GOING OFF-THE-GRID THROUGH THE "EARTHSHIP" by Dimitra Anastopoulou

_Πρόλογος _Κεφ.1: Εισαγωγή στα «Earthship» (E) 1.1. 1.2. 1.3.

Για τον Αρχιτέκτονα Οι βασικές αρχές των E Τα βασικά χαρακτηριστικά και οι τροποποιήσειςπαραλλαγές τους

σελ.5

σελ.10 σελ.16 σελ.20

_Κεφ.2: Συστήματα αυτονομίας των Ε 2.1. παθητικά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού 2.2. συστήματα παροχής ηλεκτρικής ενέργειας 2.3. συστήματα παροχής νερού 2.4. συστήματα αποχέτευσης: μαύρο και γκρι νερό

σελ.46 σελ.48 σελ.52 σελ.74

_Κεφ.3: παραδείγματα Ε 3.1. Pit house E 3.2. Modular E 3.3. Packaged E 3.4. Global Model E

σελ.106 σελ.112 σελ.118 σελ.122

_Κεφ.4: Συμπεράσματα

σελ.128

_Βιβλιογραφία

σελ.133

Πρόλογος Τα «earthship» (“γαιόπλοια”) είναι αυτόνομες (off-the-grid) βιοκλιματικές κατοικίες, μηδενικού ανθρακικού αποτυπώματος, κατασκευασμένες, κυρίως, από ανακυκλώσιμα και φυσικά υλικά, τις οποίες σχεδίασε και εξέλιξε ο αρχιτέκτονας Michael Reynolds στο Τάος του New Mexico των ΗΠΑ. Ο όρος «αυτόνομες» δεν προσδιορίζει μόνον την ενεργειακή τους αυτονομία, αλλά τη συνολική τους αποδέσμευση από τα υπάρχοντα δίκτυα υποδομών, δηλαδή τα δίκτυα παροχής ηλεκτρικής ενέργειας και γκαζιού, παροχής νερού και αποχέτευσης. Η εργασία αυτή αποτελεί μέρος μιας γενικότερης μελέτης συστημάτων και φαινομένων, ο συνδυασμός των οποίων μπορούν να επιτρέψουν σε μια κατοικία (ή ένα συγκρότημα κατοικιών) να παραμείνει μη συνδεδεμένη στα δίκτυα. Σκοπός της είναι, πιο συγκεκριμένα η κατανόηση των χαρακτηριστικών, του τρόπου λειτουργίας και κατ’ επέκταση των απαιτήσεων των συστημάτων που χρησιμοποιούν τα Earthship, έτσι ώστε αυτά, ή άλλα συστήματα παρόμοιας λογικής, να αποτελέσουν μελλοντικά συνθετικά εργαλεία ή/και δυνάμει κεντρικούς σχεδιαστικούς παράγοντες. Η χρήση και η εξέλιξή των συστημάτων αυτών στα Ε είναι στενά συνδεδεμένη με μια συνολικότερη φιλοσοφία, μια γενικότερη ιδέα κατοίκησης, η οποία διαφαίνεται (ρητά ή υπόρρητα) σε ορισμένες αρχές και στόχους που θέτει ο αρχιτέκτονας. Τα στοιχεία αυτά θα περιγραφούν στα πρώτα κεφάλαια ώστε να γίνει τελικά πιο κατανοητός ο τρόπος ένταξής των συστημάτων στη συνθετική διαδικασία. Οι παράγοντες, δηλαδή, που τα διαμόρφωσαν, ο λόγος που επιλέγονται έναντι άλλων, η βαρύτητα που αποκτούν και ο βαθμός αλληλεπίδρασής τους με άλλους παράγοντες, όντας μέρος μιας συνολικότερης ιδέας. Παρ’ όλ’ αυτά, η πληροφορία που παρέχεται μπορεί να είναι χρήσιμη ανεξάρτητα αν κάποιος ασπάζεται ή μη τη συνολικότερη φιλοσοφία του αρχιτέκτονα, ακόμα και αν πρόκειται για κατασκευές εντός δικτύων, καθώς τα συστήματα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν συνδυαστικά ή μεμονωμένα απαντώντας σε διάφορα προβλήματα ανάλογα με την περίσταση.(π.χ. άνυδρες περιοχές). Τα συστήματα αυτά βέβαια δεν ανακαλύφθηκαν από τον αρχιτέκτονα αφού αντίστοιχα συναντώνται εκτενώς σε κτίσματα τόσο της επίσημης αρχιτεκτονικής παράδοσης όσο και της λαϊκής, από τα πρωτόγονα έως τα προβιομηχανικά. Αυτό που μας ενδιαφέρει κυρίως, εδώ, είναι

ο τρόπος που ο αρχιτέκτονας τα συνδυάζει με απλή τεχνολογία με σκοπό να καλύψουν τις βασικές ανάγκες μιας «σύγχρονης» αυτόνομης κατοίκησης, σε καιρούς μάλιστα που βασικά δικαιώματα των ανθρώπων, συνεχίζουν να γίνονται, το ένα μετά το άλλο, ολοένα και πιο μη προφανή.

Kεφ.1: ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «Earthship» (E)

1.1. Για τον Αρχιτέκτονα 1.2.οι βασικές αρχές των E 1.3. τα βασικά χαρακτηριστικά και οι τροποποιήσεις-παραλλαγές τους

1.1. Για τον Αρχιτέκτονα Αποφοιτώντας από το πανεπιστήμιο του Σινσινάτι το 1969, τα φοιτητικά χρόνια του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με την κορύφωση του πολέμου στο Βιετνάμ και την άνθιση στις Ηνωμένες Πολιτείες των κινημάτων αντικουλτούρας των δεκαετιών του ‘60 και ’70. Την ίδια περίοδο αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες επίσημες δηλώσεις για το πρόβλημα της μόλυνσης του περιβάλλοντος και της υπερθέρμανσης του πλανήτη, που συνοδεύονται από την πετρελαϊκή κρίση του 1973. Ανταποκρινόμενος στα προβλήματα του καιρού του και υποστηρίζοντας το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου στην αυτονομία και έναν βιώσιμο τρόπο ζωής, ο Reynolds ξεκίνησε το πειραματικό του έργο με βασικό σκοπό, αρχικά, την ανακύκλωση υλικών στον τομέα της κατασκευής. Τα υλικά επαναχρησιμοποιούνται ως είναι, χωρίς ενεργοβόρες μεταποιητικές μεθόδους. Ως πρώτο βήμα, χρησιμοποιούνται κουτάκια αλουμινίου ως υλικό πλήρωσης, σε ξύλινο ή από οπλισμένο σκυρόδεμα φέροντα οργανισμό (εικ. 1,2), ενώ σε άλλες περιπτώσεις τα κουτάκια χρησιμοποιούνται με οπλισμένο σκυρόδεμα, σε αυτοφερόμενες θολωτές κατασκευές(εικ. 3). Το «Τhumb house», που χτίστηκε το 1972 για τον δικηγόρο Steve Natelson, είναι η πρώτη κατοικία του αρχιτέκτονα από ανακυκλώσιμα υλικά. (εικ. 4) Ο αρχικός σκοπός των κατασκευών αυτών, σταδιακά εμπλουτίζεται με πτυχές που αφορούν την κατανάλωση ενέργειας στην ίδια την

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

κατοικία, το νερό, τη διαχείριση των λυμάτων και την παραγωγή τροφής, διαμορφώνοντας τελικά την ιδέα των Ε αλλά και μια ολόκληρη κοινότητα, γύρω από την ιδέα αυτή. Η Greater World community(εικ. 5), όπως ονομάζεται, ιδρύθηκε επίσημα το 1994, έχει τη βάση της στο Τάος του Νέου Μεξικού και οι στόχοι της πέρα από την κάλυψη των στεγαστικών αναγκών των ίδιων των μελών της, είναι η εξέλιξη των Ε, η επιρροή της υπάρχουσας νομοθεσίας σε κατασκευαστικά ζητήματα και η μετάδοση της ιδέας και της τεχνογνωσίας για την κατασκευή των Ε ανά τον κόσμο1. Ταυτόχρονα, γίνονται προσπάθειες για εφαρμογή της ιδέας στα πλαίσια ενός πολιτικού προτάγματος αντιεμπορευματοποίησης της κατοικίας, με τη δημιουργία κοινοτήτων, όπως η Reach και η Star Communities2(εικ 6). Παρά το γεγονός ότι ο αρχιτέκτονας τόνιζε εξαρχής τον πειραματικό χαρακτήρα των κατοικιών αυτών, μηνήσεις από δυσαρεστημένους πελάτες καθώς και η αυθαιρεσία των κατασκευών της κοινότητας οδήγησαν το 1990 στην άρση της άδειας ασκήσεως επαγγέλματος του αρχιτέκτονα. Το 2007 μετά από πολυετή δικαστικό αγώνα ο αρχιτέκτονας κατάφερε να επανακτήσει την άδειά του αλλά και να εγκριθεί από το κράτος των ΗΠΑ, η έκταση στην οποία δραστηριοποιούταν η κοινότητα, ως ζώνη πειραμάτων πάνω στην αυτόνομη βιώσιμη κατοίκηση. Η δράση του αρχιτέκτονα και της κοινότητας δεν σταμάτησε τα χρόνια της άρσης της άδειάς του και συμπεριλάμβανε την έκδοση τεχνικών βιβλίων, την κατασκευή δειγμάτων Ε σε άλλες περιοχές και την κατασκευή υποδομών σε περιοχές που επλήγησαν από φυσικές καταστροφές με ταυτόχρονη μετάδοση της τεχνογνωσίας στους κατοίκους των περιοχών αυτών. (Hurricane Mitch, Honduras, Φεβρουάριος 1999, τσουνάμι στα νησιά Ανταμάν 2005, hurricane Rita,Matamoros, Mexico 2005) Καθένα από αυτά τα ταξίδια αποτελεί πέρα από συνεισφορά στην τοπική κοινωνία, αφορμή για περεταίρω μελέτη φαινομένων και συνθηκών ανά τον κόσμο, η τεχνική αντιμετώπιση των οποίων εντάσσεται στη συνέχεια στην πειραματική διαδικασία για την εξέλιξη των Ε στη βάση της κοινότητας3. Σήμερα, λειτουργεί η ΕΒ Academy, σχολή προσανατολισμένη στη βιώσιμη αρχιτεκτονική και συγκεκριμένα στις τεχνικές δόμησης και τα συστήματα των Ε, όπου οι μαθητευόμενοι πέρα από τις διαλέξεις και την πρακτική εξάσκηση πάνω σε κατασκευές της κοινότητας διαμένουν σε Ε βιώνοντας την εμπειρία κατοίκησης που καθένα από τα πειραματικά μοντέλα προσφέρει.

1. Earthship Biotecture, upcoming events [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <http://earthship.com/blogs/upcomingevents/> 2. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ.139

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

3.Reynolds, M. (2013). Earthship Demonstration - II. [video online] Διαθέσιμο στο: < https://www.youtube.com/ watch?v=sRvTWlv_Jeg> , 2:00

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

1.2. Βασικές αρχές των Ε Βασική αρχή των Earthship, λοιπόν, είναι η αυτονομία. Η κάθε κατοικία, πρέπει να είναι ανεξάρτητη από τα κεντρικά συστήματα υποδομών και έτσι, να παρέχει η ίδια στον άνθρωπο τα συστήματα με τα οποία, σε αυτό το σημείο της εξέλιξής του, έχει συνηθίσει να ζει4. Η αποδέσμευση από τα συγκεντρωτικά δίκτυα υποδομών προσφέρει ανεξαρτησία στον χρήστη. Παράλληλα, η αποδόμησή τους ως τρόπος παροχής υποδομών συμβάλει στη γρηγορότερη εξέλιξη των εγκαταστάσεων των κοινωνιών (άρα και των ίδιων) στον τομέα αυτό, σε μια πορεία παράλληλη με αυτή της αντίστοιχης τεχνολογίας, αφού η ανάγκη για απόσβεση του μεγάλου κόστους τους τα συντηρεί παρά το γεγονός ότι μπορεί να είναι πια ξεπερασμένα. Δε χρειάζεται να αναφερθούμε βέβαια στα περιβαλοντικα προβλήματα με τα οποία σχετίζονται.

7α. Ψυττάλεια

7β . Χωματερή στα Άνω Λιόσια

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

Ταυτόχρονα, αυτό το αυτάρκες «δοχείο ζωής»5, πρέπει να είναι ικανό να διατηρήσει ένα βιώσιμο περιβάλλον για τον άνθρωπο σε διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη και συνθήκες. Φυσικά φαινόμενα και νόμοι της φύσης γίνονται «σύμβουλοι σχεδιασμού»6 στο εκάστοτε περιβάλλον, ώστε να επιτευχθεί η λειτουργικότητα των Ε και των συστημάτων τους. Έτσι, η κάθε κατοικία γίνεται ένας ζωντανός οργανισμός που αλληλοεπιδρά και βρίσκεται σε ισορροπία με το περιβάλλον της (υποδέχεται- ανακυκλώνει- επεξεργάζεται- διαθέτει) σε αντίθεση με τις συμβατικές κατοικίες που, κατ’ αντιστοιχία ενός γενικότερου τρόπου ζωής, η λειτουργικότητά τους βασίζεται στην συνεχή υπέρ-άντληση και κατανάλωση πόρων από το περιβάλλον και αποβολή λυμάτων προς αυτό(άντληση-αποβολή)7.Για να επιτευχθεί αυτό λαμβάνονται υπόψιν κατά το σχεδιασμό, όλα τα βασικά ζητήματα που κάθε άνθρωπος ή κοινωνία πρέπει να διαχειριστεί ώστε να είναι βιώσιμή, δηλαδή, τη θέρμανση και το δροσισμό, την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, την παροχή νερού, την επεξεργασία λυμάτων και σκουπιδιών και την παραγωγή τροφής8.

4.αναφερόμαστε στο δυτικό τρόπο ζωής καθώς αυτό είναι το πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκαν τα Ε. Παρ’όλ’αυτά, εγγενείς ιδιότητές τους τα κάνουν ευέλικτα και προσαρμόσιμα στον εκάστοτε τρόπο ζωής. 5.Άρης Κωνσταντινίδης 6.Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 2 7.Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press. interfacing, σελ 20-21. Ο ίδιος ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί τον όρο biotecture δηλαδή, η επιστήμη που μελετά την επίτευξη της αυτόνομης ύπαρξη μέσα από την αλληλεπίδραση με τα φαινόμενα της γης. «achieving autonomous sustenance through encounter of earth phenomena». 8. Την ίδια περίοδο, εμφανίζεται στην Αυστραλία μια επιστήμη με παρόμοια χαρακτηριστικά, η λεγόμενη περμακουλτούρα, μετάφραση του αγγλικού όρου “permaculture”. Η έννοια της “Περμακουλτούρας” ή αλλιώς «Αεικαλλιέργειας» αναφέρεται σε ένα σύνολο σχεδιαστικών αρχών που στοχεύει στη διαμόρφωση Αναγεννητικών Παραγωγικών Οικοσυστημάτων, με τρόπο που, ουσιαστικά, έρχεται να προσθέσει στα «τυπικά» συνθετικά κριτήρια την πλέον κρίσιμη παράμετρο της παραγωγής, μέσα από μεθόδους αυστηρά οικολογικής (και οικονομικής) διαχείρισης της ενέργειας και των φυσικών πόρων (χώμα, νερό, αέρας), με παράλληλη ελαχιστοποίηση των απαιτήσεων προστασίας-συντήρησης. Γενικά, η εν λόγω μέθοδος εστιάζει στην επινόηση και εφαρμογή μεθόδων «συγκαλλιέργειας» φυτικών αλλά και ζωικών ειδών, με στόχο την άμεση παραγωγή και κατανάλωση τροφικών, φαρμακευτικών και καλλωπιστικών προϊόντων υψηλού ποιοτικού και ποσοτικού επιπέδου. Παράλληλα προτρέπει στην εφαρμογή μεθόδων “φυσικής δόμησης”, με υλικά χαμηλής περιεχόμενης ενέργειας [low contained energy], όπως ανεπεξέργαστο χώμα, καλάμια κα. Ο όρος Permaculture πρωτοεισήχθει τη δεκαετία του 70’ από τους Bill Molisson και David Holmgren στα βιβλία με τίτλο “Permaculture One” και “Permaculture: A Designer’s Manual”.

Μια επιπλέον βασική αρχή των Ε είναι η διαθεσιμότητα στις μάζες και όχι μόνο σε μια οικονομική ελίτ. Άρα, τόσο τα τεχνολογικά συστήματα και η συντήρησή τους, όσο και οι τρόποι δόμησης και εφαρμογής των Ε, προτείνονται με κεντρικό στόχο να είναι κατανοητά και εφικτά από το μέσο άνθρωπο, σε τέτοιο βαθμό που κάποιος να μπορεί να το κατασκευάσει ακολουθώντας τις οδηγίες ενός εγχειριδίου, χωρίς τη συνεχή βοήθεια ειδικών. Η λογική αυτή εντάσσει την ιδέα των Ε στο ευρύτερο DIY9 κίνημα που ανθίζει την περίοδο της εμφάνισής τους, τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και σε άλλα μέρη του πλανήτη.

εικ.8 Η υλοποίηση των παραπάνω αρχών στο σύνολό τους γίνεται για πρώτη φορά στο κτήριο που βλέπουμε στην εικόνα 8, αποκαλούμενο «ο παππούς των Ε»*. Η κατοικία αυτή ήταν η πρώτη που όντας εντελώς αυτόνομη συνδιάζει όλες τις παραμέτρους που αναφέρθηκαν (δηλαδή, την ανακύκλωση υλικών, τα παθητικά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού, την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές, την παροχή νερού, την επεξεργασία των λυμάτων και την παραγωγή τροφής.)

9.Αρχικά του αγγλικού όρου «Do Ιt Υourself» που σημαίνει «καντο μόνος σου».

