Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί by Dimitra Charmantzi

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων ως παράμετροι καθολικού σχεδιασμού

ΔΗΜΗΤΡΑ ΧΑΡΜΑΝΤΖΗ επιβλέπων καθηγητής: Λεωνίδας Κουτσουμπός Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ιούνιος 2019

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων ως παράμετροι καθολικού σχεδιασμού

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου Λεωνίδα Κουτσουμπό για την πολύτιμη καθοδήγηση, τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις και τον χρόνο που διέθετε καθ’ όλη τη διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας. Επίσης, την καθηγήτρια Rosa Bustamante Montoro (Αρχιτεκτονική σχολή Πολυτεχνείου Μαδρίτης - ETSAM) για την χρήσιμη βιβλιογραφία που μου συνέστησε για την διεξαγωγή της παρούσας έρευνας. Η έρευνα βασίστηκε στην επαφή με φορείς ατόμων με αναπηρία και στη συλλογή πληροφοριών από τα ίδια τα άτομα. Έτσι, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την κ. Γεωργία Μήλα, την κ. Ρουκουτάκη και τον κ. Μπασία από το «Φάρο Τυφλών», την κα Κατερίνα Γιαννακοπούλου από τον «Πανελλήνιο Σύλλογο Προσαρμοσμένων Δραστηριοτήτων - ΑΛΜΑ», τον κ. Βασαλάκη από την «Εταιρεία Προστασίας Σπαστικών - Πόρτα Ανοιχτή», το προσωπικό των παραπάνω φορέων που συνεργάστηκε μαζί μου, τον διερμηνέα Γιώργο Στάθη και την κα Λιάνα Καράτζου, για την ανταπόκριση και τη βοήθεια που προσέφεραν μέσω των συναντήσεων και συζητήσεών μας στη συλλογή στοιχείων για την παρούσα έρευνα. Τέλος, τη φίλη και συμφοιτήτρια Κωνσταντίνα Γουγούλα για τη συμβολή της στα αρχικά στάδια της μελέτης και στις επισκέψεις και την επικοινωνία με τους παραπάνω φορείς ατόμων με αναπηρία.

Περίληψη

Η προσβασιμότητα μέχρι σήμερα αντιμετωπίζεται από τους αρχιτέκτονες αποσπασματικά, επιφανειακά και, συνήθως, μετά από τη διαδικασία σύνθεσης του αρχιτεκτονικού έργου. Στόχος αυτής της έρευνας είναι να αναδείξει ζητήματα που αγνοούν οι αρχιτέκτονες, προτείνοντας μία διαφορετική οπτική του τρόπου που μπορούμε να σχεδιάζουμε, με προτεραιότητα στην προσβασιμότητα, απορρίπτοντας την αντίληψη ότι αυτή περιορίζεται μόνο στον σχεδιασμό και τη διαστασιολόγηση ραμπών και ανελκυστήρων. Στα πλαίσια της εργασίας μελετώνται όλες οι κατηγορίες ατόμων που αντιμετωπίζουν εμπόδια στο δομημένο περιβάλλον και αποκλείονται από τη χρήση της αρχιτεκτονικής. Για τον καθορισμό των βασικών απαιτήσεων προσβασιμότητας, προτείνεται ένας νέος τρόπος κατηγοριοποίησης των εμποδιζόμενων ατόμων σε άτομα με αισθητηριακούς, κινητικούς και νοητικούς περιορισμούς και πιο συγκεκριμένα εξετάζονται τα άτομα με προβλήματα όρασης και ακοής, οι χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου, τα υπόλοιπα άτομα με κινητικούς περιορισμούς (πχ. ηλικιωμένοι, έγκυες), καθώς και τα άτομα με αυτισμό. Παρουσιάζονται εκτενώς τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματά των επιμέρους κατηγοριών, που προκύπτουν από τη μελέτη της πρόσληψης του χώρου, της κίνησης και του τρόπου επικοινωνίας τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά γεννούν χωρικές απαιτήσεις που δεν περιορίζονται μόνο σε τεχνικές παραμέτρους και συγκεκριμένη διαστασιολόγηση, ενώ μέχρι τώρα δεν καλύπτονται από τους ισχύοντες οικοδομικούς κανονισμούς. Η μελέτη του τρόπου αλληλεπίδρασης με το χώρο, καταλήγει στον προσδιορισμό κατευθύνσεων και πρακτικών συμβουλών για τον σχεδιασμό προσβάσιμων χώρων για κάθε εξεταζόμενη κατηγορία ατόμων, και κατ’ επέκταση για όλους.

Περιεχόμενα Εισαγωγή

Μέρος Α

Μεθοδολογία έρευνας Οργάνωση ερευνητικής εργασίας

9 11 18

Για ποιον σχεδιάζουμε;

1. Ο μέσος χρήστης 2. Εμποδιζόμενα άτομα

3. Αναπηρία

29 30 35 37

3.1. Προσεγγίσεις της αναπηρίας 3.2. Έννοιες και ορισμοί

4. Προσβασιμότητα 5. Επαναπροσδιορίζοντας τον μέσο χρήστη

Μέρος Β

ΣΥΝΟΨΗ

Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

6. Άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς 6.1. Άτομα με προβλήματα όρασης Πρόσληψη του χώρου Κίνηση στο χώρο Τρόπος επικοινωνίας

6.2. Άτομα με προβλήματα ακοής Πρόσληψη του χώρου Τρόπος επικοινωνίας Κίνηση στο χώρο

7. Άτομα με κινητικούς περιορισμούς 7.1. Χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου Πρόσληψη του χώρου Κίνηση στο χώρο

7.2. Λοιπές κατηγορίες ατόμων με κινητικούς περιορισμούς

8. Άτομα με νοητικούς περιορισμούς 8.1. Άτομα με αυτισμό ή με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος

46 47 48 56 57

58 59 62 65

66 67 67 71

72 73 74

Πρόσληψη του χώρου

ΣΥΝΟΨΗ

Κατευθύνσεις σχεδιασμού

9. Θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα

Μέρος Γ

10. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς 84 10.1. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα όρασης Πρόσληψη του χώρου Κίνηση στο χώρο Τρόπος επικοινωνίας

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα όρασης 10.2 Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα ακοής Πρόσληψη του χώρου Τρόπος επικοινωνίας Κίνηση στο χώρο

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα ακοής

11. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με κινητικούς περιορισμούς 11.1. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου Πρόσληψη του χώρου Κίνηση στο χώρο

11.2. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για τις υπόλοιπες κατηγορίες ατόμων με κινητικούς περιορισμούς Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με κινητικούς περιορισμούς

12. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με νοητικούς περιορισμούς 12.1. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με αυτισμό ή με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος Πρόσληψη του χώρου

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με νοητικούς περιορισμούς

13. Συγκεντρωτικός πίνακας

84 86 94 97

98 100 102 108 110

111 112 113 114 116

120 121 122 122 123

127 128

ΣΥΝΟΨΗ

137

Συμπεράσματα

139

Βιβλιογραφία

144

Εισαγωγή

Εάν κάθε αρχιτεκτονικό έργο – δημόσιο ή ιδιωτικό – έχει ως στόχο την κάλυψη των αναγκών του χρήστη, πίσω από κάθε μελέτη βρίσκονται οι δημιουργοί της που ξεκινούν από συγκεκριμένες θέσεις.1 Παραμερίζοντας την ιδεολογία, τις αντιλήψεις και την αισθητική των επιμέρους αρχιτεκτόνων ή το κίνημα που ενδεχομένως εκπροσωπούν, η συντριπτική πλειοψηφία αυτών συγκλίνει στη θέση απέναντι στο χρήστη της αρχιτεκτονικής και τα σωματικά χαρακτηριστικά του. Και επειδή ο χρήστης, του οποίου οι ανάγκες πρέπει να καλυφθούν δεν είναι πάντοτε γνωστός, κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, ο αρχιτέκτονας τον φαντάζεται για να καλύψει αυτό το κενό και να σχεδιάσει βάση αυτού. Αλλά και στην περίπτωση που είναι γνωστός και έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αυτά συχνά λαμβάνονται ως δεδομένα εφ’ όρου ζωής. Έχει διαμορφωθεί ένα πρότυπο μέσου χρήστη της αρχιτεκτονικής, με βάση τον οποίο σχεδιάζουμε, και στηρίζεται στις αναλογίες και τις σωματικές διαστάσεις του μέσου ανθρώπινου σώματος. Ο μέσος χρήστης φαίνεται να είναι χωρίς φύλο, ή συνήθως άνδρας, σχετικά νέος ενήλικας, με ύψος 1,80 μ, αρτιμελής και φυσικά με όλες του τις αισθήσεις. Το ζήτημα του μέσου χρήστη θα αναλυθεί περαιτέρω στο κεφάλαιο 1. Η λειτουργικότητα, που μας απασχολεί κατά κύριο λόγο κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, αποτελεί πρωταρχική παράμετρο της ικανοποίησης του σκοπού για τον οποίο δημιουργείται ένα έργο. Η διάταξη των χώρων, οι κινήσεις και οι συνδέσεις ερευνώνται διεξοδικά για την επίτευξη της επιθυμητής λειτουργίας και της εξυπηρέτησης των χρηστών. Βασική παράμετρος της λειτουργικότητας, που τείνουμε να περιφρονούμε, αποτελεί η προσβασιμότητα. Πως μπορεί να είναι λειτουργικός ένας χώρος που εξυπηρετεί μόνο συγκεκριμένους χρήστες, ενώ αποκλείει άλλους; Στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι να μελετηθούν και να εξεταστούν οι σχεδιαστικές απαιτήσεις που καθιστούν έναν χώρο προσβάσιμο προς όλους. Πεδίο έρευνας αποτελούν τα άτομα που αποκλίνουν από το μέσο χρήστη, έχοντας αρκετά διαφορετικά χαρακτηριστικά που μεταφράζονται σε διαφορετικές χωρικές ανάγκες και σχεδιαστικές απαιτήσεις. Ως αποτέλεσμα, αντιμετωπίζουν εμπόδια στο δομημένο περιβάλλον. Πρόκειται για τα 1 Josep Maria Montaner, Ιστορία της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής. Κινήματα Ιδέες και Δημιουργοί στο Δεύτερο Μισό του 20ού Αιώνα, ed. Ανδρέας Γιακουμακάτος (Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, 2014), σ. 75.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

εμποδιζόμενα άτομα, μία αρκετά ανομοιογενή ομάδα του πληθυσμού, στην οποία εμπεριέχονται τα άτομα με αναπηρία. Κατά τη διάρκεια της έρευνας αντιμετώπισα δυσπιστία για το θέμα, προερχόμενη κυρίως από αρχιτέκτονες. Το ερώτημα που μου έθεταν αρκετές φορές ήταν το εξής: «Αφού υπάρχει ο οικοδομικός κανονισμός, στον οποίο αναγκαστικά συμμορφωνόμαστε και διαθέτει τεχνικές προδιαγραφές προσβασιμότητας για τα άτομα με αναπηρία, τις οποίες αναγκαστικά εφαρμόζουμε, άρα συμπεριλαμβάνουμε και αυτούς τους χρήστες. Τι παραπάνω μπορεί να πει αυτή η έρευνα;» Ακόμα και στις περιπτώσεις συμμόρφωσης με τους ισχύοντες κανονισμούς, το παραγόμενο αποτέλεσμα, είναι αμφίβολο κατά πόσο προσφέρει ισότιμη πρόσβαση και συμμετοχή σε όλους τους χρήστες. Αυτό δεν σημαίνει αποκλειστικά ότι το θεσμικό πλαίσιο έχει παραλήψεις, αλλά περισσότερο ότι υπάρχουν και άλλες γενικές αρχές σχεδιασμού, που ακριβώς επειδή είναι γενικές, δεν μπορεί να προσδιοριστεί τεχνικά ο ακριβής τρόπος εφαρμογής τους και άρα να ελεγχθούν. Η πεποίθηση ότι εφαρμόζοντας τους κανονισμούς παράγουμε απόλυτα προσβάσιμα περιβάλλοντα είναι εν μέρει δικαιολογημένη λόγω της άγνοιας γύρω από τα θέματα της αναπηρίας. «Τείνουμε να σκεφτόμαστε ότι η προσβασιμότητα έχει να κάνει με ράμπες και ανελκυστήρες. Αλλά δεν πρόκειται απλά για τσεκάρισμα μίας λίστας με κανόνες συμμόρφωσης σε νόμους και κανονισμούς, αλλά ουσιαστικά να σκεφτούμε: Τι πραγματικά μπορεί να κάνει η αρχιτεκτονική;» Sara Hendren2 Τείνουμε, επίσης, να ταυτίζουμε την αναπηρία με την χρήση αναπηρικού αμαξιδίου και να περιορίζουμε τις παρεμβάσεις προσβασιμότητας μόνο προς τα άτομα αυτά. Ακόμα και όταν λαμβάνουμε υπόψη τα άτομα με κινητικούς περιορισμούς, συχνά ξεχνάμε τους ηλικιωμένους ή τις έγκυες ή τα άτομα που χρησιμοποιούν βοηθητικά μέσα για την μετακίνησή τους, λόγω κάποιου ατυχήματος, που έχουν κάποιες επιπλέον ανάγκες. Η επίτευξη της προσβασιμότητας δεν περιορίζεται μόνο στη διευκόλυνση της κίνησης. Υπάρχουν και τα άτομα με προβλήματα όρασης και ακοής, που διαφοροποιούνται ως προς τον τρόπο αλληλεπίδρασης με το χώρο, καθώς επηρεάζεται αισθητηριακά η πρόσληψη και κατανόηση του χώρου. Επίσης, υπάρχουν άτομα με νοητικά προβλήματα, που αντιλαμβάνονται το χώρο διαφορετικά. Έτσι, μη λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους της ανθρώπινης πολυμορφίας και πολυπλοκότητας, σχεδιάζουμε μη φιλόξενα περιβάλλοντα και χωρικά εμπόδια χωρίς να το συνειδητοποιούμε, ενώ υπάρχουν τρόποι ώστε αυτό να αποφευχθεί. 2 Amanda Kolson Hurlay, “Gallaudet University’s Brilliant, Surprising Architecture for the Deaf,” Washingtonian, January 2016, https://www.washingtonian.com/2016/01/13/gallaudet-universitysbrilliant-surprising-architecture-for-the-deaf/.

Εισαγωγή

Η άγνοια για τα ζητήματα αυτά και την σπουδαιότητά τους, ενισχύεται και από τις σχολές αρχιτεκτονικής, όπου αντιμετωπίζουν την προσβασιμότητα επιφανειακά και αποσπασματικά ή σαν παράμετρο που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε μόνο στα τελευταία στάδια του σχεδιασμού. Οι αρχιτέκτονες δεν εκπαιδεύονται στο να σχεδιάζουν προσβάσιμους χώρους προς όλους. Ως αποτέλεσμα, βραβευμένη δημόσια αρχιτεκτονική συχνά να κρίνεται ακατάλληλη από τα ίδια τα άτομα με αναπηρία. Η αναπηρία ανάγεται σε κοινωνικό ζήτημα, όχι σε ατομικό πρόβλημα. Όταν υπάρχουν εμπόδια στο δομημένο περιβάλλον και επομένως δεν εξασφαλίζεται σε όλους ισότιμη πρόσβαση στους δημόσιους χώρους και άρα ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή, είναι ευθύνη της κοινωνίας να τα εξαλείψει. Τα άτομα που επηρεάζονται από τις συνθήκες του δομημένου περιβάλλοντος, όμως, δεν είναι αποκλειστικά τα άτομα με αναπηρία. Κάτι που συχνά θεωρείται δεδομένο, όχι μόνο από τους αρχιτέκτονες, αλλά από όλους, είναι η δια βίου σωματική ικανότητα του ανθρώπου. Όλοι έχουμε υπάρξει ή θα υπάρξουμε «ανίκανοι» σε ένα περιβάλλον, είτε λόγω κάποιου ατυχήματος, που θα μας αναγκάσει να χρησιμοποιούμε βοηθητικά μέσα για την μετακίνηση, είτε λόγω εγκυμοσύνης, είτε της αναπόφευκτης γήρανσης. Η προσβασιμότητα, επομένως, δεν είναι κάτι που αφορά ένα μικρό μέρος του πληθυσμού, αλλά μας επηρεάζει όλους.

Μεθοδολογία έρευνας Όπως έχει προαναφερθεί, ο σχεδιασμός που περιορίζεται σε παραμέτρους που προκύπτουν από έναν μέσο και ιδεατό χρήστη, εμποδίζει και συχνά αποκλείει μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Προκειμένου να απαληφθούν οι φραγμοί στο κοινωνικό και δομημένο περιβάλλον, κρίνεται αναγκαίο αρχικά να κατανοήσουμε τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων και στη συνέχεια να καθορίσουμε τις βασικές απαιτήσεις προσβασιμότητας γι’ αυτά. Στόχος της έρευνας αποτελεί η καταγραφή όλων των σχεδιαστικών αναγκών που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από τα αρχικά στάδια σύλληψης ιδεών στον σχεδιασμό μέχρι και την υλοποίηση ενός αρχιτεκτονικού έργου. Διακρίνεται, λοιπόν, το πρόβλημα της άγνοιας των αρχιτεκτόνων για τα θέματα της αναπηρίας, που οδηγεί στην στείρα εφαρμογή τεχνικών παραμέτρων προσβασιμότητας και καταλήγει σε αμφίβολα αποτελέσματα. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός για τον μέσο άνθρωπο – χρήστη, δεν περιορίζεται μόνο σε κανονισμούς. Αντίστοιχα, είναι αφελές να νομίζουμε πως ο σχεδιασμός για τα εμποδιζόμενα άτομα, μία τόσο ανομοιογενή ομάδα, περιορίζεται σε τεχνικές παραμέτρους και συγκεκριμένη διαστασιολόγηση. Για να σχεδιάσεις για το «άλλο», το διαφορετικό, πρέπει πρώτα να το κατανοήσεις. Ο τρόπος που επέλεξα να το κατανοήσω είναι μέσω της επαφής μαζί του.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Η έρευνα ξεκίνησε με την αναζήτηση φορέων, οργανισμών και συλλόγων ατόμων με αναπηρία με σκοπό την επικοινωνία με ανθρώπους που γνωρίζουν από πρώτο χέρι τι συνεπάγεται η κάθε αναπηρία. Επιλέχθηκε να μελετηθούν τα άτομα με αναπηρία, καθώς αποτελούν την κατηγορία των εμποδιζόμενων ατόμων που διαφέρουν περισσότερο από τα πρότυπα του μέσου ανθρώπου, έχουν αυξημένες απαιτήσεις προσβασιμότητας και βρίσκονται στην πιο κατάλληλη θέση να περιγράψουν τα εμπόδια στο δομημένο περιβάλλον. Αν συμπεριληφθούν στον σχεδιασμό οι χωρικές ανάγκες για τα άτομα αυτά, τότε το παραγόμενο αποτέλεσμα θα είναι σίγουρα προσβάσιμο και για τα υπόλοιπα εμποδιζόμενα άτομα και κατ’ επέκταση για όλους. Πραγματοποιήθηκαν συναντήσεις και συζητήσεις με σχετικούς οργανισμούς και συλλόγους και συλλέχθηκαν προσωπικές αφηγήσεις ατόμων με αναπηρία. Επίσης, για την εξαγωγή των σχετικών συμπερασμάτων, η έρευνα περιελάμβανε επισκέψεις σε κτίρια που έχουν σχεδιαστεί αποκλειστικά για να εξυπηρετούν άτομα με αναπηρία και συνομιλία τόσο με εργαζόμενους όσο και με τα ίδια άτομα που βιώνουν τους περιορισμούς. Σημαντική πηγή πληροφοριών για την κατανόηση αυτών των χαρακτηριστικών αποτέλεσε και η εμπειρική παρατήρηση ατόμων με αναπηρία, όπου ήταν εφικτό. Μέσα από την παρατήρηση ή τη συμμετοχή σε κοινές δραστηριότητες επιτυγχάνεται πιο άμεσα η κατανόηση των χαρακτηριστικών και των χωρικών αναγκών τους και τι εμποδίζει την αυτονομία τους στο δομημένο περιβάλλον. Οι φορείς που συνέβαλαν στην έρευνα θα παρουσιαστούν στη συνέχεια. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, είχα τη δυνατότητα να εξάγω προσωπικά συμπεράσματα για την σχέση των ατόμων με το χώρο. Έχοντας παρακολουθήσει το μάθημα «Accesibilidad en Arquitectura. Προσβασιμότητα στην Αρχιτεκτονική» με την καθηγήτρια Rosa Bustamante Montoro στο Πολυτεχνείο της Μαδρίτης, απέκτησα πολλές γνώσεις και χρήσιμες πληροφορίες που αφορούν τον σχεδιασμό, που μέχρι τότε αγνοούσα.3 Οι πληροφορίες αυτές επαληθεύτηκαν, κατανοήθηκαν καλύτερα και εμπλουτίστηκαν μέσω της επαφής με τα ίδια τα άτομα με αναπηρία. Παράλληλα, για την διεξαγωγή πληρέστερων και ασφαλέστερων συμπερασμάτων, αναζητήθηκε αντίστοιχα προσανατολισμένη βιβλιογραφία. Επιλέχθηκαν έρευνες τόσο από αρχιτέκτονες όσο και από άλλες ειδικότητες, που έχουν πραγματοποιηθεί με την συμμετοχή ατόμων με αναπηρία ή έχουν γραφτεί από αυτά. Διάφορα σημαντικά στοιχεία είναι πιθανό να παραβλέπονται σε επιστημονικές μελέτες, που διεξάγονται από ερευνητές χωρίς αναπηρία, φυσικά από άγνοια και όχι κακή πρόθεση. Επίσης, η μικρή παρουσία των ατόμων με αναπηρία στην ακαδημαϊκή κοινότητα και άρα η απουσία τους από την παραγωγή επιστημονικών ερευνών και προτάσεων, δημιουργεί ένα κενό στην κατανόηση και εφαρμογή προτάσεων που τους αφορούν άμεσα.4 3 Στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος erasmus. 4 Rob Imrie, Disability and the City. International Perspectives (London, 1996), σ. 29.

Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει και να παρουσιάσει όλες τις κατηγορίες εμποδιζόμενων ατόμων. Η βιβλιογραφική αναζήτηση, όμως, δεν περιορίστηκε μόνο σε αντίστοιχα γενικές έρευνες για το σύνολο των ατόμων με αναπηρία αλλά για κάθε μία κατηγορία επιλέχθηκαν εξειδικευμένες έρευνες που παρουσίαζαν με εκτενέστερο τρόπο τα δεδομένα. Αυτό επέτρεψε την εμβάθυνση στα χαρακτηριστικά κάθε ομάδας ατόμων, από τα οποία στη συνέχεια προέκυψαν πιο αξιόπιστα οι προτάσεις σχεδιασμού. Έτσι, η παρούσα εργασία αποτελεί μία σύνθεση διαφορετικών εξειδικευμένων ερευνών, γνώσεων που αποκτήθηκαν σε ειδικό μάθημα αρχιτεκτονικής και προσωπικών παρατηρήσεων που καταγράφηκαν στη διάρκεια της επικοινωνίας και επαφής με φορείς ατόμων με αναπηρία. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ

μέσος χρήστης

εμποδιζόμενα άτομα

Οι κατηγορίες των εμποδιζόμενων ατόμων είναι αρκετά ανομοιογενείς, επηρεάζονται διαφορετικά από τον χώρο και έχουν διαφορετικές ανάγκες. Για την διευκόλυνση του καθορισμού των βασικών απαιτήσεων προσβασιμότητας, χωρίζονται τα εμποδιζόμενα άτομα σε ομάδες και επιμέρους υποκατηγορίες με σχετικά παρόμοια χαρακτηριστικά και αντίστοιχα παρόμοιες σχεδιαστικές απαιτήσεις. Ο επιμερισμός γίνεται ως εξής:

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Άτομα με αισθητηριακούς Άτομα με προβλήματα όρασης περιορισμούς Άτομα με προβλήματα ακοής Άτομα με κινητικούς Χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου περιορισμούς Λοιπές κατηγορίες ατόμων με κινητικούς περιορισμούς Άτομα με νοητικούς Άτομα με αυτισμό ή διαταραχές περιορισμούς του αυτιστικού φάσματος Κάθε υποκατηγορία συμβολίζεται με ξεχωριστό χρώμα, με σκοπό να διευκολυνθεί η ανάγνωση μεταξύ των κεφαλαίων της εργασίας και να συσχετίζεται άμεσα το οπτικό υλικό με την κατηγορία που αναφέρεται. Παράλληλα, αναπτύχθηκε για τους σκοπούς της εργασίας ένα σύστημα για την οπτικοποίηση των πορισμάτων, που αφορούν τα χαρακτηριστικά και τις προτάσεις σχεδιασμού. Πρόκειται για γραμμικά αφαιρετικά σκίτσα, που απεικονίζουν ανθρώπινες δραστηριότητες και καταστάσεις ή αρχές σχεδιασμού και σχεδιαστικές λύσεις, στα οποία επιχειρείται συσχέτιση του χώρου με το άτομο - χρήστη και χρησιμοποιείται αποκλειστικά το χρώμα της εκάστοτε κατηγορίας. Τα σκίτσα αυτά προέκυψαν αποκλειστικά από ίδια επεξεργασία και αποτελούν είτε προσωπική σύλληψη και σχεδιασμό εξ’ αρχής, είτε απόδοση φωτογραφιών σε σκίτσο, είτε προσαρμογή σκίτσων από μελέτες ή αλλων έτοιμων σκίτσων στον επιλεγμένο τρόπο απεικόνισης. Χαρακτηρίζουν το σύνολο της εργασίας και σκοπό έχουν την άμεση κατανόηση του γραπτού κειμένου και των παρατηρήσεων για κάθε μία κατηγορία ατόμων. Προκειμένου να γίνουν αντιληπτές οι διαφορετικές χωρικές απαιτήσεις των εμποδιζόμενων ατόμων συγκρίνονται τα χαρακτηριστικά τους με αυτά του καθιερωμένου μέσου χρήστη. Οι διαφοροποιήσεις που προκύπτουν, σε συσχέτιση πάντοτε με το χώρο, οργανώνονται σε 3 κατηγορίες, βάση των οποίων γίνεται η έρευνα και παρουσίαση των χαρακτηριστικών κάθε κατηγορίας χρηστών. Αυτές είναι οι εξής: Πρόσληψη του χώρου

Κίνηση στο χώρο

Τρόπος επικοινωνίας

Η μελέτη της πρόσληψης και κίνησης στο χώρο πραγματοποιήθηκε για όλες τις κατηγορίες ατόμων, ενώ ο τρόπος επικοινωνίας για τις περιπτώσεις των αισθητηριακών περιορισμών. Μέσα από την αναζήτηση και μελέτη των παραπάνω παραμέτρων και της εκτέλεσης των καθημερινών δραστηριοτήτων, καταγράφηκαν παρατηρήσεις για τον βαθμό που ένας χώρος εξυπηρετεί ή εμποδίζει την ανάπτυξη αυτών των διαδικασιών. Σκοπός είναι να αποτελέσει η έρευνα αυτή, ένα εργαλείο για κάθε εμπλεκόμενο στη διαδικασία του σχεδιασμού, που θα βοηθάει στην κατανόηση

Εισαγωγή

των ατόμων με αναπηρία, των χωρικών απαιτήσεων και πως αυτές μπορούν να συμπεριληφθούν στον σχεδιασμό, ώστε να παραχθούν πραγματικά προσβάσιμα περιβάλλοντα για όλους. ΦΟΡΕΙΣ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ Παρόλο που υπήρξε πρόθεση για επικοινωνία με πλήθος φορέων που δραστηριοποιούνται στο χώρο, υπήρξε ανταπόκριση από λίγους, οι οποίοι, όμως, βοήθησαν σημαντικά στην πορεία της ερευνητικής διαδικασίας. Οι φορείς που συνέβαλαν στην έρευνα ήταν οι εξής: Φάρος Τυφλών Ελλάδος Είναι ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο που παρέχει κοινωνικές υπηρεσίες στα άτομα με προβλήματα όρασης. Βρίσκεται στην Καλλιθέα και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων εκπαιδευτικές υπηρεσίες, εκτυπωτικό τμήμα Braille, δανειστική βιβλιοθήκη βιβλίων Braille και ομιλούντων βιβλίων, εργαστήρια κεραμικής, μουσείο αφής καθώς και μονάδες παραγωγής ειδών καθαριότητας και κατεργασίας μετάλλων, όπου απασχολούνται τυφλοί και μερικώς βλέποντες εργάτες, άνδρες και γυναίκες. 1 Μουσείο Αφής 2 Εργαστήριο παραγωγής ειδών καθαριότητας

Πραγματοποιήθηκε συνάντηση με τους Εμμανουήλ Μπασιά, πρόεδρο του σωματείου (με ολική τύφλωση), Γεωργία Ρουκουτάκη, β’ αντιπρόεδρο (με ολική τύφλωση) και Γεωργία Μήλα, διευθύντρια Κοινωνικής Μέριμνας (χωρίς οπτική αναπηρία), όπου συζητήθηκε ο τρόπος αντίληψης του χώρου από τους τυφλούς, τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν καθώς και το ποιες προδιαγραφές χώρων προσφέρουν άνετη και αυτόνομη μετακίνηση. Επίσης, πραγματοποιήθηκε ξενάγηση στο Μουσείο Αφής και στις εγκαταστάσεις του Φάρου Τυφλών, κτίριο που σχεδιάστηκε αποκλειστικά για να στεγάσει τις υπηρεσίες του σωματείου. Στα πλαίσια των συναντήσεών μας, παρακολούθησα, επίσης, μία θεατρική παράσταση από την θεατρική ομάδα του Φάρου που αποτελείται από άτομα με ή χωρίς οπτικές αναπηρίες.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

3 Θεατρική παράσταση από τη θεατρική ομάδα του Φάρου Τυφλών στο Δημοτικό Θέατρο Καλλιθέας

ΑΛΜΑ, Πανελλήνιος Σύλλογος Προσαρμοσμένων Δραστηριοτήτων. Βρίσκεται στο Παλαιό Φάληρο και απευθύνεται κυρίως σε παιδιά με αυτισμό αλλά και σύνδρομο Down. Παρέχει κέντρο ημερήσιας φροντίδας, δημιουργικής απασχόλησης, ενισχυτικής διδασκαλίας και στέγη υποστηριζόμενης διαβίωσης. 4 Χώροι εκπαίδευσης και δραστηριοτήτων. ΑΛΜΑ, Πανελλήνιος Σύλλογος Προσαρμοσμένων Δραστηριοτήτων

Πραγματοποιήθηκαν συζητήσεις με την Κατερίνα Γιαννακοπούλου, πρόεδρο του σωματείου σχετικά με την συμπεριφορά των παιδιών με αυτισμό και σύνδρομο Down και τα χωρικά χαρακτηριστικά που τα επηρεάζουν. Ο χώρος του συλλόγου έχει διαμορφωθεί από την αρχιτέκτονα Ευαγγελία Χρυσικού, εξειδικευμένη

Εισαγωγή

στον σχεδιασμό χώρων για άτομα με νοητικά προβλήματα. Πραγματοποιήθηκε παρατήρηση πλήρους λειτουργίας του κέντρου και παρουσία στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες παιδιών ηλικίας από 5 έως 25 ετών, όπου καταγράφηκαν παρατηρήσεις σχετικά με την επίδραση του χώρου στη συγκέντρωση των παιδιών και έγινε αποτίμηση των σχεδιαστικών αρχών που εφαρμόστηκαν. Η καταγραφή των παρατηρήσεων σχετικά με την συμπεριφορά των παιδιών ήταν γραπτή, καθώς δεν επιτρεπόταν η λήψη οπτικού υλικού μέσω φωτογραφιών ή βιντεοσκόπησης. Εταιρεία Προστασίας Σπαστικών - Πόρτα ανοιχτή

Βρίσκεται στην Αργυρούπολη και στοχεύει στην εξυπηρέτηση ατόμων που πάσχουν από εγκεφαλική παράλυση. Η εγκεφαλική παράλυση επηρεάζει κυρίως τις κινητικές λειτουργίες του σώματος. Στις πιο σοβαρές περιπτώσεις τα άτομα χρησιμοποιούν αναπηρικό αμαξίδιο για την μετακίνησή τους και συχνά χρειάζονται συνοδό και άτομο που να τους βοηθάει στην επίτευξη των καθημερινών δραστηριοτήτων. Η εταιρεία διαθέτει ειδικό δημόσιο σχολείο, αθλητικές εγκαταστάσεις και ξενώνες και προσφέρει εκπαιδευτικά προγράμματα, προγράμματα απασχόλησης, κοινωνικές και ιατρικές υπηρεσίες σε άτομα όλων των ηλικιών. Πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις της εταιρείας και συζήτηση με τον Β. Βασαλάκη, υπεύθυνο στον ξενώνα προσωρινής διαβίωσης που στεγάζεται στον χώρο. Συμμετέχοντας σε μία βόλτα στον δημόσιο χώρο, συνοδεύοντας άτομα με εγκεφαλική παράλυση σε αναπηρικό αμαξίδιο, παρατηρήθηκαν οι απαιτήσεις του υπαίθριου χώρου σε σχέση με την κίνηση του αμαξιδίου. Επίσης, αναγνωρίστηκαν οι δυσκολίες και οι κατασκευαστικές αστοχίες που υπάρχουν ακόμα και σε ένα περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί με σκοπό να είναι προσβάσιμο, όπως του συγκεκριμένου κεντρικού δρόμου της Αργυρούπολης που μετακινηθήκαμε, στον οποίο έχουν προβλεφθεί ράμπες κυκλοφορίας. Οι παρατηρήσεις που καταγράφηκαν ήταν γραπτές, καθώς και σε αυτή την περίπτωση, δεν ήταν δυνατή η φωτογράφηση ή βιντεοσκόπηση. Hands Up Πρόκειται για μία εταιρεία παροχής υπηρεσιών προσβασιμότητας σε κωφά και βαρήκοα άτομα. Στεγάζεται σε κτίριο γραφείων στη Λεωφόρο Συγγρού. Οι προσφερόμενες υπηρεσίες αφορούν τη διερμηνεία σε νοηματική γλώσσα, την δημιουργία προσβάσιμων ιστοσελίδων και την διεξαγωγή εκπαιδευτικών και ενημερωτικών σεμιναρίων σχετικά με την κώφωση.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Πραγματοποιήθηκε συζήτηση με τον ιδρυτή της εταιρείας και διερμηνέα, Γιώργο Στάθη, για τις ανάγκες των ατόμων με προβλήματα ακοής, τα επικοινωνιακά εμπόδια που αντιμετωπίζουν στους δημόσιους χώρους και το πως θα μπορούσαν να επιλυθούν. Ιδιαίτερη συμβολή στην κατανόηση των χαρακτηριστικών των ατόμων με οπτικές αναπηρίες, διαδραμάτισε η συζήτηση με την Λιάνα Κ., δασκάλα yoga με ολική τύφλωση, που αποκτήθηκε σταδιακά κατά τη διάρκεια της ζωής της. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης, συζητήθηκε ποια είναι η συμβολή των αισθήσεων και ποια τα αισθητηριακά ερεθίσματα που βοηθούν στην αντίληψη ενός χώρου στα διαφορετικά στάδια απώλειας της όρασης μέχρι και την ολική τύφλωση. Πως προσανατολίζεται και κινείται η ίδια στην πόλη και ποια χωρικά χαρακτηριστικά λειτουργούν ως σημεία αναφοράς και επιτρέπουν την αυτόνομη κίνηση σε ένα χώρο. Επίσης, η ίδια διαθέτει σκύλο οδηγό και συζητήθηκε πόσο σημαντικό ρόλο μπορούν να διαδραματίσουν στην μετακίνηση ενός ατόμου με οπτικές αναπηρίες στην πόλη.

Οργάνωση ερευνητικής εργασίας Η εργασία οργανώνεται σε 3 μέρη. Μέρος Α. Για ποιον σχεδιάζουμε; Γίνεται μία εισαγωγή στις βασικές έννοιες και τα ζητήματα που πραγματεύεται η έρευνα, δηλαδή εμποδιζόμενα άτομα, αναπηρία και προσβασιμότητα. Με βάση ποιον άνθρωπο – χρήστη σχεδιάζουμε και γιατί πρέπει αυτός να επαναπροσδιοριστεί. Μέρος Β. Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων. Κάθε κατηγορία ατόμων εξετάζεται σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Πως προσλαμβάνουν το χώρο, πως κινούνται σε αυτόν και ποιος είναι ο διαφορετικός τρόπος επικοινωνίας και πληροφόρησης των ατόμων με αισθητηριακούς, κινητικούς και νοητικούς περιορισμούς. Μέρος Γ. Κατευθύνσεις σχεδιασμού. Προτείνονται γενικές κατευθύνσεις και πρακτικές συμβουλές για τον σχεδιασμό προσβάσιμων χώρων για κάθε κατηγορία ατόμων και συγκρίνονται οι παρατηρήσεις με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου υπάρχει ένα σύντομο αυτόνομο κείμενο, που συνοψίζει και σχολιάζει όσα αναφέρθηκαν, με σκοπό να υπάρχει η δυνατότητα για πολλαπλή και συστηματική ανάγνωση της έρευνας. Τα μέρη Β και Γ οργανώνονται με βάση την κατηγοριοποίηση των εμποδιζόμενων ατόμων, που αναφέρθηκαν παραπάνω. Έχουν κοινά κεφάλαια και υποκεφάλαια, καλύπτοντας στην πρώτη περίπτωση τα χαρακτηριστικά, και έπειτα τις προτάσεις σχεδιασμού για κάθε κατηγορία ατόμων. Αυτό επιτρέπει την

Εισαγωγή

αυτόνομη αναζήτηση πληροφοριών για κάθε κατηγορία ατόμων ξεχωριστά, όταν υπάρχει ανάγκη. Πρωταρχικό στόχο, όμως, της έρευνας, αποτελεί η γνώση για τη δημιουργία προσβάσιμων χώρων προς όλους. Έτσι, ταυτόχρονα οι συνόψεις στο τέλος κάθε μέρους, επιτρέπουν την συνολική κατανόηση των ζητημάτων, ενώ παράλληλα, στο 3ο μέρος, παρουσιάζεται ένας συγκεντρωτικός πίνακας με όλα τα γνωρίσματα και τις προτάσεις σχεδιασμού ώστε να μπορεί εύκολα κανείς να αντιληφθεί το σύνολο των απαιτήσεων προσβασιμότητας με σκοπό τον συνδυασμό τους για την επίτευξη ενός καθολικού σχεδιασμού.

Μέρος A

Για ποιoν σχεδιάζουμε;

Ο χρήστης της αρχιτεκτονικής, πραγματικός ή υποτιθέμενος, επηρεάζει σημαντικά τον σχεδιασμό και τις παραμέτρους του χώρου. Στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται μία σύντομη αναφορά στα πρότυπα του ανθρώπου - χρήστη της αρχιτεκτονικής όπως έχουν διατυπωθεί σε διάφορες μελέτες και αρχιτεκτονικά βιβλία και επηρεάζουν τον σχεδιασμό από το μοντέρνο κίνημα μέχρι και σήμερα. Παρουσιάζεται ο μέσος χρήστης που έχει καθιερωθεί και έχει διαμορφώσει γενικές αρχές σχεδιασμού. Αυτός ο μέσος χρήστης κρίνεται ανεπαρκής καθώς τα χαρακτηριστικά του είναι πολύ περιορισμένα σε σχέση με την ανθρώπινη πολυπλοκότητα και πολυμορφία. Στη συνέχεια, διασαφηνίζονται οι βασικές έννοιες των εμποδιζόμενων ατόμων, της αναπηρίας και της προσβασιμότητας. Παρουσιάζεται το πόσο έχουν αλλάξει οι προσεγγίσεις απέναντι στο ζήτημα της αναπηρίας μέχρι σήμερα και τονίζεται η ευθύνη της κοινωνίας στην ύπαρξη εμποδίων που δεν επιτρέπουν στα άτομα με αναπηρία να ζήσουν αυτόνομα και να εκτελέσουν ισότιμα συνήθεις δραστηριότητες. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι προϋποθέσεις που καθιστούν έναν χώρο προσβάσιμο και πως ο σχεδιασμός συνδέεται με την αναπηρία δημιουργώντας ή εξαλείφοντας εμπόδια. Τέλος, αναδεικνύεται η ανάγκη για αναθεώρηση και επαναπροσδιορισμό του μέσου χρήστη και διεύρυνση των χαρακτηριστικών του, γεγονός που θα οδηγήσει στο σχεδιασμό χώρων όσο το δυνατόν πιο προσβάσιμων προς όλους.

1. Ο μέσος χρήστης Ο αρχιτέκτονας όταν σχεδιάζει έχει ως αναφορά το σώμα του, την εμπειρία του και τα βιώματά του σε χώρους. Όταν ο εκάστοτε χώρος δεν σχεδιάζεται για κάποιο συγκεκριμένο άτομο, άρα δεν είναι γνωστά τα ακριβή χαρακτηριστικά των πιθανών χρηστών, ο αρχιτέκτονας δημιουργεί πιθανά σενάρια χρήσης και φαντάζεται πιθανούς χρήστες του χώρου, βάσει των οποίων σχεδιάζει. Ένας πιθανός χρήστης είναι φυσικά ο εαυτός του. Φαντάζεται τον εαυτό του μέσα στο χώρο, πως κινείται σε αυτόν, τι βλέπει, τι βιώνει. Για τον σχεδιασμό, τη διαστασιολόγηση και τη διάταξη στοιχείων συχνά, πέρα από τη δική του εμπειρία,

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

συμβουλεύεται καθιερωμένες κατευθύνσεις σχεδιασμού σε «εγχειρίδια» και βιβλία αρχιτεκτονικής, όπως θα αναφερθούν παρακάτω. Αυτά έχουν συνταχθεί από την μελέτη του ανθρώπινου σώματος και την ανάδειξη ενός μέσου ανθρώπου με συγκεκριμένες διαστάσεις και αναλογίες. Ο ορισμός του μέτρου του ανθρώπινου σώματος απασχόλησε τους θεωρητικούς από την αρχαιότητα έως και την Αναγέννηση και οδήγησε στη διατύπωση ανθρωπομετρικών κανόνων.5 Χαρακτηριστικές αποδόσεις του ανθρώπινου σώματος με σημαντική επιρροή στον σχεδιασμό είχαν οι μελέτες των Ernst Neufert, LeCorbusier και Henri Dreyfuss για τον άνθρωπο - χρήστη, που χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα. Ο Neufert, ένας από τους πρώτους σπουδαστές του Bauhaus και έπειτα συνεργάτης του Gropius, δημιουργεί το 1936 το βιβλίο του Bauentwurfslehre, με σκοπό να αποτελέσει ένα εγχειρίδιο αρχιτεκτονικής, μία εγκυκλοπαίδεια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Σε αυτό παρουσιάζει έναν μέσο άνθρωπο που προκύπτει από τις βασισμένες στη χρυσή τομή έρευνες του Zeising για τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος και τη συστηματική συλλογή στοιχείων για το ανθρώπινο σώμα και της σχέσης του με τον χώρο. Συσχετίζει τον άνθρωπο με το άμεσο δομημένο περιβάλλον του ώστε αυτό να προσαρμοστεί τέλεια στο μέσο ανθρώπινο σώμα με σκοπό να διευκολύνει τον σχεδιαστή να προσδιορίσει τις διαστάσεις των κτιρίων και των μελών που τα αποτελούν.

5 Οι διαστάσεις του μέσου ανθρώπινου σώματος, όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο Οικοδομική & Αρχιτεκτονική Σύνθεση του Neufert.

5 Δημήτρης Φιλιππίδης and Χαράλαμπος Μπούρας, eds., ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ (Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, 2013), σ. 26.

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

«Αυτό που ενδιαφέρει τον Neufert είναι να προσφέρει ένα σύστημα όσο πιο ορθολογικό και αντικειμενικό γίνεται, μία συγκεκριμένη επιστημονική μέθοδο την οποία θα μπορεί να χρησιμοποιεί ο καθένας.[…] Τα αφαιρετικά ανθρωπάκια του Neufert είναι εκεί για να μας θυμίζουν ότι το μέτρο, κυριολεκτικά και συμβολικά, είναι ο άνθρωπος. Ο ιδανικός άνθρωπος ο οποίος ταυτίζεται πλέον με τον μέσο άνθρωπο, τον άνθρωπο των πόλεων του 20ού αιώνα ο οποίος προσπαθεί να βρει τη θέση του σε μία νέα εποχή. Τα έπιπλα, τα κτήρια, οι πόλεις σχεδιάζονται για αυτόν και με βάση τις ανάγκες του.» 6 Το βιβλίο αυτό, γνωστό ως Οικοδομική & Αρχιτεκτονική Σύνθεση, αριθμεί μέχρι σήμερα 41 αναθεωρημένες εκδόσεις στην Γερμανία και 5 στην Ελλάδα και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα αποτελώντας ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία που συμβουλεύονται τόσο σπουδαστές όσο και αρχιτέκτονες.

To 1948 ο LeCorbusier με το βιβλίο του LeModulor καταλήγει σε ένα σύστημα μετρικών αναλογιών του ανθρώπινου σώματος βασισμένο στη χρυσή τομή και στο ύψος της ανδρικής μορφής (1,83μ) με σηκωμένο χέρι (2,26μ).7 Ο modulor αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα εξορθολογισμού του ανθρώπινου σώματος. Ενώ αρχικά, ο LeCorbusier, για την διατύπωση των σωματικών αναλογιών

6 Κώστας Τσιαμπάος, “H αρχιτεκτονική επιστήμη: Η επίδραση του λογικού θετικισμού στην ελληνική πολεοδομία και αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα.” (Μεταδιδακτορική έρευνα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2011), σ. 51. 7 Φιλιππίδης and Μπούρας, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, σ. 228.

6 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Διαστάσεις και αναγκαίος χώρος. Βιβλίο: Οικοδομική & Αρχιτεκτονική Σύνθεση του Neufert.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

βασίστηκε στο γνωστό μέσο ύψος του Ευρωπαίου, δηλαδή το 1,75μ, στη συνέχεια δέχθηκε τον αριθμό 1,83μ ως ύψος του ανθρώπινου σώματος. Αριθμός που αντιστοιχεί σε 6 πόδια του αγγλοσαξονικού συστήματος μέτρησης, επιτρέποντας την αντιστοιχία μεταξύ αυτού και του μετρικού συστήματος. Ταυτόχρονα το 1,83μ δημιουργεί υποδιαιρέσεις του ανθρώπινου σώματος, οι οποίες συνιστούν μία σειρά του κανόνα της χρυσής τομής του Fibonacci. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα «τέλειο», μη πραγματικό σώμα που αποτελεί την ενσάρκωση μίας ιδανικής κανονικότητας και την απόρριψη της σωματικής ποικιλίας. 7 Ο modulor του LeCorbusier

Στην Αμερική, ο Henri Dreyfuss, σχεδιαστής βιομηχανικών προϊόντων, ασχολείται με την έρευνα του σώματος, δημιουργώντας μία από τις πληρέστερες ανθρωπομετρικές μελέτες. Το 1955 δημιουργεί το βιβλίο Designing for People, το οποίο διαδέχεται το 1967 η συλλογή The Measure of Man. Human Factors in Design, στα οποία παρουσιάζεται η συστηματική και λεπτομερής καταγραφή και αποτύπωση όλων των ποσοτικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου σώματος. Η καινοτομία του Dreyfuss είναι ότι αναγνωρίζει ότι υπάρχουν και οι γυναίκες και διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από τους άνδρες, τις οποίες μελετά ξεχωριστά όπως και τα παιδιά. Διακρίνει, επίσης, και διαφορετικούς τύπους σώματος. Δημιουργεί δύο μέσους χρήστες, τον Joe και την Josephine, ώστε να αποτελέσουν πρότυπο για τον σχεδιασμό αντικειμένων, προϊόντων και επίπλων. 8 Οι διαστάσεις του μέσου άνδρικού και γυναικείου σώματος, όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο Humanscale 4/5/6

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

Η έρευνα συνεχίζεται από το γραφείο του Dreyfuss και το 1981 δημοσιεύονται 3 ακόμα εγχειρίδια σχεδιασμού, Humanscale 1/2/3, Humanscale 4/5/6 και Humanscale 6/8/9. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται άτομα που χρησιμοποιούν αναπηρικό αμαξίδιο καθώς και οι ηλικιωμένοι και τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους. Παρόλο που συμβάλει στην αναγνώριση της ανθρώπινης πολυμορφίας, σε ένα βαθμό, στο τεύχος αναφέρεται πως ο σχεδιασμός είναι πολύ δύσκολο να ικανοποιήσει όλους τους πιθανούς χρήστες, που τα χαρακτηριστικά τους μπορεί να απέχουν πολύ από αυτά του μέσου ανθρώπου. Επομένως, είναι θεμιτό να σχεδιάζουμε με βάση αυτόν, που ανταποκρίνεται στην πλειοψηφία των ανθρώπων.8 9

Humanscale 4/5/6

Το μεταμοντέρνο κίνημα κατέκρινε πολλές από τις ιδέες και αρχές του μοντέρνου κινήματος όσον αφορά την ανθρώπινη κλίμακα και τις αντιλήψεις για τον ιδανικό άνθρωπο και χρήστη της αρχιτεκτονικής. Παρόλο που φαινόταν να θέτει άλλες προτεραιότητες, αμφισβητείται κατά πόσο πέτυχε την συμπερίληψη όλων των χαρακτηριστικών της ανθρώπινης πολυπλοκότητας στον σχεδιασμό.9 Συνέχιζε, λοιπόν, να απευθύνεται στον ίδιο μέσο άνθρωπο – χρήστη. Επιχειρώντας την περιγραφή του μέσου ανθρώπου, όπως παρουσιάζεται στα διάφορα βιβλία αρχιτεκτονικής που χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα, αυτός φαίνεται να είναι χωρίς φύλο ή άνδρας, σχετικά νέος ενήλικας, με ύψος περίπου 1,80μ, αρτιμελής και φυσικά με όλες τις αισθήσεις του. Τα χαρακτηριστικά του λειτουργούν ως παράμετροι σχεδιασμού είτε συνειδητά, όταν ο αρχιτέκτονας συμβουλεύεται αντίστοιχα ανθρωπομετρικά στοιχεία για την παραγωγή χώρου, είτε ασυνείδητα, όταν έχει ως αναφορά αποκλειστικά το δικό του σώμα.

8 Niels Diffrient, Alvin R. Tilley, and David Harman, Humanscale 4/5/6. A Project of Henry Dreyfuss Associates, Humanscale 2 (Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1981). 9 Imrie, Disability and the City. International Perspectives, σ.88.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

2. Εμποδιζόμενα άτομα Όλοι οι άνθρωποι είναι εν δυνάμει μη ικανοί. Σε διαφορετικές χρονικές περιόδους το ίδιο άτομο, το ίδιο σώμα είναι «ικανό» ή «μη ικανό». Η σχέση μεταξύ των δύο είναι ρευστή. Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται η Δήμητρα στην είσοδο του σπιτιού της. Υπάρχουν 5 σκαλιά για να ανέβει από το πεζοδρόμιο στο επίπεδο του ισογείου και έπειτα εσωτερικό κλιμακοστάσιο που οδηγεί στους ορόφους, χωρίς ανελκυστήρα. Όταν έσπασε το πόδι της ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ανέβει στο διαμέρισμά της.

