostenrijk en de Centraal-Afrikaanse Republiek. b Beschrijf op basis van bovenstaande figuur en de gegevens die je verzamelde hoe het donutmodel van Raworth van beide landen eruitziet. • Oostenrijk • De Centraal-Afrikaanse Republiek c In welke fase van het demografisch transitiemodel bevindt de Centraal-Afrikaanse Republiek zich? d Hoe kan het versnellen van de demografische transitie het resultaat van het donutmodel in de Cen traal-Afrikaanse Republiek verbeteren? OOSTENRIJK CENTRAAL-AFRIKAANSEREPUBLIEK geboortecijfersterftecijfernatuurlijkeaangroeiHDIalfabetiseringsgraadsaldobiocapaciteitCO₂-uitstootEVA 258 Iedereen op weg naar een duurzame wereld

259Iedereen

onderzoeksvraag probleemzonder klasgenootofboekvanhulpmet

Terugblik

1 De drijfveren van migratie herkennen.

DitSynthesedeelbondig samenvatten. Dit deel schematisch voorstellen. op weg naar een duurzame wereld

2 De mogelijkheden van het Globale Zuiden in de transitie naar een duurzame wereld uitleggen.

1-2 Zelf voorstellen voor een duurzame aanpak formuleren.

1 De ruimtelijke spreiding van migratiestromen verklaren.

leerkrachtvanhulpmet

HOE GOED BEHEERS IK DE LEERDOELEN VAN DIT THEMA? De begrippen definiëren die de leerkracht laat aanduiden.

1 De drijfveren van migratie indelen bij push- of pullfactoren.

1 Uitleggen in hoeverre klimaatverandering bijdraagt aan migratie.

2 De demografische transitie in verband brengen met de transitie naar een duurzame wereld.

BEGRIPPENLIJST

klimaatadaptatie

261

biocapaciteit alle biologische materialen die de aarde kan voortbrengen en al het afval dat de aarde kan verwerken of absorberen in één jaar tijd bioproductief land en water dat deel van het aardoppervlak dat de voor de mens nodige natuurlijke hulpbronnen voortbrengt draagkracht van de aarde het vermogen van de aarde om het voortbestaan van de mens en an dere soorten te verzekeren zonder evenwichten te verstoren duurzaam kunnen voorzien in de behoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen Ecologische Voetafdruk (EVA) de oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, uitgedrukt in globale hectares. Eerlijk Aarde-aandeel (EAA) de biocapaciteit van de aarde, eerlijk verdeeld over alle mensen landbeslag inname van land door menselijke activiteiten

Draagkracht van het systeem aarde

Over de grenzen van het klimaat

antropogene bron van broeikasgas broeikasgas afkomstig van menselijke activiteiten zoals de verbranding van fossiele brandstoffen, landbouw, landgebruik, afvalverwerking en verschillende industriële activiteiten

geo-engineering bewust grootschalig ingrijpen op de systemen van de aarde om klimaatverandering tegen te gaan de aanpassing aan de huidige en toekomstige gevolgen van klimaat verandering klimaatmitigatie maatregelen om de verdere klimaatverandering door uitstoot van broeikasgassen te verminderen versterkt broeikaseffect toename van de gemiddelde wereldtemperatuur en globale klimaat verandering als gevolg van de verhoogde concentraties aan broeikas gassen in de atmosfeer door menselijk toedoen Het Antropoceen: het tijdperk van de mens

Vergeet niet nadien jezelf te controleren! Hieronder vind je nog enkele studietips.

Je kan de samenvattingen gebruiken om te noteren tijdens de les of om na de les je gedachten te ordenen zodat je de leerstof beter begrijpt. Vul ook de samenvatting op de onderzijde van de pagina in. Probeer dit in je eigen woorden.

4. Structureer en leg verbanden. De schema’s en samenvattingen in het leerwerkboek kunnen je helpen.

5. Memoriseer: het is belangrijk de leerstof in te studeren.

1. Verken de leerstof: lees de leerstof een keer door.

2. Analyseer de leerstof: zorg dat je alles begrijpt. Stel indien nodig vragen. Tabellen, kaarten en grafieken helpen je bij het begrijpen.