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

1.3. Τα βασικά χαρακτηριστικά των Ε και βασικές τροποποιήσεις-παραλλαγές τους Λόγω της κρισιμότητας10 του κλίματος του Νέου Μεξικού, που χαρακτηρίζεται από πολύ ψυχρούς χειμώνες και ζεστά καλοκαίρια, οι αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού και συγκεκριμένα τα παθητικά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στη διαμόρφωση των πρώτων χαρακτηριστικών των Ε, όπως άλλωστε όλων των ενεργειακά αυτόνομων κατασκευών. Έτσι, κυρίως με βάση αυτά, αλλά και την πρόθεση για εύκολη εφαρμογή διαμορφώνεται ο πρώτος τύπος των κατοικιών αυτών, που αποτελεί επανάληψη μιας βασικής μονάδας. Οι επιλογές του αρχιτέκτονα ταυτίζονται σε πολλές περιπτώσεις με την πρόθεση του για μαζική και παγκόσμια εφαρμογή. Για αυτό το λόγο, θα εξεταστούν παράλληλα, με ποιο τρόπο τα φυσικά φαινόμενα και το περιβάλλον διαμόρφωσαν τον πρωταρχικό τύπο των Ε στο Νέο Μεξικό, και πώς η αλληλεπίδραση με τα ίδια φαινόμενα ποικίλει σε άλλα περιβάλλοντα, ώστε να γίνει τελικά κατανοητό, ποια από τα χαρακτηριστικά παραμένουν ίδια και ποια τροποποιούνται ανάλογα με την εκάστοτε τοποθεσία. Τροποποιητικοί παράγοντες είναι το κλίμα(που εξαρτάται κυρίως από το γεωγραφικό πλάτος και το υψόμετρο), η ποιότητα του εδάφους, το βάθος του υδροφόρου ορίζοντα, η διαθεσιμότητα των υλικών, ειδικά φυσικά φαινόμενα(π.χ. σεισμοί, τυφώνες)κ.α.

10. Η λέξη χρησιμοποιείται όπως στο βιβλίο “Αmos Rapoport, ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιστικοί παράγοντες”.

10.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

Α. γενικά χαρακτηριστικά Με τη θερμοκρασία να φτάνει τους -34ο C το χειμώνα και τους +39ο C το καλοκαίρι, ο σχεδιασμός των Ε στο Νέο Μεξικό στοχεύει τόσο στη θέρμανση όσο και το δροσισμό, ώστε να επιτευχθεί διαρκής θερμική άνεση(18-23ο C), βασική προϋπόθεση ενός βιώσιμου περιβάλλοντος. (εικ.9) Καθώς ο ήλιος αποτελεί βασική πηγή θερμότητας, φωτισμού και ενέργειας, παράγοντες όπως ο προσανατολισμός του κτιρίου και η διαρρύθμιση των χώρων είναι από τους πρώτους, πιο καθοριστικούς, οι οποίοι επηρεάζουν την θερμική απόδοση μιας κατοικίας. Τα Ε, λοιπόν, στο Νέο Μεξικό έχουν νότιο προσανατολισμό με τη νότια τζαμαρία σε κλίση 60ο, κάθετη, δηλαδή στις χειμερινές ακτίνες του ήλιου. Έτσι, μειώνεται η ανάκλαση του ήλιου το χειμώνα και αυξάνεται το καλοκαίρι, επιτυγχάνοντας το μεγαλύτερο θερμικό όφελος την εποχή που το έχουν ανάγκη. Για την ακρίβεια, τοποθετούνται με τον άξονα Β-Ν στραμμένο 10-15ο ανατολικότερα του πραγματικού Νότου ώστε να δεσμεύουν τη θερμότητα του ήλιου λίγο νωρίτερα τα πρωινά του χειμώνα. Ταυτόχρονα, έχουν συνεχές μέτωπο ενώ σε περίπτωση που η υποχώρηση κάποιων χώρων είναι απαραίτητη, προσαρμόζονται στη γωνία 60ο του χειμερινού αζιμούθιου, με βοηθητικούς χώρους ή απλά χώμα ανάμεσά τους, ώστε να μην προκύπτουν σκιές που εμποδίζουν το ηλιακό όφελος. Σκιές πρέπει να αποφεύγονται και από άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος, όπως δέντρα, γύρω κτίρια, κλπ. (εικ.10-12)

12.

Σε αντίθεση με τα παραπάνω χαρακτηριστικά, σε υπερβολικά ζεστά, χωρίς χειμώνες κλίματα, η κατοικία προστατεύεται από τον ήλιο και η διαρρύθμιση των χώρων μπορεί να ποικίλει αφού η αλληλοσκίαση τους είναι μάλλον επιθυμητή.(εικ.13,14) Σε κλίματα με ήπιους χειμώνες οι ενότητες των χώρων χρειάζονται ορισμένο ηλιακό φως, όμως, οι όχι τόσο χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα επιτρέπουν μερική απόκλιση από την κατά παράταξη διάταξη. Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις η τζαμαρία διατηρείται κατακόρυφη ενώ στη δεύτερη περίπτωση ένα στέγαστρο μπορεί να την προστατέψει από τον καλοκαιρινό ήλιο. Κατακόρυφη διατηρείται και στην περίπτωση που η ηλιακή ακτινοβολία είναι επιθυμητή, σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, αφού ο χειμερινός ήλιος βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα. Αντίστοιχα, η κλίση της μεγαλώνει καθώς πλησιάζουμε τον ισημερινό. Η θερμική μάζα και η αλληλεπίδρασή της με τον ήλιο και το έδαφος

13.

14.

15.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

είναι εξίσου σημαντική για την λειτουργία των παθητικών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού.(εικ.15). Το ξηρό και σταθερό έδαφος στη βάση της κοινότητας στο Νέο Μεξικό, επιτρέπει τη βύθιση των Ε στη μάζα της γης ώστε να επωφελούνται τόσο της άφθονης θερμικής μάζας της όσο και της θερμικής σταθερότητας που αυτή προσφέρει λόγω γεωθερμίας. Τα Ε εδώ, λοιπόν ακολουθώντας το παράδειγμα των πρωτόγονων κατοικιών των ιθαγενών της περιοχής, των λεγόμενων “Pit house”11(εικ.16), βυθίζονται στο έδαφος κατά 1,20μ και φαρδείς τοίχοι πεπιεσμένου χώματος προσφέρουν επιπλέον θερμική μάζα στις υπόλοιπες τρεις πλευρές καθενός από τους χώρους της κατοικίας. Όσο πιο καλή είναι η αναλογία του όγκου της μάζας των τοίχων προς τον όγκο του αέρα που περιβάλουν, τόσο πιο σταθερή είναι η ζώνη άνεσης. Νότιες πλαγιές είναι οι πιο κατάλληλες για τη κατασκευή αυτή, διότι ακόμα και μετά τη βύθιση της κατοικίας ο ήλιος εισέρχεται ανεμπόδιστα, χωρίς να χρειάζεται εκσκαφή μπροστά από αυτήν, τροφοδοτώντας με ενέργεια όλες τις λειτουργίες για τις οποίες είναι απαραίτητος. Το υγρό έδαφος/ο ψηλός υδροφόρος ορίζοντας δεν επιτρέπει πολλές φορές την, πολύτιμη για τη θερμοκρασιακή σταθερότητα, βύθιση της

16. 11. Reynolds, M. (2013). Types of earthships. (1) [video online] Διαθέσιμο στο: <https://www.youtube.com/ watch?v=Vh4ppxZHC_U>

κατοικίας, αφού η κατασκευή πρέπει να τοποθετείται τουλάχιστον 1,5μ πάνω από τον υδροφόρο ορίζοντα για να μην υπάρξει πρόβλημα υγρασίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η κατασκευή τοποθετείται στην επιφάνεια του εδάφους πάνω σε μια βάση από πεπιεσμένο χώμα, υγρομονωμένη στο κάτω μέρος, ενώ προστίθεται τριγύρω όσο το δυνατόν περισσότερο χώμα με τη μορφή αναχώματος που λειτουργεί επικουρικά στη θερμική μάζα που προσφέρουν οι τοίχοι πεπιεσμένου χώματος12. (εικ.17)Το χώμα αποτελεί σε κάθε περίπτωση το κύριο υλικό της κατασκευής με αποτέλεσμα τα Ε να μην αντιστέκονται στις κινήσεις του εδάφους αλλά να «συγχρονίζονται- ταυτίζονται» με αυτές ή να τις ακολουθούν. Η θερμική μάζα είναι απαραίτητη σε κάθε είδος κλίματος, καθώς σε κάθε περίπτωση λειτουργεί ως ισορροπιστής της θερμοκρασίας13.

17.

12. Σε αυτήν την περίπτωση, το χώμα πρέπει να μεταφερθεί από αλλού αφού δεν γίνεται εκσκαφή για να προκύψει από αυτήν.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

(εικ.18-21). Αυτό που «αλλάζει σε κάθε κλίμα ανάλογα με την κρισιμότητα αυτού του παράγοντα είναι η ιδανική αναλογία του όγκου του αέρα προς τον όγκο της θερμικής μάζας»14. Τα πολύ ψυχρά κλίματα απαιτούν μικρούς χαμηλοτάβανους χώρους (μικρή αναλογία όγκου αέρα προς όγκο θερμικής μάζας και κατ’ επέκταση χώρος που ζεσταίνεται εύκολα), ενώ τα πολύ θερμά κλίματα υπαγορεύουν μικρούς αλλά ψηλοτάβανους χώρους ώστε η αναλογία να διατηρείται μικρή, ενώ ταυτόχρονα ο θερμός αέρας να συγκεντρώνεται ψηλότερα από το ύψος του ανθρώπου. Μόνο στα εύκρατα κλίματα όπου η εξωτερική θερμοκρασία είναι πολύ κοντά στη ζώνη θερμικής άνεσης, η θερμική μάζα λειτουργεί ως σταθεροποιητικός παράγοντας και μπορεί να μειωθεί αρκετά προσφέροντας μεγαλύτερη ευελιξία στο σχεδιασμό. Ένας ακόμα παράγοντας που συμβάλει στη ρύθμιση της εσωτερικής θερμοκρασίας ενός χώρου ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος είναι οι αναλογίες κάθε χώρου που περιτριγυρίζεται

18.

20. 19.

21.

13. Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του είναι ότι «διατηρεί θερμοκρασία (όχι απλά θερμότητα)» και αυτός είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο μπορεί να μεταφερθεί σε διάφορα περιβάλλοντα κάνοντας τις απαραίτητες κατασκευαστικές τροποποιήσεις για την καλύτερη αλληλεπίδραση με τα εκάστοτε φυσικά φαινόμενα. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.44 14. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ 28

22. Μελανησία. καθοριστική είναι η ανάγκη για καλύτερο αερισμό,προστασία από την υγρασία και τα ζώα.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

από θερμική μάζα και έχει πρόσβαση σε άμεσο ηλιακό κέρδος. Οι διαστάσεις των επιμέρους χώρων ενός Ε στο Τάος δεν ξεπερνούν τα 5,5μ πλάτος για κατασκευαστικούς λόγους και τα 8μ βάθος για λόγους θερμικής άνεσης. Σε κλίματα με ψυχρότερους χειμώνες, όπου η θέρμανση των χώρων είναι πρωτεύουσας σημασίας, οι χώροι είναι μικρού βάθους με την μεγάλη τους πλευρά προς το νότο. Έτσι, αυξάνεται το μέγεθος της τζαμαρίας άρα και το ηλιακό κέρδος, όλη η θερμική μάζα είναι εκτεθειμένη στο άμεσο ηλιακό φως, ενώ ταυτόχρονα μειώνεται ο όγκος του αέρα προς θέρμανση. Σε κλίματα όπου ο δροσισμός είναι πρωταρχικός οι χώροι γίνονται βαθύτεροι προσαυξάνοντας κατά αυτόν τον τρόπο τη θερμική μάζα. Μέρος αυτής δεν έρχεται σε επαφή με την ηλιακή ακτινοβολία προσφέροντας έτσι, σε συνδυασμό με τη μάζα της γης, μόνο στο δροσισμό του χώρου. Ταυτόχρονη μείωση του ανοιχτού μετώπου προς τον ήλιο συμβάλει επίσης προς την ίδια κατεύθυνση. (εικ.23,24). Απαραίτητη είναι η ύπαρξη του θερμοκηπίου στη νότια πλευρά της κατοικίας καθώς με τη συσσώρευση της ακτινοβολίας λειτουργεί ως αγωγός θερμότητας και θερμοκρασιακή ζώνη προστασίας των βασικών χώρων. Ταυτόχρονα, τα φυτά με τη μετατροπή της ηλιακής ενέργειας σε χημική, την αξιοποίηση των οργανικών αποβλήτων και της ανακύκλωση του νερού παράγουν τροφή, οξυγόνο και αρχιτεκτονικές ποιότητες, συμπληρώνοντας έτσι τους βιολογικούς κύκλους της κατοικίας παίζοντας καθοριστικό ρόλο στη βιωσιμότητα-ισορροπία αυτού, όπως και οποιουδήποτε άλλου, «οικοσυστήματος».

23.

24.

Η θερμομόνωση τοποθετείται στη στέγη της κατοικίας και στην εξωτερική πλευρά των εξωτερικών τοίχων επιτρέποντας στη θερμική μάζα να αλληλοεπιδρά μόνο με τον εσωτερικό αέρα για να περιοριστούν οι απώλειες προς το περιβάλλον. Παραλείπεται στην πλευρά του εδάφους, όπου η κατασκευή ενοποιούμενη με τη μάζα της γης μπορεί να ωφεληθεί από τη σταθερή της θερμοκρασία. Αυτό δεν συμβαίνει σε πολύ ψυχρά και υγρά κλίματα, τα οποία δεν επιτρέπουν επαρκή βύθιση της κατασκευής ώστε να διεισδύσει στην γραμμή πάγου και να ενοποιηθεί με την πιο σταθερή θερμοκρασιακά μάζα της(εικ.25-27). Κινητή μόνωση περιορίζει τις απώλειες από την πλευρά της τζαμαρίας κατά τη διάρκεια της νύχτας.

25.

26.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

27.

Τα Ε στο Τάος, του Νέου Μεξικού έχουν ένα άνοιγμα στην οροφή στο πίσω μέρος κάθε χώρου και ένα χαμηλά στη νότια πλευρά ώστε να επιτυγχάνεται ο απαραίτητος δροσισμός-αερισμός ακόμα και τις πιο ζεστές ώρες της ημέρας, ενώ φυσικά οι κυρίαρχοι άνεμοι χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.(εικ.28) Σε περιοχές όπου μόνο ο δροσισμός της κατοικίας είναι απαραίτητος, ο αέρας που εισέρχεται από τα χαμηλά ανοίγματα της τζαμαρίας οδηγείται πρώτα μέσω αγωγών μέσα στο έδαφος όπου η ψυχρότερη μάζα της γης τον δροσίζει προτού διασχίσει την κατοικία. Τα φυτά συμβάλλουν επίσης στη μείωση της θερμοκρασίας. Παρ’ όλ’ αυτά, η παραγωγή τροφής καθώς χρειάζεται άμεσο ηλιακό φως τοποθετείται είτε σε φυτευτό δώμα ή στην κατασκευή κήπου στη Νότια (στο βόρειο ημισφαίριο) πλευρά. (εικ.29-30) Ηλιακές καμινάδες και εσωτερικά σιντριβάνια μπορούν να συμβάλλουν στην περεταίρω μείωση της εσωτερικής θερμοκρασίας.(εικ.31τ) Βελτιωμένα συστήματα αερισμού, πέρα από τη συμβολή τους στο δροσισμό της κατοικίας είναι απαραίτητα και σε υγρά κλίματα για την απομάκρυνση της υγρασίας. Με κατάλληλη διαμόρφωση του εδάφους, οποιαδήποτε απορροή νερού διοχετεύεται τριγύρω και μακριά από την κατασκευή ή συλλέγεται σε δεξαμενές μαζί με το βρόχινο νερό από τη στέγη για οικιακή χρήση. Εάν το απαραίτητο νερό δεν αποκτηθεί από τη συλλογή του βρόχινου νερού θα πρέπει να γίνει γεώτρηση η οποία θα τροφοδοτείται από κάποια ανανεώσιμη πηγή ενέργειας.

28.

29.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

30.

31.

32. μορφές ανεμοσυλλεκτών στο Hyderbad Sind (Δ. Πακιστάν)

*Κατασκευή E στη Βολιβία.Χρήση δικτυωμάτων αντί κορμών δέντρων για την κατασκευή της στέγης και προσαρμογή της τζαμαρίας του θερμοκηπίου στις ακτίνες του ήλιου

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

Β. Η μονάδα “U” και συνδυασμός των μονάδων α. η μονάδα Τυποποίηση των παραπάνω βασικών χαρακτηριστικών σύμφωνα με τη συνολικότερη ιδέα διαμόρφωσε τη βασική μονάδα των Ε, επανάληψή της οποίας δημιουργεί μια κατοικία, τον πρώτο τύπο των Ε, ικανή να καλύψει τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες για στέγη, νερό, θερμική άνεση και ενέργεια. Η μονάδα αυτή αποτελείται από δύο βασικά μέρη: έναν χώρο σχήματος U με θερμική μάζα στις 3 πλευρές και το θερμοκήπιο το οποίο εφάπτεται και συμπληρώνει την τέταρτη, πλευρά του U. Η οροφή του βασικού χώρου έχει έναν φωταγωγό, ενώ συσσωρευμένο χώμα στην εξωτερική πλευρά των τοίχων του U προσφέρει επιπλέον θερμική μάζα. Συχνά, το U είναι βυθισμένο στο έδαφος, ενώ όταν η θερμότητα του ήλιου επιζητείται, η τζαμαρία του θερμοκηπίου κοιτά προς το Νότο και έχει κλίση για περισσότερο ηλιακό κέρδος την ψυχρότερη περίοδο του χρόνου. Σε αυτόν τον πρώτο τύπο, το θερμοκήπιο είναι ο βασικός χώρος των φυτών, αποτελώντας παράλληλα τη βασική κίνηση από τον ένα χώρο στον άλλο, και βρίσκεται πάντα στον ήλιο, ενώ το U είναι ο βασικός χώρος των ανθρώπων και η ηλιακή ακτινοβολία είναι ελεγχόμενη.( εικ.33-34)

33.

34.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

Η δομή των Ε βασίζεται, επίσης, στη βασική μονάδα U. Οι θερμικοί τοίχοι είναι ταυτόχρονα τα φέροντα στοιχεία της κατασκευής ενώ το φάρδος τους είναι επαρκές για να μεταφερθούν τα φορτία της στέγης στο έδαφος χωρίς επιπλέον θεμελίωση.(εικ.35) Έτσι, επιτυγχάνεται θερμική μάζα, φέροντας οργανισμός και θεμελίωση ταυτόχρονα σε μια κατασκευή στιβαρή και ανθεκτική, ικανή να αντέξει και ορισμένα σεισμικά φορτία. Η ευρεία διανομή των φορτίων που επιδιώκεται κάνουν την κατασκευή να ακολουθεί τις κινήσεις της γης και να «πλέει» μαζί της παρά να αντιστέκεται σε αυτή, ενώ παράλληλα δεν απαιτεί εξεζητημένους στατικούς υπολογισμούς, επιτρέποντας την άμεση κατασκευαστική εφαρμογή από τον ίδιο το χρήστη. Ο βορινός τοίχος του U δεν μεταφέρει φορτία της στέγης αλλά το χώμα που βρίσκεται πίσω του, οπότε είναι τοξωτός για την καλύτερη κατανομή των φορτίων(εικ.36). Η στέγη στηρίζεται σε ξύλινα δοκάρια που εδράζονται πάνω στον ανατολικό και το δυτικό τοίχο. Το θερμοκήπιο αποτελείται από δοκάρια που στηρίζονται στο νοτιότερο δοκάρι της στέγης από τη μια και εδράζονται σε ένα ενιαίο πέδιλο.