Αιτίες απρόβλεπτες, όπως ένα ατύχημα, άλλες όπως μία εγκυμοσύνη, είτε αναπόφευκτες, όπως η γήρανση, επηρεάζουν τις σωματικές μας δυνατότητες στην εκάστοτε χρονική περίοδο και αποτελούν παράγοντες που μας καθιστούν όλους εν δυνάμει «μη ικανούς» να χρησιμοποιούμε το υφιστάμενο δομημένο περιβάλλον. Σε διαφορετικά περιβάλλοντα την ίδια χρονική περίοδο το ίδιο άτομο, το ίδιο σώμα είναι «ικανό» ή «μη ικανό». Η σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον χώρο δεν είναι ρευστή, αλλά άμεσα συνδεδεμένη.

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

Η Κωνσταντίνα, που κινείται με αναπηρικό αμαξίδιο, είναι αδύνατο να επισκεφτεί τη Δήμητρα στο διαμέρισμά της καθώς η πρόσβαση σε αυτό επιτυγχάνεται μόνο με σκαλιά. Όμως δεν αντιμετωπίζει κανένα εμπόδιο κινούμενη σε έναν χώρο συνεπίπεδο ή όπου οι υψομετρικές διαφορές καλύπτονται με ράμπες.

Είναι προφανές, λοιπόν, ότι το περιβάλλον μπορεί καταστήσει ένα άτομο ικανό ή μη ικανό. Μπορεί να είναι προσβάσιμο προσφέροντας τη δυνατότητα σε κάθε άτομο να εξυπηρετηθεί και να μετακινηθεί αυτόνομα, ή αντίθετα μπορεί να δημιουργήσει φραγμούς και να αποκλείσει πολλά άτομα, εμποδίζοντάς τα από το να εκτελέσουν τις ίδιες κοινωνικές δραστηριότητες με τα υπόλοιπα. Η αναπηρία είναι άμεσα συνυφασμένη με το περιβάλλον. Άτομα «ανάπηρα» σε ένα περιβάλλον μπορεί να μην είναι «ανάπηρα» σε ένα άλλο.10 Τα άτομα που επηρεάζονται από αυτές τις παραμέτρους δεν είναι μόνο τα άτομα με αναπηρία, αλλά ευρύτερες κατηγορίες ατόμων που βιώνουν φραγμούς και δυσκολίες που προέρχονται από το περιβάλλον, τα εμποδιζόμενα άτομα. Αυτά τα εμπόδια δημιουργούνται από τον λαθεμένο σχεδιασμό του εκάστοτε χώρου και είναι αστοχίες που έχουν προκύψει από το γεγονός ότι δεν λαμβάνονται υπόψη τα άτομα αυτά και οι ανάγκες τους κατά τη διάρκεια μελέτης και σύνθεσης ενός αρχιτεκτονικού έργου. 10 Μαρίλυ Χριστοφή, Προσβασιμότητα και Αναπηρία (Αθήνα: ΕΣΑμεΑ, 2013), σ. 29.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Εμποδιζόμενα άτομα μπορούν να θεωρηθούν όσοι επηρεάζονται από τον λαθεμένο σχεδιασμό και τους φραγμούς σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής, που αφορούν είτε αντικείμενα, είτε κτίρια, είτε δρόμους, είτε μεταφορικά μέσα. Τα άτομα δηλαδή που αντιμετωπίζουν αυξημένες δυσκολίες στην μετακίνηση τους, στην πρόσβαση σε κάποιους χώρους ή στην χρήση κοινού εξοπλισμού. Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία των εμποδιζόμενων ατόμων ανήκουν οι εξής: ∙∙ τα άτομα με αναπηρία ∙∙ οι ηλικιωμένοι, ∙∙ τα μικρά παιδιά κάτω των 5 ετών, ∙∙ οι γυναίκες στα τελευταία στάδια της εγκυμοσύνης, ∙∙ οι γονείς με παιδί σε παιδικό καροτσάκι, ∙∙ τα άτομα με ασυνήθεις διαστάσεις (ύψος κάτω του 1,50μ είτε πάνω από 2,10μ), ∙∙ τα άτομα με προσωρινή μειωμένη κινητικότητα, ∙∙ όσοι χρησιμοποιούν ή οδηγούν οποιουδήποτε τύπου αμαξίδιο και ∙∙ όσοι μεταφέρουν βάρη.11 Ο καθένας λοιπόν αποτελεί εν δυνάμει εμποδιζόμενο άτομο, που έχει βιώσει ή μπορεί να βιώσει εμπόδια στο δομημένο περιβάλλον σε κάποια περίοδο της ζωής του. Στα άτομα με αναπηρία συμπεριλαμβάνεται κάθε άτομο με κινητική ή / και αισθητηριακή ή / και νοητική αναπηρία ή / και χρόνια πάθηση. Οι κύριες αιτίες αναπηρίας είναι η ασθένεια, τα ατυχήματα και οι συνθήκες αναπηρίας μεταξύ των ηλικιωμένων. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία που υπάρχουν στο κείμενο «Σχεδιάζοντας για όλους – Οδηγίες Σχεδιασμού» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Ενέργειας &

11 Χριστοφή; Γραφείο Μελετών για Άτομα με Αναπηρίες, “ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, Οδηγίες Σχεδιασμού” (Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΚΑ), 1997)

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

Κλιματικής Αλλαγής για τα Εμποδιζόμενα Άτομα στην Ελλάδα, προκύπτουν τα παρακάτω ποσοστά για τον ελληνικό πληθυσμό: ∙∙ Άτομα με αναπηρία 10% ∙∙ Ηλικιωμένοι 60-74 ετών 14% ∙∙ Υπερήλικες άνω των 75 ετών 6% ∙∙ Νήπια 0-4 ετών και συνοδοί 11% ∙∙ Έγκυες 1.5% Προκύπτει, λοιπόν, ότι τα εμποδιζόμενα άτομα αποτελούν τουλάχιστον το 42.5% του ελληνικού πληθυσμού. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται ακόμα περισσότερο αν προστεθούν και οι υπόλοιπες κατηγορίες εμποδιζόμενων ατόμων, όπως τα άτομα με προσωρινή μειωμένη κινητικότητα, που μπορεί να οφείλεται σε κάποιο ατύχημα. Ένας στους δύο πολίτες, δηλαδή, αντιμετωπίζει δυσκολίες ή δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει την υπάρχουσα αστική δομή. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το ποσοστό ατόμων με Αναπηρίες κυμαίνεται μεταξύ 10-15% και σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας την τελευταία δεκαετία οι ρυθμοί είναι αυξητικοί (αύξηση της τάξης του 2-7%), η οποία φαίνεται να οφείλεται και στα τροχαία ατυχήματα. Αν ληφθεί υπόψη και το συνεχώς αυξανόμενο προσδόκιμο ζωής, τα εμποδιζόμενα άτομα αποτελούν και θα συνεχίσουν να αποτελούν ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, που δεν δικαιολογείται να αγνοείται.

3. Αναπηρία Στην Ελλάδα η ακαταλληλότητα του δομημένου περιβάλλοντος δυσχεραίνει ή ακόμα καθιστά αδύνατη την πρόσβαση και αυτόνομη μετακίνηση σε πολλούς χώρους με αποτέλεσμα την μικρή συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία στο δημόσιο χώρο και σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Το γεγονός αυτό, οδηγεί συχνά στην εσφαλμένη ερμηνεία ότι τα άτομα με αναπηρία αποτελούν μία πολύ μικρή και αμελητέα ομάδα του πληθυσμού. Εντύπωση που εύκολα ανατρέπεται, όταν ταξιδέψει κανείς σε πόλεις με πιο προσβάσιμους δημόσιους χώρους και υποδομές, όπου τα άτομα με αναπηρία έχουν τη δυνατότητα να κυκλοφορήσουν ισότιμα στην πόλη και να πάρουν μέρος στις εκδηλώσεις που επιθυμούν. Η πλήρης άγνοια των θεμάτων που αφορούν την αναπηρία είναι εξαιρετικά σύνηθες φαινόμενο και μπορεί να λειτουργήσει ως εμπόδιο για την ισότιμη συμμετοχή των ατόμων στην κοινωνία. Τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν εμπόδια στους τομείς των υποδομών, των υπηρεσιών, της απασχόλησης, της εκπαίδευσης, των μεταφορών, της πληροφόρησης, της υγείας. Αυτά οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στις κοινωνικές προκαταλήψεις αλλά και στα εμπόδια που υπάρχουν στο δομημένο περιβάλλον. Το δομημένο περιβάλλον αποτελεί θεμέλιο

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

για μία κοινωνία βασισμένη στην ισότητα, παρέχοντας στους πολίτες την αυτονομία καθώς και τα μέσα να επιδιώξουν μία ενεργό κοινωνική και οικονομική ζωή.12 Οι αρχιτέκτονες, οι οποίοι εμπλέκονται με τον σχεδιασμό του δομημένου περιβάλλοντος και δύναται να τον επηρεάσουν και να τον βελτιώσουν είναι απαραίτητο να γνωρίζουν τα ζητήματα της αναπηρίας, κρατώντας πιο ενεργή στάση απέναντι σε αυτά.

3.1. Προσεγγίσεις της αναπηρίας Η αναπηρία είναι μία έννοια σύνθετη και πολυδιάστατη που αλλάζει χαρακτήρα με την πάροδο των χρόνων δυναμικά σε συνάρτηση με τις κοινωνικές συνθήκες και αντιλήψεις. Διακρίνεται σε πολλές κατηγορίες, αισθητηριακές, κινητικές, νοητικές ή και γνωστικές, με αποτέλεσμα τα άτομα με αναπηρία να αποτελούν μια πλήρως ανομοιογενή ομάδα του πληθυσμού, όσον αφορά τις ανάγκες, τους φραγμούς που βιώνουν και τους τρόπους με τους οποίους αυτοί μπορούν να ξεπεραστούν. Η αναπηρία, η απόκλιση από αυτό που θεωρείται «φυσιολογικό» όσον αφορά την σωματική ή/ και νοητική ανάπτυξη, έχει περιγραφεί με διάφορους ορισμούς και προσεγγίζεται με διαφορετικούς τρόπους που αποτυπώνονται σε διαφορετικές πολιτικές αντίστοιχα. Ιστορικά, ορισμοί που έχουν δοθεί από ιατρικούς και θεσμικούς φορείς εκφράζουν τα δίπολα «αρτιμελής» / «ανάπηρος», «φυσιολογικός» / «μη φυσιολογικός», «ικανός» / «μη ικανός». Αυτά κατ’ επέκταση απεικονίζουν και την στάση ολόκληρης της κοινωνίας απέναντι στα άτομα με αναπηρία. Ήδη από την δεκαετία του 1960 έχουν γίνει διάφορες απόπειρες προσδιορισμού μίας θεώρησης, που θα περιγράφει και θα εξηγεί τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ της ασθένειας, βλάβης (impairment), αναπηρίας (disability), μειονεκτήματος (handicap).13 Αυτό οδήγησε στην δημιουργία του 1ο επίσημου πλαισίου αναφοράς και ανάλυσης της αναπηρίας, που δόθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 1980 μέσω ενός εκτενούς τεύχους.14 Στο πλαίσιο αυτό ορίζονται τα παρακάτω:

12 Χριστοφή, Προσβασιμότητα και Αναπηρία, σ. 12. 13 Mike Oliver, “Defining Impairment and Disability: Issues at Stake,” in Disability and Equality Law, ed. Elizabeth F. Emens and Michael Ashley Stein, 1st ed. (Routledge, 1996), 3–18, https://doi. org/10.4324/9781315094861-2. 14 World Health Organization, “International Classification of Impairments, Disabilities, and Handicaps: A Manual of Classification Relating to the Consequences of Disease,” International Journal of Rehabilitation Research 3, no. 4 (December 1980): 606, https://doi.org/10.1097/00004356198012000-00032.

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

βλάβη (impairment): απώλεια ή ανωμαλία σε οποιαδήποτε σωματική ψυχολογική ή ανατομική λειτουργία. αναπηρία (disability): περιορισμός ή έλλειψη (λόγω σωματικής βλάβης) της ικανότητας του ατόμου να εκτελέσει μία δραστηριότητα με τρόπο που θεωρείται φυσιολογικός για ένα άνθρωπο. μειονεξία ή μειονέκτημα (handicap): η αδυναμία του ατόμου που προκύπτει από σωματική βλάβη ή αναπηρία, η οποία περιορίζει ή αποτρέπει την εκπλήρωση ενός φυσιολογικού κοινωνικού ρόλου. Αυτή η θεώρηση της αναπηρίας είναι αυστηρά ιατρική. Στο τεύχος αυτό, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζοντας την σωματική βλάβη και την κατάσταση της αναπηρίας, συντηρεί την αντίληψη για το άτομο με αναπηρία ως μη φυσιολογικό και ανίκανο να εκτελέσει συνήθεις δραστηριότητες και τον τυπικό κοινωνικό του ρόλο.15 Η προσέγγιση αυτή ονομάζεται από την επιστημονική κοινότητα και τα αναπηρικά κινήματα ως ιατρικό μοντέλο της αναπηρίας (medical model of disability). Σύμφωνα με το ιατρικό μοντέλο η αναπηρία εντοπίζεται και περιορίζεται στο άτομο. Εκφράζει μία βιολογική δυσλειτουργία ή βλάβη, δηλαδή μία σωματική, νοητική ή άλλη απόκλιση από αυτό που θεωρείται φυσιολογικό και υγιές. Η αναπηρία επομένως αντιμετωπίζεται σαν ασθένεια, η οποία χρειάζεται βοήθεια από τον επαγγελματία γιατρό και ειδικό με στόχο την θεραπεία.16 Η κρίση για το εάν ένα άτομο θεωρείται με αναπηρία βασίζεται σε ιατρικές γνωματεύσεις και ταξινομήσεις.17 Η θεώρηση αυτή υπονοεί ότι η ύπαρξη αναπηρίας είναι αρνητική. Αντιμετωπίζει την αναπηρία ως ομοιογενή και ομοιόμορφη συνθήκη και κατηγοριοποιεί τους ανθρώπους σε «φυσιολογικούς» και «μη φυσιολογικούς», κατατάσσοντας τους αρτιμελείς (able – bodied) ως «καλύτερους», «ανώτερους» και κυριολεκτικά «πιο ικανούς», ενώ χαρακτηρίζει τα άτομα με αναπηρία (disabled) ως «μη ικανά» να δράσουν όπως οι υπόλοιποι, καθιστώντας αναγκαία την βοήθεια από επαγγελματίες.18 Το ιατρικό μοντέλο δεν υιοθετείται μόνο από τον ιατρικό κλάδο, αλλά εκφράζει ταυτόχρονα την στάση ολόκληρης της κοινωνίας απέναντι στο ζήτημα και σε πολιτικό επίπεδο μεταφράζεται σε αποφάσεις και μεταρρυθμίσεις που εστιάζουν μόνο στον κλάδο της υγείας.19 15 Oliver, Mike. 1990. The Politics of Disablement. London: Macmillan. 16 Imrie, Disability and the City. International Perspectives; Σοφία Μιζαμτσή, “Πιλοτική Μελέτη Προσβασιμότητας σε ΟΤΑ στη Διασυνοριακή Περιοχή,” ΕΣΑμεΑ, June 2012. 17 Σωτηρία Καρολίδου, “Συμβουλευτική ατόμων με αναπηρία και των οικογενειών τους,” December 2017. 18 Imrie, Disability and the City. International Perspectives, σ. 37. 19 Μιζαμτσή, “Πιλοτική Μελέτη Προσβασιμότητας σε ΟΤΑ στη Διασυνοριακή Περιοχή.”

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Η απόλυτα ιατρική αντιμετώπιση, είχε πυροδοτήσει έντονες αντιδράσεις από φορείς ατόμων με αναπηρία ήδη από την δεκαετία του 1970, οι οποίοι αμφισβητούσαν το ιατρικό μοντέλο. Η κριτική τους εστίαζε και εστιάζει στην κοινωνική καταπίεση που υφίστανται τα άτομα με αναπηρία και τα εμπόδια του περιβάλλοντος, συμβάλλοντας με την πάροδο των χρόνων στην αλλαγή της προσέγγισης της αναπηρίας, από ιατρική συνθήκη και παθολογία του ατόμου, σε προϊόν της κοινωνικής οργάνωσης. Η κοινωνική αυτή προσέγγιση της αναπηρίας σταδιακά καθιερώνεται ως κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας (social model of disability). Το κοινωνικό μοντέλο αναπτύχθηκε στη Βρετανία από την Ένωση των Ατόμων με Σωματικές Αναπηρίες ενάντια στον Αποκλεισμό (Union of Physically Impaired Against Segregation – UPIAS) με ιδρυτικά μέλη τους Paul Hunt και Vic Finkelstein.20 Σύμφωνα με την δήλωση της πολιτικής της ένωσης UPIAS, όπως ορίστηκε το 1974, σκοπός της ένωσης ήταν να αποκαταστήσει τις ευκαιρίες για τα άτομα με αναπηρία να συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνία, να ζουν αυτόνομα, να μπορούν να είναι παραγωγικά δηλαδή να μην αποκλείονται από τον εργασιακό τομέα και να έχουν τον έλεγχο της ζωής τους. Η ένωση UPIAS μαζί με άλλους φορείς και ομάδες ακτιβιστών με αναπηρία συνενώθηκαν ώστε να δημιουργηθεί το 1981 η Βρετανική Επιτροπή των Οργανισμών των Ατόμων με Αναπηρία – British Council of Organisations of Disabled People (BCODP), η οποία υιοθέτησε την προσέγγιση της ένωσης UPIAS. Ο όρος «κοινωνικό μοντέλο» αποδίδεται στον Mike Oliver το 1983, ακαδημαϊκό με αναπηρία και πολιτικό ακτιβιστή του αναπηρικού κινήματος, που εντάχθηκε στην ομάδα της BCODP και συνέβαλε στην διατύπωση, αντίληψη και κατανόηση της αναπηρίας.21 Το 1981 ιδρύεται, επίσης, το Disabled People’s International (DPI) στον Καναδά, ένας διεθνής οργανισμός για την προώθηση των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία για την πλήρη συμμετοχή τους στην κοινωνία. Επιχειρώντας να διασαφηνίσουν την έννοια της αναπηρίας, δόθηκε ο παρακάτω ορισμός που αντιπαρατίθεται στον αντίστοιχο ιατρικό: βλάβη (impairment): ο λειτουργικός περιορισμός που υφίσταται το άτομο λόγω σωματικής, νοητικής ή αισθητηριακής βλάβης αναπηρία (disability): η απώλεια ή ο περιορισμός των ευκαιριών που έχει το άτομο να συμμετέχει στην κοινωνική ζωή ισότιμα με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας λόγω φυσικών και κοινωνικών εμποδίων 22 Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, η ίδια η κοινωνία δημιουργεί την αναπηρία.

20 Tom Shakespeare, “The Social Model of Disability,” in The Disability Studies Reader, ed. Lennard J. Davis, 2nd ed. (New York: Routledge, 2006). 21 Shakespeare 22 Oliver, “Defining Impairment and Disability.”

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

Τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν τα άτομα δεν προέρχονται από τις ατομικές, σωματικές τους ιδιότητες αλλά προκύπτουν από τις συνθήκες του κοινωνικού και δομημένου περιβάλλοντος.23 Η αναπηρία αναγνωρίζεται ως μία σύνθεση συνθηκών, πολλές από τις οποίες δημιουργούνται από το κοινωνικό περιβάλλον και έτσι παύει να είναι ατομικό θέμα, αλλά ανάγεται σε κοινωνικο-πολιτικό, που απαιτεί συλλογική δράση και ανάληψη της ευθύνης της κοινωνίας. Με το κοινωνικό μοντέλο έγινε προσπάθεια να αναγνωρισθούν τα ζητήματα που μπορούν να αλλάξουν μέσα από στοχευμένες πολιτικές και συλλογική προσπάθεια παρά από ιατρικές παρεμβάσεις.23 Αντί για ανάπηρα άτομα, αναγνωρίζονται ανάπηρα περιβάλλοντα, ανάπηρες πόλεις, που δεν είναι σχεδιασμένες για όλους τους χρήστες και τους παρεμποδίζουν να κινηθούν και να εκτελέσουν ανεμπόδιστα τις δραστηριότητές τους. Υπό αυτό το πρίσμα δεν είναι τα άτομα με αναπηρία που πρέπει να αλλάξουν αλλά η κοινωνία. Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση της Simi Linton, αμερικανίδας συγγραφέα με κινητικά προβλήματα «Εάν θέλω να πάω να ψηφίσω ή να χρησιμοποιήσω την βιβλιοθήκη και οι χώροι αυτοί είναι μη προσβάσιμοι, χρειάζομαι γιατρό ή δικηγόρο;» 24 Σε πολιτικό επίπεδο, η κοινωνική προσέγγιση θέτει την αναπηρία ως ζήτημα σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που αναγνωρίζεται πλέον και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Η κοινωνία καθίσταται υπεύθυνη να υλοποιήσει τις απαραίτητες τροποποιήσεις του περιβάλλοντος για την πλήρη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Αποτέλεσμα των αγώνων των υποστηρικτών του κοινωνικού μοντέλου της αναπηρίας είναι ότι από την δεκαετία του 1990, στην Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα, θεσμοθετείται και απαιτείται η ύπαρξη βασικών προϋποθέσεων προσβασιμότητας σε υπηρεσίες, δημόσια κτίρια και δημόσια μέσα μεταφοράς. Στο κοινωνικό μοντέλο έχει, επίσης, ασκηθεί κριτική. Αυτή αφορά την αδυναμία σύνδεσης με την εμπειρία της αναπηρίας, δηλαδή το γεγονός ότι δεν αναγνωρίζονται κάποιοι κοινωνικοί περιορισμοί που επιφέρει η αναπηρία ανεξάρτητα από το κοινωνικό και δομημένο περιβάλλον.25 Στις μέρες μας, οι περισσότεροι φορείς των ατόμων με αναπηρία και μέρος της επιστημονικής κοινότητας φαίνεται να συγκλίνουν σε μία πιο πολυδιάστατη προσέγγιση της αναπηρίας. Το πολυδιάστατο μοντέλο (social relational

23 Oliver, 1990. The Politics of Disablement. 24 Elizabeth F. Emens and Michael Ashley Stein, Disability and Equality Law, 2016, https://books. google.gr/books?hl=el&lr=&id=ry8rDwAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA3&dq=oliver+the+politics+of+disablem ent&ots=VdNgajB30O&sig=l809zDwyUUoANXJINEhgHa6DHYc&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false. 25 Oliver, “Defining Impairment and Disability.”

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

model) επιτρέπει την σύνδεση ιατρικού και κοινωνικού μοντέλου. Σύμφωνα με αυτό, τόσο η σωματική ή νοητική αναπηρία, όσο και τα φυσικά ή κοινωνικά εμπόδια μπορούν ταυτόχρονα να οδηγήσουν σε περιορισμούς για το άτομο.26 Γίνεται λοιπόν προσπάθεια να περιορισθεί το χάσμα μεταξύ των αναγκών που προκύπτουν από την αναπηρία ενός ατόμου και της δομής της κοινωνίας και του δομημένου περιβάλλοντος. Και σε αυτή την περίπτωση δίνεται μεγάλη έμφαση στην ευθύνη της κοινωνίας και στον ρόλο που αυτή μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει στην αυτονομία των ατόμων με αναπηρία και στο αναφαίρετο δικαίωμά τους να συμμετέχουν ισότιμα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Παράλληλα, έχουν αναπτυχθεί και άλλες προσεγγίσεις που αφορούν κυρίως την αντίληψη και την αντιμετώπιση της κοινής γνώμης για τα άτομα με αναπηρία. Οπτικές παρόμοιες με την ιατρική προσέγγιση της αναπηρίας, μπορούν να θεωρηθούν το φιλανθρωπικό μοντέλο (charitable model) και το μοντέλο προσωπικής τραγωδίας (personal tragedy model). Σύμφωνα με αυτά η αναπηρία θεωρείται ως προσωπική τραγωδία του ατόμου που την βιώνει και τα άτομα αντιμετωπίζονται με οίκτο και ως παθητικοί δέκτες φιλανθρωπικής βοήθειας.27 Άλλοτε οίκτος και άλλοτε υπέρμετρος και παράλογος «θαυμασμός» για τα εξωπραγματικά επιτεύγματα των ατόμων με αναπηρία, εκφράζουν το ίδιο φαινόμενο, την ίδια στερεοτυπική αντίληψη, την άγνοια και τον φόβο απέναντι στο «διαφορετικό» ή το «ατελές».28 Στα παραπάνω έρχεται να αντιπαρατεθεί, μία πιο θετική αντίληψη προς την ύπαρξη αναπηρίας, που εκφράζεται με το affirmative model και αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με αυτό, η αναπηρία δεν εκφράζεται ως τραγικό γεγονός στη ζωή ενός ατόμου, αλλά αντίθετα η ύπαρξή της μπορεί να συνεπάγεται θετικές εμπειρίες σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Δεν προβάλει ούτε θετική, ούτε αρνητική εικόνα της αναπηρίας απλά συμβάλλει στο να αντιληφθούμε ότι υπάρχει και η άλλη πλευρά που συχνά αγνοούμε.29 Η αναπηρία

26 Μιζαμτσή, “Πιλοτική Μελέτη Προσβασιμότητας σε ΟΤΑ στη Διασυνοριακή Περιοχή”; Jeffrey J. Martin, “Benefits and Barriers to Physical Activity for Individuals with Disabilities: A Social-Relational Model of Disability Perspective,” Disability and Rehabilitation 35, no. 24 (December 2013): 2030–37, https://doi.org/10.3109/09638288.2013.802377. 27 Sandra Manley, Ann de Graft- Johnson, and Katie Lucking, “Disabled Architects: Unlocking the Potential for Practice.” (Bristol: Royal Institute of British Architects (RIBA), 2011), http://eprints.uwe. ac.uk/16961/. 28 Αντωνία Καλογιάννη, “Η αναπηρία στη Σύγχρονη Κοινωνία: Ιατρική Συνθήκη, Κοινωνική Κατασκευή ή Βαθύτερα Κοινωνικό Ζήτημα; Τα Στερεότυπα, οι Τεχνολογικές Λύσεις και ο Ρόλος του Εκπαιδευτικού Συστήματος” (Διπλωματική Διατριβή Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 2009). 29 John Swain and Sally French, “Towards an Affirmation Model of Disability,” Disability and Society 15 (2000): 14.