6. Verwerk de leerstof: leer de leerstof toepassen, maak oefeningen, dek het rechtergedeelte van de schematische samenvatting af. Kan je alles navertellen? Controleer jezelf!

Om jezelf tijdens het studeren te ondervragen kan je het rechtergedeelte afdekken.

Op de volgende bladzijden staan schematische samenvattingen voor je klaar. Niet alle belangrijke begrippen zijn in de samenvatting opgenomen. Je kan deze samenvattingen aanvullen met begrippen en tekeningen, zodat ze een leidraad vormen bij je studie. Zorg ervoor dat je je beperkt tot de essentie.

7. Herhaal de leerstof regelmatig. Succes!

3. Leer de begrippenlijst.

262

SCHEMA: DRAAGKRACHT VAN HET SYSTEEM AARDE Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen DRUK OP HET AARDESYSTEEM Ecologische voetafdruk: soorten land EerlijkeDraagkrachtBiocapaciteitAarde-aandeel GROEIENDE VOETEN Toename impact mens Earth Overshoot Day GROOT,GROOTST?GROTER, Regionale Ecologischverschillendeficitvs.ecologisch overschot Verband met HDI Samenvatting: 263

SCHEMA: GRENZEN VOOR MENS EN PLANEET Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen GRENZEN AAN ONZE PLANEET? socio-economische trends planetaire grenzen van Rockström et al. DUURZAAM DOOR HET LEVEN 3P-modeldonutmodel van Raworth duurzame ontwikkelingsdoelen en 5P-model aanpak transitie duurzaam hoe kan ik mee helpen? Samenvatting: 264

SCHEMA: OVER DE GRENZEN VAN HET KLIMAAT Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen HET KLIMAAT VERANDERT versterkt broeikaseffect oorzaken rol van de mens in het versterkte broeikaseffect antropogene bronnen van broeikasgassen ruimtelijke verschillen in de concentratie van antropogene bronnen gevolgen verschuivenopwarming van zeespiegelstijgingklimatenverspreidingdieren,planten, ziektes extreme weerfenomenen KLIMAATVERANDERINGSTOP rol van de technologie - energietransitie - leefbare steden Samenvatting: 265

SCHEMA: DE MENS ALS GEOLOGISCHE KRACHT Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen HET ANTROPOCEEN Menselijke impact op de werking van het systeem aarde TROPISCH (ON)EINDIGEREGENWOUD:BRONAANGRONDSTOFFEN

biodiversiteit WIE REDT HET REGENWOUDTROPISCH

WATER, HET GOUDNIEUWE Verdeling

Rol van technologie in duurzame landbouw Rol van technologie in duurzaam gebruik van grondstoffen direct bruikbaar water in de wereld Oorzaken en gevolgen van waterschaarste in de wereld Waterstress in Vlaanderen Wereldsteden bedreigd Renaissance Dam Aralkum woestijn TE KOESTEREN Rol van technologie in duurzaam gebruik van water

situeringoorzaken van klimaatveranderingontbossingbodemvruchtbaarheiden

WATER OM

Samenvatting 266

SCHEMA: IEDEREEN OP WEG NAAR EEN DUURZAME WERELD Kernwoorden Aantekeningen/tekeningen MENSEN OP DE VLUCHT ontstaanmigratiestromenmigratierolklimaatverandering KANSEN VOOR HET GLOBALE ZUIDEN belang Globale Zuiden in de ontwikkeling van een duurzame wereld Samenvatting 267

AANTEKENINGEN 268

AANTEKENINGEN 269

N N landsgrenstaalgrensrivierstadsgewestprovinciehoofdstadHOOFDSTAD autosnelweg 7.1 Oefenkaart van België 270

landsgrens rivier gebergte zeedanmeermetstad inwonersmiljoen5 km5002500N N 7.2 Oefenkaart van Europa 271

02000km1000 7.3 Oefenkaart van de wereld 272