35.

36.

Η αλληλεπίδραση με τα εκάστοτε φυσικά φαινόμενα κατά την κατασκευή των Ε σε διάφορες περιοχές του κόσμου, τροποποίησε σταδιακά την αρχική επαναλαμβανόμενη μονάδα. Στις τροπικές Ονδούρας, για παράδειγμα, η μονάδα γίνεται για πρώτη φορά κυκλική(Ω), ώστε να μειωθεί το ηλιακό κέρδος καθώς αυτό λόγω των τοπικών θερμοκρασιών δεν είναι απαραίτητο.(εικ.37-38) Ταυτόχρονα, το σχήμα αυτό προσφέρει ευκολότερη απομόνωση του χώρου από την υπόλοιπη κατοικία, ενώ σε άλλες περιπτώσεις προτιμήθηκε λόγω της καλύτερης συμπεριφοράς του στο σεισμό. Η νέα αυτή δομή ονομάστηκε «the hut», δηλαδή, «η καλύβα» και σε συνδυασμό με την εξέλιξη του υδραυλικού συστήματος οδήγησε σε έναν δεύτερο τύπο Ε, το λεγόμενο “Modular E», παράδειγμα του οποίου παρουσιάζεται στο κεφ.3 σελ. 112. β. συνδυασμός των U Πέρα από τους βασικούς κανόνες συνδυασμού των επιμέρους μονάδων που αναφέρθηκαν στην παράγραφο 1.3.Α, σε κεκλιμένα εδάφη ο συνδυασμός μπορεί να γίνει σε αναβαθμούς ώστε πάλι κάθε μονάδα να δέχεται το απαραίτητο ηλιακό φως(όταν αυτό είναι επιθυμητό) και να περιτριγυρίζεται από την απαραίτητη θερμική μάζα, ενώ η οροφή της κάτω μονάδας μπορεί να γίνει το δώμα της από πάνω. επικάλυψη των μονάδων μπορεί να δημιουργήσει έναν χώρο διπλού ύψους κατάλληλο για δέντρα φρούτων και ξηρών καρπών. Και στις δύο περιπτώσεις το θερμοκήπιο λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, όπως στην κατά παράταξη διάταξη, ως κίνηση δηλαδή από τον ένα χώρο στον άλλο και αγωγός θερμότητας. (εικ.39) Οι συνδυασμοί των μονάδων είτε των U είτε των Ω, γίνεται με βάση την απλότητα, την απόδοση και την οικονομία. Περίπλοκοι συνδυασμοί αποφεύγονται καθώς οδηγούν σε περίπλοκες λεπτομέρειες που χρήζουν εξειδικευμένων τεχνικών λύσεων και αυξάνουν το κόστος ενώ τις περισσότερες φορές επηρεάζουν και την απόδοση. Οι ίδιοι κανόνες που ισχύουν για τον συνδυασμό των U, ισχύουν κατά κύριο λόγο και σε σχέση με τη διαρρύθμιση των χώρων. Πολλές αλλαγές μπορούν να γίνουν σιγά-σιγά σε ένα Ε σε σχέση με τη θέση της εισόδου, τη θέα, την ενοποίηση χώρων ώστε να ικανοποιηθούν κάθε φορά οι απαιτήσεις ή οι ανάγκες του κατοίκου, όμως αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν την απόδοση και το κόστος. Η είσοδος των Ε διαμορφώνεται κατά προτίμηση στην ανατολική ή δυτική πλευρά του θερμοκηπίου-διαδρόμου, με προθάλαμο ώστε να επηρεάζεται όσο

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E) 37.

38.

39.

το δυνατόν λιγότερο η θερμική απόδοση της κατοικίας. Το λουτρό τοποθετείται στη νότια πλευρά για όσο το δυνατόν περισσότερο ηλιακό όφελος, αφού απαιτείται μεγαλύτερη θερμοκρασία ώστε να είναι ο χώρος θερμικά άνετος. Έτσι, χωροθετείται συνήθως είτε έναντι της εισόδου, στο άλλο άκρο του θερμοκηπίου είτε στο κέντρο χωρίζοντας ταυτόχρονα τους ιδιωτικούς χώρους από τους χώρους διημέρευσης.(εικ.40-41).Ως διαχωριστικά των χώρων των U από το θερμοκήπιο χρησιμοποιούνται κουρτίνες, ερμάρια, φυτεύσεις ή τοίχοι με θερμική μάζα στη βάση και υαλοστάσιο στο πάνω μέρος ανάλογα με τη λειτουργία, τον βαθμό ιδιωτικότητας και ελέγχου του ηλιακού φωτός που επιθυμείται.

Ε της Pat Habicht Τάος, Νέο Μεξικό

40.

41.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

42.

43.

44.

Γ. Τα υλικά Τα υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των Ε πρέπει, να πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις σύμφωνα με τη συνολικότερη ιδέα, οι οποίες αφορούν κυρίως τη μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος της κατασκευής και τη δυνατή εφαρμογή από το μέσο άνθρωπο. Σημαντική είναι, κατά κύριο λόγο, η ανακύκλωση υλικών στην κατασκευή, κατά την οποία δεσμεύονται άχρηστα υλικά από το περιβάλλον, εξαλείφοντας την ενέργεια που απαιτείται τόσο για την ανακύκλωση αυτών με σύγχρονες συμβατικές μεθόδους όσο και για την παραγωγή νέων που θα ήταν απαραίτητα στη θέση τους. Έτσι, η κατασκευή ξεκινά με αρνητικό ανθρακικό αποτύπωμα. Επιπλέον προϋπόθεση είναι η εγχώρια διάθεση των προϊόντων, ώστε να μειώνονται οι περιττές μεταφορές που αυξάνουν με τη σειρά τους το ανθρακικό αποτύπωμα, ενώ προς την ίδια κατεύθυνση, τα υλικά θα πρέπει να επαναχρησιμοποιούνται χωρίς μεγάλη επεξεργασία, με χρήση λίγης ή καθόλου ενέργειας. Τα υλικά θα πρέπει, επίσης, να προσφέρουν στην κατασκευή, πυκνή θερμική μάζα, για την όσο το δυνατόν καλύτερη λειτουργία των παθητικών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού, μεγάλη αντοχή, ικανή να ανταποκριθεί σε ακραία, πολλές φορές, φυσικά φαινόμενα και ελαστικότητα ικανή να απορροφά τις δονήσεις της γης. Τέλος, θα πρέπει ο τρόπος εφαρμογής τους να έχει χαμηλές απαιτήσεις σε ειδικές δεξιότητες και τεχνολογικά μέσα ώστε να είναι δυνατή από το μέσο χρήστη-κατασκευαστή.

Κουβέιτ, “νεκροταφείο” ελαστικών

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

Τα λάστιχα αυτοκινήτων γεμισμένα με πεπιεσμένο χώμα, πληρώντας όλες τις παραπάνω προϋποθέσεις, επιλέγονται ως το βασικό δομικό στοιχείο των Ε. Λάστιχα αυτοκινήτων υπάρχουν στοιβαγμένα σε κάθε χώρα αποτελώντας έτσι «τοπικό υλικό» κάθε μέρους, το οποίο χρησιμοποιείται απευθείας, χωρίς ενεργοβόρες μετατροπές. Η μόνη ενέργεια που χρειάζεται είναι αυτή δύο ανθρώπων για τη διαδικασία γεμίσματός του κάθε λάστιχου με χώμα, το οποίο προέρχεται(τις περισσότερες φορές) από την ίδια την εκσκαφή του Ε (εικ.46) ,Ενώ το χώμα προσφέρει την απαραίτητη θερμική μάζα, όπως σε άλλες τεχνικές «rammed earth», η αντοχή και η ελαστικότητα προσδίδονται από τα λάστιχα λόγω των έμφυτων ιδιοτήτων τους, των ίδιων ιδιοτήτων που καθιστούν άλλωστε κάθε μετέπειτα επεξεργασία τους δύσκολη. Λόγω της θερμικής μάζας που προσφέρουν τα πεπιεσμένα με χώμα λάστιχα αντικατέστησαν στο μεγαλύτερο βαθμό της κατασκευής τα κουτάκια αλουμινίου, το δεύτερο πλέον σε χρήση υλικό με το οποίο είχε ξεκινήσει τις κατασκευές του ο αρχιτέκτονας. Τα κουτάκια χρησιμοποιούνται στους τοίχους πλήρωσης αφού το μικρό τους βάρος τα καθιστά εύχρηστα, χωρίς την απαίτηση κάποιας εξειδίκευσης για την εφαρμογή τους, μπορούν να σοβατιστούν χωρίς μεταλλικό πλέγμα, δεν καίγονται15, είναι ανεξάντλητα και εύκολα αποκτήσιμα. Άλλα υλικά που συμπληρώνουν την κατασκευή είναι το ξύλο για την κατασκευή της στέγης, του θερμοκηπίου, των κουφωμάτων και διάφορων επίπλων, φυσικά υλικά για τα πατώματα και τους σοβάδες, οπλισμένο σκυρόδεμα για θεμελιώσεις και δομικές ενισχύσεις της κατασκευής. Ενώ τα δύο βασικά υλικά δόμησης των Ε είναι παγκοσμίως διαθέσιμα διατηρώντας έτσι το βασικό τμήμα της κατασκευής ίδιο ανά τον κόσμο, επιμέρους κατασκευαστικές λεπτομέρειες προσαρμόζονται στην διαθεσιμότητα των τοπικών υλικών. Η χρήση δικτυωμάτων στην κατασκευή της στέγης όταν κορμοί δέντρων δεν είναι διαθέσιμοι, αποτελεί παράδειγμα τέτοιου είδους προσαρμογής. Σε άλλη περίπτωση, με γνώμονα τον ίδιο παράγοντα, επιλέγεται η μονάδα «Ω» έναντι της «U», καθώς το κυκλικό της σχήμα δίνει τη δυνατότητα στέγασής της με θολωτές κατασκευές από κουτάκια αλουμινίου ή μεταλλικό πλέγμα. (εικ.47-48)

15. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 59.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

46. κατασκευή Ε Africa, Malawi

47.

48.

Δ. Ειδικά φαινόμενα Τοπικά φαινόμενα όπως οι σεισμοί ή οι τυφώνες επιβάλλουν ακόμα πιο ειδικές τροποποιήσεις. Σε σεισμογενείς περιοχές, η κατοικία εδράζεται πάνω σε μια βάση με θεμελίωση από οπλισμένο σκυρόδεμα. Με το ίδιο υλικό γίνεται σε αυτήν την περίπτωση και η πλέξη των τοίχων θερμικής μάζας στις γωνίες όπου αυτοί συναντώνται.(εικ.49) Οι τυφώνες είναι φαινόμενο ζεστών κλιμάτων με μεγάλα ποσοστά υγρασίας. Έτσι, η εσωστρεφής κατασκευή, προστατευόμενη από τον ήλιο, εδράζεται επιφανειακά λόγω του υγρού εδάφους, με αναχώματα που φτάνουν έως και την οροφή της ώστε να ωθούν τον ισχυρό άνεμο πάνω από αυτή. Μεγάλοι κεντρικοί φωταγωγοί προσφέρουν το απαραίτητο ηλιακό φως για φυτά και ανθρώπους. (εικ.50)

49.

50.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΑ «EARTHSHIP» (E)

Κεφ.2: Συστήματα αυτονομίας των Ε

2.1. παθητικά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού 2.2. συστήματα παροχής ηλεκτρικής ενέργειας 2.3. συστήματα παροχής νερού 2.4. συστήματα αποχέτευσης: μαύρο και γκρι νερό

Τα συστήματα αυτονομίας καθορίζουν τα Ε καθώς, αντικαθιστώντας τα συμβατικά δίκτυα, καλύπτουν ανάγκες ζωτικής σημασίας του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του. Σε αυτό το κεφάλαιο θα περιγραφούν τα βασικά χαρακτηριστικά και οι απαιτήσεις καθενός από τα συστήματα αυτά, η λογική στην οποία βασίζονται και η εξέλιξή τους, καθώς και ο τρόπος που σχετίζονται μεταξύ τους διαμορφώνοντας τελικά το Ε. Αναφερόμαστε, λοιπόν, σε συστήματα θέρμανσης και δροσισμού, συστήματα ηλεκτρικής ενέργειας, παροχής νερού, συστήματα διαχείρισης αποβλήτων, και κατ’ επέκταση σε ένα σύστημα παραγωγής τροφής, το οποίο παρ’ όλ’ αυτά είναι πιο περίπλοκο και όντας υπό εξέλιξη δεν γίνεται εκτενής αναφορά σε αυτό.

2.1. συστήματα θέρμανσης-δροσισμού Όπως παρουσιάστηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, τα Ε ως βιοκλιματικές κατοικίες, χρησιμοποιούν παθητικά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού τα οποία, λόγω της κρισιμότητας του κλιματολογικού παράγοντα στο Νέο Μεξικό, διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό, τα πρώτα βασικά χαρακτηριστικά τους. Έτσι, η θέρμανση και ο δροσισμός γίνονται ενσωματωμένες ποιότητες των Ε, εξαλείφοντας την ανάγκη για επιπλέον συστήματα θέρμανσης και/ή δροσισμού στα περισσότερα κλίματα, το μεγαλύτερο διάστημα του χρόνου. Σε ψυχρά κλίματα η χρήση τζακιού στη σωστή θέση είναι επαρκής για την αύξηση της θερμοκρασίας στη ζώνη θερμικής άνεσης τους χειμερινούς μήνες και έτσι μειώνεται έως και μηδενίζεται η χρήση ορυκτών καυσίμων και μηδενίζεται η απαιτούμενη ηλεκτρική ενέργεια για το σκοπό αυτό. Η προσκόλληση που απαιτείται στους κανόνες των παθητικών συστημάτων, για την επίτευξη αυτού του σκοπού εξαρτάται από την κρισιμότητα του κλιματολογικού παράγοντα σε κάθε τοποθεσία. Να προστεθεί ότι, αποφεύγεται η παραγωγή μέσω φωτοβολταϊκών ηλεκτρικής ενέργεια για θέρμανση ή δροσισμό αφού δεν είναι αποδοτική, καθώς και η χρήση γκαζιού για το σκοπό αυτό, αφού τα περισσότερα συστήματα τέτοιου τύπου χρησιμοποιούν ηλεκτρική ενέργεια για τη λειτουργία διάφορων εξαρτημάτων τους.

*Reach Community, υψόμετρο 2.900μ

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

51.

52.

51 53.

2.2. ηλεκτρική ενέργεια Τα Ε αποκτούν την απαραίτητη ηλεκτρική ενέργεια για τη λειτουργία της κατοικίας μέσω της χρήσης φωτοβολταϊκών πάνελ και/ή ανεμογεννήτριας . Πρωταρχικός στόχος κατά το σχεδιασμό μιας αυτόνομης κατοικίας είναι η μείωση των απαιτήσεων σε ηλεκτρική ενέργεια ώστε το απαιτούμενο σύστημα παροχής της, όντας περατό, να διατηρείται μικρό. Έπειτα από μια προκαταρκτική ανάλυση των απαιτήσεων σε ηλεκτρική ενέργεια, η επιθυμητή μείωση επιτυγχάνεται με τους εξής τρόπους: μέσω της ενσωμάτωσης στη δομή του Ε στοιχείων που προσφέρουν την απαιτούμενη ενέργεια αλληλοεπιδρώντας με φυσικά φαινόμενα και νόμους της φύσης, με κατάλληλο σχεδιασμό του συστήματος προς μείωση των ενεργειακών απωλειών αλλά και μέσα από την ευσυνείδητη κατανάλωση, την εν μέρει προσαρμογή των ηλεκτρικών αναγκών του κατοίκου, και τη σωστή χρήση των συστημάτων από αυτόν. Κατ’ αντιστοιχία της συμβολής των παθητικών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού, ο κατάλληλος προσανατολισμός των Ε και η χρήση φωταγωγού σε κάθε μονάδα «U», μειώνει ουσιαστικά τις ηλεκτρικές ανάγκες για τεχνητό φωτισμό κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ταυτόχρονα, η απαιτούμενη ποσότητα για τη λειτουργία των συστημάτων παροχής νερού, όπως θα περιγραφεί στο επόμενο υποκεφάλαιο, είναι αμελητέα και έτσι, οι ηλεκτρικές απαιτήσεις, κατά πολύ μειωμένες σε σχέση με αυτές μιας συμβατικής κατοικίας, περιορίζονται κυρίως στο νυχτερινό φωτισμό και τις διάφορες συσκευές, στη λειτουργία των οποίων θα επικεντρωθούμε. _AC-DC Μια συμβατική κατοικία χρησιμοποιεί εναλλασσόμενο ρεύμα (AC) για τη λειτουργία των διάφορων συσκευών. Το εναλλασσόμενο ρεύμα επικράτησε τον 19 αιώνα έναντι του «βραδύτερου» συνεχούς (DC)(και άλλων μεθόδων παραγωγής ενέργειας), λόγω του πλεονεκτήματός του να μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις. Αυτό επέτρεπε τότε την δημιουργία ενός κεντρικού σταθμού μακριά από τον τόπο τελικής χρήσης της ενέργεια και όχι πολλών μικρότερων όπως θα απαιτούσε η χρήση DC. Σε αυτό το γεγονός προσαρμόστηκαν στη συνέχεια οι περισσότερες ηλεκτρικές συσκευές που βρίσκονται στη αγορά ώστε να είναι συμβατές με το παρεχόμενο ρεύμα. Ταυτόχρονα,