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό ενός ατόμου, δεν προκαλεί ντροπή και, παρόλο που δυσκολευόμαστε να το δεχθούμε μπορεί ένα άτομο με αναπηρία να είναι ευχαριστημένο και περήφανο με το ποιος/ ποια είναι. Το affirmative model αναγνωρίζει την ύπαρξη αναπηρίας στο άτομο, αλλά όπως και το πολυδιάστατο μοντέλο, μετατοπίζει την ευθύνη στην κοινωνία. Παρά την κλίση που υπάρχει προς το πολυδιάστατο μοντέλο, υπάρχουν ακόμη ισχυροί υποστηρικτές της αποκλειστικά κοινωνικής προσέγγισης της αναπηρίας, αναγνωρίζοντας την πραγματική επιρροή που μπορεί να έχει αυτή η θεώρηση. Το κοινωνικό μοντέλο δεν επιχειρεί να αντιμετωπίσει τους ατομικούς και προσωπικούς περιορισμούς που προκύπτουν από την αναπηρία. Η άρνηση του πόνου ή των υπόλοιπων ζητημάτων που προκύπτουν από την αναπηρία, για τα οποία κατηγορείται, δεν είναι στην πραγματικότητα άρνηση αυτών. Πρόκειται για μία ρεαλιστική και πρακτική προσπάθεια να αναγνωριστούν κοινωνικά εμπόδια, ζητήματα που αφορούν το σύνολο της κοινωνίας και όχι απλά το άτομο και μπορούν να αντιμετωπιστούν με πολιτική δράση.30 Το κοινωνικό μοντέλο έχει τη δύναμη να αλλάξει την αντίληψη που υπάρχει για τα άτομα με αναπηρία και να μετατοπίσει το πρόβλημα από το άτομο, στους φραγμούς που το εμποδίζουν.

3.2. Έννοιες και ορισμοί Οι λέξεις είναι σημαντικές. Το πώς ορίζεται μία κατάσταση επηρεάζει την στάση μας και προσανατολίζει την συμπεριφορά μας απέναντι σε αυτήν ανάλογα με το νόημα που της προσδίδουμε. Ο τρόπος που εννοιοδοτείται το κάθε ζήτημα και ο όρος που χρησιμοποιείται για να το περιγράψει, επηρεάζουν τις πολιτικές που θα ασκηθούν γι’ αυτό. Το ζήτημα της χρήσης ενός γενικού όρου που θα περιγράφει τα άτομα με αισθητηριακές, κινητικές, ή νοητικές αναπηρίες έχει απασχολήσει και δημιουργήσει αρκετές αντιδράσεις στην επιστημονική κοινότητα, αλλά και στους φορείς εκπροσώπησης των ατόμων αυτών. Διάφοροι ορισμοί, συνήθως υποτιμητικοί, έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς, εκφράζοντας και τις αντίστοιχες προσεγγίσεις απέναντι στην αναπηρία και την διαφορετικότητα, που αυτή συνεπάγεται, από τα πρότυπα της κοινωνίας. Χαρακτηρισμοί όπως «άτομα με ειδικές ανάγκες», «άτομα με ειδικές ικανότητες» και «άτομα με ειδικές δεξιότητες» κρίνονται πλέον παρωχημένοι. Ο όρος «άτομα με ειδικές ανάγκες» απορρίπτεται για τον εξής απλό λόγο, ότι τα άτομα με αναπηρία δεν έχουν κάποιες «ειδικές» ανάγκες, αλλά τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες, βιολογικές και συναισθηματικές. Ακόμα και αν σε κάποιες περιπτώσεις η εκάστοτε ανάγκη ικανοποιείται με διαφορετικό τρόπο από τον τυπικό, αυτό δεν την κάνει «ειδική». Η χρήση του όρου αυτού, διαφοροποιεί,

30 Oliver, “Defining Impairment and Disability.”

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

απομονώνει και αποξενώνει τα άτομα από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας, καθώς υποδηλώνει ότι οι ανάγκες τους μπορούν να ικανοποιηθούν μόνο με έναν «ειδικό» τρόπο ή από κάποιον «ειδικό». Έτσι, δημιουργείται η αντίληψη ότι απαιτούνται διαχωρισμένες «ειδικές» δομές για τα άτομα αυτά, προδιαγράφοντας ένα μέλλον με χαμηλές προσδοκίες. Ο χαρακτηρισμός «άτομα με ειδικές ικανότητες ή δεξιότητες» δηλώνει επίσης την προκατάληψη και την άγνοια σε σχέση με τις ικανότητες των ατόμων με αναπηρία. Τα άτομα με αναπηρία δεν έχουν ιδιαίτερες ή ειδικές ικανότητες. Έχουν απλά τις ικανότητες που δεν έχασαν όταν απέκτησαν την αναπηρία τους. Με τον όρο αυτό, υποδηλώνεται η αναπηρία ως έλλειψη, αλλά προβάλλεται με θετική υπερβολή. Το ενδιαφέρον εστιάζει στην αναπηρία και δημιουργείται η εντύπωση ενός ατόμου με ασυνήθιστες δεξιότητες, «του ήρωα της ζωής που υπερβαίνει το πεπρωμένο του». Οι παραπάνω όροι απορρίπτονται από τους κεντρικούς φορείς εκπροσώπησης των ατόμων με αναπηρία, γεγονός που καταδεικνύει την ανάγκη για κατάργησή τους. Ο θεσπισμένος και πλέον αποδεκτός όρος, ήδη από το 2001 με την αναθεώρηση του συντάγματος (αρθ. 21, παρ.6), είναι ο όρος «άτομα με αναπηρία».

ΑμεΑ,

άτομα με αναπηρία

ΑμΕΑ,

άτομα με ειδικές ανάγκες

Με τον όρο αυτό, επιτυγχάνεται καλύτερα η αναγκαία ανάγνωση της αναπηρίας υπό το πρίσμα των διαφορετικών παραγόντων που την καθορίζουν και την προσδιορίζουν. Μία προσέγγιση λοιπόν, που δεν υποβαθμίζει ούτε τα βιο-ιατρικά χαρακτηριστικά, ούτε τη σημασία του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Είναι συνδυαστική και στοχεύει στην κατά το δυνατόν καλύτερη κατανόηση της αναπηρίας. Πολλοί ερευνητές παραδέχονται πως αυτή η εκ νέου εννοιολόγηση της αναπηρίας στο πλαίσιο του κοινωνικού μοντέλου, οδήγησε σε ρήξη με τις παραδοσιακές αντιλήψεις και επηρέασε τομείς, όπως η κοινωνική και εκπαιδευτική πολιτική πολλών χωρών. Όσον αφορά την αγγλική γλώσσα, και την σωστή ορολογία που ανταποκρίνεται στο κοινωνικό μοντέλο, αξίζει να αναφερθεί η ασυμφωνία ανάμεσα σε Αγγλία και Αμερική πάνω στο ζήτημα. Η προτεινόμενη ορολογία στην Αγγλία είναι η έννοια “disabled people”, ενώ στην Αμερική χρησιμοποιείται η έννοια “people with disabilities”. Ο όρος “people with disabilities” τοποθετεί πρώτα τον άνθρωπο και μετά την διάγνωσή του (people-first language), περιγράφοντας τι «έχει» ένα άτομο και όχι το τι «είναι», καθιστώντας την αναπηρία ως δευτερεύουσα ή ακόμα και εξωγενή κατάσταση. Η έννοια αυτή όμως απορρίπτεται από την Αγγλία καθώς ακούγεται σαν άρνηση του κοινωνικού μοντέλου και αποδοχή του ιατρικού, σύμφωνα με το οποίο η αναπηρία είναι προσωπική συνθήκη αντί να θεωρείται αποτέλεσμα κοινωνικών συνθηκών. Έτσι, εάν η αναπηρία είναι

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

κοινωνικό κατασκεύασμα και δεν προέρχεται από ιατρικές αιτίες, τότε πως ένα άτομο μπορεί να είναι «με αναπηρία» (“with disabilities”); Αντί αυτού προτείνουν την χρήση του όρου “disabled people”, που εκφράζει καλύτερα τον ρόλο και την ευθύνη της κοινωνίας στην ανάπτυξη της αναπηρίας.31 Μία αντίστοιχη διάκριση όρων δεν μπορεί να επιτευχθεί στην ελληνική γλώσσα, παρά μόνο περιφραστικά. Ο όρος disabled people δεν μεταφράζεται ως ανάπηρα άτομα αλλά εκφράζει τα άτομα που καθίστανται ανάπηρα από εξωγενείς παράγοντες, οι οποίοι στην περίπτωση του κοινωνικού μοντέλου είναι το κοινωνικό και δομημένο περιβάλλον. Οι διαφοροποιήσεις αυτές, μπορεί να φαίνονται αμελητέες αλλά παίζουν σημαντικό ρόλο καθώς επηρεάζουν τον χαρακτηρισμό που συνοδεύει το εκάστοτε άτομο και διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό την αντιμετώπιση που δέχεται από την κοινωνία.

4. Προσβασιμότητα Με τον όρο προσβασιμότητα νοείται το χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος που επιτρέπει σε όλα τα άτομα - χωρίς διακρίσεις φύλου, ηλικίας, σωματικής διάπλασης, δύναμης, αντίληψης, εθνικότητας κλπ - να μπορούν αυτόνομα, με ασφάλεια και άνεση να προσεγγίσουν και να χρησιμοποιήσουν τις υποδομές, τις υπηρεσίες και τα αγαθά που διατίθενται σε αυτό.32 Μόνο όταν ένα περιβάλλον εξυπηρετεί ισότιμα και προσφέρει σε όλους τον ίδιο αριθμό επιλογών και το ίδιο ποσοστό συμμετοχής, μπορεί να θεωρηθεί προσβάσιμο. Πως αντιλαμβανόμαστε, όμως, και πως εφαρμόζουμε την προσβασιμότητα;

31 Emens and Stein, Disability and Equality Law. 32 Χριστοφή, Προσβασιμότητα και Αναπηρία, σ. 20.

10 Κύρια είσοδος στο Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτόνων, Washington D.C. Τα σκαλιά εμποδίζουν τα άτομα σε αναπηρικό αμαξίδιο από το να χρησιμοποιήσουν την κύρια είσοδο, ενώ υποδεικνύεται γι’ αυτά η χρήση μίας ράμπας που χρησιμοποιείται για τα παραληφθέντα αντικείμενα/ εμπορεύματα. Φωτογραφία τραβηγμένη την δεκαετία του 1990.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Αποτελεί το εικονιζόμενο ένα προσβάσιμο περιβάλλον; Είναι προσβάσιμο το περιβάλλον που διαφοροποιεί την κύρια είσοδο για ένα «υγιές» άτομο και ένα άτομο με αναπηρία; Στην περίπτωση αυτή, υπάρχει μία ράμπα που επιτρέπει σε ένα άτομο με μειωμένη κινητικότητα να εισέλθει στον ευρύτερο χώρο του κτιρίου, αν και από δευτερεύουσα είσοδο. Αυτό το παράδειγμα διαχωρισμού όμως, παραπέμπει περισσότερο στον ρατσιστικό τρόπο αντιμετώπισης των Αφροαμερικανών στην Αμερική του προηγούμενου αιώνα, όπου στις περιπτώσεις που τους επιτρεπόταν η είσοδος σε ένα κτίριο, αυτή ήταν διαχωρισμένη από την είσοδο των «λευκών», «ανώτερων» ατόμων. Αυτός και μόνο ο χωρικός διαχωρισμός δηλώνει ξεκάθαρα κοινωνικό διαχωρισμό και ένα αφιλόξενο περιβάλλον. 11

Διαχωρισμένη είσοδος για τους Αφροαμερικανούς πολίτες έναντι των «λευκών» πολιτών.

Η ύπαρξη διαφορετικών χώρων και διαφορετικών εισόδων για τα άτομα με αναπηρία συμβολίζει τις κοινωνικές αντιλήψεις για τα άτομα αυτά που αποκλίνουν από το ιδεατό πρότυπο μίας «υγιούς κοινωνίας», ενισχύοντας τα στερεότυπα απέναντι στην διαφορετικότητα. Τα άτομα με αναπηρία έχουν το ίδιο δικαίωμα με όλους τους ανθρώπους να μπουν σε ένα κτίριο από την κεντρική είσοδο, να ακολουθήσουν τις ίδιες πορείες μέσα σε αυτό και να βιώσουν όλα τα χαρακτηριστικά του χώρου ισότιμα. Η έννοια της προσβασιμότητας αφορά την παροχή ίσων ευκαιριών, τη

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

διασφάλιση ίσων επιλογών στο δομημένο περιβάλλον και τη δυνατότητα αποτελεσματικής χρήσης αυτού. Δεν περιορίζεται απλά στη δυνατότητα προσέγγισης και εισόδου σε έναν χώρο αλλά αφορά το σύνολο των κοινωνικών και ψυχολογικών εμπειριών που βιώνει ο χρήστης. Το πώς κάποιος νιώθει σε ένα χώρο, το πώς αλληλεπιδρά με αυτόν ή ακόμα και το αν έχει τη δυνατότητα να αλληλεπιδράσει με αυτόν, είναι πολύ κρίσιμοι παράγοντες προσβασιμότητας. Ένας χώρος που υποστηρίζει τις ανθρώπινες δραστηριότητες και επιθυμίες και επιτρέπει στο άτομο να είναι και να κάνει αυτό που θέλει, προκαλώντας τον ελάχιστο πόνο, αναστάτωση και αμηχανία είναι πιο προσβάσιμος από έναν χώρο που ταλαιπωρεί και μπερδεύει.33 «Η προσβασιμότητα είναι η βαθύτερη έννοια της συμμετοχής στην κοινωνία, στην οικονομία και στη ζωή.» Ιωάννης Βαρδακαστάνης34 «Η προσβασιμότητα είναι απαραίτητη για το 10% του πληθυσμού, για το 40% είναι κρίσιμη ενώ προσφέρει άνεση στο 100% αυτού.»35 Οι απαιτήσεις προσβασιμότητας συχνά θεωρούνται πολύ κοστοβόρες και γι’ αυτό παραβλέπονται. Αυτό συμβαίνει συνήθως γιατί δεν προβλέπονται εξαρχής κατά τη διαδικασία σχεδιασμού, αλλά προκύπτει η ανάγκη μετατροπής του χώρου μετά την υλοποίηση του έργου, με αποτέλεσμα οι παρεμβάσεις να είναι πολύπλοκες και να κοστίζουν αρκετά. Επίσης, υπάρχει η προκατάληψη ότι οι απόλυτα προσβάσιμοι χώροι είναι άσχημοι χώροι, καθώς μπορεί να συγχέονται με αυστηρά ιατρικά περιβάλλοντα. Αντίστοιχα θεωρείται ότι η προσβασιμότητα επιβάλλει πολλούς περιορισμούς στον αρχιτέκτονα, όσον αφορά τον σχεδιασμό και την σύνθεση. Από την άλλη μεριά, θεωρείται, εσφαλμένα, ότι η προσβασιμότητα περιορίζεται απλά στην προσθήκη ανελκυστήρων, ραμπών και προσβάσιμων WC. Σε κάθε περίπτωση, η προσβασιμότητα αντιμετωπίζεται επιφυλακτικά, σαν ξεχωριστό κομμάτι του σχεδιασμού ή σαν αναγκαστική συμμόρφωση με τους εκάστοτε κανονισμούς. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι κρίσιμος. Αν σχεδιάσει για όλα τα άτομα με αναπηρία με την ίδια ευαισθησία που σχεδιάζει για τον μέσο άνθρωπο, η προσβασιμότητα θα προκύψει αβίαστα, το αποτέλεσμα δεν θα κοστίζει περισσότερο και θα εξασφαλίζεται η επιθυμητή αισθητική και συνοχή του έργου. Οι υποτιθέμενοι περιορισμοί μπορούν να μεταφραστούν σε χαρακτηριστικά του σχεδιασμού και να προσδώσουν ποιότητες στον παραγόμενο χώρο.

33 Imrie, Disability and the City. International Perspectives, σ. 91. 34 Πρόεδρος της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία (Ε.Σ.Α.μεΑ.). «Πρόσβαση Ατόμων με Αναπηρίες σε χώρους πολιτισμού και αθλητισμού». Πρακτικά Συνεδρίου. Θεσσαλονίκη. 2003 35 Gonzalo Arjona Jiménez. 2015. La Accesibilidad y el Diseño Universal ententido por todos. De cómo Stephen Hawking viajó por el espacio. Colección Democratizando la Accesibilidad Vol.4. σ. 168.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

5. Επαναπροσδιορίζοντας τον μέσο χρήστη Κάθε αρχιτέκτονας κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού αντιμετωπίζει και επιλύει ζητήματα προσβασιμότητας, σκεπτόμενος/-η τη χρήση και λειτουργία κάθε χώρου, τις κινήσεις και τις πορείες. Απλά η προσβασιμότητα περιορίζεται στις απαιτήσεις του μέσου ανθρώπου. Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις κτιρίων που σχεδιάζονται για αποκλειστική χρήση από άτομα με αναπηρίες, όπου εκεί λαμβάνονται υπόψη και άλλες παράμετροι σχεδιασμού. Τα δημόσια κτίρια και οι υπαίθριοι χώροι που υποτίθεται προορίζονται για όλους κρίνονται στην πλειοψηφία τους ανεπαρκείς και αφιλόξενοι από τα ίδια τα άτομα με αναπηρία.36 Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να συμπεριληφθούν στις ανθρωπομετρικές μελέτες οι χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου καθώς και τα παιδιά. Είναι ένα σημαντικό βήμα για την κατανόηση των διαφορετικών αναλογιών των διάφορων πιθανών χρηστών ενός χώρου και άρα την προσαρμογή του σχεδιασμού και στα χαρακτηριστικά τους. Κρίνεται όμως πλέον παρωχημένο οι παράμετροι του σχεδιασμού να περιορίζονται μόνο στις διαστάσεις και τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος. Παραβλέποντας τα αισθητηριακά και νοητικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων και την πιθανή έλλειψη ή μείωση κάποιων από αυτά, εξαιρείται κατευθείαν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού από το δομημένο περιβάλλον, ακόμα και αν ανταποκρίνεται σωματικά στις προδιαγραφές του μέσου ανθρώπου. Όσον αφορά τα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά του μέσου χρήστη, μόνο από την άποψη των διαστάσεων του σώματος, αυτά πράγματι ανταποκρίνονται στον μέσο όρο της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Λαμβάνοντας υπόψη όμως ότι το ποσοστό των εμποδιζόμενων ατόμων ανέρχεται στο 50% του πληθυσμού, ο μέσος χρήστης αντιπροσωπεύει μόνο το υπόλοιπο μισό. Επίσης, οι δυσκολίες πρόσβασης των εμποδιζόμενων ατόμων, δυσχεραίνουν και την οικογένεια αυτών ή των συνοδών τους, καθώς όταν το περιβάλλον αποκλείει την αυτονομία, κρίνεται αναγκαία η βοήθεια από άλλους. Η κατάσταση επομένως, επηρεάζει μεγαλύτερο αριθμό ατόμων από ότι συνήθως πιστεύεται. Εύκολα μπορεί να γίνει κατανοητό ότι τα χαρακτηριστικά του μέσου ανθρώπου συμπεριλαμβάνονται στην ευρύτερη κατηγορία των χαρακτηριστικών των εμποδιζόμενων ατόμων. Οι σωματικές διαστάσεις του μέσου ανθρώπου, για παράδειγμα, μπορεί να ανταποκρίνονται στα σωματικά χαρακτηριστικά ενός ατόμου με ολική τύφλωση.

36 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα βίντεο του David Lepofsky, ο οποίος έχει ολική τύφλωση και επισκέπτεται βραβευμένα δημόσια κτίρια και βιντεοσκοπεί τις πορείες του στο χώρο και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. https://www.youtube.com/watch?v=uqUZ6gK9N9k

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

Το αντίθετο όμως δεν συμβαίνει. Πολλά από τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων δεν συμπεριλαμβάνονται στον μέσο άνθρωπο.

Άρα κρίνεται εύλογο να συγχωνευτούν οι δύο κατηγορίες, διευρύνοντας τα χαρακτηριστικά του μέσου χρήστη ώστε να αντιμετωπίζονται όλοι οι πιθανοί χρήστες ισότιμα κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Όπως αναφέρεται στο βιβλίο Humanscale 4/5/6, από το γραφείο βιομηχανικού σχεδιασμού του Dreyfuss, αυτό το ενδεχόμενο φαντάζει ιδανικός στόχος που πιθανότατα δεν θα επιτευχθεί. Η πρόβλεψη προσθηκών και προσαρμογών, που ενδεχομένως θα μπορούσε να εξυπηρετήσει, θα απορριφθεί από τους κατασκευαστές ως πολύ κοστοβόρα. Έτσι, για παράδειγμα τα άτομα που διαφέρουν από τον μέσο χρήστη, θα πρέπει να προσαρμοστούν ακόμα και με κάποια δυσφορία.37 Στον βιομηχανικό σχεδιασμό η εφαρμογή αυτής της εκδοχής μπορεί πράγματι να φαίνεται δύσκολη λόγω της κλίμακας και της εκάστοτε χρήσης των σχεδιαζόμενων προϊόντων. Στην αρχιτεκτονική όμως, η κλίμακα είναι διαφορετική. Μπορούν πολύ πιο εύκολα να σχεδιάζονται προσβάσιμοι χώροι που καταρχάς δεν θα αποκλείουν κανέναν και έπειτα θα επιδιώκουν την αυτονομία όλων των χρηστών. Στην παρούσα εργασία δεν απορρίπτεται η ανάδειξη γενικών χαρακτηριστικών σε σχέση με τον άνθρωπο. Άλλωστε έχει αποδειχθεί η χρησιμότητα της ανθρωπομετρίας στην εργονομία επίπλων και αντικειμένων και η συμβολή της στον σχεδιασμό πιο άνετων και λειτουργικών χώρων. Προτείνεται, όμως, η διεύρυνση αυτών των χαρακτηριστικών, πέραν των σωματικών διαστάσεων, που θα οδηγήσουν σε νέες γενικές κατευθύνσεις για τον σχεδιασμό χώρων με άξονα την προσβασιμότητα. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και πως μπορούν να επηρεάσουν τον σχεδιασμό; 37 Diffrient, Tilley, and Harman, Humanscale 4/5/6. A Project of Henry Dreyfuss Associates.

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

ΣΥΝΟΨΗ Μέσα από την απέραντη πολυπλοκότητά της, η αρχιτεκτονική έχει έναν πρωταρχικό στόχο: να ικανοποιήσει τις ανάγκες του χρήστη.38 Ποιος είναι όμως ο χρήστης; Ο LeCorbusier εισήγαγε τον ιδανικό άνδρα με ύψος 1,83μ με τις τέλειες σωματικές αναλογίες της χρυσής τομής. Ο Neufert παρουσίασε τον μέσο άνθρωπο με μέσες διαστάσεις και τον χρησιμοποίησε για την αναλυτική παρουσίαση σχέσεων χρήστη – χώρου και την παραγωγή ελάχιστων προτεινόμενων διαστάσεων και διατάξεων χώρων. Ο Dreyfuss έφτασε στο απόγειο της ανθρωπομετρίας με την λεπτομερή καταγραφή όλων των ποσοτικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου σώματος. Όλα συγκλίνουν στην τυποποίηση του ανθρώπου – χρήστη της αρχιτεκτονικής και την καθιέρωση ενός μέσου χρήστη, που λειτουργεί ως πρότυπο σχεδιασμού μέχρι και σήμερα και αντικατοπτρίζει την κανονικότητα ενός αρτιμελή, νέου άνδρα κατά κύριο λόγο. Οι χώροι που σχεδιάζονται γι’ αυτόν τον χρήστη παραβλέπουν την πολυμορφία και την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης και εμποδίζουν ή ακόμα και αποκλείουν τους ανθρώπους που δεν έχουν τα ίδια γενικά χαρακτηριστικά με αυτόν τον μέσο χρήστη. Παράγοντες όπως η γήρανση, η εγκυμοσύνη ή ένα ατύχημα μπορούν να καταστήσουν 38 Montaner, Ιστορία Αρχιτεκτονικής, σ. 40.

της

Σύγχρονης

άμεσα τον οποιονδήποτε μέσο χρήστη, μη ικανό χρήστη της αρχιτεκτονικής. Τα άτομα που αντιμετωπίζουν φραγμούς στο δομημένο και κοινωνικό περιβάλλον αποτελούν τα εμποδιζόμενα άτομα και αγγίζουν το 50% του πληθυσμού. Τρομερά σημαντικό ποσοστό για να παραβλέπεται, που συμπεριλαμβάνει και την κατηγορία ατόμων που βιώνουν τα περισσότερα εμπόδια, τα άτομα με αναπηρία. Αναγνωρίζεται πλέον πως η αναπηρία δεν αποτελεί ατομική συνθήκη, ούτε παθολογία του ατόμου που χρειάζεται βοήθεια αποκλειστικά από ειδικούς. Είναι κοινωνική συνθήκη. Η κοινωνία κρίνεται υπεύθυνη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία και την ύπαρξη ενός δομημένου περιβάλλοντος που δημιουργεί φραγμούς αντί να τους εξαλείφει. Η προσβασιμότητα πρέπει να είναι αναγκαία συνθήκη κάθε χώρου και να διασφαλίζει την ισότιμη συμμετοχή όλων. Για να επιτευχθεί, πρέπει να αλλάξει ο τρόπος που αντιμετωπίζεται ο σχεδιασμός και κυρίως η αντίληψη για τον χρήστη της αρχιτεκτονικής. Υπάρχει η ανάγκη για γενικές κατευθύνσεις σχεδιασμού που θα προκύπτουν από τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όχι μόνο τα διαστασιολογικά αλλά και τα αισθητηριακά και τα νοητικά. Είναι κρίσιμο, λοιπόν, να επαναπροσδιοριστεί ο μέσος χρήστης και να συμπεριλάβει όλα τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων ώστε να σχεδιάζονται πιο φιλόξενα και προσβάσιμα περιβάλλοντα για όλους.