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

«ευαίσθητες» συσκευές που λειτουργούν με DC διότι αλλιώς «θα καίγονταν» (εκ των οποίων και οι συμβατικές λάμπες οικονομίας), χρησιμοποιούν μετασχηματιστές ώστε να μετατρέπουν το AC σε DC. Η διαδικασία αυτή μπορεί να έχει μεγάλες απώλειες16, οι οποίες μπορεί να θεωρούνται αμελητέες όταν η παροχή είναι απεριόριστη αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο σε μια αυτόνομή κατοικία όπου η ποσότητα της ενέργειας καθορίζεται από τα επικρατούντα στον κάθε τόπο φυσικά φαινόμενα και τη χωρητικότητα του εκάστοτε συστήματος (μπαταριών, μετατροπέα, φωτοβολταϊκών, ανεμογεννήτριας, κτλ.) το οποίο με τη σειρά του καθορίζεται από οικονομικούς παράγοντες. Η ηλεκτρική ενέργεια, λοιπόν, που παράγεται αποθηκεύεται σε μπαταρίες σε μορφή DC και από τις μπαταρίες γίνεται η άντληση για τις διάφορες χρήσεις. Τα Ε χρησιμοποιούν και AC και DC ρεύμα για τη λειτουργία τους. Η απευθείας χρήση του DC ρεύματος όταν αυτό είναι επαρκές, προσφέρει, όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω, ένα πιο οικονομικό και αξιόπιστο σύστημα, ενώ η πρόβλεψη και για χρήση AC δεν περιορίζει το χρήστη ως προς τη χρήση ορισμένων ηλεκτρικών συσκευών, καθώς η διάθεση DC ηλεκτρικών συσκευών στην αγορά είναι ακόμα περιορισμένη για να καλύψει τις ανάγκες του μέσου ανθρώπου. _Τα βασικά ενός φωτοβολταϊκού συστήματος Ενέργεια συγκεντρώνεται μέσω φωτοβολταϊκών πανέλων τα οποία μετατρέπουν το ηλιακό φως σε ηλεκτρική ενέργεια, η οποία συγκεντρώνεται και αποθηκεύεται σε μπαταρίες ως 12V ή 24V DC. Καθώς οι περισσότερες συσκευές λειτουργούν με AC, η ενέργεια που συσσωρεύσαμε διέρχεται από μια συσκευή, τον μετατροπέα, η οποία μετατρέπει το DC σε AC. Η μετατροπή αυτή έχει 10% απώλεια της ενέργειας που έχει συλλεχθεί από τον ήλιο. Ταυτόχρονα, όσο πιο πολύ επιβαρύνεται ο μετατροπέας τόσο πιο μεγάλος πρέπει να είναι γεγονός που επηρεάζει και το κόστος του. Το DC καλύπτει κυρίως τις ανάγκες της κατοικίας σε φωτισμό (αφoύ οι λάμπες οικονομίας λειτουργούν με DC). Άρα, οι γραμμές του σταθερού φωτισμού συνδέονται απευθείας με τις μπαταρίες, ενώ οι συσκευές που λειτουργούν με AC διέρχονται μέσω του μετατροπέα. Έτσι, δεν επιβαρύνεται ο μετατροπέας με έξτρα ηλεκτρικό φορτίο, δεν χάνεται λόγω μετατροπής το 10% της ενέργειας που αντιστοιχεί στο φωτισμό, ενώ δεν εξαρτάται όλη η

16. De Decker, K. (2016). Slow Electricity: The Return of DC Power? [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: < http://www.lowtechmagazine.com/2016/04/slow-electricity-the-return-of-low-voltage-dc-power.html> [Πρόσβαση 10 Μαΐου 2017].

παροχή του ηλεκτρικού ρεύματος από το μετατροπέα και έτσι σε περίπτωση βλάβης του η κατοικία δεν μένει χωρίς νυχτερινό φωτισμό. (εικ.54) Σε ένα φωτοβολταϊκό σύστημα υπάρχουν διακόπτες ασφαλείας, σαν τους συμβατικούς, για κάθε κύκλωμα DC ή AC. Οι διακόπτες αυτοί βρίσκονται μετά τις μπαταρίες στην πλευρά του DC και μετά το μετατροπέα στην πλευρά του AC. Όλα αυτά συμπεριλαμβάνονται σε έναν ηλεκτρολογικό πίνακα με έναν γενικό διακόπτη ασφαλείας. (εικ.55) Το DC όντας πιο «βραδύ» χρειάζεται πιο φαρδιά καλώδια από αυτά του AC, ενώ αντίστροφα το AC μπορεί να διέρχεται από φαρδύτερα καλώδια χωρίς κανένα πρόβλημα. Έτσι, στα Ε χρησιμοποιείται ένα μέγεθος καλωδίων, το οποίο βρίσκεται στα πλαίσια των συμβατικών μεγεθών, για όλη την κατοικία, προσαρμοσμένο στις ανάγκες του DC. Έτσι, «το σύστημα φωτοβολταϊκών θεωρείται απλά ο τροφοδότης ενέργειας στον πίνακα μιας συμβατικά καλωδιωμένης κατοικίας»17γεγονός που κάνει πολύ πιο εύκολη τη συνεννόηση με τους μη εξοικειωμένους με αυτά τα συστήματα ηλεκτρολόγους. Τροφοδοτεί, επίσης, και τη διαδικασία ανοικοδόμησης της κατοικίας προτού γίνει μέρος της. Τα πάνελ πρέπει φυσικά να δέχονται ανεμπόδιστα το ηλιακό φως ενώ αντίθετα οι μπαταρίες χρειάζονται έναν χώρο σκιερό (εικ.57), με επαρκή αερισμό. Τόσο η χρήση του μετατροπέα όσο και η βραδύτητα του συνεχούς ρεύματος υπαγορεύουν τη συγκέντρωση των μερών

17. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 12

54.

55.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

του συστήματος σε ένα σημείο, κεντρικό της κατοικίας, ώστε να μειώνονται οι απώλειες μέσω των καλωδιώσεων. Έτσι, το σύστημα παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, είτε τοποθετείται στον σκιασμένο χώρο που δημιουργείται πίσω από το λουτρό σχηματίζοντας την μονάδα «mU»(εικ.56), είτε, συνδυασμένο με το σύστημα παροχής νερού, σχηματίζει «το κλειδί», δομική μονάδα του Modular E.(βλ. σελ.67 εικ.71 και κεφ.3 σελ.112)

56.

57.

2.3. Συστήματα παροχής νερού Τα συμβατικά συστήματα παροχής νερού βασίζονται στην άντληση νερού από τον υδροφόρο ορίζοντα για κάθε χρήση, ενώ το νερό οδηγείται στη αποχέτευση απευθείας μετά την πρώτη χρήση. Έτσι, γίνεται μεγάλη σπατάλη πόσιμου νερού, με την ημερήσια κατανάλωση νερού ανά άτομο να φτάνει τα 300λίτρα, ενώ μόνο το καζανάκι μιας συμβατικής τουαλέτας καταναλώνει 6 λίτρα πόσιμου νερού ανά πλύση18. Ταυτόχρονα, σημαντικές ποσότητες ηλεκτρικής ενέργειας απαιτούνται τόσο για την άντληση του νερού από τον υδροφόρο ορίζοντα όσο και για τη διανομή και τη δημιουργία της κατάλληλης πίεσης για οικιακή χρήση. (Αυτά τα μειονεκτήματα προστίθενται βέβαια στα μειονεκτήματα που έχουν εν γένη τα δίκτυα, σε σχέση με το μεγάλο κόστος, την εξάρτηση από αναξιόπιστα συστήματα, προώθηση της υπερκατανάλωσης, αναχαίτιση της εξέλιξης του ανθρώπου κλπ.) Ο στόχος εδώ λοιπόν, είναι αρχικά, η μείωση της ποσότητας του νερού που απαιτείται για να καλυφθούν οι εκάστοτε ανάγκες, γεγονός που επιτυγχάνεται κυρίως με το σχεδιασμό συστημάτων που ανακυκλώνουν/επαναχρησιμοποιούν το νερό, αλλά και με την εν μέρει προσαρμογή των αναγκών του χρήστη στην αποκτήσιμη από τον υετό ποσότητα. Επίσης, η ποσότητα αυτή πρέπει να αποκτηθεί και να είναι διαθέσιμη με τον πιο άμεσο τρόπο, χωρίς κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για τη λειτουργία του συστήματος καθώς αυτό θα επιβάρυνε μονίμως ένα άλλο σύστημα της κατοικίας. Τέλος, το όλο σύστημα θα πρέπει να μην πλήττει/υπεραντλεί από τους υδροφόρους ορίζοντες (πολλοί εκ των οποίων είναι ήδη μολυσμένοι)19, αλλά να αλληλοεπιδρά με το περιβάλλον του βρισκόμενο σε διαρκή ισορροπία με αυτό (εικ.58-59).

18. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.16, Η κατανάλωση αλλάζει από χώρα σε χώρα. 19. Έρευνες μέχρι 1982, έδειξαν ότι τα επίπεδα μόλυνσης του υδροφόρου ορίζοντα της Αλμπερκης του Νέου Μεξικού ξεπερνούσαν τα όρια ασφάλειας για την χρήση του από τον ανθρωπο McQuillan, D.M. (1982) NMGS Pollution of the Rio Grande valley-fill aquifer. In: New Mexico Geological Society 33rd Fall Field Conference. Albuquerque Country: New Mexico Geological Society

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

εικόνα 58. ο ποταμός Santa Cruz στην Αριζόνα το 1904 εικόνα 59. ο ίδιος ποταμός το 2007

58.

59.

60. γεώτρηση τροφοδοτούμενη από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η πίεση δημιουργείται με αντλία DC που καταναλώνει μικρή ποσότητα ρεύματος από τις μπαταρίες.

61. γεώτρηση τροφοδοτούμενη από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και συλλογή του αντλούμενου νερού σε δεξαμενή τοποθετημένη ψηλότερα από την καοτικία. Πιεση μέσω βαρύτητας.

62. συλλογή από την πλαγιά και την οροφή. Η χρήση της βαρύτητας για συλλογή και διανομή του νερού μηδενίζει την απαιτούμενη ηλεκτρική ενέργεια.

63.

64.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

Τα πρώτα Ε αντλούσαν νερό μέσω γεώτρησης με τη βοήθεια ηλιακών πάνελ ή ανεμογεννήτριας ενώ σε άλλες περιπτώσεις η συλλογή γινόταν από τις λεκάνες απορροής της τοποθεσίας και τη στέγη της κατοικίας ώστε να αποφευχθεί η γεώτρηση και άρα όποια ηλεκτρική ενέργεια για άντληση από μεγάλο βάθος. Και στις δύο περιπτώσεις, η δεξαμενή αποθήκευσης βρίσκεται ψηλότερα από την κατοικία ώστε η τροφοδότηση και η απαραίτητη πίεση να προσφέρονται με τη βοήθεια της βαρύτητας και έτσι «φυσικά φαινόμενα και νόμοι της φύσης» συλλέγουν και διανείμουν για το χρήστη. (εικ.60-65 )

65.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

*ανοιχτή δεξαμενή που συλλέγει το νερό από τη στέγη και την πλαγιά.

* πλαστική δεξαμενή στη Reach Community

Πλέον, στα Earthship, όλο το απαραίτητο νερό συλλέγεται από τη στέγη. Η μέθοδος αυτή προσφέρει οικονομικότερα, νερό καλύτερης ποιότητας, χωρίς να εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της τοποθεσίας(του οικοπέδου) όπως π.χ. η κλίση ή η απορροφητικότητα του εδάφους, αποτελώντας, έτσι, μια μέθοδο που μπορεί να εφαρμοστεί ευρύτερα ανά τον κόσμο. Η αποθήκευση γίνεται σε μία ή περισσότερες δεξαμενές, οι οποίες μέσω της βαρύτητας τροφοδοτούν το WOM, μια σειρά, δηλαδή, από φίλτρα, συσκευές και υδραυλικές ενώσεις συγκεντρωμένες σε ένα πάνελ, οι οποίες παρέχουν στην κατοικία καθαρό νερό με την απαραίτητη πίεση. Αυτό το νερό, όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια, μετά την πρώτη χρήση, επανασυλλέγεται και καθαρίζεται επαρκώς για την επόμενη χρήση (ενώ συνολικά χρησιμοποιείται τέσσερεις φορές προτού καταλήξει ασφαλώς στο περιβάλλον). Καθώς το σύστημα απόκτησης και διαχείρισης του νερού είναι πεπερασμένο είναι κρίσιμη η διαστασιολόγησή του κατά το σχεδιασμό. Φυσικά, η διαστασιολόγηση δεν πρέπει να βασίζεται σε στοιχεία σχετικά με την κατανάλωση σε μια συμβατική κατοικία, αλλά μια νέα προκαταρκτική ανάλυση των αναγκών σε νερό είναι απαραίτητη αφού αυτή η περατότητα του συστήματος εκμαιεύει ταυτόχρονα μια μειωμένη κατανάλωση από το χρήστη20. Η μειωμένη κατανάλωση μαζί με την επανάχρηση του νερού μειώνουν σημαντικά την απαιτούμενη ποσότητα νερού και καθιστούν εφικτή μια άνετη διαβίωση ακόμα και σε κλίματα με ετήσιο υετό 200mm21.

20. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 16-18. 21. ετήσιος (κατα προσέγγιση)υετός Αθήνας 2013: 500mm-600mm. <https://antisumvatikos.blogspot.gr/2014/02/2013.html>

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

66. Machu Picchu, σύστημα παροχής πόσιμου νερού και νερού καλλιεργειών.

-Στέγη: Με τη βροχή να αποτελεί το μόνο μέσο απόκτησης νερού, το σχήμα, το μέγεθος, τα υλικά κατασκευής και ο προσανατολισμός της στέγης μπορεί να είναι κρίσιμα ζητήματα για μια αυτόνομη κατοικία. Ο ετήσιος υετός και η θερμοκρασία καθορίζουν την ευελιξία που μπορεί να υπάρξει στο σχεδιασμό της. Σε ξηρά κλίματα, με ετήσιο υετό κάτω από 355mm, εκμετάλλευση όλης της στέγης για τη συλλογή νερού είναι απαραίτητη, ενώ πρόβολοι πέρα των κλειστών χώρων μπορούν να αυξήσουν ακόμα περισσότερο την χρήσιμη επιφάνεια. Αντιθέτως, σε περιοχές με πολλές/αρκετές βροχοπτώσεις μέρος της στέγης είναι συνήθως αρκετό για την απόκτηση της αναγκαίας ποσότητας νερού. Σε ψυχρά κλίματα το νερό συλλέγεται από το λιώσιμο του χιονιού και μεγάλο ποσοστό της επιφάνειας της στέγη πρέπει να έχει νότιο προσανατολισμό ώστε το χιόνι να λιώνει πριν εξαερωθεί. Την ίδια στιγμή, η κλίση της στέγης πρέπει να είναι μικρή ώστε να μην γλιστράει το χιόνι, αλλά να μένει και να λιώνει. Ο σημαντικότερος παράγοντας για την επιλογή του τελικού υλικού της στέγης είναι να επιτρέπει τη συλλογή καθαρού νερού. Το ιδανικό υλικό, παρ’ όλ’ αυτά, εξαρτάται σε κάθε περίπτωση από τις τοπικές συνθήκες (κλίμα, διάθεση υλικών, τιμή, χρόνος, κλπ.)22. Οι μικρές απαιτήσεις συντήρησης είναι ένας ακόμα σημαντικός παράγοντας για την επιλογή του υλικού της στέγης, όπως κάθε άλλου μέρους των Ε, αφού μάλιστα είναι από τα πιο ευάλωτα λόγω έκθεσης στις καιρικές συνθήκες. Μια από τις κατασκευαστικά καλύτερες επιλογές του αρχιτέκτονα είναι η τοποθέτηση μιας στρώσης κοκκώδους ασφαλτικού υλικού(Brai) με επάλειψη 5 στρώσεων ακρυλικού χρώματος. Οι κόκκοι του πρώτου υλικού δεν αφήνουν το ακριλικό χρώμα να ξεφλουδίσει όπως γινόταν σε προηγούμενες προσπάθειες όταν το ακριλικό απλωνόταν σε πιο λείες επιφάνειες. Τα υλικά αυτά δίνουν μια ελευθερία στο σχεδιασμό και έτσι η στέγη, διαμορφωμένη με την λογική μιας κοιλάδας παίρνει πιο οργανικές μορφές οι οποίες κατευθύνουν στο σύνολό τους, το νερό προς το σημείο αποθήκευσης. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή των λεπτομερειών στεγανοποίησης της στέγης σε αυτήν την περίπτωση έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις καθώς είναι εκ προθέσεως σχεδιασμένη να συγκεντρώνει παρά να διώχνει το νερό. (εικ.67) Η παραπάνω μέθοδος συλλέγει καθαρό νερό και δεν χρειάζεται συχνή συντήρηση--στέγη έχει παρατηρηθεί χωρίς καμία φθορά μετά από 8 χρόνια--, όμως αποδεδειγμένα το πιο καθαρό νερό συλλέγεται

22. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 45.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

67.

από μεταλλική στέγη, από μέταλλα (Propanel) που δεν σκουριάζουν και δεν περιέχουν μόλυβδο. (εικ.68)Το υλικό αυτό δεν προσφέρει πλαστικότητα και περιορίζει αρκετά το σχεδιασμό της στέγης όμως τα πλεονεκτήματά του σε σχέση με το κόστος, την εύκολη εφαρμογή, τη μηδαμινή/μηδενική συντήρηση και την συλλογή νερού ακόμα και από την πάχνη το καθιστά πρώτο στις επιλογές του αρχιτέκτονα. Ένας τύπος Ε, το «Ε πακέτο» εξελίχθηκε κατά κύριο λόγο προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις αυτού του υλικού(βλ. Κεφ.3, σελ.118). Διάφορα άλλα υλικά, όπως το EPDM ή η τσιμεντοκονία, έχουν δοκιμαστεί ανά καιρούς όμως παρουσιάζουν περισσότερα μειονεκτήματα σε σχέση με τις επιδιώξεις του αρχιτέκτονα. Το EPDM συλλέγει καθαρό νερό, έχει μεγάλη αντοχή ακόμα και στον ήλιο και είναι ευρέως διαθέσιμο στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες. Οι ενώσεις των κομματιών, όμως, γίνονται με κόλλα οι απαιτήσεις συντήρησης της οποίας, ξεκινούν μετά από 6 με 8 χρόνια. Η επαγγελματική εφαρμογή δίνει μεγαλύτερη αντοχή στις ενώσεις αλλά αυξάνει σημαντικά το κόστος. Αυτό αυξάνεται και από τα ειδικά λευκά ή γκρι χρώματα που απαιτούνται επιπλέον για να καλύψουν τελικά το σκούρο χρώμα του υλικού το οποίο θα απορροφούσε αλλιώς μεγάλα ποσά θερμότητας. Η τσιμεντοκονία προσφέρει επίσης, μεγαλύτερη ελευθερία στο σχεδιασμό, χρειάζεται όμως επικάλυψη με ακριλικά χρώματα(εικ.69) και συντήρηση μετά από κάποια χρόνια λόγω ρωγμών, γεγονότα που την κάνουν τελικά, αρκετά ακριβή επιλογή. Ο συνδυασμός της με αφρό σε σπρευ προσφέρει μεγαλύτερη αντοχή στη στέγη χωρίς απαραίτητη συντήρηση αλλά το υλικό αυτό δεν είναι διαθέσιμο σε όλες τις χώρες.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

68.

69.

*στέγη από τσιμεντοκονία με επικάλυψη αφρού σε σπρει.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

Το νερό που συλλέγεται και κατευθύνεται από τη στέγη προς τη δεξαμενή πρέπει, προτού εισέλθει σε αυτή, να δεχθεί ένα πρώτο βασικό φιλτράρισμα της σκόνη και των κλαδιών, φύλλων, φτερών εντόμων κλπ. που ίσως περιέχει. Αυτό επιτυγχάνεται με ένα φίλτρο, σε σχήμα χωνιού, γεμισμένο με χαλίκια, τοποθετημένο κοντά στην είσοδο της στέρνας.Ο σημαντικότερος παράγοντας σχεδιασμού αυτού του φίλτρου είναι η διαστασιολόγησή του ώστε να μην υπερχειλίζει και χάνεται νερό κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, όταν το νερό δηλαδή, φτάνει με πολύ μεγάλη ορμή. Το ίδιο ισχύει και για τις υδρορροές που πιθανόν να υπάρχουν πριν από αυτό. Έτσι, σε πολλά Ε το φίλτρο αυτό κατασκευάζεται ως ένα μεγάλο χωνί αποτελώντας ταυτόχρονα ολόκληρη την οροφή της χτιστής στέρνας.(εικ.70-71) Σε άλλες περιπτώσεις, όταν πλαστικές, προκατασκευασμένες στέρνες χρησιμοποιούνται, το χωνί αυτό, είτε πλαστικό είτε γαλβανισμένο, με μέγεθος 90εκ περίπου, τοποθετείται στην είσοδο της στέρνας. Τότε, η λειτουργία του συμπληρώνεται από μια πρώτη επίπεδη διαμόρφωση με χαλίκι η οποία μειώνει την ταχύτητα του νερού και ξεκινάει το φιλτράρισμα. Σε περιοχές με μεγάλες καταιγίδες η διοχέτευση του νερού σε δύο κατευθύνσεις, στα άκρα συνήθως της επιμήκους κατοικίας, μειώνει την ποσότητα του νερού που διαπερνά το κάθε φίλτρο και έτσι το μέγεθός του εξακολουθεί να είναι επαρκές. Το φίλτρο αυτό τις περισσότερες φορές δεν χρειάζεται συντήρηση, αφού όταν στεγνώσει ο αέρας απομακρύνει τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν. Μόνο σε τροπικά κλίματα που το φίλτρο μένει υγρό χρειάζεται καθάρισμα ανά διαστήματα. Σε κλίματα με ψυχρούς χειμώνες ο προσανατολισμός του φίλτρου (όπως και των υδρορροών) είναι σημαντικός, ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία φραγμάτων από τον πάγο, τα οποία παρατηρούνται κυρίως σε σημεία με βόρειο προσανατολισμό αλλά και σημεία που για άλλους λόγους είναι μονίμως σκιασμένα. Προς την αποφυγή φραγμάτων συμβάλει και η συνεχή επαφή του φίλτρου με τη μεγάλη μάζα του νερού μέσα στη στέρνα, ή σε άλλη περίπτωση με τον εσωτερικό αέρα του Ε.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε 70.

71.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

Μετά το πρώτο φιλτράρισμα το νερό οδηγείται στη στέρνα. Η θέση, το μέγεθος, και το υλικό κατασκευής της στέρνας είναι οι πιο σημαντικοί παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη κατά το σχεδιασμό. Ο όγκος του νερού πρέπει να βρίσκεται ψηλότερα από το επόμενο στάδιο, το WOM δηλαδή, ώστε να δημιουργείται φυσική πίεση προς την αντλία μέσω της βαρύτητας. Έτσι, η αντλία απλά πιέζει το νερό προς τη δεξαμενή πίεσης και δεν το αντλεί, γεγονός που της επιτρέπει να είναι μικρή, να μην χρειάζεται συντήρηση και να απαιτεί ελάχιστη ηλεκτρική ενέργεια. Γι’ αυτό το σκοπό, η στέρνα είναι πάντα τοποθετημένη πάνω από το επίπεδο του πατώματος της κατοικίας, ενώ η αντλία, μέρος του WOM, όσο το δυνατόν πιο χαμηλά, κοντά στο πάτωμα.(εικ.72) Ταυτόχρονα, η στέρνα πρέπει να τοποθετηθεί στο σημείο που η κατασκευή της στέγης επιτρέπει/υπαγορεύει τη συλλογή του νερού. Καθώς τα Ε είναι επιμήκεις κατασκευές, το σημείο αυτό βρίσκεται είτε στο κέντρο, είτε στο ένα άκρο είτε και στα δύο άκρα της κατοικίας. Το μέγεθος της στέρνας εξαρτάται από την απαιτούμενη ποσότητα νερού αλλά και από τον αριθμό των ημερών αυτονομίας που χρειάζεται η κατοικία, που σχετίζεται με την κατανομή του ετήσιου υετού. Σε κλίματα με μεγάλες περιόδους ξηρασίας/χωρίς βροχοπτώσεις η στέρνα πρέπει να είναι μεγαλύτερη για να αποθηκευτεί κατά την περίοδο των βροχοπτώσεων όσο περισσότερο νερό είναι δυνατόν, επαρκές για την προβλεφθείσα κατανάλωση την περίοδο της ξηρασίας. Αντίθετα, οι ομαλά κατανεμημένες μέσα στη διάρκεια του χρόνου βροχοπτώσεις, δίνουν τη δυνατότητα για μικρότερες στέρνες, αφού η κατανάλωση είναι άμεση της συλλογής και δεν χρειάζεται να αποθηκευτεί μεγάλη ποσότητα νερού για μελλοντική χρήση. Οι στέρνες των Ε είναι, είτε κατασκευασμένες από λάστιχα, είτε πλαστικές. Οι inox δεξαμενές αποφεύγονται λόγω κόστους ενώ οι γαλβανισμένες σκουριάζουν γρήγορα. Τα λάστιχα, στην πρώτη περίπτωση, είναι γεμισμένα με χώμα, και η όλη, κυκλική σε κάτοψη, κατασκευή είναι ενσωματωμένη στη συνολική δομή του Ε(εικ.73) Στο εσωτερικό, η τελική στρώση της στέρνας έχει βάση το τσιμέντο το οποίο «πιάνει» πάνω σε ειδικό πλέγμα για να αποτρέπονται οι ρωγμές.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

72.

73.

Ακόμα και αν το τσιμεντοκονίαμα ραγίσει η επούλωση των ρωγμών μπορεί να γίνει εύκολα με την επάλειψη ειδικού υλικού23, το οποίο συστήνεται και προληπτικά για λόγους συντήρησης. Σε ψυχρά κλίματα τοποθετείται επιπλέον θερμομόνωση στο εσωτερικό, κάτω από το τσιμεντοκονίαμα, ώστε το κρύο νερό να μην μειώνει ανεπιθύμητα τη θερμοκρασία της θερμικής μάζας των χώρων των Ε. Η δεξαμενή από λάστιχα είναι η πιο γρήγορη από αντίστοιχες ιδιοκατασκευές (π.χ. από κουτάκια αλουμινίου), το μέγεθός της μπορεί να προσαρμοστεί στις εκάστοτε ανάγκες του χρήστη και είναι σχετικά οικονομική εάν η απαιτούμενη χωρητικότητα είναι από 35-40μ3 και πάνω. Απαιτεί, όμως, χρόνο που δεν είναι πάντα διαθέσιμος. Οι πλαστικές δεξαμενές είναι οικονομικές και προσφέρουν γρήγορη εγκατάσταση. Αυτό δίνει και τη δυνατότητα της εύκολης προσθήκης επιπλέον δεξαμενής σε περίπτωση μετέπειτα αυξημένων αναγκών. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν είναι πάντα διαθέσιμες στις αναπτυσσόμενες χώρες, και για όγκο νερού μεγαλύτερο των 40μ3 το συνολικό κόστος είναι μεγαλύτερο από αυτό μιας ιδιοκατασκευής. Από τη στέρνα το νερό οδηγείται με τη βοήθεια της βαρύτητας στο WOM (εικ.75). Μια αντλία DC24 οδηγεί το νερό από την στέρνα στη δεξαμενή πίεσης η οποία δημιουργεί την κατάλληλη πίεση για οικιακή χρήση, όπως σε μια συμβατική κατοικία. Με μια διακλάδωση χωρίζεται το νερό που προορίζεται για πόσιμο από αυτό για τις υπόλοιπες χρήσεις. Το πόσιμο διέρχεται από δύο ακόμα φίλτρα ώστε να αφαιρεθούν τα βακτήρια και καταλήγει σε ξεχωριστή βρύση στο νεροχύτη. Η άλλη διακλάδωση οδηγεί το νερό στο θερμοσίφωνα για την απόκτηση ζεστού νερού. Ο θερμοσίφωνας αυτός είναι συνήθως ηλιακός με εφεδρικό καυστήρα γκαζιού.

23. Water from the sky, σελ.97 “Thoroseal” ονομάζεται το υλικό. 24. Η χρήση του νερού δεν πρέπει να εξαρτάται από τον αντιστροφέα, ώστε ακόμα και σε περίπτωση βλάβης του η παροχή του νερού να γίνεται ανεμπόδιστα

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε 74. Οι εσωτερικές ανοιχτές δεξαμενές που χρησιμοποιήθηκαν σε αρκετές περιπτώσεις προσφέρουν μια ιδιαίτερη εμπειρία ενώ ταυτόχρονα εκμαιεύουν την μειωμένη κατανάλωση καθώς υπάρχει άμεση οπτική επαφή με τη μειωση της στάθμης του νερού. Δεσμεύουν, όμως, αρκετό χώρο που δεν μπορούν όλοι να διαθέσουν. Επιπλέον, σε ψυχρά κλίματα το εισερχόμενο κρύο νερό έχει επιρροή στην εσωτερική θερμοκρασία του χώρου,ενώ συμβάλουν και στην αύξηση της υγρασίας που, ανάλογα με το κλίμα, μπορεί να είναι επιθυμητή ή όχι.

75. WOM, μονάδα οργάνωσης υδραυλικών συστημάτων

2.4. Συστήματα αποχέτευσης Κάθε κατοικία έχει δύο είδη νερού που οδηγούνται στην αποχέτευση· το μαύρο νερό που είναι το νερό από την τουαλέτα και το γκρίζο νερό, δηλαδή το νερό από όλα τα υπόλοιπα σημεία (νεροχύτης, ντους, νιπτήρας, πλυντήρια κτλ.). Ενώ το μαύρο νερό χρειάζεται επεξεργασία πριν διατεθεί με ασφάλεια στο περιβάλλον, το γκρι νερό, εάν δεν αναμειγνύεται με τοξικές ουσίες, μπορεί να διατεθεί στο περιβάλλον με ασφάλεια κατευθείαν μετά τη χρήση. Σε μια συμβατική κατοικία γκρι και μαύρο νερό καταλήγουν σε μια κοινή αποχέτευση είτε προς κάποιο δίκτυο είτε προς μια σηπτική δεξαμενή. Πέρα από τη σπατάλη του πόσιμου νερού που γίνεται καθώς αυτό δεν ανακυκλώνεται, καταλήγουμε με μια τεράστια ποσότητα μαύρου νερού την οποία πρέπει να διαχειριστούμε, ενώ οι μεγάλες ποσότητες τοξικών ουσιών που αναμιγνύονται μαζί του καταστρέφουν τα βακτήρια, βασικό λειτουργικό παράγοντα του συστήματος25. Ο μεγάλος όγκος, λοιπόν, και η χρήση χημικών είναι ο λόγοι που το αποχετευτικό σύστημα είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα τόσο στις πόλεις όσο και στις αγροτικές περιοχές. Τα Ε χρησιμοποιούν δύο κυρίως μεθόδους διαχείρισης των λυμάτων, σκοπός των οποίων είναι να μειωθεί η ποσότητα του απαιτούμενου νερού αλλά και ο όγκος των λυμάτων προς επεξεργασία και ασφαλή διάθεση στο έδαφος. Η πρώτη, πιο απλή μέθοδος συμπεριλαμβάνει διαχείριση του γκρίζου νερού και εξάλειψη του μαύρου με τη χρήση ηλιακής κομποστικής τουαλέτας, ενώ η δεύτερη συμπεριλαμβάνει ανακύκλωση και διαχείριση τόσο του γκρίζου όσο και του μαύρου νερού.

25. Ο περιορισμός των τοξικών ουσιών που οδηγούνται στην αποχέτευση είναι απαραίτητος και για τη σωστή λειτουργία των συμβατικών αποχετευτικών συστημάτων.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

Μέθοδος Α: διαχείριση γκρίζου και εξάλειψη μαύρου νερού α. Ηλιακή κομποστική Τουαλέτα Πρόκειται για ένα είδος ξηρής τουαλέτας, η λειτουργία της οποίας βασίζεται σε μια σειρά οργανικών, αερόβιων διαδικασιών κατά την οποία τα περιττώματα μετατρέπονται σε λίπασμα, προϊόν ιδανικό για τη βελτίωση της ποιότητας του εδάφους. Κατά την διαδικασία σκοτώνονται οι παθογόνοι μικροοργανισμοί που περιέχονται στα περιττώματα και έτσι το παραγόμενο προϊόν είναι κατάλληλο για επιφανειακή διάθεση στο έδαφος, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών. Η τουαλέτα αποτελείται από δυο μέρη, τον θάλαμο με το κάθισμα και κάτω από αυτόν το δοχείο κομποστοποίησης(εικ.76). Σημαντικοί

76.

77.

παράγοντες για τη διαδικασία κομποστοποίησης είναι η θερμοκρασία, το ποσοστό υγρασίας των αποβλήτων και η αναλογία άνθρακα- αζώτου. Έτσι, το δοχείο κομποστοποίησης έχει μια σχάρα αποστράγγισης των υγρών-ούρων για το διαχωρισμό τους από τα στερεά απόβλητα καθώς αυξάνουν τα ποσοστά υγρασίας και αζώτου της συνολικής μάζας, ηλιακό συλλέκτη στη νότια πλευρά και θερμομόνωση στις υπόλοιπες. Ο ηλιακός συλλέκτης επιτρέπει τη δημιουργία υψηλών θερμοκρασιών που σκοτώνουν τους παθογόνους μικροοργανισμούς και αφυδατώνουν τα απόβλητα. Πρόσθετες οργανικές ουσίες (πριονίδια, στάχτη, φύλλα κλπ.) μετά από κάθε χρήση, συμβάλουν, προς την ίδια κατεύθυνση, απορροφούν, δηλαδή μέρος της υγρασίας, και διαχωρίζουν τα στρώματα των αποβλήτων ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία συμπαγούς, αδιαπέραστης από τον αέρα μάζα με εγκλωβισμένη υγρασία. Ταυτόχρονα, αυξάνουν την αναλογία άνθρακα- αζώτου και καλύπτουν τα απόβλητα, δεσμεύοντας τις οσμές και απωθώντας τα έντομα. Το δοχείο έχει εξαερισμό για την εκτόνωση των οσμών και την εξάτμιση των υγρών αποβλήτων και πρόσβαση στο κάτω μέρος για το άδειασμα του παραγόμενου υλικού. Μέσω της αφυδάτωσης των αποβλήτων, το νέο υλικό έχει μόλις το 5% του όγκου της αρχικής ποσότητας, όψη μαύρης στάχτης και απαλλαγμένο από τους παθογόνους μικροοργανισμούς είναι έτοιμο λίμασμα για επιφανειακή διάθεση. Ταυτόχρονα, καθώς τα λύματα δεν αναμειγνύονται με νερό, «εξοικονομείται» το 100% του νερού για αυτή τη χρήση και το μαύρο, προς διαχείριση, νερό που υπάρχει σε άλλες μεθόδους, εξαλείφεται τελείως. β. Διαχείριση Γκρίζου νερού Το γκρίζο νερό όχι μόνο μπορεί να διατεθεί με ασφάλεια στο έδαφός αλλά είναι και ωφέλιμο για αυτό, καθώς οι οργανικές ουσίες που περιέχει αποτελούν θρεπτικά συστατικά για τα φυτά, είναι δηλαδή ένα είδος φυσικού λιπάσματος. Τα φυτά δεσμεύουν το νερό και τις οργανικές ουσίες για τις ανάγκες τους και έτσι γίνονται τα ίδια το σύστημα επεξεργασίας του γκρίζου νερού, παράγοντας ταυτόχρονα τροφή και φιλτράροντας τον αέρα για τον άνθρωπο. Ταυτόχρονα, με τη διπλή χρήση του νερού για πότισμα των φυτών του θερμοκηπίου περιορίζεται η άντληση πόσιμου νερού για αυτή τη χρήση καθώς και η χρήση επιπλέον τεχνητών λιπασμάτων. Αρχικά, επιδιώκεται «η διαχείριση των διαφορετικών πηγών γκρίζου νερού ( μπανιέρα/ντουζιέρα, νεροχύτη, νιπτήρα, πλυντηρίου ρούχων κτλ.) ως ξεχωριστών ενοτήτων ώστε να αποφεύγεται η συσσώρευσή 26. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 53

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

του νερού σε ένα σημείο»26 και να μειώνεται το κόστος των υδραυλικών συστημάτων για την μετέπειτα διοχέτευσή του. Έτσι, η μικρές ποσότητες νερού, οι προερχόμενες κυρίως από το νιπτήρα και το νεροχύτη, οδηγούνται σε φυτεύσεις εντός της κατοικίας, ενώ οι μεγαλύτερες ποσότητες (λουτρό, πλυντήριο ρούχων) οδηγούνται σε φυτεύσεις εκτός της κατοικίας που συμβάλουν «στη διαμόρφωση του τοπίου». Αυτό προϋποθέτει την τοποθέτηση των πηγών στη νότια πλευρά της κατοικίας, δίπλα, δηλαδή, στο θερμοκήπιο, ώστε η διοχέτευση του νερού να γίνεται με φυσική ροή και να αποφεύγεται το κόστος που θα είχαν πολυπλοκότερες υδραυλικές εγκαταστάσεις. (εικ.78-79)

78.

79.