Μέρος B

Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων που σχετίζονται με τον σχεδιασμό, ανήκουν στην κατηγορία του μέσου αρτιμελή ανθρώπου. Συχνά λαμβάνεται ως δεδομένη η συνθήκη της ικανότητας του ανθρώπινου σώματος και μη αμφισβητήσιμη. Επίσης, σε μεγάλο βαθμό υπάρχει άγνοια για τις χωρικές ανάγκες και τις σχεδιαστικές απαιτήσεις των ατόμων με αναπηρία. Το ίδιο συμβαίνει και στις σχολές αρχιτεκτονικής, όπου παρατηρείται τρομερή έλλειψη κάλυψης του θέματος, με αποτέλεσμα όσοι εμπλέκονται με τον σχεδιασμό, να μην είναι εξοικειωμένοι με την αναπηρία και την σχέση της με τον χώρο και να μην εκπαιδεύονται στον σχεδιασμό προσβάσιμων χώρων. Αντιθέτως, έρχονται σε επαφή με τους οικοδομικούς κανονισμούς στα τελευταία στάδια εκπόνησης μελετών, με αποτέλεσμα να μην δίνεται η απαραίτητη σημασία στις απαιτήσεις προσβασιμότητας. Η προσβασιμότητα είναι παράμετρος της λειτουργικότητας ενός χώρου. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να συνδέεται με την διαδικασία σύνθεσης του αρχιτεκτονικού έργου και να μην αντιμετωπίζεται αποσπασματικά. Για να επιτευχθεί, πρέπει όσοι εμπλέκονται με τον σχεδιασμό να έχουν κατανοήσει τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των εμποδιζόμενων ατόμων και πως αυτά αλληλεπιδρούν με το χώρο. Τα χαρακτηριστικά αυτά γεννούν χωρικές απαιτήσεις, που δεν περιορίζονται μόνο σε τεχνικές παραμέτρους, συγκεκριμένη διαστασιολόγηση και πρόσθετα στοιχεία, ανεξάρτητα από την συνολική σύνθεση ενός χώρου. Κατανοώντας τον τρόπο, με τον οποίο αλληλεπιδρούν με τον χώρο τα άτομα αυτά, ο αρχιτέκτονας μπορεί να τους συμπεριλάβει στο σχεδιασμό εστιάζοντας στην εμπειρία ενός χώρου ικανού να ενεργοποιεί τις αισθήσεις και να προκαλεί ερεθίσματα. Όπως έχει προαναφερθεί στην εισαγωγή, τα εμποδιζόμενα άτομα κατηγοριοποιήθηκαν με βάση τα κοινά τους χαρακτηριστικά σε 3 βασικές ομάδες, άτομα με αισθητηριακούς, κινητικούς και νοητικούς περιορισμούς, που αποτελούν τα κεφάλαια του μέρους Β. Στη συνέχεια, κάθε ομάδα επιμερίζεται σε υποκατηγορίες39, των οποίων τα χαρακτηριστικά ερευνήθηκαν. Για την κατανόηση των χαρακτηριστικών και την διεξαγωγή συμπερασμάτων σχετικών με το χώρο, πραγματοποιήθηκαν συναντήσεις και συζητήσεις με σχετικούς φορείς, 39 βλ. πίνακα στο υποκεφάλαιο «Μεθοδολογία έρευνας» της Εισαγωγής

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

εμπειρική παρατήρηση ατόμων με αναπηρία και συλλογή αφηγήσεων σχετικά με χωρικές εμπειρίες και ανάγκες των ατόμων που βιώνουν φραγμούς στο δομημένο περιβάλλον. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως οι ηλικιωμένοι, που αποτελούν την μεγαλύτερη κατηγορία εμποδιζόμενων ατόμων, στην παρούσα εργασία εξετάζονται στην κατηγορία των κινητικών περιορισμών. Παρόλα αυτά, συχνά αντιμετωπίζουν τόσο αισθητηριακά προβλήματα, με την εξασθένηση της όρασης ή της ακοής, όσο και νοητικά προβλήματα, με την εμφάνιση άνοιας, ή άλλων νόσων. Ανήκουν οπότε σε όλες τις ομάδες περιορισμών. Παρακάτω παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία που καταγράφηκαν και πραγματοποιείται εκτενής ανάλυση των χαρακτηριστικών κάθε κατηγορίας ατόμων. Ανάλογα με την κατηγορία μελετώνται τα χαρακτηριστικά σε σχέση με την πρόσληψη του χώρου, την κίνηση σε αυτόν και τον τρόπο επικοινωνίας.

6. Άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς Όταν μιλάμε για άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς αναφερόμαστε στα άτομα με μερική ή ολική απώλεια μίας αίσθησης ή συνδυασμού αισθήσεων. Οι αισθήσεις που εξετάζονται είναι η όραση και η ακοή, η απώλεια των οποίων επηρεάζει σε μεγαλύτερο βαθμό την χωρική εμπειρία σε σχέση με τις υπόλοιπες αισθήσεις, με αποτέλεσμα να απαιτεί περισσότερες σχεδιαστικές επεμβάσεις. Η όσφρηση και η αφή σαφώς δρουν συμπληρωματικά στην αντίληψη ενός χώρου, ενεργοποιώντας ερεθίσματα που υποβοηθούν την αίσθηση που λείπει ή περιορίζεται.

Μέρος Α | Για ποιον σχεδιάζουμε;

6.1. Άτομα με προβλήματα όρασης Ο αριθμός των ατόμων με οπτικές αναπηρίες είναι πολύ μεγαλύτερος από ότι τείνουμε να πιστεύουμε, ενώ αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων με αναπηρία. Τα άτομα με προβλήματα όρασης συνιστούν μία αρκετά ανομοιογενή ομάδα, καθιστώντας σημαντική την αναγνώριση των επιμέρους διαφορών μεταξύ των ειδών οπτικής αναπηρίας. Τα άτομα με ολική τύφλωση αποτελούν μόλις το 5 10 % των ατόμων με προβλήματα όρασης. Στην περίπτωση αυτή, είναι κατανοητό πως το άτομο δεν λαμβάνει καμία οπτική πληροφόρηση. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις όμως, είναι δύσκολο να αποτυπωθούν ξεκάθαρα οι εικόνες που βλέπουν τα άτομα με τις διάφορες οπτικές αναπηρίες. Ένα μικρό ποσοστό μπορεί να ξεχωρίσει μόνο φως και σκιά, κάποιοι έχουν απώλεια κεντρικής ή απώλεια περιφερειακής όρασης. Άλλοι βλέπουν τα πάντα εξαιρετικά θολά και δεν μπορούν να διακρίνουν αντικείμενα και περιγράμματα, ενώ υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων που το οπτικό τους πεδίο αποτελείται από έναν συνδυασμό ορατών και μη ορατών σημείων.40 Ανάλογα με την πάθηση και το πότε αυτή παρουσιάστηκε, στην γέννηση ή κατά την διάρκεια της ζωής, τα άτομα με οπτικές αναπηρίες χρησιμοποιούν διαφορετικούς τρόπους για την επίτευξη μίας αυτόνομης ζωής. Ιδιαίτερα για τα άτομα με ολική τύφλωση μπορούμε να διακρίνουμε δύο επιμέρους κατηγορίες που επηρεάζουν τον τρόπο αντίληψης του χώρου, τα άτομα που είναι εκ γενετής τυφλά και εκείνα που απέκτησαν ολική τύφλωση κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Τα άτομα που γεννήθηκαν τυφλά ή έγιναν πριν την ηλικία των 4 ετών δεν έχουν οπτικές εμπειρίες ούτε χωρική μνήμη με την έννοια που έχουν όσοι βλέπουν. Αυτό σημαίνει πως χρησιμοποιούν διαφορετικές διαδικασίες επεξεργασίας και κατανόησης των χωρικών πληροφοριών ώστε να αντιληφθούν τον χώρο. «Απεικονίζουν» τον χώρο στο μυαλό τους διαφορετικά από όσους έχουν χωρική μνήμη. Μπορούν να αποκτήσουν αντίληψη του τρισδιάστατου χώρου και των αντικειμένων, συνθέτοντας τα διαφορετικά αισθητηριακά ερεθίσματα που λαμβάνουν από το κάθε στοιχείο. Η λειτουργία των αισθήσεων, εκτός της όρασης, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην πρόσληψη και κατανόηση του χώρου, παρόλο που συχνά παραβλέπεται από τους ανθρώπους που ασχολούνται με τον σχεδιασμό. Τα βασικά χαρακτηριστικά των ατόμων με προβλήματα όρασης προκύπτουν από τον (1) διαφορετικό τρόπο πρόσληψης του χώρου, (2) τον διαφορετικό τρόπο κίνησης και (3) την διαφορετική μέθοδο επικοινωνίας και πληροφόρησης σε σχέση με τον μέσο άνθρωπο. Τα χαρακτηριστικά αυτά διαμορφώνουν τις αντίστοιχες βασικές αρχές σχεδιασμού.

40 Marta Dischinger, Designing for All Senses: Accessible Spaces for Visually Impaired Citizens, Thesis for the degree of Doctor of Philosophy, N.S., 1667 (Göteborg, Sweden: Chalmers Univ. of Technology, 2000), σ. 93.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Πρόσληψη του χώρου

Η χωρική κατανόηση αναπτύσσεται μέσα από ισχυρές αλληλοσυσχετίσεις μεταξύ των αισθητηριακών πληροφοριών που λαμβάνει ένα άτομο. Η νοητική χαρτογράφηση των χώρων και των πιθανών διαδρομών κίνησης σε αυτούς, είναι βασική για τη λήψη χωρικών αποφάσεων και συνεπώς για την ανάπτυξη αποτελεσματικών δεξιοτήτων προσανατολισμού και κινητικότητας. Η όραση θεωρείται η πιο σημαντική αίσθηση για την αντίληψη του χώρου και την πρόσληψη πληροφοριών για την νοητική χαρτογράφηση του περιβάλλοντος. Παρόλα αυτά, τα άτομα με οπτικές αναπηρίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν αντισταθμιστικά τις υπόλοιπες αισθήσεις τους ώστε να προσλαμβάνουν χωρικές πληροφορίες που επιτρέπουν την κατανόηση του περιβάλλοντα χώρου και την περιήγηση σε αυτόν.41 Οι Gardiner & Perkins (2005) μελέτησαν τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα με οπτικές αναπηρίες αισθάνονται τον χώρο γύρω τους και κατέληξαν πως υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος που μπορούν να προσδιοριστούν από την αφή, τον ήχο και την όσφρηση.42 41 Αθανάσιος Κουτσοκλένης και Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, “Η Συμβολή της Ακοής στην Κατανόηση του Χώρου, τον Προσανατολισμό και την Κινητικότητα των Ατόμων με Πρόβλημα Όρασης” (1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών της Εκπαίδευσης, Αθήνα, 2009). 42 Κουτσοκλένης και Παπαδόπουλος

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Σημαντικότερες πηγές πληροφόρησης για τον περιβάλλοντα χώρο αποτελούν τα απτικά και ηχητικά ερεθίσματα, τα οποία προσλαμβάνουν και επεξεργάζονται τα άτομα με προβλήματα όρασης. Χρησιμοποιώντας τις γνωστικές τους ικανότητες, κυρίως τη λογική και τη μνήμη, καθορίζουν και φιλτράρουν τις αισθητηριακές πληροφορίες, που είναι χρήσιμες για τον προσανατολισμό. Αν οι αισθήσεις της αφής, της ακοής και της όσφρησης, δεν παρεμποδίζονται από εξωτερικούς παράγοντες, τότε το άτομο με προβλήματα όρασης μπορεί να αντιληφθεί την θέση του στο περιβάλλοντα χώρο και να κινηθεί προς τον προορισμό του με την βοήθεια αισθητηριακών πληροφοριών και ερεθισμάτων που υποκαθιστούν την όραση. Παρακάτω αναλύεται πως λειτουργεί η κάθε αίσθηση σε σχέση με την απώλεια της όρασης και πως τα απτικά, ηχητικά και οσφρητικά σήματα του περιβάλλοντος συμβάλλουν στην κατανόηση των χαρακτηριστικών του χώρου. Επίσης, για τις περιπτώσεις μη ολικής τύφλωσης, όπου τα άτομα χρησιμοποιούν την όραση σε ένα βαθμό, εξετάζεται το είδος των προσλαμβανόμενων οπτικών ερεθισμάτων, αν και περιορισμένων, και η συμβολή τους στη διαδικασία πρόσληψης του χώρου.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

ΑΠΩΛΕΙΑ ΟΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΦΗ Το απτικό σύστημα παρέχει πολλές πληροφορίες για τον περιβάλλοντα χώρο, καθώς είναι το αντιληπτικό σύστημα, με το οποίο ο άνθρωπος βρίσκεται κυριολεκτικά σε συνεχή επαφή με το περιβάλλον.43 Η αφή δεν περιορίζεται στα χέρια αλλά εμπλέκει ολόκληρο το σώμα. Η απτική πληροφόρηση πραγματοποιείται, επίσης, μέσω του δέρματος με την αίσθηση της θερμοκρασίας, των δονήσεων και της πίεσης. Η απτική εμπειρία περιλαμβάνει και την κιναισθησία, την επίγνωση της σχετικής θέσης και κίνησης των μελών του σώματος, δηλαδή την αίσθηση της κίνησης του σώματος.44 Τα απτικά ερεθίσματα προσλαμβάνονται με διαφορετικούς τρόπους. Τα άτομα με οπτική αναπηρία, αγγίζουν και επεξεργάζονται έπιπλα ή στοιχεία του χώρου, δημιουργώντας στο μυαλό τους μία «απεικόνιση» των αντικειμένων, της μεταξύ τους σχέσης και του ευρύτερου χώρου. Μέσω των ποδιών πραγματοποιείται απτική αντίληψη του δαπέδου, που παρέχει στο άτομο πλήθος πληροφοριών για το περιβάλλοντα χώρο, δημιουργώντας την αίσθηση χωρικής συνέχειας. Επίσης, το σώμα μπορεί να λαμβάνει απτικές πληροφορίες μέσω εργαλείων. Στην περίπτωση των ατόμων με οπτική αναπηρία, το λευκό μπαστούνι αποτελεί ένα ισχυρό αντιληπτικό εργαλείο, καθώς επεκτείνει την απτική τους ικανότητα πέρα από το εύρος των χεριών και των ποδιών τους. Προσφέρει μία προεπισκόπηση του χώρου, που βρίσκεται μπροστά από το άτομο, πληροφορώντας για τις επικείμενες διαφοροποιήσεις και τα πιθανά εμπόδια που υπάρχουν σε αυτόν. Μέσα από την έρευνα των Κουτσοκλένη και Παπαδόπουλου (2014) για τα απτικά ερεθίσματα που θεωρούνται πιο χρήσιμα κατά την περιήγηση των ατόμων με οπτικές αναπηρίες σε αστικά περιβάλλοντα, προκύπτουν σημαντικές πληροφορίες για την συμβολή των απτικών ερεθισμάτων στην κατανόηση και νοητική «οπτικοποίηση» του χώρου. Τα απτικά σήματα χρησιμοποιούνται ως σημεία αναφοράς στις διαδρομές που ακολουθούν τα άτομα με οπτική αναπηρία. Επίσης, κατά περιπτώσεις, βοηθούν στον προσανατολισμό και διευκολύνουν την μετακίνηση, όπως για παράδειγμα η απτική επαφή με τοίχους και πεζοδρόμια, που βοηθά στην διατήρηση μίας ευθείας πορείας. Η απτική αλληλεπίδραση με 43 J. J. Gibson, The Senses Considered as Perceptual Systems (Boston: Houghton Mifflin, 1966). 44 Gibson

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

διάφορα στοιχεία παρέχει ταυτόχρονα πληροφορίες για άλλα αντικείμενα που βρίσκονται στον χώρο, βοηθώντας στη δημιουργία μίας πιο ολοκληρωμένης εντύπωσης του περιβάλλοντα χώρου. Για παράδειγμα, πατώντας πάνω σε μία ράμπα μπορεί να αντιληφθεί κανείς την ύπαρξη ενός φωτεινού σηματοδότη ή διάβασης πεζών, είτε την είσοδο σε ένα μαγαζί ή σε χώρο στάθμευσης. Αισθανόμενο τις διαφοροποιήσεις των υλικών και των στοιχείων του δαπέδου, το άτομο αντιλαμβάνεται σε μεγαλύτερο εύρος τον χώρο, την τοπογραφία και τον προσανατολισμό των διαδρομών στο αστικό περιβάλλον.45

πόδια απτική αντίληψη του δαπέδου

λευκό μπαστούνι επέκταση αντιληπτικής ικανότητας

δέρμα αίσθηση θερμοκρασίας, δονήσεων

45 Athanasios Koutsoklenis and Konstantinos Papadopoulos, “Haptic Cues Used for Outdoor Wayfinding by Individuals with Visual Impairments,” Journal of Visual Impairment & Blindness 108, no. 1 (January 2014): 43–53, https://doi.org/10.1177/0145482X1410800105.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

ΑΠΩΛΕΙΑ ΟΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΚΟΗ “Τα μάτια μου είναι τα αυτιά μου”, Λιάνα Κ.46 Η ακοή είναι η κατεξοχήν αίσθηση που χρησιμοποιούν τα άτομα με οπτικές αναπηρίες ώστε να προσανατολίζονται και να κινούνται στον χώρο. Ο θόρυβος είναι για τους τυφλούς ότι είναι η ομίχλη για τους βλέποντες. Τα διάφορα στοιχεία του περιβάλλοντος εκπέμπουν ήχους, όπως για παράδειγμα οι άνθρωποι (οι φωνές τους, τα βήματά τους), τα αυτοκίνητα (οι μηχανές τους, το φρενάρισμα), διάφορα μηχανήματα, ο αέρας και το νερό. Ακούγοντας τα παραγόμενα ηχητικά σήματα, τα άτομα με προβλήματα όρασης είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται την ύπαρξη αυτών των στοιχείων στον χώρο και να εκτιμήσουν την απόσταση, την κατεύθυνση και το υψόμετρο των ηχητικών πηγών σε σχέση με τον εαυτό τους. Επίσης, ήχοι παράγονται από την αλληλεπίδραση διάφορων στοιχείων με τον άνθρωπο, όπως για παράδειγμα, το βάδισμα πάνω σε συγκεκριμένα υλικά, όπως τα χαλίκια ή το ξύλο. Αυτό συμβάλλει τόσο στον εύκολο προσδιορισμό των στοιχείων ή αντικειμένων του χώρου όσο και στην αντίληψη της ύπαρξης άλλων ατόμων τριγύρω και τον περιορισμό του στοιχείου της έκπληξης. Όλα αυτά τα ηχητικά σήματα βοηθούν τα άτομα με προβλήματα όρασης στο να αποκτήσουν συνολικότερη εντύπωση για τον περιβάλλοντα χώρο και να κινηθούν με περισσότερη σιγουριά σε αυτόν. Οι Κουτσοκλένης και Παπαδόπουλος μελέτησαν ποια ηχητικά σήματα χρησιμοποιούνται συχνότερα κατά την περιήγηση ατόμων με οπτική αναπηρία σε αστικά περιβάλλοντα και πως βοηθούν στην κατανόηση του χώρου.47 Από τις συνεντεύξεις ατόμων με προβλήματα όρασης, τα πιο σημαντικά ηχητικά σήματα που καταγράφηκαν ήταν ο ήχος των αυτοκινήτων που περνάνε, των λεωφορείων, γενικότερα της κυκλοφορίας των οχημάτων, των φαναριών και

46 Δασκάλα yoga με ολική τύφλωση. Απόσπασμα από συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εργασίας. 47 Athanasios Koutsoklenis and Konstantinos Papadopoulos, “Auditory Cues Used for Wayfinding in Urban Environments by Individuals with Visual Impairments,” Journal of Visual Impairment & Blindness 105, no. 10 (October 2011): 703–14, https://doi.org/10.1177/0145482X1110501016.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

των ανθρώπινων βημάτων. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης φανερώνουν πως τα ηχητικά σήματα παίζουν καθοριστικό ρόλο για τα άτομα με οπτικές αναπηρίες και χρησιμοποιούνται για (1) την αναγνώριση και αντίληψη της θέσης των αντικειμένων στον χώρο, (2) την διατήρηση του προσανατολισμού, (3) το περπάτημα σε ευθεία γραμμή, (4) τον καθορισμό του είδους του περιβάλλοντα χώρου, (5) την διάσχιση του δρόμου και (6) την αποφυγή εμποδίων.48

(1) αναγνώριση και αντίληψη της θέσης των αντικειμένων στον χώρο. Ο ήχος των αυτοκινήτων και των μηχανών υποδηλώνει την ύπαρξη δρόμων και χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό της απόστασης του ακροατή από τον δρόμο. (2) διατήρηση του προσανατολισμού. Ο ήχος των αυτοκινήτων και των μηχανών δείχνει την κατεύθυνση της κυκλοφορίας και βοηθά τα άτομα να προσανατολίζονται στο αστικό περιβάλλον. Συγκεκριμένοι ήχοι σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης βοηθούν τα άτομα με οπτική αναπηρία να αντιλαμβάνονται την θέση τους μέσα στην πόλη. Για παράδειγμα, οι προσβάσιμες διαβάσεις πεζών με ηχητική σήμανση, που για τα σημερινά δεδομένα αποτελούν σπάνιο δείγμα των ελληνικών πόλεων, παρατηρήθηκε ότι μπορούν να αποτελέσουν ορόσημο και σημείο αναφοράς στην πόλη. (3) περπάτημα σε ευθεία γραμμή. Ακολουθώντας τον ήχο από το βάδισμα των υπόλοιπων πεζών μπορούν πιο εύκολα να διατηρήσουν ευθύγραμμη πορεία. Επίσης, καταγράφηκε ότι οι φωτεινοί σηματοδότες με ηχητική σήμανση βοηθούν στην διατήρηση ευθύγραμμης πορείας στην διάσχιση ενός δρόμου. (4) καθορισμός του είδους του περιβάλλοντα χώρου. Ο ήχος των ανθρώπων που εισέρχονται ή εξέρχονται από ένα κατάστημα δηλώνει την ύπαρξη καταστημάτων και εμπορικών δρόμων. Αλληλεπίδραση πεζών με διαφορετικά υλικά δαπέδου βοηθάει στην κατανόηση του είδους του χώρου.

48 Athanasios Koutsoklenis and Konstantinos Papadopoulos, 2011

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

(5) διάσχιση του δρόμου. Η ηχητική σήμανση σε φωτεινούς σηματοδότες προσφέρει σιγουριά στην διάσχιση ενός δρόμου. Επίσης, ο ήχος των φρένων των αυτοκινήτων ενημερώνει για το πότε είναι εφικτή η διάσχιση του δρόμου. «Οι μικροί δρόμοι είναι πιο εύκολοι στο να τους διασχίσεις. Αν όμως υπήρχαν ηχητικά μηνύματα στα φανάρια θα ήταν το ίδιο.», Λιάνα Κ.49 (6) αποφυγή εμποδίων. Διάφοροι ήχοι βοηθούν στην αποφυγή κινητών εμποδίων και πιθανών κινδύνων, όπως τα οχήματα αλλά και οι άνθρωποι. Απλοί, συνηθισμένοι ήχοι, που υπάρχουν στο αστικό περιβάλλον προσφέρουν πλήθος πληροφοριών για το χώρο και βοηθούν στη νοητική χαρτογράφηση και άρα στην αντίληψη αυτού.