Η διαστασιολόγηση της κάθε ζαρντινιέρας γίνεται με βάση τον αριθμό των κατοίκων και την κατανάλωση νερού ανά σημείο, ενώ υπάρχει πάντα πρόβλεψη υπερχείλισης προς εξωτερική φύτευση. Για το νεροχύτη, προβλέπονται μεγαλύτερα φυτά τα οποία ρουφάνε ουσιαστικά το πολύτιμο νερό και δεν το αφήνουν να λιμνάσει ή να βυθιστεί στο χώμα, ενώ για το νιπτήρα μικρότερες ζαρντινιέρες είναι επαρκείς(εικ.80). Σύμφωνα με τη συνολική ιδέα των Ε έτσι και σε σχέση με το νερό απομακρύνεται η «επιβάρυνση» προς ένα σύστημα, ο μεγάλος όγκος νερού προς το αποχετευτικό σύστημα δηλαδή, και μετατρέπεται σε «ευεργεσία» για κάποια άλλα, δηλαδή, τροφή για τα φυτά και κατ’ επέκταση τροφή και προσφορά αρχιτεκτονικών ποιοτήτων για τον άνθρωπο. «Δεν μιλάμε για απλή εναπόθεση του νερού στην επιφάνεια του εδάφους», αλλά «για ελεγχόμενη και σχεδιασμένη επανάχρηση θρεπτικού πλούσιου νερού , προσεχτικά ενσωματωμένου σε ένα σύστημα τοπιακού σχεδιασμού »27.

27. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 69

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

80.

Ε σε υψόμετρο 2.900μ στο βόρειο Νέο Μεξικό. _Σύστημα διαχείρισης γκρίζου νερού.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

Μέθοδος Β: ανακύκλωση και διαχείριση γκρίζου και μαύρου νερού(μικρογραφία βιολογικού καθαρισμού) Οι δυσκολίες στην έγκριση των συστημάτων των Ε από τον εκάστοτε κώδικα οδήγησε στην εξέλιξή τους με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται εύκολα αποδεκτά αλλά και πιο φιλικά προς το μέσο χρήστη. Έτσι, εξελίχθηκε ένα σύστημα ανακύκλωσης του νερού που ανταποκρίνεται στις επιταγές του οικοδομικού κώδικα διατηρώντας ταυτόχρονα τις αρχές του σχεδιασμού των Ε. Στο νέο αυτό σύστημα κάθε ποσότητα νερού χρησιμοποιείται 4 φορές ενώ ταυτόχρονα καθαρίζεται για να διατεθεί με ασφάλεια στο περιβάλλον. Μετά την πρώτη χρήση(νεροχύτης, νιπτήρας, λουτρό, πλυντήριο ρούχων κλπ.) το νερό ποτίζει τα φυτά του θερμοκηπίου, τα οποία δεσμεύουν μέρος του νερού και μέσω των βιολογικών τους διεργασιών και τη χρήση επιπρόσθετων φίλτρων, καθαρίζουν το πλεονάζον νερό επαρκώς για να συλλεχθεί και να επαναχρησιμοποιηθεί στο καζανάκι της τουαλέτας. Μετά την πλύση της τουαλέτας, το μαύρο πλέον νερό οδηγείται μέσω μιας σηπτικής δεξαμενής σε εξωτερική φύτευση και από εκεί σε ένα συμβατικό «πεδίο αποστράγγισης». Το αποτέλεσμα είναι μια «ζούγκλα» που παράγει οξυγόνο, βλάστηση και τροφή μέσα στην ίδια την κατοικία και επιπλέον φύτευση που συμβάλλει στη διαμόρφωση του τοπίου εξωτερικά. Το παραπάνω σύστημα είναι διαρθρωμένο έτσι ώστε να μπορεί να λειτουργήσει και ως απλά συμβατικό, οδηγώντας δηλαδή γκρίζο και μαύρο νερό απευθείας μέσω της σηπτικής δεξαμενής στο πεδίο αποστράγγισης, παρακάμπτοντας τη λειτουργία των φυτεύσεων. (εικ.81) Η πρώτη φύτευση αναπτύσσεται στο κεντρικό κομμάτι μιας στεγανής, γραμμικής ζαρντινιέρας διαμορφωμένο με χαλίκι στη βάση και χώμα στην επιφάνεια(βλ. επόμενη σελίδα) Στην αρχή της ζαρντινιέρας βρίσκεται ο λιποσυλλέκτης, ενώ μετά τη φύτευση, βρίσκεται ένα φίλτρο τύρφης και ακολουθεί κατάλληλα διαμορφωμένη εκβάθυνση για την επανασυλλογή του νερού. Σε οποιοδήποτε κλίμα με κρύους χειμώνες η ζαρντινιέρα αυτή πρέπει να βρίσκεται στο εσωτερικό της κατοικίας για να διατηρούνται τα φυτά υγιή καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, αφού τα ίδια «τα φυτά είναι το σύστημα »28.

28. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 116

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

81.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

_Ο λιποσυλλέκτης και φίλτρο οργανικών ουσιών (εικ.82) συγκρατεί το λίπος και τις οργανικές ουσίες(φαγητό, τρίχες...) που οδηγούνται στην αποχέτευση καθώς αυτές θα μπορούσαν να φράξουν το σύστημα, (φράζοντας είτε τα κενά ανάμεσα στα χαλίκια, εμποδίζοντας τις βιολογικές διαδικασίες καθαρισμού του νερού από τα φυτά, είτε τα υδραυλικά συστήματα). Παρόλα αυτά οι οργανικές αυτές ουσίες είναι θρεπτικές για τα φυτά. Έτσι, μετά τη συγκράτηση τους επιδιώκεται η διάλυση τους μέσα στο νερό σε μικρότερα σωματίδια ώστε να μπορούν να απορροφηθούν από τα φυτά και να λειτουργήσουν επικουρικά στο όλο σύστημα. Το φίλτρο αυτό είναι ουσιαστικά ένα δοχείο με ένα άνοιγμα εισόδου και ένα άνοιγμα εκροής του νερού, μια σχάρα συγκράτησης των οργανικών ουσιών και ανοιγόμενο καπάκι στο πάνω μέρος που επιτρέπει την πρόσβαση για συντήρηση και καθαρισμό. Το νερό εισέρχεται στο πάνω μέρος του δοχείου, η σχάρα συγκρατεί τα σωματίδια ενώ το νερό συλλέγεται στο δοχείο από κάτω. Η εκροή βρίσκεται χαμηλά στο δοχείο ώστε να εξέρχεται το νερό χωρίς το λίπος το οποίο επιπλέει. Το δοχείο εδράζεται πάνω σε μεγάλες πέτρες ανάμεσα στις οποίες τοποθετείται το σημείο εκροής ώστε αυτή να γίνεται χωρίς αναχαίτιση στα μεγαλύτερα κενά που αφήνουν οι πέτρες μεταξύ τους. Η αρκετά δυσάρεστη διαδικασία καθαρισμού της σχάρας του χωνευτή πυροδότησε ορισμένες τροποποιήσεις ώστε να γίνει πιο απλή, γρήγορή και όχι δυσάρεστη για το μέσο χρήστη. Μια λύση ήταν η τοποθέτηση ενός σκέλους καλσόν στο σωλήνα εισόδου με ένα σφικτήρα. Έτσι, ο χρήστης πρέπει απλά ανά τακτά χρονικά διαστήματα( 2μήνες περίπου ανάλογα και τη χρήση) να «αλλάζει καλσόν» στο φίλτρο. Παρ’ όλ’ αυτά μια καλύτερη εναλλακτική με μικρότερο κόστος αλλά και συντήρηση αποτελεί ο ηλιακός χωνευτής(εικ.83-84) Σε αυτήν την περίπτωση το φίλτρο έχει δυο αλλεπάλληλες χάλκινες σχάρες και γυάλινο καπάκι. Οι σχάρες είναι τοποθετημένες ψηλότερα από το σημείο υπερχείλισης της ζαρντινιέρας και έτσι σωματίδια και λίπος συγκρατούνται συνεχώς πάνω από το επίπεδο του νερού. Οι ακτίνες του ήλιου διαπερνούν το γυάλινο, μαύρο καπάκι, στεγνώνουν και ψήνουν τις οργανικές ουσίες και επιταχύνουν έτσι την αποσύνθεση τους οι οποίες ξεπλένονται εύκολα, σταδιακά μέσα στο νερό, ως θρεπτικές ουσίες για το σύστημα. Ένα απλό τρίψιμο με λίγο ζεστό νερό και λίγο σαπούνι είναι η μόνη συντήρηση που απαιτείται από το χρήστη, ο οποίος, σε αυτή την περίπτωση, έχει να διαχειριστεί στεγνές ή σχεδόν στεγνές ουσίες, εύκολα διαλυόμενες, και όχι όγκο νερού. Το φίλτρο αυτό θέτει ένα αξιοσημείωτο ζήτημα σε επίπεδο διευθέτησης της κάτοψης. Νεροχύτης, νιπτήρας, μπανιέρα και

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

82.

84.

83.

πλυντήριο πρέπει να τοποθετούνται σε μια ενότητα, στη νότια πλευρά του Ε, ώστε το γκρι νερό να οδηγείται με φυσικές ρύσεις στο λιποσυλλέκτη ο οποίος, για τους λειτουργικούς λόγους που προαναφέρθηκαν, πρέπει να βρίσκεται, κατά προτίμηση όσο το δυνατόν ψηλότερα ώστε η ζαρντινιέρα να μην βρίσκεται τελικά, κάτω από το επίπεδο του πατώματος. (εικ.85)

85.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

_Ζαρντινιέρα : Οι διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα σε αυτό το στάδιο καθαρισμού του νερού είναι οι εξής: α. φιλτράρισμα: το χαλίκι και οι ρίζες των φυτών φιλτράρουν εν μέρη το νερό καθώς αυτό διέρχεται ανάμεσα στο πλέγμα που ο συνδυασμός τους δημιουργεί. β. οξυγόνωση: είναι η έμφυτη διαδικασία των φυτών, της ανάδυσης οξυγόνου από τις ρίζες τους κατά την απορρόφηση νερού από αυτές. Ταυτόχρονα, η απορρόφηση του νερού από τις ρίζες οδηγεί στην αφαίρεση αζώτου, διαδικασία που καθαρίζει μερικώς το νερό. γ. διαπνοή: τα φυτά δεσμεύουν νερό από τις ρίζες τους και το αποβάλουν με τη μορφή υγρασίας από τα στόματα των φυλλωμάτων τους. Κατά τη διαδικασία αυτή χρησιμοποιείται από τα φυτά αξιόλογη ποσότητα γκρίζου νερού. δ. συμπλοκή βακτηρίων: στα κενά που δημιουργούνται ανάμεσα στα χαλίκια βρίσκουν καταφύγιο ορισμένα βακτήρια τα οποία επιτίθενται στα βακτήρια που περιέχονται στο γκρίζο νερό καθαρίζοντάς το μερικώς. Εξάτμιση λαμβάνει, επίσης, χώρα σε κάποιο βαθμό. Η ζαρντινιέρα, έχει βάθος που κυμαίνεται γύρω από τα 90εκ, το πλάτος μπορεί να διαφέρει αλλά δεν είναι μικρότερο των 60εκ., ενώ ο πυθμένας είναι διαμορφωμένος με ρύση 2-4%. Στεγανοποιημένη από πλαστικό, περιέχει (στο κεντρικό-βασικό της τμήμα), χαλίκι σε στρώση 45εκ. στη βάση της , χώμα στρώσης 30εκ. στην επιφάνεια και 7εκ άμμου ενδιάμεσα, η οποία εμποδίζει την εισχώρηση του χώματος ανάμεσα στα χαλίκια. Καθώς τα ίδια τα φυτά αποτελούν το σύστημα επεξεργασίας, πρέπει να φυτεύονται αμέσως μετά την κατασκευή της ζαρντινιέρας ώστε να ωριμάσουν επαρκώς έως ότου το σύστημα τεθεί σε λειτουργία.

Το συνολικό σύστημα διαστασιολογείται με βάση το γενικό κανόνα 2,3τ.μ φύτευση /είδος υγιεινής και υλοποιείται με μία ή περισσότερες ζαρντινιέρες. Στη δεύτερη περίπτωση, οι ζαρντινιέρες συνδέονται κατά σειρά, με τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, αποτελώντας έτσι μια μεγαλύτερη ενιαία φύτευση(εικ.86). Οι συνδετήριοι σωλήνες τοποθετούνται, λοιπόν, όσο το δυνατό πιο κοντά στον πυθμένα της κάθε ζαρντινιέρας (και όχι ως σωλήνες υπερχείλισης), ώστε το γκρι νερό να βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο σε κάθε μια αυτές και να φτάνει οπωσδήποτε το σημείο άντλησης. Στο τέλος, καθώς και στην αρχή κάθε ζαρντινιέρας τοποθετούνται μεγάλες πέτρες, ώστε από τη μια να εξέρχεται το νερό χωρίς να παρασύρονται χαλίκια και χώμα που θα έφραζαν το σωλήνα και από την άλλη να εισέρχεται χωρίς να αναχαιτίζεται, όπως γίνεται και στην περίπτωση του χωνευτή. Το τελείωμα της τελευταίας ζαρντινιέρας περιέχει αρχικά ένα φίλτρο τύρφης και έπειτα διαμορφώνεται, όπως προαναφέρθηκε, με την κατάλληλη εκβάθυνση γεμισμένη με μεγάλες πέτρες. Η τύρφη μειώνει τα επίπεδα αζώτου και κατ’ επέκταση συμβάλει στην εξάλειψη της θειώδους οσμής του γκρίζου νερού, το οποίο τη διασχίζει για να συλλεχθεί στη συνέχεια στα κενά ανάμεσα στις πέτρες από όπου θα αντληθεί για το καζανάκι της τουαλέτας. Η άντληση γίνεται με μια αντλία DC, από λάστιχο βυθισμένο στην εκβάθυνση διαμέσου σταθερού

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

κατακόρυφου σωλήνα PVC. Ένας δεύτερος σωλήνας τοποθετημένος παράλληλα στον προηγούμενο, με ανοιγόμενη τάπα στο πάνω μέρος, επιτρέπει τον έλεγχο της στάθμης του γκρίζου νερού. (Με μια «Τ» συνδεσμολογία διαμορφώνεται και η εκροή υπερχείλισης προς τη σηπτική δεξαμενή, η οποία στην πραγματικότητα δεν χρησιμοποιείται αν έχει γίνει σωστή διαστασιολόγηση του συστήματος).

86.

*θερμοκήπιο και σύστημα επεξεργασίας γκρίζου

νερού

*λίστα φυτών για το ξεκίνημα του συστήματος επεξεργασίας νερού.

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

Το μαύρο πλέον νερό, μετά την τουαλέτα, οδηγείται σε μια συμβατική σηπτική δεξαμενή η οποία συγκρατεί τα στερεά απόβλητα, ενώ επιτρέπει στο νερό να εξέλθει προς το επόμενο στάδιο επεξεργασίας(εικ.87). Τα στερεά απόβλητα κατακάθονται στον πυθμένα της, όπου και υποβάλλονται σε μια αναερόβια διαδικασία, κατά την οποία σκοτώνονται οι παθογόνοι μικροοργανισμοί και μετατρέπεται η βιομάζα σε βιοαέριο(μεθάνιο). Η διαδικασία αυτή βασίζεται στην παρουσία βακτηρίων και γι’ αυτό το λόγο οι συνθήκες μέσα στη σηπτική δεξαμενή πρέπει να διατηρούνται κατάλληλες ώστε τα βακτήρια αυτά να μην αδρανοποιούνται. Έτσι, σε ψυχρά κλίματα μια γυάλινη επιφάνεια στραμμένη στον ήλιο(εικ.88) διατηρεί την «θερμική άνεση» των βακτηρίων ενώ η αποφυγή τοξικών ουσιών είναι απαραίτητη. Η εκτεταμένη χρήση χημικών- τοξικών ουσιών κάνουν πολλά από τα συμβατικά αποχετευτικά συστήματα να μην λειτουργούν σωστά καθώς αυτά σκοτώνουν το βασικό παράγοντα του συστήματος.

87.

100

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

88.

101

_Η εξωτερική ζαρντινιέρα, λειτουργεί και κατασκευάζεται κατά βάση όπως η εσωτερική· λαμβάνουν χώρα, δηλαδή, οι ίδιες διαδικασίες καθαρισμού του νερού ικανές αυτή τη φορά να προσφέρουν νερό επαρκώς καθαρό για υπεδάφια διάθεση. Οι διαφοροποιήσεις τους σχετίζονται με την έκθεση ή μη στις καιρικές συνθήκες, την επιλογή των φυτών, τη διαστασιολόγηση, το τι υπάρχει πριν και μετά από αυτές. Για την εξωτερική ζαρντινιέρα επιλέγονται γηγενή φυτά που ευδοκιμούν κοντά σε ρέματα, πηγές και ποτάμια. Μπορεί να υπάρχουν και περισσότερες από μια ζαρντινιέρες το βάθος των οποίων μπορεί να διαφέρει ανάλογα με τη φύτευση που επιλέγεται για την κάθε μια. Σε αυτό το σημείο το πότισμα των φυτών είναι η τέταρτη και τελευταία χρήση του νερού και για αυτό το λόγο η άφιξή του στο άλλο άκρο της ζαρντινιέρας είναι προαιρετική. Έτσι, η σύνδεση των επάλληλων φυτεύσεων μπορεί να γίνει είτε ψηλότερα, όταν διαφορετικά επίπεδα υγρασίας είναι επιθυμητά, είτε χαμηλά για να λειτουργεί σαν μια ενιαία μεγαλύτερη φύτευση(εικ.89).

102

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

89.

103

Σε κρύα ή πολύ βροχερά κλίματα η φύτευση επεξεργασίας του μαύρου νερού χρειάζεται προστασία, ώστε να αποτραπεί η αδρανοποίηση του συστήματος, είτε λόγω πιθανού κορεσμού της φύτευσης από το βρόχινο νερό, είτε λόγω καταστροφής της από το κρύο. Αυτό, επιτυγχάνεται με την κατασκευή ενός δεύτερου θερμοκηπίου μπροστά από το πρώτο. Το θερμοκήπιο αυτό μπορεί να κατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελέσει ταυτόχρονα μια δεύτερη ζώνη ρύθμισης-εξομάλυνσης/σταθεροποίησης της θερμοκρασίας στον εσωτερικό χώρο σε περιόδους ακραίων εξωτερικών θερμοκρασιών. Έτσι, το εσωτερικό παραμένει θερμότερο το χειμώνα και ψυχρότερο το καλοκαίρι. Η φύτευση επεξεργασίας του μαύρου νερού μπορεί πλέον, προστατευμένη από τη βροχή και το κρύο, να προσανατολιστεί και αυτή προς την παραγωγή τροφής29. Όσο μεγαλύτερο είναι το σύστημα τόσο πιο καθαρό είναι το νερό που διαθέτει και μεγαλύτερη η δυνατότητα παραγωγής τροφής. Γενικά, η τροφή αποκτά όλο και μεγαλύτερη βαρύτητα στην ιδέα των Ε καθώς πιστεύεται πως θα αποτελέσει μεγαλύτερο ζήτημα/πρόβλημα στο μέλλον. Το Phoenix E, ικανό να καλύψει τις βασικές διατροφικές ανάγκες μιας τετραμελής οικογένειας, αποτελεί ένα παράδειγμα σχεδιασμού προς αυτήν την κατεύθυνση.(εικ.90)

29. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.195 “...για να ελέγξετε την ασφάλεια αυτής της παραγωγής, πάρτε ένα κομμάτι ενός γινομένου φρούτου ή λαχανικού, ψιλοκόψτε το και βυθίστε το σε καθαρό, φρέσκο νερό. Δώστε το νερό για βακτηριακή εξέταση. Εαν δεν βρεθούν βακτήρια, η παραγωγή είναι βρώσιμη».

104

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

90. κάτοψη του Ε Phoenix

105

*θερμοκήπιο και σύστημα επεξεργασίας γκρίζου νερού τoυ E “Phoenix”.

106

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

107

*Ένα από τα συστήματα επεξεργασίας μαύρου νερού στην έρημο της «Greater World Community» στο Τάος του Νέου Μεξικού είναι τόσο πετυχημένο που έγινε προσωρινό καταφύγιο άγριας ζωής. σελ.87 και 197

108

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΑΥΤΟΝΟΜΊΑΣ ΤΩΝ Ε

109

110

Κεφ.3: παραδείγματα Ε

3.1. Pit house E 3.2. Modular E 3.3. Packaged E 3.4. Global Model E

Ενώ ο πρώτος τύπος των Ε διαμορφώθηκε κυρίως με βάση τους κανόνες των παθητικών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού και τη χρήση των συγκεκριμένων ανακυκλώσιμων υλικών, καθώς τα υπόλοιπα συστήματα εξελίσσονταν παράλληλα , άρχισαν να υπαγορεύουν τις δικές τους απαιτήσεις σε σχέση με τη μέγιστη απόδοσή τους. Έτσι, μέσα στα 40 χρόνια εξέλιξής τους, η μονάδα U του πρωταρχικού τύπου των Ε τροποποιείται. Σήμερα, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του αρχιτέκτονα, υπάρχουν συνολικά 4 βασικοί τύποι Ε, ενώ φυσικά μπορούν να γίνουν πολλοί διαφορετικοί συνδυασμοί αυτών των τύπων προσαρμοσμένοι στις εκάστοτε ανάγκες . Σε αυτό το κεφάλαιο θα παρουσιαστεί ένα παράδειγμα από τον κάθε τύπο. Μετά τον πρώτο τύπο, το «Pit-house Ε» δηλαδή(βλ.κεφ.1), ακολουθούν με χρονολογική σειρά το «Modular E», το «Packaged E» και τελικά το «Global Model E».

111

3.1. Pit-house E Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του τύπου έχουν περιγραφεί εκτενώς στο πρώτο κεφάλαιο. Έτσι, σε αυτό το σημείο επιλέγεται να παρουσιαστεί το Ε των Weaver, στο Ridgway, Colorado ένα παράδειγμα που παρουσιάζει μεγαλύτερη πολυπλοκότητα ώστε να γίνουν περισσότερο αντιληπτοί οι περιορισμοί αλλά και οι δυνατότητες που υπαγορεύει το κόνσεπτ των Ε. Το Ε κατασκευάστηκε για τον ηθοποιό και οικολόγο ακτιβιστή Dennis Weaver και τη γυναίκα του, Gerry, με τη συμμετοχή και των ίδιων στη διαδικασία χτισίματος. Η κατοικία των 650τ.μ. συμπεριλαμβάνει κουζίνα, τραπεζαρία, καθιστικό, 4 υπνοδωμάτια με ιδιωτικά WC και λουτρά, δύο κοινόχρηστα λουτρά, γραφείο, βιβλιοθήκη και βοηθητικούς χώρους. Συγκροτείται από 12 μονάδες U, οι οποίες παρατίθενται σε δύο επίπεδα προσανατολισμένες στο νότο. Το θερμοκήπιο αποτελεί αγωγό θερμότητας και τη βασική κίνηση από τον ένα χώρο στον άλλο. Τα λουτρά ως χώροι που χρειάζονται άπλετο ηλιακό κέρδος αποτελούν είτε μέρος του θερμοκηπίου είτε βρίσκονται ακριβώς πίσω του. 91.

112

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

92.

93.

113

94.

95.

114

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

Οι μονάδες κατασκευάζονται κυρίως σε αναβαθμό ώστε η οροφή της μιας να αποτελεί το δώμα της από πάνω, εκτός από τις κεντρικές που αλληλεπικαλύπτονται δημιουργώντας έναν χώρο διπλού ύψους που αποδίδεται στο καθιστικό, το χώρο της κάθετης σύνδεσης των δύο επιπέδων ,την φύτευση δέντρων και το χώρο της εισόδου, η οποία γίνεται είτε στο πρώτο είτε στο δεύτερο επίπεδο. Η σταθερότητα και η ξηρότητα του εδάφους επιτρέπει, διατήρηση της βάσης του περιμετρικού τοίχου μετά την εκσκαφή, πάνω στον οποίο κατασκευάζεται ο υπόλοιπος από γεμισμένα με χώμα λάστιχα, μειώνοντας, έτσι, την ποσότητα των απαιτούμενων λάστιχων. Τοίχοι πλήρωσης, ζαρντινιέρες και στηθαία είναι κατασκευασμένα από κουτάκια αλουμινίου με τελική επίστρωση χωμάτινων σοβάδων. Ξύλινη είναι η κατασκευή της στέγης και του θερμοκηπίου με μεγάλο ποσοστό των ξύλων να προέρχεται από τη συλλογή νεκρών ξύλων από τα δάση της περιοχής.

115

96.

116 97.

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

98.

117

3.2. Modular E, Belgium Όπως αναφέρθηκε στο κεφ. 1, ο τύπος αυτός ήταν αποτέλεσμα της εξέλιξης της μονάδας «U» σε «Ω» καθώς και της εξέλιξης του συστήματος παροχής νερού. Ο σχεδιασμός προσαρμόζεται στις απαιτήσεις που οι νέες γνώσεις για τα συστήματα υπαγορεύουν, διατηρώντας και εξελίσσοντας τη συστηματοποίηση της κατασκευής, μέσω του λεπτομερειακού σχεδιασμού δομών έτοιμων προς συναρμολόγηση από τον κατασκευαστή ή τον ίδιο το χρήστη. Πρόκειται για συναρμολόγηση τεσσάρων δομών, των μονάδων U και Ω για τη διαμόρφωση των βασικών χώρων της κατοικίας, του θερμοκηπίου στη νότια πλευρά των χώρων αυτών και του «κλειδιού», μιας δομής που συγκεντρώνει το υδραυλικό σύστημα της κατοικίας(βλ. σελ.67 εικ.71). Παράδειγμα τέτοιου τύπου είναι η κατοικία στο Βέλγιο, σχέδια της οποίας ακολουθούν. Μπορεί τελικά, η κατοικία αυτή να μην κατασκευάστηκε, αφού παρακωλύθηκε η νομική διαδικασία, παρ’ όλ’ αυτά αποτέλεσε την αφορμή για την εισαγωγή της ιδέας των Ε στο Βέλγιο. Η κατοικία αποτελείται από τέσσερεις μονάδες «Ω», μία εκ των οποίων, αυτή που αντιστοιχεί στο καθιστικό είναι μεγαλύτερη. Η είσοδος γίνεται στο θερμοκήπιο στα δύο άκρα της κατοικίας, ενώ το «κλειδί» προσφέρει ταυτόχρονα μεγαλύτερη ιδιωτικότητα στον χώρο που βρίσκεται ανατολικά του. Η κουζίνα και τα λουτρά είναι ενσωματωμένα στο θερμοκήπιο για άμεσο ηλιακό φως, απαραίτητο για τη θερμική άνεση των χώρων, τη λειτουργία του λιποσυλλέκτη, και την ζωτικότητα των φυτών, δηλαδή του συστήματος αποχέτευσης και παραγωγής τροφής. Το σύστημα επεξεργασίας του μαύρου νερού προστατεύεται από τις καιρικές συνθήκες από ένα δεύτερο θερμοκήπιο. Η κατασκευή εδράζεται πάνω σε μια βάση από πεπιεσμένο χώμα και επιπλέον χώμα συσσωρεύεται με τη μορφή αναχώματος στις τρεις πλευρές, προσφέροντας επιπλέον θερμική μάζα και οπτική ένταξη της κατασκευής στο τοπίο. Η στέγαση των «Ω» γίνεται σε αυτήν την κατοικία με δικτυώματα που εδράζονται πάνω στους τοίχους από λάστιχα, ενώ ο χώρος ενδιάμεσα των δικτυωμάτων γεμίζεται με θερμομόνωση.

118

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

99.

119

120

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

121

100.

101.

102.

122

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

Η κατοικία στο Βέλγιο, σχέδια της οποίας παρατίθενται, τελικά δεν κατασκευάστηκε. Οι φωτογραφίες απεικονίζουν Ε του ιδιου τύπου και αρκετά παρόμοιο στην πειραματική ζώνη της κοινότητας, στο Νέο Μεξικό.

103.

123

3.3. Packaged E Η πολυπλοκότητα στην επίλυση των λεπτομερειών που εξακολουθούσε να υπάρχει στα «Modular Ε», στα σημεία συναρμογής των τεσσάρων ξεχωριστών δομών και η επιθυμία χρηστών για πιο απλά σχήματα, ώθησε τον περαιτέρω σχεδιασμό προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή την πιο εκτεταμένη προκατασκευή, μείωσης των πολύπλοκων λεπτομερειών άρα και του συνολικού κόστους κατασκευής ώστε τα Ε να γίνουν διαθέσιμα σε ακόμα μεγαλύτερο κοινό. Σχεδιάστηκε, λοιπόν, το «Ε πακέτο» που αποτελεί σήμερα τον οικονομικότερους τύπο Ε, παρότι δεν κατασκευάζεται πια εκτενώς λόγω της διαδοχής του από το «Global model E». Το απλό ορθογώνιο σχήμα απλοποιεί τις λεπτομέρειες εφαρμογής και συνδυάζεται με την κατασκευαστική απλότητα της μεταλλικής στέγης, η οποία προτιμάται κυρίως λόγω της καλής ποιότητας νερού που συλλέγει συγκρινόμενη με άλλα υλικά. Οι χώροι εξακολουθούν να παρατίθενται, προσανατολισμένοι

104.

124

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

στο νότο όμως οι τοίχοι θερμικής μάζας περικλείουν το σύνολο της κατασκευής και όχι κάθε χώρο ξεχωριστά. Δεν υπάρχει θερμοκήπιο σε αυτό το Ε και έτσι η κίνηση από τον ένα χώρο στον άλλο μεταφέρεται στο πίσω μέρος της κατοικίας, ενώ η φύτευση, δηλαδή το σύστημα ανακύκλωσης και επεξεργασίας το γκρι νερού και παραγωγής τροφής, παραμένει εσωτερικά στο νότιο μέτωπο ώστε να τροφοδοτούνται με ηλιακή ενέργεια όλες οι λειτουργίες του(διάσπαση οργανικών ουσιών στο λιποσυλλέκτης και φωτοσύνθεση) προστατευόμενο ταυτόχρονα από τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι πηγές του γκρίζου νερού(νεροχύτης, νιπτήρας, μπανιέρα) συγκεντρώνονται λόγω του λιποσυλλέκτη, επίσης στη νότια πλευρά, κοντά η μία στην άλλη, και έτσι το λουτρό εξακολουθεί να δέχεται άμεσο ηλιακό φως αφού η ζώνη άνεση σε αυτόν τον χώρο είναι σε μεγαλύτερες θερμοκρασίες. Κατά τον σχεδιασμό αυτού του τύπου θυσιάζεται συνειδητά μέρος της απόδοσης για την πιο εκτεταμένη προκατασκευή και τη μείωση του κόστους. Παρόλα αυτά μόνο εξαιρέσεις των κατοικιών αυτών έχουν αποτύχει στο να διατηρούν την εσωτερική θερμοκρασία στη ζώνη θερμικής άνεσης. Μικρές αλλαγές που συμβάλλουν σε αυτή την κατεύθυνση είναι η μετατόπιση του φωταγωγού στο πίσω μέρος ώστε το μικρό ρεύμα κρύου αέρα που εισέρχεται, ακόμα και όταν ο φωταγωγός είναι κλειστός (ιδιαίτερα όταν δεν έχει κατασκευαστεί με ακρίβεια) να μην επηρεάζει άμεσα τον λειτουργικό χώρο.

105.

125

106.

Τα ηλιακά πάνελ σκιάζουν την υδρορροή σχηματίζοντας φράγμματα πάγου τα οποία εμποδίζουν την κίνηση του νερού μειώνοντας την απόδοση του συστήματος παροχής νερού.

107.

126

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

108.

127

3.4. Global Model E Διατηρώντας τις δυνατότητες τυποποίησης και προκατασκευής που προσφέρει το «Ε πακέτο» και συνδυάζοντάς τες με βελτιωτικές ενέργειες της απόδοσης του σε μεγάλο εύρος περιοχών παγκοσμίως, σχεδιάστηκε το «Global model E». Η επαναπροσθήκη του θερμοκηπίου λειτουργεί ως μεταβατική θερμοκρασιακή ζώνη και η προσθήκη θερμομόνωσης στην πίσω πλευρά της θερμικής μάζας, ώστε αυτή να μην βάλλεται από την εξωτερική θερμοκρασία και να αλληλεπιδρά μόνο με τον εσωτερικό αέρα, παγιδεύουν τη θερμότητα και διατηρούν τη θερμοκρασία στους 21οC. Η μεταφορά των ανοιγμάτων εξαερισμού στο θερμοκήπιο με ταυτόχρονη προσθήκη αγωγών κάτω από τη θερμική μάζα απλοποιούν τις λεπτομέρειες στεγάνωσης της στέγης λόγω αφαίρεσης των ανοιγμάτων από την πλευρά συλλογής του νερό. Ο εξαερισμός λειτουργεί σε αυτήν την περίπτωση προς την αντίθετη κατεύθυνση και δεν υπάρχουν ανοίγματα στην οροφή των βασικών χώρων ώστε να επηρεάζεται η θερμοκρασία από την εισροή του κρύου αέρα από τις σχισμές. Ταυτόχρονα, η κλίση της στέγης αλλάζει, με την πάνω επιφάνεια της προσανατολισμένη στο βορρά. Το λιώσιμο του χιονιού σε αυτήν την περίπτωση, στις περιοχές με πολύ κρύους χειμώνες, επιτυγχάνεται με τη χρήση αγωγών μέσω των οποίων μεταφέρεται ζεστό νερό από τον ηλιακό θερμοσίφωνα, το οποίο προορίζεται και για οικιακή χρήση. Η βασική κίνηση βρίσκεται είτε στο θερμοκήπιο είτε στο πίσω μέρος ανάλογα με τον αριθμό των δωματίων. Στο «Global model E», τροποποιήσεις ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, εξακολουθούν να είναι απαραίτητες, αλλά και προσαρμογές ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών. Δεν επηρεάζουν όμως σε μεγάλο βαθμό της κατασκευή αφού έχουν ληφθεί υπόψιν στη διαδικασία τυποποίησης. Έτσι η απόδοση των συστημάτων, δηλαδή της κατοικίας της ίδιας διατηρείται ψηλά, ενώ το κόστος διατηρείται μικρό εφόσον μάλιστα πολλά από τα μέρη δεν είναι μόνο τυποποιημένα αλλά και προκατασκευασμένα. Τεχνικά βιβλία και εγχειρίδια υποδεικνύουν λεπτομερώς την εφαρμογή στους χρήστες που επιθυμούν να το κατασκευάσουν οι ίδιοι ή με τη βοήθεια τοπικών τεχνιτών.

128

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

109.

110.