ΑΠΩΛΕΙΑ ΟΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΟΣΦΡΗΣΗ Η χρήση της όσφρησης, επίσης, παρέχει σημαντικές πληροφορίες για τον περιβάλλοντα χώρο. O συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την αίσθηση της οσμής είναι ο χρόνος. Σύμφωνα με τον Pallasmaa (2007) η πιο αμετάβλητη στο χρόνο μνήμη οποιουδήποτε χώρου είναι η μυρωδιά του. Οι μυρωδιές γίνονται αντιληπτές σε συνάρτηση με την πηγή τους και την απόσταση του ατόμου από την πηγή. Διάφορα οσφρητικά σήματα αποτελούν σημεία αναφοράς που βοηθούν στον προσανατολισμό σε ένα μεγάλο εξωτερικό περιβάλλον και παρέχουν πληροφορίες για συγκεκριμένα χωρικά στοιχεία που υπάρχουν στο περιβάλλον αυτό. Τα άτομα με προβλήματα όρασης χρησιμοποιούν τα οσφρητικά ερεθίσματα για να αντιληφθούν την τοποθεσία ενός αντικειμένου ή χώρου, να καταλάβουν πότε είναι κοντά σε αυτό το αντικείμενο και να επαληθεύσουν ότι το βρήκαν. Τα περισσότερα από τα οσφρητικά σήματα που καταγράφηκαν σε έρευνα των Κουτσοκλένη και Παπαδόπουλου στο αστικό περιβάλλον προέρχονταν από κτίρια, όπως καταστήματα, φούρνους κλπ ή από άλλου είδους χώρους, όπως οι εκκλησίες.50 Παρόλο που εμφανίζονται πολύ συχνά στο αστικό περιβάλλον, τα οσφρητικά ερεθίσματα δεν προσφέρουν πάντοτε χρήσιμη πληροφόρηση για τον προσανατολισμό και την κίνηση σε αυτό. 49 Απόσπασμα από συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εργασίας. 50 Athanasios Koutsoklenis and Konstantinos Papadopoulos, 2014

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΗ ΟΡΑΣΗ Για τα άτομα που δεν χαρακτηρίζονται από ολική τύφλωση, η χρήση της όρασης, αν και περιορισμένη, βοηθά στα κατάλληλα περιβάλλοντα. Τα οπτικά ερεθίσματα που λαμβάνονται ανά κατηγορία οπτικής αναπηρίας διαφέρουν. Στις πιο ήπιες περιπτώσεις είναι εφικτή η διάκριση μορφών ακόμα και η ανάγνωση κειμένου υπό τις κατάλληλες συνθήκες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα άτομα μπορούν να διακρίνουν έντονες χρωματικές αντιθέσεις, αντιθέσεις φωτός και σκιάς καθώς και θολές φιγούρες αντικειμένων και μορφών. Σημαντικό ρόλο σε κάθε περίπτωση διαδραματίζουν οι συνθήκες κάθε χώρου και τα επίπεδα φωτισμού. Παρακάτω επιχειρείται η οπτικοποίηση ενός χώρου, όπως τον βλέπει ένα άτομο που χάνει σταδιακά την όραση του. Θα μπορούσε να συγκριθεί με υπερβολικά υψηλό βαθμό μυωπίας, όπου το κοντινό αλλά και μακρινό περιβάλλον φαίνεται εξαιρετικά θολό, όπως περιγράφεται από άτομα με οπτικές αναπηρίες. Ίδια επεξεργασία

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Κίνηση στο χώρο

Η κυρίαρχη μέθοδος που επιλέγεται για την μετακίνηση των ατόμων με προβλήματα όρασης είναι η χρήση του λευκού μπαστουνιού, που αποτελεί ένα πολύ σημαντικό αντιληπτικό μέσο για τον χρήστη. Κατά περιπτώσεις, η χρήση του λευκού μπαστουνιού συνδυάζεται με την συνοδεία από ειδικά εκπαιδευμένο σκύλο οδηγό. Ο σκύλος οδηγός καθοδηγεί και συνοδεύει με ασφάλεια το άτομο προφυλάσσοντας από τα εμπόδια που βρίσκονται σε μία διαδρομή. Κατά την μετακίνηση, ο χρήστης σύρει ή χτυπά ελαφρά στο έδαφος την άκρη του μπαστουνιού, το οποίο διαγράφει καμπύλη πορεία μπροστά του και εκτείνεται από πλευρά σε πλευρά σε ένα εύρος μέχρι και 90 εκατοστά. Αυτό σημαίνει πως τα ελάχιστα πλάτη των διαδρομών στο εξωτερικό περιβάλλον αλλά και των διαδρόμων σε κτίρια, πρέπει να σχεδιάζονται με βάση αυτό το κριτήριο.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Στο αστικό περιβάλλον ο προσανατολισμός συχνά επιτυγχάνεται με το μέτρημα δρόμων, διασταυρώσεων και τοίχων κατά την κίνηση. Ενώ συχνά, η αυτόνομη μετακίνηση και περιήγηση σε ένα κτίριο επιτυγχάνεται μέσω της απομνημόνευσης μίας συγκεκριμένης διαδρομής από την πρώτη επίσκεψη.51 Έτσι, σε οικεία προς αυτούς περιβάλλοντα, τα άτομα με προβλήματα όρασης επαναλαμβάνουν την ίδια διαδρομή και με την βοήθεια των υπόλοιπων αισθήσεων κινούνται με σιγουριά.

Τρόπος επικοινωνίας

Ανάλογα με την πάθηση και το πότε αυτή παρουσιάστηκε, στην γέννηση ή κατά την διάρκεια της ζωής, τα άτομα με οπτικές αναπηρίες χρησιμοποιούν διαφορετικούς τρόπους για την ενημέρωση πληροφόρηση και επικοινωνία. Υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων με οπτική αναπηρία που είναι εξοικειωμένοι με την γραπτή γλώσσα και την ανάγνωση κειμένων, άλλοι που γνωρίζουν το σύστημα Braille, και άλλοι που στηρίζονται εξ’ ολοκλήρου σε ακουστικά ερεθίσματα για την λήψη πληροφοριών. Υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων με ολική τύφλωση που δεν γνωρίζουν το σύστημα Braille, γιατί απέκτησαν οπτική αναπηρία κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής τους, άρα ήδη γνώριζαν την γραπτή γλώσσα. Τα άτομα αυτά βασίζονται κυρίως στην ηχητική πληροφόρηση, η οποία επιτυγχάνεται εύκολα πλέον, λόγω των τεχνολογικών δυνατοτήτων. Η μετάφραση γραπτού κειμένου σε ακουστικό, και η ηχητική καθοδήγηση με εφαρμογές στο κινητό (google maps) αποτελούν σημαντικά βοηθήματα. Επίσης, από πολλές βιβλιοθήκες πλέον παρέχεται η δυνατότητα να ακούν τα άτομα αναγνωσμένα βιβλία, αντί να τα διαβάζουν. 51 Sarah P. Harkness and James N. Groom, Building without Barriers for the Disabled (Whitney Library of Design, 1976), σ. 16.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

6.2. Άτομα με προβλήματα ακοής Οι κατηγορίες των ατόμων με προβλήματα ακοής είναι οι βαρήκοοι, άτομα που έχουν χάσει ένα σημαντικό ποσοστό της ακοής τους και οι κωφοί. Ο όρος κώφωση χρησιμοποιείται για να περιγράψει την άμβλυνση ή κυριότερα την πλήρη απώλεια της λειτουργίας της ακοής. Βασική πηγή για την κατανόηση της αλληλεπίδρασης των ατόμων με προβλήματα ακοής με το χώρο αποτέλεσε το Deafspace project, μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Gallaudet University στην Washington, πανεπιστήμιο για κωφά άτομα, σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Hansel Bauman (hbhm architects). Το εγχείρημα ξεκίνησε το 2005 από μικρά εργαστήρια με κωφούς μαθητές, όπου καταγράφηκαν τα χαρακτηριστικά των κωφών, ο τρόπος αλληλεπίδρασης τους με τον χώρο, τα χωρικά εμπόδια που βιώνουν και πως τα ξεπερνούν. Χαρακτηριστικά γνωστά στην κοινότητα των κωφών, που όμως δεν είχαν κωδικοποιηθεί προηγουμένως σε σχέση με τον χώρο. Η έρευνα 5 ετών του Deafspace Project κατέληξε στην δημιουργία των Deafspace Guidelines, ενός καταλόγου με αρχιτεκτονικά στοιχεία και σχεδιαστικές παραμέτρους που βασίζονται στα 5 βασικά σημεία που χαρακτηρίζουν την εμπειρία της κώφωσης σε σχέση με το δομημένο περιβάλλον: εγγύτητα και χώρος (space and proximity), εύρος αισθητηριακής αντίληψης (sensory reach), κινητικότητα (mobility and proximity), φως και χρώμα (light and color), ακουστική (acoustics).52 Οι αρχές αυτές εφαρμόστηκαν στον σχεδιασμό ενός νέου κτιρίου για το πανεπιστήμιο, νέων κοιτώνων για τους σπουδαστές, ανακαινίσεις παλαιών εγκαταστάσεων αλλά και στην δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού – σχεδιαστικού κινήματος, του Deafspace, που έγκειται στον ξεχωριστό τρόπο που οι κωφοί αντιλαμβάνονται τον χώρο, αλληλεπιδρούν με αυτόν και τον οικειοποιούνται. Το Deafspace δεν προτείνει απλά την αντικατάσταση των ακουστικών σημάτων του χώρου με οπτικά, αλλά πρόκειται για την δημιουργία ενός πολυαισθητηριακού περιβάλλοντος που διευκολύνει την κινητικότητα, εκφράζει την ταυτότητα των κωφών και βελτιώνει την ευημερία τους. Οι αρχές σχεδιασμού Deafspace που δημιουργήθηκαν, κέρδισαν το 2015 χρυσό βραβείο από το International Association of Universal Design στην κατηγορία regional planning.53 Προσαρμόζοντας τα αποτελέσματα του Deafspace Project και των υπόλοιπων ερευνητικών πορισμάτων στη δομή της παρούσας εργασίας, παρουσιάζονται οι διαφοροποιήσεις των ατόμων με προβλήματα ακοής από τον μέσο άνθρωπο σε σχέση με (1) τον διαφορετικό τρόπο πρόσληψης του χώρου, (2) τον διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας και (3) τις διαφορετικές απαιτήσεις σχετικά με την κίνηση στο χώρο. 52 Hansel Bauman, “DeafSpace,” University Website, Gallaudet University, accessed May 21, 2019 53 IAUD, “Announcement of IAUD Award 2015 Winners,” International Association for Universal Design, 2015, https://www.iaud.net/global/award/8434/.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Πρόσληψη του χώρου

Όπως έχει προαναφερθεί, η όραση είναι η σημαντικότερη αίσθηση που συμβάλλει στην αντίληψη του χώρου. Η ακοή, που δρα συμπληρωματικά, μπορεί να παρέχει πληροφορίες για στοιχεία που δεν είναι στο άμεσο οπτικό πεδίο του ατόμου, προσφέροντας έτσι συνολικότερη αντίληψη του περιβάλλοντα χώρου. Όταν λείπει ή είναι πολύ περιορισμένη, είναι κατανοητό ότι χάνεται αυτός ο δεσμός και όλες οι αναγκαίες χωρικές πληροφορίες πρέπει να αποκτηθούν κυρίως από την όραση αλλά και την αφή. Παρακάτω αναλύεται πως οι αισθήσεις της όρασης και της αφής λειτουργούν σε σχέση με την έλλειψη της ακοής, και πως αυτό επηρεάζει την διαδικασία πρόσληψης και κατανόησης του χώρου και κίνησης σε αυτόν. Επίσης, εξετάζεται ο διαφορετικός τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των κωφών ατόμων, τι χωρικές σχέσεις δημιουργεί και πως επηρεάζει την διεξαγωγή συζήτησης εν κινήσει. Η πλειοψηφία των σκίτσων για τα άτομα με προβλήματα ακοής (κεφάλαια 6.2. και 10.2.) έχουν προκύψει από προσωπική επεξεργασία σκίτσων που παρήχθησαν για το Deafspace Project από το αρχιτεκτονικό γραφείο Dangermond Keane Architecture. 54

54 DeafSpace Design Guide. http://dangermondkeane.com/deafspace-design-guide

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

ΑΠΩΛΕΙΑ ΑΚΟΗΣ ΚΑΙ ΟΡΑΣΗ Τα άτομα με προβλήματα ακοής βασίζονται κυρίως στην αντίληψη οπτικών ερεθισμάτων.55 Χρησιμοποιούν τα μάτια τους πιο εντατικά, σε σχέση με τους υπόλοιπους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να υπάρχει συχνά το παράπονο της καταπόνησης τους.56 Μετά από έκθεση στο έντονο φως του ηλίου και την άμεση είσοδο σε έναν κλειστό χώρο, παρατηρείται αδυναμία των ματιών να προσαρμοστούν άμεσα σε αυτή την απότομη αλλαγή φωτός. Διαθέτοντας όμως την αίσθηση της ακοής, ένα άτομο μπορεί να λάβει πληροφορίες για τον χώρο, χωρίς επηρεάζεται από την η έλλειψη της όρασης για λίγα δευτερόλεπτα. Ένα άτομο, όμως, με προβλήματα ακοής, επηρεάζεται διαφορετικά, καθώς μπορεί να χρειαστεί να σταματήσει τη ροή της κίνησής του, να αισθανθεί ανασφάλεια σε έναν μη οικείο χώρο, ή να χρειαστεί να διακόψει την ενδεχόμενη συζήτησή του με κάποιο άτομο, καθώς δεν μπορούν να δουν ο ένας τον άλλον.

55 Μιζαμτσή, “Πιλοτική Μελέτη Προσβασιμότητας σε ΟΤΑ στη Διασυνοριακή Περιοχή.” 56 Hansel Bauman, How Gallaudet University’s architects are redefining deaf space, interview by Sara Polsky, 2016, https://www.curbed.com/2016/3/2/11140210/gallaudet-deafspace-washington-dc.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

ΑΠΩΛΕΙΑ ΑΚΟΗΣ ΚΑΙ ΑΦΗ Ένα άτομο με κώφωση είναι πιθανό να χτυπήσει με το πόδι του το δάπεδο για να τραβήξει την προσοχή κάποιου άλλου που βρίσκεται στον ίδιο χώρο.57 Όπως έχει προαναφερθεί, η αφή δεν περιορίζεται μόνο στα χέρια αλλά συμπεριλαμβάνει και τα απτικά ερεθίσματα που λαμβάνονται μέσω του δέρματος, όπως για παράδειγμα η αίσθηση της θερμοκρασίας των δονήσεων και των πιέσεων του περιβάλλοντος. Η συμβολή της αφής και των απτικών σημάτων στην περίπτωση των ατόμων με προβλήματα όρασης, αφορά κυρίως τις δονήσεις που μπορούν να παραχθούν από διάφορα στοιχεία του χώρου και να μεταδώσουν πληροφορίες στα άτομα.

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΗ ΑΚΟΗ Τα άτομα που δεν χαρακτηρίζονται από ολική κώφωση είναι σύνηθες να χρησιμοποιούν τεχνητά μέσα για καλύτερη ακοή, όπως ακουστικά, ή εμφυτεύματα. Αυτά τα ακουστικά βοηθήματα ενισχύουν τους διάφορους ήχους ώστε να μπορούν τα άτομα να τους ακούσουν.

57 Hansel Bauman, How Gallaudet University’s architects are redefining deaf space

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Τρόπος επικοινωνίας

Ο ξεχωριστός τρόπος με τον οποίο επικοινωνούν τα άτομα με προβλήματα ακοής, δηλαδή με τη νοηματική γλώσσα, αποτελεί το σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμά τους, που επηρεάζει και επηρεάζεται άμεσα από τα χαρακτηριστικά του χώρου. Τα άτομα με προβλήματα ακοής δεν αποτελούν ομοιογενή ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά στον τρόπο επικοινωνίας τους. Τα άτομα που αντιμετωπίζουν κώφωση, είτε χρησιμοποιούν ως γλώσσα επικοινωνίας τη νοηματική, είτε χρησιμοποιούν την μέθοδο της χειλεανάγνωσης για την κατανόηση των λέξεων που αρθρώνει κάποιος ομιλητής, είτε και τους 2 τρόπους σε συνδυασμό, είτε επικοινωνούν με γραπτό κείμενο. Η νοηματική γλώσσα αποτελεί οπτικό-κινητική γλώσσα. Για την παραγωγή της νοηματικής γλώσσας χρησιμοποιούνται οι κινήσεις των χεριών, του κορμού και του προσώπου καθώς και οπτικοποιημένα νοήματα, ο χώρος και η κίνηση με τρόπο που δε συνηθίζεται στη γλώσσα της πλειοψηφίας.58 Η νοηματική 58 Mairead MacSweeney et al., “The Signing Brain: The Neurobiology of Sign Language,” Trends in Cognitive Sciences 12, no. 11 (2008).

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

χρησιμοποιείται για την επικοινωνία μεταξύ ατόμων και για την διερμηνεία προφορικού λόγου. Στην Ελλάδα, η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (Ε.Ν.Γ.) αποτελεί τη φυσική γλώσσα των Ελλήνων κωφών/βαρήκοων. Το 2000 αναγνωρίστηκε ως η πρώτη γλώσσα των κωφών/βαρήκοων μαθητών στην εκπαίδευση (Ν.2817/2000). Η κυριότερη εξέλιξη, ωστόσο, σε θεσμικό επίπεδο, αφορά την αναγνώρισή της από τη Βουλή των Ελλήνων το 2017 ως ισότιμης της ελληνικής ομιλούμενης γλώσσας, βάσει του Ν.4488/2017.59 Υπάρχει η παρανόηση ότι αφού τα κωφά άτομα μπορούν να δουν, άρα μπορούν και να διαβάσουν και να κατανοήσουν γραπτό κείμενο. Πολλά από τα άτομα που γεννήθηκαν με κώφωση ή την απέκτησαν σε πολύ μικρή ηλικία, δεν έχουν διδαχθεί την ελληνική γλώσσα, καθώς έχουν σαν μητρική τους τη νοηματική. Υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων που γνωρίζουν την ελληνική γραπτή γλώσσα αλλά σε βασικό επίπεδο και αυτή θεωρείται ως δεύτερη γλώσσα. Η νοηματική γλώσσα έχει διαφορετικούς κανόνες σύνταξης και γραμματικής σε σχέση με την ελληνική γλώσσα δυσκολεύοντας τα άτομα να εκφραστούν γραπτά.60 Αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα κωφά ή βαρήκοα άτομα είναι δύσκολο να κάνουν συσχετίσεις μεταξύ γραπτού κειμένου και εννοιών, λόγω της απουσίας ηχητικής αναπαράστασης των λέξεων, καθιστά αρκετές φορές την ανάγνωση και κατανόηση γραπτού λόγου δύσκολη ή αδύνατη. Για το λόγο αυτό, δεν είναι αρκετή η προβολή υποτίτλων για παράδειγμα σε μία ομιλία ή η παράθεση γραπτής περιγραφής σε μία έκθεση αλλά κρίνεται απαραίτητη η διερμηνεία στη νοηματική γλώσσα. Υπάρχουν, βέβαια και τα άτομα με κώφωση που είτε έχουν διδαχθεί και εξοικειωθεί με τον γραπτό λόγο, είτε απέκτησαν κώφωση σε μεγαλύτερη ηλικία, ενώ ήδη γνώριζαν την ελληνική γλώσσα. Στις περιπτώσεις αυτές, υπάρχει η δυνατότητα χρήσης της τεχνολογίας και διάφορων εφαρμογών που μεταφράζουν προφορικό λόγο σε γραπτό για την κατανόηση των ομιλούντων και αντίστροφα μετάφραση γραπτού λόγου σε προφορικό για την συμμετοχή στη συζήτηση. Παρακάτω εξετάζεται η χρήση της νοηματικής γλώσσας, ως ο τρόπος επικοινωνίας που επιλέγεται από μεγάλο μέρος της κοινότητας των κωφών/ βαρήκοων. Αναλύονται οι προϋποθέσεις χρήσης της και τα χαρακτηριστικά που την διαφοροποιούν από την ομιλούμενη γλώσσα και ερευνάται η σχέση της με το χώρο.

59 HandsUp, “Συχνές ερωτήσεις,” HandsUp, accessed May 21, 2019, https://hands-up.org/%cf%83%c f%85%cf%87%ce%bd%ce%ad%cf%82-%ce%b5%cf%81%cf%89%cf%84%ce%ae%cf%83%ce%b5% ce%b9%cf%82/. 60 HandsUp

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Αρχικά, απαραίτητη και αναγκαία συνθήκη για να επιτευχτεί η επικοινωνία με τη χρήση νοηματικής γλώσσας είναι η οπτική επαφή μεταξύ των ατόμων.61 Από την στιγμή, που λείπει η ακοή, ο μόνος τρόπος για παρακολουθήσει κανείς τον συνομιλητή του είναι μέσω της όρασης καθ’ όλη τη διάρκεια μίας συζήτησης. Επίσης, χρειάζεται επαρκής χώρος ανάμεσα στα άτομα, που είναι μεγαλύτερος από τον τυπικό χώρο που απαιτείται για την επικοινωνία μεταξύ ακούοντων συνομιλητών.62 Αυτό συμβαίνει γιατί τα άτομα κάνουν νοήματα, χρησιμοποιώντας τα χέρια τους, άρα χρειάζεται μία ακτίνα γύρω τους ελεύθερη ώστε να μπορέσουν να εκτελέσουν τις απαραίτητες κινήσεις. Αντίστοιχα, όταν αυξάνονται τα άτομα που συμμετέχουν σε μία συζήτηση, πρέπει όλοι να έχουν οπτική επαφή μεταξύ τους. Αυτό επιτυγχάνεται εύκολα με κυκλική τοποθέτηση των εμπλεκόμενων.

61 Bauman, “DeafSpace.” 62 Bauman

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Κίνηση στο χώρο

Κατά την επικοινωνία με τη χρήση νοηματικής γλώσσας, χρειάζεται τα άτομα να διατηρούν οπτική επαφή μεταξύ τους ώστε να μην διακόπτεται η ροή της συζήτησης αλλά και να κρατούν την απαραίτητη απόσταση μεταξύ τους ώστε να κάνουν τη νοηματική. Αυτό ενισχύεται στην περίπτωση που 2, ή περισσότερα άτομα συζητούν εν κινήσει, δηλαδή περπατώντας. Η διατήρηση αυτών των παραμέτρων επηρεάζει την κίνηση στο χώρο σε μεγάλο βαθμό σε σχέση με την συζήτηση εν κινήσει ακούοντων συνομιλητών. Οι ακούοντες συνομιλητές μπορούν να μιλάνε και να συζητούν χωρίς να διατηρούν οπτική επαφή, καθώς ακούει ο ένας τον άλλον, αλλά να δίνουν περισσότερη προσοχή στον περιβάλλοντα χώρο, αποφεύγοντας εμπόδια. Στην περίπτωση των συνομιλητών με νοηματική γλώσσα, όμως, αυτό δεν συμβαίνει.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

7. Άτομα με κινητικούς περιορισμούς Στα άτομα με κινητικούς περιορισμούς συμπεριλαμβάνονται τα άτομα που χρησιμοποιούν βοηθητικά μέσα για την μετακίνησή τους, όπως είναι τα άτομα σε αναπηρικό αμαξίδιο, οι ηλικιωμένοι που κινούνται με τη βοήθεια μπαστουνιού, αλλά και τα άτομα που έχουν τραυματιστεί και χρησιμοποιούν προσωρινά πατερίτσες. Στην κατηγορία αυτή μπορούν να προστεθούν και οι έγκυες γυναίκες που βρίσκονται στα τελευταία στάδια της εγκυμοσύνης, γενικότερα οι ηλικιωμένοι και οι υπερήλικες, καθώς και οι γονείς που σύρουν παιδικά καρότσια και αντιμετωπίζουν, επίσης, εμπόδια κατά την μετακίνησή τους.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

7.1. Χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου Στο σημείο αυτό, είναι απαραίτητο να αναφερθεί ξανά το ζήτημα της χρήσης της γλώσσας και της σωστής ορολογίας. Πολύ συχνά χρησιμοποιούνται οι χαρακτηρισμοί «αναπηρικό καρότσι» ή «αναπηρικό καροτσάκι» ή «αναπηρική πολυθρόνα» αντί για τον δόκιμο όρο «αναπηρικό αμαξίδιο». Το καρότσι είναι ένα εργαλείο μεταφοράς που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το σούπερ μάρκετ ή για να μεταφέρουμε ένα μωρό. Το αμαξίδιο, αντίθετα, είναι ένα χρηστικό εργαλείο μετακίνησης ενός ατόμου με κινητικά προβλήματα και όχι καθήλωσης, ούτε μεταφοράς. Μεγάλο μέρος της κοινωνίας ταυτίζει την αναπηρία με την χρήση αναπηρικού αμαξιδίου. Είναι η κατηγορία χρηστών με αναπηρία που λαμβάνεται συχνότερα υπόψη στο σχεδιασμό νέων κτιρίων και οι σχεδιαστικές τους απαιτήσεις είναι από τις πρώτες που θεσπίστηκαν και εφαρμόζονται στους οικοδομικούς κανονισμούς. Αυτό ενδεχομένως μπορεί να συμβαίνει γιατί είναι πιο εύκολο να κατανοηθούν οι ανάγκες τους σε σχέση με των υπόλοιπων ατόμων με αναπηρία. Συνήθως, όμως, η γνώση για τις ανάγκες τους περιορίζεται μόνο στις κινητικές και επιδιώκεται η κάλυψη αυτών. Παρακάτω αναλύεται πως χρησιμοποιείται ένα αναπηρικό αμαξίδιο και τι συνεπάγεται για τις καθημερινές δραστηριότητες του χρήστη, ώστε η γνώση αυτών των παραμέτρων να οδηγήσει σε έναν κατάλληλο σχεδιασμό, που θα διευκολύνει τις απαραίτητες διαδικασίες. Τα χαρακτηριστικά των χρηστών αναπηρικού αμαξιδίου προκύπτουν από την χρήση του ίδιου του αμαξιδίου που διαφοροποιεί (1) τις αναλογίες του ατόμου και άρα την πρόσληψη του χώρου και (2) τον τρόπο κίνησης του σε σχέση με τον μέσο άνθρωπο.

Πρόσληψη του χώρου

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Υπάρχουν διάφοροι τύποι αναπηρικών αμαξιδίων ανάλογα με την χρήση, την κατασκευή και την μέθοδο κίνησης, όπως για παράδειγμα αναπηρικά αμαξίδια για καθημερινή χρήση, αμαξίδια για αθλητισμό ή μηχανοκίνητα αμαξίδια. Το τυπικό αμαξίδιο, η χρήση του οποίου εξετάζεται, έχει μήκος 106 εκ., συνολικό ύψος 91,4 εκ., ύψος καθίσματος 49,5 εκ. και πλάτος 63,5 εκ. και μπορεί να έχει αποσπώμενη πλάτη ή μπράτσα.63 Οι τυπικές διαστάσεις χρησιμοποιούνται για να καθορίσουν συγκεκριμένα πλάτη χώρων που επιτρέπουν την άνετη κίνηση και στροφή του αμαξιδίου.

Ο χρήστης του αμαξιδίου, όπως είναι προφανές, είναι καθιστός. Αυτό επηρεάζει το ύψος του οπτικού του πεδίου και το υψομετρικό εύρος στο οποίο μπορεί το άτομο να φτάσει τα διάφορα αντικείμενα.