129

130

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

131

132

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

133

134

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κεφ.4: Συμπεράσματα

135

Συμπεράσματα. Τα Ε, ως εκτεταμένες βιοκλιματικές κατασκευές που περιλαμβάνουν σύνθετες πρακτικές αυτοδιαχείρισης των ροών της ενέργειας και των υλικών πόρων, αξιώνουν ένα χαρακτήρα προτύπου στην κατεύθυνση της οικολογικής κατοίκησης. Ωστόσο, παράλληλα με τα πολλαπλά και σημαντικά πλεονεκτήματα που μπορούν να προσφέρουν (ενεργειακή και υλική αυτάρκεια-αυτονομία, χαμηλό κόστος κατασκευής-συντήρησης, δημιουργική συμμετοχή του χρήστη κα.) είναι συναρτημένα με ένα σύνολο ειδικών απαιτήσεων. Είναι σαφές ότι οι αρχές σχεδιασμού των Ε και τα ειδικά αιτήματα στα οποία καλούνται να αποκριθούν δε μπορεί να ταυτίζονται με τις αντίστοιχες στοχεύσεις μιας συμβατικής κατοικίας. Κατ’ αρχάς, ένα βασικό ζήτημα αφορά στις διαστάσεις των χώρων (και κατ’ επέκταση των συστημάτων). Πιο συγκεκριμένα, ο σχεδιασμός των Ε βασίζεται γενικά στην “αρχή του ελάχιστου χώρου” 30, με τρόπο που να συμβάλλει τόσο στον περιορισμό της κατανάλωσης υλικών πόρων και ενέργειας (πχ. για θέρμανση), αλλά και στην απόδοση πιο “ζεστών” οικειοποιήσιμων και αισθητικά ελκυστικών χώρων. Πρόκειται σαφώς για μια επιλογή που τοποθετείται στον αντίποδα μιας λογικής απόδοσης εξαιρετικά διευρυμένων, αλλά ουσιαστικά αναξιοποίητων χώρων (μιας λογικής που συχνά αντιμετωπίζει την κατοικία με τρόπο μάλλον ετεροκαθοριζόμενο, πχ. ως μέσο κοινωνικής αυτο-προβολής, παρά ως ένα τόπο-τρόπο διαβίωσης που να συμβάλλει στην απελευθέρωση, τη δημιουργική αυτοεκπλήρωση και επαν-νοηματοδότηση της ζωής). Η διαβίωση στα Ε απαιτεί τη σωστή λειτουργία του συνόλου των συστημάτων που τα συγκροτούν (που αφορούν τη διαχείρισης της ενέργειας, του νερού, των οργανικών και ανόργανων απορριμμάτων κα.). Η λειτουργία αυτή, αν και γίνεται ολοένα ευκολότερη, εξακολουθεί να προϋποθέτει την ειδική εκπαίδευση των χρηστών, τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών. Χωρίς τη συνολική κατανόηση του συστήματος εκ μέρους των χρηστών και την ενεργή συμμετοχή τους σε αυτό, η λειτουργία των Ε δεν μπορεί παρά να εμφανίσει προβλήματα, τα οποία ενδεχομένως φτάσουν στο σημείο του να καθιστούν τη διαβίωση ανέφικτη31. Για το λόγο αυτό, ο σχεδιασμός ενός Ε θα πρέπει να εμπεριέχει την διαδικασία μέσα από 30. Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι στην περίπτωση των Ε, η “αρχή του ελάχιστου χώρου” εφαρμόζεται με τρόπο αρκετά διαφορετικό σε σχέση με την παλαιότερη “σοσιαλιστική” έννοια, που την αξιοποίησε προκειμένου να δικαιολογήσει την “ανάγκη” εγκατάστασης μεγάλων πληθυσμών σε “μικρά κουτάκια” που συγκροτούσαν μεγάλα μπλοκ... 31.Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.163, 167

136

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

την οποία οι λειτουργία των συστημάτων, σε όλες τις κλίμακες (από τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες μέχρι τις επιδράσεις στην ευρύτερη περιοχή), θα καθίσταται κατανοητή και προσιτή στο ευρύ κοινό των μη-ειδικών! Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι κανένα σύστημα δε μπορεί να απομονωθεί και να εξεταστεί ξεχωριστά, αν δεν επισημανθούν οι πολλαπλές εξαρτήσεις-συνδέσεις του με τα υπόλοιπα. Οι ειδικές ποιότητες των χώρων που διαμορφώνονται σε κάποιες περιπτώσεις(πχ. το μεγέθος και το σχήμα του χώρου, οι υφές, τα υλικά, η διάρθρωση των δικτύων κτλ.), ενδεχομένως εξαρτώνται από τις επιδράσεις που ασκούν σε άλλα σημεία ή στο σύνολο της κατασκευής (πχ. σχετικά με τη στατική και ενεργειακή επάρκεια του κτιρίου, την ανεμοπροστασία, τις επιθυμητές ροές του νερού κα.). Με άλλα λόγια, τα Ε αποτελούν ενιαίες οντότητες, όπου όλα τα επιμέρους συστήματα (διαχείρισης νερού, ενέργειας, απορριμμάτων κτλ.) είναι σε θέση να συνδυάζονται και να αλληλοεπηρεάζονται στην προοπτική μιας ολοκληρωμένης οικοσυστημικής - ανακυκλωτικής λειτουργίας, δηλαδή με τρόπο ώστε οι απορροές (output) ενός συστήματος να μπορούν να διοχετεύονται-αξιοποιούνται ως εισροές (input) για ένα άλλο, κοκ. Στο πλαίσιο αυτής της συνδυαστικής λειτουργίας αναδεικνύεται ευκρινέστερα η διάσταση της πολυλειτουργικότητας των Ε, όπου μεμονωμένες πρακτικές μπορούν να επιτελούν ταυτόχρονα πολλαπλές διαδικασίες (πχ. ο καθαρισμός του χώρου, των πιάτων, των ρούχων και των σωμάτων, σε συνδυασμό με την κομποστοποίηση των οργανικών απορριμμάτων, μπορεί να καταλήγει στο πότισμα και τη λίπανση των φυτών). Ωστόσο, οι πολλαπλές δυνατότητες εξασφάλισης επωφελών αλληλοσυμπληρώσεων, δεν μπορούν να εξαλείψουν τις πιθανότητες εμφάνισης αντιθέσεων, συγκρούσεων ή και αλληλοαποκλεισμών: κάτι αρνητικό σε ένα περιβάλλον μπορεί να είναι θετικό για ένα άλλο, και αντίστροφα. Η συν-εξέλιξη όλων αυτών των παραμέτρων, καθώς διέπεται από περίπλοκους νόμους συχνά εκβάλλει σε μηπροβλέψιμα αποτελέσματα. Αντιλαμβάνεται λοιπόν, κανείς ότι για μια σωστή οικοσυστημική λειτουργία δεν αρκεί η ανάπτυξη αυτοματισμών, δηλαδή η απόκτηση μερικών νέων πρακτικών συνηθειών, οσοδήποτε απαιτητικών, για την επιτέλεση ορισμένων απλών - γραμμικών αλγορίθμων. Αντίθετα, το οικοσύστημα ενός Ε προτρέπει τους χρήστες σε διαρκή επαγρύπνηση για την αποκατάσταση νέων σχετικών ισορροπιών. Αξίζει να επισημανθεί ότι η αυτή συνδυαστική-συνολική (-”ολιστική”) λογική των Ε συμβάλλει στην καλλιέργεια της ατομικής

137

συνείδησης σχετικά με τις ευρύτερες συνέπειες των πράξεων μας, την αντίληψη δηλαδή του τρόπου με τον οποίο κάτι που συμβαίνει σε ένα σημείο-στοιχείο του σπιτιού μπορεί να επηρεάζει ένα άλλο. Και ακόμα, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι μια τέτοια λογική μπορεί να επεκτείνεται πέρα από την ιδιωτική σφαίρα της κατοικίας, επιδρώντας συνολικά στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη δραστηριότητά μας σε ολόκληρο τον πλανήτη. Με βάση τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό ότι η σωστή λειτουργία των Ε προϋποθέτει έναν επαναπροσδιορισμό όχι μόνο του τρόπου κατοίκησης, αλλά του τρόπου ζωής συνολικά (στηρίζεται δηλαδή σε ένα τρόπο σκέψης που έχει να κάνει με όλες τις πτυχές της ζωής, κομβικό μέρος της οποίας αποτελεί η κατοίκηση). Αυτή η διάσταση αναφέρεται πρώτα απ’ όλα στο επίπεδο των αντιλήψεων σχετικά με το γενικότερο «νόημα» της ζωής. Ξεκινά από μια κριτική των τρόπων ζωής που βασίζονται στις αρχές του να επιζητάς διαρκώς το “περισσότερο” (να δουλεύεις περισσότερο, να πουλάς περισσότερο, για να μπορείς να κερδίζεις και να αγοράζεις περισσότερο) και συνεχίζει τονίζοντας την ανάγκη μιας “εσωτερικής” - ατομικής και συλλογικής - επανάστασης στο επίπεδο της καθημερινής ζωής. Μια τέτοια επανάσταση εστιάζει στην προώθηση προταγμάτων «εθελούσιας απλότητας» και «λιτής αφθονίας» (κινήματα αυτομείωσης), ως ιδεολογικών προτύπων για την υποστήριξη ενός τρόπου ζωής λιγότερο καταναλωτικού, ωστόσο περισσότερο “ουσιαστικού” και απελευθερωτικού, που να επιτρέπει την συλλογική και ατομική “αυτοπραγμάτωση”, σε αντίθεση με τα δεσμευτικά, περιοριστικά και αγχωτικά σύγχρονα αστικά πρότυπα. Ωστόσο, όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις, πέραν του να θέτουν «ενδιαφέρουσες προκλήσεις», μπορούν εύκολα να γίνουν αντιληπτές ως ανυπέρβλητες δυσκολίες. Οι δυσκολίες αυτές, συνεπικουρούμενες από τη συνήθη τάση αποφυγής αποφάσεων υψηλού ρίσκου, οδηγούν συχνά στην απαισιόδοξη αίσθηση ότι η πλήρης επίτευξη των στόχων των Ε μοιάζουν πρακτικά ανέφικτοι, καταλήγοντας να αξιολογούνται υποτιμητικά, ως προϊόν μιας “ρομαντικής”, αναχρονιστικής και μη ρεαλιστικής αντίληψης που αξιώνει τη δημιουργία επίγειων ουτοπιών στο εδώ και το τώρα. Σίγουρα, το στοιχείο του ρομαντισμού δεν απουσιάζει από τη φιλοσοφία σχεδιασμού των Ε. Ωστόσο, στην σύγχρονη εποχή της γενικευμένης αποξένωσης, στον ορίζοντα ενός πολιτισμού αποδεδειγμένα αποτυχημένου, μια δόση ρομαντισμού είναι μάλλον απαραίτητη και ίσως θα έπρεπε να αξιολογείται ως πλεονέκτημα. Ιδιαίτερα όταν δεν παραμένει εγκλωβισμένη σε άγονες κριτικές (“στείρα άρνηση”) αλλά επιδιώκει να συγκροτήσει σύνθετα επιχειρήματα

138

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

και κατάλληλη τεχνογνωσία, ώστε να υποστηρίζει συγκεκριμένες προτάσεις για υλοποιήσιμες πρακτικές λύσεις, ικανές να αποκριθούν στα πολλαπλές προκλήσεις των καιρών.

139

140

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ _Ανδρεαδάκη, Ε. (2006) ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Περιβάλλον και Βιωσιμότητα. Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS _Καραγεωργάκης, Σ. (2015) αναρχισμός & οικολογία: η οικοαναρχική θεωρία και δράση από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Αθήνα: εκδόσεις ΕΥΤΟΠΙΑ. _Heidegger, M.((2008 [2004]) ΚΤΙΖΕΙΝ, ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ, ΣΚΕΠΤΕΣΘΑΙ. Μτφ. Γιώv_Lancaster, B. (2009) Rainwater Harvesting for Drylands and Beyond Volume 1: GUIDING PRINCUPLES TO WELCOME RAIN INTO YOUR LIFE AND LANDSCAPE. Tucson, Arizona: RAINSOURCE PRESS _Lancaster, B. (2010) Rainwater Harvesting for Drylands and Beyond Volume 2: WATER-HARVESTING EARTHWORKS. Tucson, Arizona: RAINSOURCE PRESS _Lévi-Strauss, C. (2007 [1955]) Θλιβεροί Τροπικοί. Μτφ. Βούλα Λούβρου. Αθήνα: Εκδόσεις Χατζηνικολή. _Oliver, p. (2006) Built to Meet Needs: Cultural Issues in Vernacular Architecture. Oxford: Elsevier Ltd. _Rapoport, A. & Φιλιππίδης Δ. (2010 [1969]) ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες. Μτφ. Γιώργος Διαμαντής. Αθήνα: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΑ. _Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press. _ Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press. _Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press. _Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press. _Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press. ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ-ΙΣΤΟΣΕΛΊΔΕΣ _ Business Insider, (July 26, 2014) How an environmentalist architect made a house out of garbage: A look at when recycling mixes with real estate after the jump [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <https://therealdeal. com/2014/07/26/how-an-environmentalist-architect-made-a-house-outof-garbage/> [Πρόσβαση 10 Μαΐου 2017]. _De Decker, K. (2016). Slow Electricity: The Return of DC Power? [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: < http://www.lowtechmagazine.com/2016/04/

141

slow-electricity-the-return-of-low-voltage-dc-power.html> [Πρόσβαση 10 Μαΐου 2017]. _Earthship Biotecture, Global Model [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <http://earthship.com/blogs/earthship-designs/global-modelearthship/#prettyPhoto> _Earthship Biotecture, earthship global website [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <http://earthship.com> _Reynolds, M. (1971) Building block of empty cans. [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <https://www.google.com/patents/US3721059> [Πρόσβαση 10 Μαΐου 2017]. _Earthship Biotecture, Sewage Treatment [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <http://earthship.com/blogs/systems/sewage-treatment/> _Milkwood Permaculture, (January 24, 2012) Michael Reynolds, Earthship Originator, Speaking in Sydney [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <https:// permaculturenews.org/2012/01/24/michael-reynolds-earthship-originator-speaking-in-sydney/> _Wikipedia, the free encyclopedia, (2017). Do it yourself [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <https://en.wikipedia.org/wiki/Do_it_yourself> _Wikipedia, the free encyclopedia, (2015). Garbage Warrior [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <https://en.wikipedia.org/wiki/Garbage_Warrior> _Wikipedia, the free encyclopedia, (2017). Mike Reynolds (architect) [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: <https://en.wikipedia.org/wiki/Mike_Reynolds_(architect)> ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ _Ανεμοδοουρά, Ν. & Χριστακοπούλου, Ρ. (2008) Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ. Διάλεξη, Ε.Μ.Π. _McQuillan, D.M. (1982) NMGS Pollution of the Rio Grande valley-fill aquifer. In: New Mexico Geological Society 33rd Fall Field Conference. Albuquerque Country: New Mexico Geological Society

ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ _Arbuckle Industries, (2015). Michael Reynolds Archiculture Extras Interview. [video online] Διαθέσιμο στο: < https://www.youtube.com/ watch?v=L_9Gwb0Ze-c> _ DATV. (2003). Michael Reynolds Interview Part 1 & Earthship Tours

142

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

[video online] Διαθέσιμο στο: <https://www.youtube.com/watch?v=_cFl5C0pLWI> _ Earthship Biotecture. (2001). Hut Earthship. [DVD], Taos, New Mexico: Earthship Biotecture. _Earthship Biotecture. (2009). Earthship Seminar 2009 (DVD I). [DVD], Taos, New Mexico: Earthship Biotecture. _Fry, F. (2008). “True West” in: Stephen Fry in America. BBC1 9 Nov. 2100 hrs. _Hodge, O. (2008). Garbage Warrior. [DVD] International Sales Agent: The Works International. _Reynolds, M. (1996). From The Ground Up. [DVD], Taos, New Mexico: Earthship Biotecture. _ Reynolds, M. (2009). TEDxTamaya. [video online] Διαθέσιμο στο: <https://www.youtube.com/watch?v=FON-UK_1kyI> _Reynolds, M. (2013). Types of earthships. (1) [video online] Διαθέσιμο στο: <https://www.youtube.com/watch?v=Vh4ppxZHC_U> _Reynolds, M. (2013). Electric system (1). [video online] Διαθέσιμο στο: < https://www.youtube.com/watch?v=C05b1mtbRs4>

143

144

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 1. <www.businessinsider.com> 2. <www.businessinsider.com> 3. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 3 4. <www.businessinsider.com> 5. <http://www.go-van.com/video/taos-greater-world-communityearthships-new-mexico> 6. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 0 Εικόνα σελ. 14-15 :

<www.businessinsider.com>

7α. <http://drapetsini.blogspot.gr201611blog-post_16.html> 7β. <http://i2.aftocdn.grmediafiles201506skoupidia-aporrimmataxyta.jpg> 8. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.15 10. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press σελ. 32,34 11. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 32,34 12. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 32,34 13. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 28 14. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 28 15. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 17 16. <http://cent.dicksoncountyschools.orgcentennial_stafffourth_ gradeloribuhler> 17. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 37 18. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 24-25 19. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 24-25 20. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 24-25 21. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New

145

Mexico, Solar Survival Press, σελ. 24-25 22. <http://www.janeresture.comirian_jaya23.> Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 31 24. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 31 25. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 33. 26. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 32 27. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 33. 26. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ..10 28. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 43 29. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 44 30. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 45 31. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 45 32. Ανδρεαδάκη, Ε. (2006) ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ: Περιβάλλον και Βιωσιμότητα. Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS εικόνα σελ 32-33: Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 0 33. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 48 34. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 48 35. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 68 36. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 67 37. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 206 38. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 206 39. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.49

146

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

40. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 54 41. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 56 42. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 200 43. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 200 44. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 201 45. <https://500px.com/photo/109466411/cemetery-tires-by-ruizjulio> 46. <http://earthship.com> 47. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 211-212 48. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 211-212 49. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 214 50. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 227 51. <http://earthship.com/blogs/2012/06/reach-earthship-for-saleby-owner/> 52. <http://earthship.com/blogs/2012/06/reach-earthship-for-saleby-owner/> 53. <http://earthship.com/blogs/2012/06/reach-earthship-for-saleby-owner/> 54. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 11 55. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 11 56. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 16 57. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 102 58. Lancaster, B. (2009) Rainwater Harvesting for Drylands and Beyond Volume 1: GUIDING PRINCUPLES TO WELCOME RAIN INTO YOUR LIFE AND LANDSCAPE. Tucson, Arizona: RAINSOURCE PRESS, σελ.17 59. Lancaster, B. (2009) Rainwater Harvesting for Drylands and Beyond Volume 1: GUIDING PRINCUPLES TO WELCOME RAIN INTO YOUR LIFE AND LANDSCAPE. Tucson, Arizona: RAINSOURCE PRESS, σελ.17 17 60. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and compo-

147

nents. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 32 61. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.33 62. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 34 63. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.35 64. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.35 65. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 49 εικόνα σελ. 56: Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 35 εικόνα σελ57: Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 49 66. <http://travel.descopera.ro8496838-Machu-Picchu-100-de-anide-mister> 67. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 54-55 68. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 52 69. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 42 70. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 40 71. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 88 εικόνα σελ 64-65: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ.70 72. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 89 73. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 97 74. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 87 75. <http://earthship.com> 76. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond eco-

148

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

nomics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 97 77. Reynolds, M. (1993). Earthship Volume 3: evolution beyond economics. Taos, New Mexico: Solar Survival Press, σελ. 98 78. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 62 79. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 63 80. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 195 εικόνα σελ80-81: Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 63 81. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 113 εικόνα σελ84-85: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 115 82. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 125 83. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 128 84. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 128 85. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 121 εικόνα σελ. 82: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 135 86. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 136-137 εικόνα σελ 91: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 156 εικονα σελ 94-95: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 157 87. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 182-183

149

88. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 178 89. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 184 90. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 192-193 εικόνα σελ 102-103: httpswww.yelp.combiz_photosearthship-biotecture-trespiedrasselect=OaYsT89nHrS1RjVF8JG_Iw&reviewid=W_Hp93vyFnld6zdFtL_pMA εικόνα σελ 104: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 197 91. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 213 92. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 214 93. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 216 94. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 143 95. Reynolds, M. (1991). Earthship Volume 2: Systems and components. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 128 96. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 215 97. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 219 98. Reynolds, M. (1990). Earthship Volume 1: How to build your own. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 218 99. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 91 εικόνα σελ 114-115: Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 90 100. <http://www.flickr.comphotos135117764@N05galleries72157662370163046> 101. <http://www.flickr.comphotos135117764@N05galleries72157662370163046> 102. <http://www.flickr.comphotos135117764@N05galleries72157662370163046>

150

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

103. Reynolds, M. (2000). COMFORT in any climate. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 67 104. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 95 105. httpeco-logis.orgpayamlis-erdship 106. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 95 107. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 94 108. Reynolds, M. (2005). WATER FROM THE SKY. Taos, New Mexico, Solar Survival Press, σελ. 77 109. <http://freshsoulz.tumblr.com> 110. <http://freshsoulz.tumblr.com> εικόνα σελ 1224-125: <http://freshsoulz.tumblr.com> εικόνα σελ. 126: <http://freshsoulz.tumblr.com.>

151

152