63 “Wheelchair,” in Wikipedia, April 26, 2019, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Wheelchair &oldid=894240865.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Βασική παράμετρος προσβασιμότητας για τους χρήστες αμαξιδίου, είναι να μπορούν να περιηγηθούν αυτόνομα στους διάφορους χώρους των κτιρίων αλλά και να έχουν οπτική επαφή με τα διάφορα στοιχεία πληροφόρησης ή σημεία ενδιαφέροντος, όπως και οι υπόλοιποι χρήστες που στέκονται όρθιοι. Για παράδειγμα, σε δημόσιες βιβλιοθήκες, υπάρχει η απαίτηση για επαρκή χώρο ανάμεσα στις βιβλιοθήκες, αλλά και για δυνατότηα ανάγνωσης των τίτλων των βιβλίων που βρίσκονται σε αυτές. Αυτό συνήθως δεν μπορεί να επιτευχτεί καθώς τα ράφια φτάνουν σε ύψος που δεν επιτρέπει σε κάποιον καθιστό να δει.

Προκειμένου να καθοριστούν οι χωρικές διατάξεις και μετρήσεις για την χρήση αναπηρικού αμαξιδίου, είναι αναγκαία η κατανόηση των κινήσεων που πραγματοποιούνται για να κάτσει το άτομο στο αμαξίδιο και να «σηκωθεί» από αυτό. Η μετακίνηση από το αμαξίδιο στο κάθισμα του αυτοκινήτου, στο κάθισμα της τουαλέτας, της μπανιέρας, στο κρεβάτι ή σε οποιοδήποτε άλλο έπιπλο, πραγματοποιείται με 3 πιθανούς τρόπους: από μπροστά, από πίσω ή από το πλαϊνό μέρος του αμαξιδίου. Για την μετακίνηση από μπροστά απαιτεί μία στροφή με την βοήθεια υποστηρικτών μέσων όπως μπάρες. Η μετατόπιση από πίσω επιτυγχάνεται με την αφαίρεση της αποσπώμενης πλάτης του αμαξιδίου, όπου αυτό είναι εφικτό, αλλά αυτή η περίπτωση μετακίνησης είναι αρκετά

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

σπάνια. Ο πιο συνηθισμένος και εύκολος τρόπος μετακίνησης είναι από το πλάι, με αμαξίδια που έχουν αποσπώμενα μπράτσα.64 12 Διαδικασία μετακίνησης από το αναπηρικό αμαξίδιο στο κάθισμα του αυτοκινήτου.

13 Πλάγια μετατόπιση από το αναπηρικό αμαξίδιο στο κάθισμα της τουαλέτας.

64 Harkness and Groom, Building without Barriers for the Disabled, σ. 23.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Κίνηση στο χώρο

Η αυτόνομη κίνηση στο χώρο επιτυγχάνεται καθώς ο χρήστης στρέφει τις πίσω ρόδες του αμαξιδίου με τα χέρια του. Αντίστοιχα για την στροφή, ο χρήστης στρέφει τη μία ρόδα ανάλογα με την επιθυμητή κατεύθυνση. Οι διαστάσεις του αμαξιδίου σε συνδυασμό με τα μέλη του χρήστη, που προεξέχουν από αυτό, καθορίζουν τις διαστάσεις των χώρων κίνησης και στροφής. Η διάμετρος του ελεύθερου χώρου για μία άνετη στροφή 180ο είναι τουλάχιστον 1.50 μ.

Όπως είναι κατανοητό, η κίνηση μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε συνεπίπεδους χώρους ή κεκλιμένες επιφάνειες, που πληρούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις. Όπου υπάρχουν υψομετρικές διαφορές, πρέπει να καλύπτονται με ράμπες ή ανελκυστήρες, ώστε να διασφαλίζεται η πρόσβαση σε όλους τους χώρους ενός κτιρίου ή ενός εξωτερικού περιβάλλοντος. Οι πορείες κίνησης πρέπει να διαθέτουν αυτά τα χαρακτηριστικά προσβασιμότητας σε όλο τους το μήκος και να μην διακόπτονται, καθώς και ένα μόνο σκαλοπάτι μεταξύ τους μπορεί να τις καταστήσει μη προσβάσιμες. Η κίνηση σε σκαλιά μπορεί να επιτευχθεί με μηχανικά μέσα, όπως αναβατόρια. Αυτά όμως ακυρώνουν την ελεύθερη μετακίνηση καθώς απαιτούν τον χειρισμό από άλλα άτομα και καταργούν την αυτονομία του ατόμου.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

7.2. Λοιπές κατηγορίες ατόμων με κινητικούς περιορισμούς

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα άτομα που περπατούν με δυσκολία και χρησιμοποιούν βοηθητικά μέσα για την μετακίνησή τους, όπως οι ηλικιωμένοι που κινούνται με τη βοήθεια μπαστουνιού αλλά και τα άτομα που έχουν τραυματιστεί και χρησιμοποιούν προσωρινά πατερίτσες. Επίσης, οι έγκυες γυναίκες που βρίσκονται στα τελευταία στάδια της εγκυμοσύνης και γενικότερα οι ηλικιωμένοι και οι υπερήλικες, που έχουν μειωμένες αντοχές, αδυναμία κάλυψης μεγάλων αποστάσεων και δυσκολία κίνησης και εκτέλεσης ορισμένων δραστηριοτήτων και βιώνουν εμπόδια κατά την μετακίνησή τους. Οι ηλικιωμένοι και οι υπερήλικες δεν εντάσσονται μόνο στην κατηγορία των κινητικών περιορισμών αλλά μπορούν να συμπεριληφθούν στις κατηγορίες αισθητηριακών ή και νοητικών περιορισμών ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του καθενός. Τα χαρακτηριστικά των ατόμων αυτών αφορούν και επηρεάζουν κυρίως την κίνηση στο χώρο αλλά και την ανάγκη για συχνές στάσεις. Παρόλο που σε πολλές περιπτώσεις είναι επίπονη η διαδικασία της εναλλαγής από όρθια σε καθιστή θέση και το αντίστροφο, τα άτομα αυτά έχουν ανάγκη από συχνή ξεκούραση και στάση.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

8. Άτομα με νοητικούς περιορισμούς Στις κατηγορίες νοητικών περιορισμών συμπεριλαμβάνονται ο αυτισμός και οι διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, πολλά σύνδρομα, με πιο συχνό το σύνδρομο Down, η τραυματική εγκεφαλική κάκωση ακόμα και η άνοια. Λιγότερο σοβαρές περιπτώσεις αποτελούν η διάσπαση προσοχής, η δυσλεξία και γενικότερα οι μαθησιακές δυσκολίες. Οι παραπάνω περιπτώσεις νοητικών περιορισμών είναι αρκετά ανομοιογενείς ως προς τις μορφές των διανοητικών λειτουργιών, με ξεχωριστά χαρακτηριστικά, που συνεπάγονται διαφορετικά προβλήματα αντίληψης για το άτομο. Στην παρούσα εργασία εξετάζονται τα άτομα με αυτισμό και διαχωρίζονται από τα άτομα με νοητική υστέρηση. Χρήσιμο κρίνεται να αποσαφηνιστεί ο όρος νοητική υστέρηση, που χρησιμοποιείται συχνά, αλλά δεν χαρακτηρίζει όλα τα άτομα με προβλήματα αντίληψης. Η νοητική υστέρηση εμφανίζεται ως κυρίαρχο ή δευτερεύον σύμπτωμα πολλών διαφορετικών διαταραχών και συνδρόμων. Με αυτή την έννοια δεν αποτελεί συγκεκριμένη διαταραχή, ούτε είναι σαφώς οριοθετημένη κλινική οντότητα. Χαρακτηρίζεται από σημαντικά μειωμένη νοητική λειτουργία και ελλείμματα σε δεξιότητες και συμπεριφορές που βοηθούν το άτομο να προσαρμοστεί στο περιβάλλον.65 Η νοητική υστέρηση δεν ταυτίζεται με τον αυτισμό. Τα παιδιά με νοητική υστέρηση αναπτύσσουν ικανότητες με έναν ομοιογενή ρυθμό μάθησης, παρόλο που είναι πιο αργός από εκείνον των παιδιών της ίδιας ηλικίας. Αντίθετα, τα παιδιά με αυτισμό παρουσιάζουν αποκλειστικά ανομοιογενή εξέλιξη ικανοτήτων.66 Διαφοροποίηση υπάρχει, επίσης, και ως προς τον δείκτη νοημοσύνης, όπου στην περίπτωση του αυτισμού μπορεί να είναι κανονικός, χαμηλός ή υψηλός, ενώ η νοητική υστέρηση προϋποθέτει χαμηλό ή οριακό δείκτη νοημοσύνης.67 Καμία από τις δύο περιπτώσεις, ούτε η νοητική υστέρηση, ούτε ο αυτισμός, είναι ασθένειες που χρήζουν θεραπείας. Είναι καταστάσεις, οι οποίες μπορούν να βελτιωθούν σημαντικά μέσα από την εκπαίδευση και τη συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες, που θα δώσουν την ευκαιρία στα άτομα να αποκτήσουν εμπειρίες καθημερινής ζωής και να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο. Στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν τα χαρακτηριστικά των ατόμων με αυτισμό, ο διαφορετικός τρόπος πρόσληψης του χώρου και πως

65 Άγγελος Κουτουμάνος, “Νοητική Υστέρηση / Καθυστέρηση (Mental Retardation),” νόηση, June 1, 2016, https://www.noesi.gr/book/syndrome/mentalretardation. 66 Νόηση, “Αυτισμός – Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος / ΔΑΦ – ΔΑΔ (ASD),” νόηση, March 1, 2014, https://www.noesi.gr/book/syndrome/autism. 67 Αλεξάνδρα Κακουδάκη, “Γιατί ο αυτισμός δεν είναι ψυχική ασθένεια ή απλά νοητική υστέρηση,” autismos irakleio.gr, accessed May 31, 2019, https://www.autismosirakleio.gr/gr/arthrografia/giati-oautismos-den-einai-psxiki-asthneia-i-apla-noitiki-usterisi-50.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

τελικά επηρεάζει ο χώρος τη συμπεριφορά τους ώστε να δοθούν, όπου είναι εφικτό, κατευθύνσεις για τον σχεδιασμό.

8.1. Άτομα με αυτισμό ή με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος Ο αυτισμός ή διαταραχή του αυτιστικού φάσματος αποτελεί μία σύνθετη νευροαναπτυξιακή διαταραχή. Είναι μία από τις μείζονες αναπτυξιακές διαταραχές και εμφανίζεται κυρίως σε αγόρια. Οι αιτίες του σε μεγάλο βαθμό παραμένουν άγνωστες. Πρόκειται για μία δια βίου αναπτυξιακή διαταραχή του ατόμου που επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον κόσμο, αλληλεπιδρά με άλλα άτομα και επικοινωνεί. Ο όρος «διαταραχή φάσματος» χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ανομοιογενή κλινική εικόνα του αυτισμού, καθώς τα συμπτώματα που τον συνθέτουν εμφανίζονται σε διαφορετική ένταση και μορφή από άτομο σε άτομο. Τα άτομα με αυτισμό ή με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος παρουσιάζουν ελλείμματα στις κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες, αισθητηριακές δυσλειτουργίες και προβλήματα στη συμπεριφορά και τις συναισθηματικές εκδηλώσεις.68 Οι διαταραχές του αυτιστικού φάσματος εμποδίζουν ή δυσκολεύουν την ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων και οι αισθητηριακές δυσλειτουργίες επηρεάζουν τη συμπεριφορά του ατόμου και τις συναισθηματικές του εκδηλώσεις. Εκρήξεις θυμού και αυτοτραυματισμού, έντονη αντίσταση και αντίδραση στην αλλαγή, απώλεια αίσθησης του κινδύνου, εμμονική προσκόλληση σε κάποιο ενδιαφέρον, διάσπαση προσοχής και τρομερή υπερκινητικότητα ή ασυνήθιστη παθητικότητα, είναι χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς των ατόμων με αυτισμό. Η εμφάνιση και η έντασή τους διαφοροποιείται από άτομο σε άτομο. Σύνηθες είναι να εχουν προσκόλληση με ρουτίνες και να ακολουθούν πιστά τις ίδιες επαναλαμβανόμενες διαδικασίες. Ξαφνικές, μη αναμενόμενες αλλαγές, παρόλο που μπορεί να είναι μικρές ή να φαντάζουν αμελητέες, μπορούν να προκαλέσουν άγχος και να είναι πολύ ενοχλητικές για τα άτομα με αυτισμό.69 Παρακάτω εξετάζονται τα χαρακτηριστικά των ατόμων με αυτισμό και πως αυτά έχουν αντίκτυπο στην σχέση τους με τον χώρο και άρα στον σχεδιασμό. Αυτά τα χαρακτηριστικά, που διαφοροποιούν τα άτομα με αυτισμό από το μέσο χρήστη, αφορούν κυρίως την διαφορετική πρόσληψη του χώρου, όπως επηρεάζεται από τις αισθητηριακές διαταραχές και τις νοητικές λειτουργίες των ατόμων.

68 Νόηση, “Αυτισμός – Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος / ΔΑΦ – ΔΑΔ (ASD).” 69 National Autistic Society - UK, “Autism - What Is Autism?,” National Autistic Society, 2016, https:// www.autism.org.uk/about/what-is/asd.aspx.

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Πρόσληψη του χώρου Όπως προαναφέρθηκε, τα άτομα με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος δεν υστερούν νοητικά σε σχέση με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Το μυαλό τους όμως λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο από τον συνηθισμένο και άρα προσλαμβάνει και κατανοεί τον κόσμο διαφορετικά και δυσκολεύεται να συμβαδίσει με τους καθιερωμένους και συνηθισμένους κοινωνικούς κανόνες. Αντίστοιχα, ο αυτισμός προσδιορίζεται και από τον διαφορετικό τρόπο λειτουργίας των αισθήσεων και άρα λήψης και διαχείρισης των αισθητηριακών ερεθισμάτων. Στη συνέχεια θα αναλυθεί πως αυτά τα χαρακτηριστικά επηρεάζουν και διαμορφώνουν την διαφορετική πρόσληψη και κατανόηση του χώρου.

ΑΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ Τα άτομα με αυτισμό βλέπουν, ακούν και νιώθουν τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο από τους άλλους ανθρώπους.70 Αυτό συμβαίνει λόγω διαταραχών στην λειτουργία των αισθήσεων. Οι διαταραχές αφορούν είτε υπερευαισθησία, είτε υπολειτουργία σε μία ή περισσότερες αισθήσεις, είτε και τα δύο σε διαφορετικές χρονικές στιγμές.71 Οι αισθητηριακές δυσλειτουργίες που χαρακτηρίζουν τα

70 National Autistic Society - UK. 71 Magda Mostafa, “AN ARCHITECTURE FOR AUTISM: CONCEPTS OF DESIGN INTERVENTION FOR THE AUTISTIC USER” 2, no. 1 (2008): 23; Νόηση, “Αυτισμός – Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος / ΔΑΦ – ΔΑΔ (ASD)”; National Autistic Society - UK, “Autism - What Is Autism?”

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

άτομα με αυτισμό καθιστούν πολύ δύσκολη τη διαδικασία λήψης, επεξεργασίας και κατανόησης των αισθητηριακών ερεθισμάτων και πληροφοριών του περιβάλλοντος. Αυτό επιδρά στην συμπεριφορά τους και στον τρόπο που αλληλεπιδρούν με τον κόσμο γύρω τους.

Στις περιπτώσεις της αισθητηριακής υπεραισθησίας, τα άτομα νιώθουν πολύ έντονα τα αισθητηριακά ερεθίσματα, είτε είναι ακουστικά, οπτικά, απτικά ή και οσφρητικά. Συχνά τα διάφορα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος μπορούν να οδηγήσουν σε αισθητηριακή υπερφόρτωση (sensory overload), καθώς το άτομο προσπαθεί να τα επεξεργαστεί όλα μαζί. Ο θόρυβος, οι έντονες μυρωδιές, το άγγιγμα και τα έντονα φώτα μπορεί να είναι επώδυνα για τα άτομα με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος και να προκαλέσουν άγχος, ανησυχία, εκνευρισμό ακόμα και φυσικό πόνο.72

72 National Autistic Society - UK, “Autism - What Is Autism?”

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

Αυτή η εξαιρετική ευαισθησία στα αισθητηριακά ερεθίσματα που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αυτισμό τους δημιουργεί δυσκολίες στο να φιλτράρουν τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες του περιβάλλοντος. Για το λόγο αυτό συχνά διακρίνουν και εστιάζουν σε λεπτομέρειες που περνούν απαρατήρητες στον υπόλοιπο κόσμο.73 Αυτό συμβαίνει και γιατί τους είναι πιο εύκολο και ευχάριστο να εστιάζουν σε μία λεπτομέρεια ενός αντικειμένου, παρά σε ένα χαοτικό γι’ αυτούς ευρύτερο περιβάλλον.74 Επίσης, όταν ακούν πολλούς και διαφορετικούς ήχους δεν μπορούν να ιεραρχήσουν την σημασία του καθενός και να διαλέξουν σε ποιον να επικεντρωθούν. Ταυτόχρονα, παρατηρείται έντονα διάσπαση προσοχής. Οποιοδήποτε ερέθισμα, ένας ήχος, ένα φως μπορεί να αποσπάσει πολύ εύκολα την προσοχή ενός ατόμου με αυτισμό και για μεγάλο χρονικό διάστημα. Επίσης, η ύπαρξη πολλών αντικειμένων μέσα σε ένα χώρο, άρα και η ύπαρξη πολλών διαφορετικών οπτικών ερεθισμάτων και λεπτομερειών, μπορούν να αποσπάσουν την προσοχή.

73 Simon Humphreys, “Autism and Architecture” (2016), http://www.researchautism.net/publicfiles/ pdf/Simon%20Humphreys%20Autism%20Show%202016.pdf. 74 National Autistic Society - UK, “Autism - What Is Autism?”

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Ο προσωπικός χώρος ενός ατόμου με αυτισμό, στον οποίο νιώθει άνεση και ασφάλεια, συνήθως είναι μεγαλύτερος από τον συνηθισμένο.75

ΑΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Το δομημένο περιβάλλον μπορεί να φαίνεται δύσκολο, πολύ μπερδεμένο, χαοτικό ακόμα και απειλητικό για τα άτομα με αυτισμό. Ένα περιβάλλον που δεν μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητό είναι ταυτόχρονα μη προσβάσιμο. Για να αποτραπεί αυτό, και να καταστεί όσο το δυνατόν πιο κατανοητό από τα άτομα με αυτισμό, αλλά και από όλους, πρέπει να διακρίνεται από σαφήνεια, απλότητα, συνοχή και συνέπεια. Σε πολλές περιπτώσεις, η σκέψη των ατόμων με αυτισμό είναι οπτική, δηλαδή σκέφτονται με εικόνες. Τους είναι πιο εύκολο να κατανοήσουν εικόνες παρά κείμενο και γραπτές περιγραφές. Αντιμετωπίζουν συχνά εμπόδια σε περιπτώσεις ασαφούς και περίπλοκης σήμανσης. Για το λόγο αυτό χρειάζεται η οποιαδήποτε επιγραφή ή σήμανση να είναι απλοποιημένη και να περιλαμβάνει οπτικοποιημένη πληροφορία που μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή.

75 Simon Humphreys, “Autism and Architecture”

Μέρος Β | Τα χαρακτηριστικά των εμποδιζόμενων ατόμων

ΣΥΝΟΨΗ Είναι προφανές ότι στα πλαίσια της παρούσας εργασίας δεν θα μπορούσε να καλυφθεί όλο το εύρος της πολυπλοκότητας των χαρακτηριστικών των ατόμων με αισθητηριακούς, κινητικούς και νοητικούς περιορισμούς. Εστιάζοντας στα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την πρόσληψη του χώρου και την κίνηση σε αυτόν, επιχειρείται η σύνδεση με την αρχιτεκτονική. Άλλωστε η γνώση για τον τρόπο αλληλεπίδρασης των ανθρώπων με το χώρο είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τον σχεδιασμό χώρων που θα χρησιμοποιηθούν από ανθρώπους. Η πρόσληψη του χώρου είναι πολυπαραγοντική διαδικασία. Εξαρτάται από τα ατομικά χαρακτηριστικά αλλά και τις χωρικές παραμέτρους. Το ζητούμενο είναι να κατανοηθεί η σχέση μεταξύ των δύο. Θέτοντας τους αισθητηριακούς και νοητικούς περιορισμούς στη διαδικασία αυτή, αλλάζουν τα δεδομένα. Δημιουργείται, λοιπόν, η ανάγκη να οριστούν και να κατανοηθούν τα νέα δεδομένα πρόσληψης του χώρου, με σκοπό την επίτευξη της προσβασιμότητας. Από τα κεφάλαια που προηγήθηκαν έγινε αντιληπτό πόσο διαφορετικά χαρακτηριστικά έχουν οι εξεταζόμενες

κατηγορίες ατόμων από το μέσο άνθρωπο και πως επηρεάζουν τη σχέση τους με το χώρο. Χαρακτηριστικά που συνήθως είναι άγνωστα στους αρχιτέκτονες και αγνοούνται κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού. Ακόμα, φάνηκε πως παράμετροι που δεν λαμβάνονται υπόψη κατά το σχεδιασμό, όπως ο τρόπος επικοινωνίας, μπορούν να μεταφραστούν σε χωρικά χαρακτηριστικά, που στη συνέχεια θα διαμορφώσουν χωρικές απαιτήσεις, όπως στην περίπτωση των ατόμων με κώφωση. Ο τρόπος κίνησης ή τα μέσα που χρησιμοποιούν τα άτομα για την αυτόνομη μετακίνησή τους, είτε είναι το λευκό μπαστούνι στην περίπτωση των ατόμων με οπτικές αναπηρίες, είτε το αναπηρικό αμαξίδιο για τα άτομα με κινητικά προβλήματα, δημιουργεί προϋποθέσεις και χωρικές απαιτήσεις, που είναι απαραίτητο να προβλέπονται. Όσοι εμπλέκονται με το σχεδιασμό κρίνεται αναγκαίο να καταλάβουν όλα αυτά τα διαφορετικά χαρακτηριστικά και άρα τα προβλήματα προσβασιμότητας που υπάρχουν στο δομημένο περιβάλλον, ώστε να είναι σε θέση να εφαρμόσουν κανονισμούς και να προβούν στο σχεδιασμό κατάλληλων λύσεων.

Μέρος Γ

Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Μέσα από τη μελέτη της πρόσληψης του χώρου, της κίνησης σε αυτόν και του τρόπου επικοινωνίας των εμποδιζόμενων ατόμων, καταγράφηκαν παρατηρήσεις για τα χαρακτηριστικά τους και τη σχέση τους με το χώρο. Οι παρατηρήσεις που προέκυψαν μεταφράζονται σε χωρικές απαιτήσεις, οι οποίες παρουσιάζονται στα παρακάτω κεφάλαια ως προτάσεις σχεδιασμού προσβάσιμων χώρων για κάθε μία από τις κατηγορίες ατόμων που εξετάστηκαν, δηλαδή τα άτομα με αισθητηριακούς, κινητικούς και νοητικούς περιορισμούς. Συνδυάζοντας όλες τις προτάσεις σχεδιασμού μπορούν να προκύψουν χώροι προσβάσιμοι προς όλους. Αυτό αποτελεί και τον σχεδιασμό για όλους (design for all) ή καθολικό σχεδιασμό (universal design), όρων που αφορούν τον σχεδιασμό προϊόντων, περιβαλλόντων και υπηρεσιών που θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους ανθρώπους, χωρίς την ανάγκη προσαρμογής ή εξειδικευμένου σχεδιασμού στη μεγαλύτερη δυνατή έκταση.76 Αυτή η πρακτική σκοπό έχει να περιορίζονται στο ελάχιστο οι δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρία στην επίτευξη επιθυμητών δραστηριοτήτων.77 Παρακάτω παρουσιάζεται, συνοπτικά το ισχύον θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα και συγκρίνονται με αυτό οι παρατηρήσεις που προέκυψαν και αφορούν τις απαιτήσεις προσβασιμότητας για κάθε κατηγορία χρηστών. Στο τέλος του μέρους Γ, για κάθε εξεταζόμενη κατηγορία ατόμων, συγκεντρώνονται επιγραμματικά σε έναν ενιαίο πίνακα όλα τα χαρακτηριστικά και οι προτάσεις σχεδιασμού που ανταποκρίνονται σε κάθε ένα από αυτά.

9. Θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα Με το Νέο Οικοδομικό Κανονισμό του 201278 επιχειρήθηκε η άρση των προβλημάτων που είχαν εντοπιστεί κατά την εφαρμογή του προηγούμενου 76 Χριστοφή, Προσβασιμότητα και Αναπηρία, σ. 25. 77 Dischinger, Designing for All Senses, σ. 23. 78 Ν.4067/2012 (ΦΕΚ 79Α/09.04.2012)

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού.79 Έτσι με το ΝΟΚ του 2012 και το Άρθρο 26 «Ειδικές ρυθμίσεις για την εξυπηρέτηση ατόμων με αναπηρία ή εμποδιζόμενων ατόμων» επιβάλλεται πλέον: Στους χώρους όλων των νέων κτιρίων επιβάλλεται να εξασφαλίζεται η οριζόντια και κατακόρυφη αυτόνομη και ασφαλής προσπέλαση από άτομα με αναπηρία ή εμποδιζόμενα άτομα και η εξυπηρέτηση αυτών σε όλους τους εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους των κτιρίων σύμφωνα με τις Οδηγίες Σχεδιασμού του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Σχεδιάζοντας για Όλους, όπως αυτές τροποποιούνται και ισχύουν κάθε φορά. Στο τεύχος Σχεδιάζοντας για Όλους περιλαμβάνονται τεχνικές οδηγίες και κατευθύνσεις για το σχεδιασμό υποδομών που καλύπτουν τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία στους παρακάτω τομείς: 1. Γενικές αρχές – ανθρωπομετρικά στοιχεία, όπου αναφέρονται οι βασικές έννοιες, τα προβλήματα των ατόμων με αναπηρία και κάποιες γενικές παρατηρήσεις για τη δυνατότητα κίνησης και προσέγγισης σε χώρους και τη δυνατότητα χειρισμού εξοπλισμού. 2. Διαμόρφωση εξωτερικών χώρων κίνησης πεζών, με οδηγίες για τον σχεδιασμό πεζοδρομίων, πεζοδρόμων και χώρων στάθμευσης, όσων αφορά τις διαστάσεις, τις κλίσεις, τα υλικά, τον αστικό εξοπλισμό, τις διαβάσεις κ.α. 3. Ράμπες ατόμων και αμαξιδίων, με οδηγίες για την κλίση, τις διαστάσεις, το σχήμα, τα στοιχεία προστασίας κ.α. 4. Κλίμακες ή σκάλες, με τεχνικές προδιαγραφές για τον σχεδιασμό, τις διαστάσεις, τη μορφή, τα υλικά κατασκευής κ.α. 5. Μηχανικά μέσα κάλυψης υψομετρικών διαφορών, με οδηγίες για τους ανελκυστήρες, τα αναβατόρια και τις κυλιόμενες σκάλες 6. Σήμανση, με προσδιορισμό των είδων σημάνσεων και με οδηγίες για το σχήμα, τα χρώματα, τη θέση, τα γράμματα και τα χρησιμοποιούμενα σύμβολα σε αυτές. 7. Είσοδοι κτιρίων, με οδηγίες για την πρόσβαση στην κεντρική είσοδο των κτιρίων και στους υπόγειους χώρους στάθμευσης. 8. Δημόσιοι χώροι υγιεινής, με οδηγίες για τη σήμανση, την προσπέλαση και τον εξοπλισμό σε αυτούς. 9. Κτίρια που χρησιμοποιούνται από το κοινό, με παρατηρήσεις για τους χώρους εισόδου και υποδοχής, τους κοινόχρηστους χώρους, την οριζόντια και κατακόρυφη κυκλοφορία και την πυροπροστασία. 10. Κατοικία, με τεχνικές οδηγίες για την είσοδο, την οριζόντια κυκλοφορία, τα δάπεδα, τα παράθυρα, τις εξωστοθύρες και τους εξώστες, τους χώρους υγιεινής,

79 Χριστοφή, Προσβασιμότητα και Αναπηρία, σ. 64.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

τις κουζίνες, τα καθιστικά, τις τραπεζαρίες και τα υπνοδωμάτια.80 Τόσο στο Νέο Οικοδομικό Κανονισμό όσο και στο τεύχος Σχεδιάζοντας για Όλους, γίνεται εκτενής αναφορά στους χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου, όπου αναγράφονται οδηγίες που αφορούν την κίνηση αυτών, την προσπέλαση και την πρόσβαση σε χώρους, την κατακόρυφη κυκλοφορία με ανελκυστήρες κ.α. Κρίνεται, λοιπόν, αρκετά πλήρες ως προς τις τεχνικές παραμέτρους που εξασφαλίζουν αυτόνομη και ασφαλή μετακίνηση των χρηστών με κινητικούς περιορισμούς, οι οποίοι βέβαια διευκολύνουν και πλήθος άλλων χρηστών. Η επόμενη, σε σημασία, κατηγορία που εξετάζεται στο τεύχος Σχεδιάζοντας για Όλους, είναι τα άτομα με προβλήματα όρασης. Γι’ αυτά παρουσιάζονται απαιτήσεις σχεδιασμού που αφορούν την διευκόλυνση της κίνησης αλλά και σε ένα βαθμό την αντίληψη του χώρου. Υπάρχουν τεχνικές οδηγίες για τους οδηγούς τυφλών, τον περιορισμό των εμποδίων, την σήμανση και την συμπερίληψη του συστήματος Braille σε σημεία πληροφόρησης. Τα άτομα με προβλήματα ακοής και τα άτομα με νοητικά προβλήματα αναφέρονται μόνο στο εισαγωγικό κεφάλαιο του τεύχους. Για τα άτομα με προβλήματα ακοής, οι παρατηρήσεις που αφορούν τον σχεδιασμό περιορίζονται στην ανάγκη για έντονη και ευκρινή σήμανση και άπλετο φωτισμό. Στο τεύχος ως άτομα με νοητικά προβλήματα αναφέρονται τα άτομα που έχουν δυσκολία στην αντίληψη και την επικοινωνία. Ως άτομα με μειωμένη αντίληψη αναφέρονται οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά, οι αφηρημένοι, οι μεθυσμένοι, οι ναρκομανείς και οι κουρασμένοι. Για τους χρήστες αυτούς προτείνεται η απλοποίηση των χώρων διακίνησης, η χρήση σημάνσεων με ενδείξεις με χρωματικές αντιθέσεις και τα έντονα ηχητικά σήματα, παρεμβάσεις που κρίνεται ότι βελτιώνουν την σχέση των ατόμων αυτών με το περιβάλλον.81 Δεν γίνεται, λοιπόν, καμία αναφορά σε άτομα με αυτισμό, άλλα σύνδρομα ή αναπτυξιακές διαταραχές. Στη συνέχεια επιδιώκεται να γίνουν μία σειρά από παρατηρήσεις που αφορούν το σχεδιασμό για τις εξεταζόμενες κατηγορίες χρηστών. Κάποιες από αυτές αναφέρονται ήδη στον οικοδομικό κανονισμό, αλλά δεν αναλύονται ή επεξηγούνται όσο ενδεχομένως θα έπρεπε. Ενώ συμπεριλαμβάνονται και αρκετά πορίσματα που απουσιάζουν από το τέυχος Σχεδιάζοντας για Όλους. Σκοπός είναι τόσο να κατανοηθούν οι θεσπισμένες οδηγίες σχεδιασμού, όσο και να παρουσιαστούν επιπλέον γενικές ή ειδικές αρχές και κατευθύνσεις που προέκυψαν αποκλειστικά από τη μελέτη των ατόμων και τη σχέση τους με το χώρο.

80 Γραφείο Μελετών για Άτομα με Αναπηρίες, ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, Οδηγίες Σχεδιασμού. 81 Γραφείο Μελετών για Άτομα με Αναπηρίες, σ. 8.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

10. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς 10.1. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα όρασης

ακοή

όσφρηση

αφή

γεύση

όραση

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Γίνεται αντιληπτό ότι για τα άτομα με προβλήματα όρασης, κυρίαρχο ρόλο στην κατανόηση του χώρου έχουν οι υπόλοιπες αισθήσεις. Το άτομο λαμβάνει από το περιβάλλον απτικά, ηχητικά και οσφρητικά σήματα αλλά και οπτικά ερεθίσματα, σε περιπτώσεις μη ολικής τύφλωσης, και με βάση αυτά προσπαθεί να κατανοήσει το χώρο γύρω του, να προσανατολιστεί και να κινηθεί αυτόνομα. ΑΦΗ. Τα απτικά ερεθίσματα λαμβάνονται μέσω των χεριών, με το άγγιγμα αντικειμένων, των ποδιών, με το περπάτημα και την κατανόηση των χαρακτηριστικών του δαπέδου, αλλά και μέσω ολόκληρου του σώματος, με την αίσθηση των δονήσεων, πιέσεων και της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος. Το λευκό μπαστούνι, βασικό αντιληπτικό εργαλείο που χρησιμοποιούν τα άτομα με προβλήματα όρασης, παρέχει, επίσης, σημαντική πληροφόρηση για τον περιβάλλοντα χώρο, καθώς επεκτείνει την απτική τους ικανότητα πέρα από το εύρος των χεριών και των ποδιών τους. ΑΚΟΗ. Οι διάφοροι ήχοι του περιβάλλοντος, βοηθούν το άτομο με προβλήματα όρασης να αναγνωρίζει και να αντιλαμβάνεται τη θέση των αντικειμένων στο χώρο, να προσδιορίζει το είδος του περιβάλλοντα χώρου, να διατηρεί τον προσανατολισμό του και να αποφεύγει εμπόδια. ΟΡΑΣΗ. Σε πολλές περιπτώσεις οπτικής αναπηρίας, τα άτομα έχουν τη δυνατότητα να βλέπουν θολά και να διακρίνουν έντονες χρωματικές αντιθέσεις ή τη διαφορά φωτός και σκιάς. Ο κάθε χώρος προσφέρει αναπόφευκτα απτικά, ηχητικά, οσφρητικά και οπτικά ερεθίσματα σε κάθε χρήστη. Έχοντας καταλάβει ποια από αυτά σήματα χρησιμοποιούν τα άτομα με προβλήματα όρασης για να αντιληφθούν το χώρο, ποια τους βοηθούν και ποια τους μπερδεύουν, μπορούν αντίστοιχα να ενισχυθούν τα επιθυμητά ή να περιοριστούν τα περιττά με τον κατάλληλο σχεδιασμό. Στόχος του σχεδιασμού αποτελεί η επίτευξη όσο το δυνατόν συνολικότερης αντίληψης του χώρου. Για να επιτευχθεί αυτό, ο σχεδιασμός δεν πρέπει να παρεμποδίζει την λήψη των αναγκαίων αισθητηριακών ερεθισμάτων αλλά να την ενισχύει. Πρέπει να στοχεύει στην ενεργοποίηση περισσότερων από 2 αισθήσεων, ώστε η κάθε πληροφορία να γίνεται αντιληπτή από κάθε πιθανό χρήστη. Παρακάτω παρουσιάζονται προτάσεις που συμβάλλουν στη δημιουργία πιο προσβάσιμων χώρων προς άτομα με οπτικές αναπηρίες, όπως προκύπτουν από την μελέτη του τρόπου πρόσληψης του χώρου, κίνησης σε αυτόν και επικοινωνίας.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Πρόσληψη του χώρου ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Σαφείς, κατανοητές απτικές πορείες που οδηγούν σε σημεία ενδιαφέροντος τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό των κτιρίων. Οδηγοί τυφλών που δεν διακόπτονται από εμπόδια.

Απτικά σήματα σε τοίχους ή άλλα κατασκευαστικά στοιχεία για επισήμανση εκάστοτε χρήσης ή πληροφόρηση. Διαφορετικά σχήματα που υποδηλώνουν κάτι διαφορετικό.

Διαφοροποίηση στο δάπεδο που να γίνεται αντιληπτή από το λευκό μπαστούνι.

Απτικά σήματα που μπορούν να αποτελέσουν ορόσημα και σημεία αναφοράς προσανατολισμού και αντίληψης της θέσης του ατόμου μέσα στο κτίριο ή στην πόλη.

Πορείες συνεπείς ως προς την κατασκευή, μορφολογία, υλικότητα. Διαφοροποίηση σε αυτά θα πρέπει να σημαίνει διαφοροποίηση σε χρήση ή λειτουργία, αλλιώς μπορεί να είναι παραπλανητική.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Σχεδιασμός απτικών χαρτών (tactile maps) περιοχών, τμημάτων της πόλης, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται και τα απτικά σήματα και ορόσημα που χρησιμοποιούν τα άτομα με οπτικές αναπηρίες για την αντίληψη του χώρου. Απτικές μακέτες και κατόψεις στις εισόδους δημοσίων κτιρίων για την παροχή πληροφοριών σχετικά με το κτίριο και την διευκόλυνση του προσανατολισμού σε αυτά. Σκοπός είναι να κατανοήσει το άτομο την δομή του χώρου ώστε να μπορέσει να κινηθεί αυτόνομα σε αυτόν.

Διαφοροποίηση υλικών δαπέδου για επισήμανση διαφορετικής χρήσης. Σε πόρτες, ανελκυστήρες, αρχή και τέλος σκαλιών.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Υλικά στο δάπεδο, που μπορούν να μεταδίδουν δονήσεις όταν κάποιος πατήσει πάνω τους (πχ. κούφιο ξύλινο πάτωμα). Με τον κατάλληλο σχεδιασμό του δαπέδου και την κατάλληλη χωροθέτηση της επίπλωσης, το άτομο θα μπορεί να νιώθει πότε κάποιος πρόκειται να εισέλθει στον χώρο.

Η επιλογή των υλικών πρέπει να εξυπηρετεί την κατάλληλη ακουστική άνεση στους χώρους εφαρμογής. Η επίτευξη της κατάλληλης ακουστικής κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική και επηρεάζεται από την χρήση του κάθε χώρου. Σε θέατρα, χώρους ομιλιών, εκδηλώσεων και χώρους εκπαίδευσης υπάρχει μέγιστη ανάγκη για ελαχιστοποίηση των θορύβων που αποσπούν με την χρήση ηχοαπορροφητικών υλικών για επίτευξη καλύτερης ακουστικής και την καλή ηχομόνωση των χώρων αυτών.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Αντίθετα, σε χώρους όπως οι διάδρομοι, η χρήση υλικών στο δάπεδο που αντανακλούν τον ήχο, αποτελεί επιθυμητή επιλογή, ώστε οι χρήστες να ακούν τον δικό τους βηματισμό αλλά και των υπολοίπων, αισθανόμενοι, έτσι, μεγαλύτερη σιγουριά και ασφάλεια. Η κα Ρουκουτάκη χαρακτηριστικά αναφέρει πως όταν άρχισε να φοράει παπούτσια με τακούνια, ένιωθε πιο άνετα καθώς περπατούσε ακούγοντας τον βηματισμό της και ήξερε ότι γίνεται αντιληπτή στον χώρο. Αντίστοιχα και αυτή, ακούγοντας τον βηματισμό άλλων, μπορεί να καταλάβει την ύπαρξη άλλων ατόμων, αλλά και να ξεχωρίσει τους οικείους της.82

82 Β’ Αντιπρόεδρος Φάρου Τυφλών με ολική τύφλωση. Απόσπασμα από προσωπική μας συνομιλία.

Δημιουργία και οριοθέτηση διαδρομών με τη χρήση συγκεκριμένων φυτών, άρα και συγκεκριμένων οσμών – οσφρητικών σημάτων ανά χώρο, ώστε να πραγματοποιείται σύνδεση και αναγνώριση του χώρου – χωρική μνήμη. Διαφοροποίηση φυτών – οσμής συνεπάγεται διαφοροποίηση χρήσης – λειτουργίας.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Όσον αφορά τα οπτικά ερεθίσματα που λαμβάνει ένα άτομο με σημαντικά προβλήματα όρασης, όπως έχει προαναφερθεί (βλ.6.1.), αυτά διαφέρουν ανάλογα με τον τύπο της οπτικής αναπηρίας. Το σημείο σύγκλισης όλων είναι ότι μπορούν να διακρίνουν ισχυρές αντιθέσεις χρώματος ή φωτός και σκιάς. Παρακάτω, επιχειρείται μία οπτικοποίηση αυτού του χαρακτηριστικού και τι συνεπάγεται για τον σχεδιασμό του χώρου.

Στην εικόνα 1 φαίνεται ένας χώρος με παρόμοιους χρωματισμούς στο δάπεδο, τους τοίχους και τις πόρτες και στην εικόνα 2, πως θα τον έβλεπε ένα άτομο που χάνει σταδιακά την όρασή του. Γίνεται κατανοητό, ότι τα διαφορετικά στοιχεία του χώρου δεν μπορούν να γίνουν εύκολα αντιληπτά με αποτέλεσμα να καθιστούν δύσκολη την κατανόηση του περιβάλλοντος και ως αποτέλεσμα, δυσχεραίνουν τον προσανατολισμό, την αυτόνομη μετακίνηση και λήψη αποφάσεων. Στον ίδιο χώρο, αν διαφοροποιηθούν χρωματικά τα στοιχεία του, γίνονται αμέσως πιο κατανοητά σε ένα άτομο με προβλήματα όρασης.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Αντίστοιχα και στην περίπτωση ενός κλιμακοστασίου που υπάρχει ομοιομορφία στο υλικό του δαπέδου και των σκαλιών, ένα άτομο με οπτική αναπηρία δεν μπορεί να διακρίνει εύκολα ότι πρόκειται για σκαλιά και που αυτά ξεκινούν και τελειώνουν και άρα δυσκολεύεται να κινηθεί με σιγουριά στο χώρο. Είναι απαραίτητη η διακριτή επισήμανση των σκαλοπατιών σε κάθε ρίχτι και πάτημα, αλλά και η απτική και χρωματική διαφοροποίηση στο δάπεδο στην αρχή και το τέλος της σκάλας.

Ίδια επεξεργασία

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Κρίνεται απαραίτητο, λοιπόν, να υπάρχουν ισχυρές χρωματικές αντιθέσεις των επιμέρους στοιχείων του χώρου, όπως για παράδειγμα αντιθέσεις μεταξύ του τοίχου και του δαπέδου, του τοίχου και της πόρτας, ώστε να είναι διακριτά τα όριά τους. Η ανάγκη για διάκριση των στοιχείων του χώρου μπορεί κατά περιπτώσεις να ικανοποιηθεί με αντιθέσεις φωτός και σκιάς. Για παράδειγμα, είναι επιθυμητό, να φωτίζονται οι διάδρομοι μεταξύ των καθισμάτων σε μία αίθουσα εκδηλώσεων, όπως και τα μονοπάτια σε εξωτερικό χώρο, ώστε να είναι διακριτά τη νύχτα. Ακόμη, παρόμοια στοιχεία σε ένα χώρο, όπως για παράδειγμα μία πόρτα ανελκυστήρα και μία τυπική πόρτα, θα μπορούσαν να διαχωρίζονται με την χρήση του φωτός, ώστε να μην δημιουργείται σύγχυση στον χρήστη.

Αυτές οι επιθυμητές αντιθέσεις χρώματος ή φωτός στα διάφορα στοιχεία του χώρου, πρέπει να γίνονται με ιεράρχηση της σημασίας των εκάστοτε στοιχείων και επιλογή των σημαντικών σημείων ενδιαφέροντος για διαφοροποίηση. Δεν πρέπει να υπάρχει υπερβολή στις αντιθέσεις, η οποία μπορεί να οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή σε ένα περιβάλλον που μπερδεύει.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Όσον αφορά την οπτική άνεση για τα άτομα με περιορισμένη όραση, είναι κρίσιμο να μην επιλέγονται γυαλιστερά υλικά και υλικά που παράγουν αντανακλάσεις, οι οποίες μπορεί να διαταράσσουν την οπτική άνεση του χρήστη, ακόμα και να τον αποπροσανατολίζουν. Όπως φαίνεται στις εικόνες παρακάτω, οι αντανακλάσεις στο δάπεδο από το φως που εισέρχεται από τα παράθυρα μπορούν να θαμπώσουν έναν χρήστη με περιορισμένη όραση, αλλά και να τον μπερδέψουν, καθώς δεν είναι αντιληπτά τα όρια δαπέδου και τοίχου. Σε περιπτώσεις αντίστοιχων υλικών, όπως για παράδειγμα το μάρμαρο, σε υφιστάμενα κτίρια οι αντανακλάσεις που παράγονται μπορούν να διορθωθούν με το τρίψιμο.

14 Museo de America, Μαδρίτη. Ίδια επεξεργασία

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Κίνηση στο χώρο ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Η αυτόνομη μετακίνηση και περιήγηση σε ένα κτίριο επιτυγχάνεται μέσω της απομνημόνευσης μίας συγκεκριμένης διαδρομής από την πρώτη επίσκεψη.83 Έτσι, σε οικεία προς αυτούς περιβάλλοντα, τα άτομα με προβλήματα όρασης επαναλαμβάνουν την ίδια διαδρομή και με την βοήθεια των υπόλοιπων αισθήσεων κινούνται με σιγουριά. Για το λόγο αυτό είναι επιθυμητό οι χώροι να διακρίνονται από απλές διατάξεις και όχι λαβυρινθώδη δομή, ενώ η επανάληψη της ίδιας κάτοψης ανά τους ορόφους κρίνεται ιδιαίτερα βοηθητική για την περιήγηση σε αυτούς.

83 Harkness and Groom, Building without Barriers for the Disabled, σ. 16.

Η δομή του χώρου πρέπει να είναι εύκολα κατανοητή, όχι απλά για να μπορέσουν τα άτομα να την απομνημονεύσουν, αλλά για να μπορούν να βρουν εύκολα τον δρόμο τους και να περιηγηθούν σε αυτόν με λιγότερο άγχος. Το σκίτσο απεικονίζει τον πυρήνα του House of disabled people’s organisation, κτίριο σχεδιασμένο από τους Cubo και Force4 Architects. Πρόκειται για ένα κεντρικό 5πλευρο αίθριο, γύρω από το οποίο διαρθρώνονται οι διάφορες λειτουργίες. Η κίνηση στους ορόφους πραγματοποιείται περιμετρικά του αιθρίου και όλες οι διαδρομές οδηγούν σε αυτό. Αποτελεί ένα παράδειγμα κατανοητής δομής χώρου, στον οποίο μπορεί εύκολα να εγκλιματιστεί ένα άτομο με οπτικές αναπηρίες, να προσανατολιστεί και να βρει το δρόμο του, έχοντας ως αναφορά το κεντρικό αίθριο.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Τα άτομα με οπτικές αναπηρίες επιλέγουν κατά κύριο λόγο για την αυτόνομη μετακίνησή τους, το λευκό μπαστούνι. Η χρήση του απαιτεί την ύπαρξη ικανού πλάτους στους χώρους κίνησης, δηλαδή τουλάχιστον 90cm. Καθαρές διαδρομές κίνησης στις οποίες δεν παρεμβάλλεται επίπλωση ή κινητά στοιχεία. Σημεία στάσης όπως παγκάκια πρέπει να είναι εκτός των οριοθετημένων διαδρομών κίνησης. Επιθυμητό είναι να αποφεύγεται η κάλυψη μικρών υψομετρικών διαφορών με σκαλιά αλλά να προτιμάται η ράμπα ώστε να επιτυγχάνεται πιο εύκολη και άνετη περιήγηση σε έναν χώρο.

Στις περιπτώσεις όμως που είναι απαραίτητος ο σχεδιασμός κλιμακοστασίων ή σκαλιών πρέπει να πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις για την ανεμπόδιστη και ασφαλή χρήση τους. Κατά την ανάβαση μίας σκάλας ένας χρήστης λευκού μπαστουνιού, κρατάει κάθετα το μπαστούνι προς το πάτημα των σκαλοπατιών, ακουμπώντας με αυτό τα ρίχτια, ώστε να καταλάβει που υπάρχει υψομετρική διαφορά. Χρησιμοποιώντας τον τρόπο αυτό, τα άτομα με οπτική αναπηρία, δεν αντιλαμβάνονται τις προεξοχές που μπορεί να υπάρχουν στα σκαλοπάτια, όπως στο 1ο σκίτσο, και υπάρχει ο κίνδυνος πτώσης, καθώς τα πόδια θα περάσουν ανάμεσα στα σκαλοπάτια. Προτεινόμενος και ασφαλέστερος τρόπος σχεδιασμού ενός κλιμακοστασίου είναι αυτός που παρουσιάζεται στο 2ο σκίτσο.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Τέλος, σημαντική παράμετρο για τον σχεδιασμό πρέπει να αποτελεί η ασφάλεια των χρηστών και ο περιορισμός των ατυχημάτων και των τραυματισμών που μπορεί να προκύψουν από τον λαθεμένο σχεδιασμό ή την λαθεμένη τοποθέτηση των κινητών ή μη κινητών στοιχείων του χώρου και του εξοπλισμού. Τα άτομα με προβλήματα όρασης χρησιμοποιούν το λευκό μπαστούνι για να αντιλαμβάνονται τα εμπόδια που βρίσκονται μπροστά τους, αλλά όχι εμπόδια που βρίσκονται πάνω από το ύψος της μέσης τους μέχρι και το κεφάλι. Για το λόγο αυτό, πρέπει να αποφεύγονται προεξοχές από τον τοίχο, επίπλωση πάνω στον τοίχο, κεκλιμένοι τοίχοι ή οποιοδήποτε άλλο εμπόδιο μέχρι το ύψος της κεφαλής, πάνω σε διόδους κίνησης.

Στην περίπτωση που τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι δυνατό να αποφευχθούν, είναι αναγκαίο να υπάρχει απτική επισήμανση στο δάπεδο, που να μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσω του λευκού μπαστουνιού, και να λειτουργεί ως προειδοποίηση. Ταυτόχρονα πρέπει να δίνεται προσοχή στην επιλογή των υλικών δαπέδου, όσων αφορά την ολισθηρότητά τους και την συμπεριφορά τους με βροχή ή χιόνι δεν θα πρέπει να είναι ολισθηρά για να αποφεύγονται οι πιθανότητες τραυματισμών.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Τρόπος επικοινωνίας ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Ο τρόπος επικοινωνίας και πληροφόρησης δεν είναι κοινός μεταξύ των ατόμων με προβλήματα όρασης. Όπως έχει προαναφερθεί, υπάρχουν άτομα που γνωρίζουν το σύστημα Braille, άλλα που γνωρίζουν ανάγνωση, ενώ άλλα βασίζονται αποκλειστικά στην ηχητική πληροφόρηση. Έτσι, ένα απόλυτα προσβάσιμο σημείο πληροφόρησης για άτομα με οπτικές αναπηρίες, πρέπει να συνδυάζει κείμενο σε σύστημα braille, ευανάγνωστο και περιεκτικό γραπτό κείμενο και ηχητική ενημέρωση.84 Ανάλογα με την χρήση του εκάστοτε χώρου, μπορούν να συνδυαστούν ανά 2 οι παραπάνω τρόποι προκειμένου να είναι κατανοητή η πληροφορία από το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό χρηστών. 84 Harkness and Groom, σ. 17.

Άτομα με περιορισμένη όραση που δεν γνωρίζουν το σύστημα braille, μπορούν να δουν και να διαβάσουν κείμενο που είναι τυπωμένο σε ευανάγνωστη μορφή, με απλές γραμματοσειρές τύπου sans serif. Είναι αναγκαίο, να προβλέπονται έντονες χρωματικές αντιθέσεις φόντου και χαρακτήρων. Οι χαρακτήρες πρέπει να είναι λευκοί μπροστά από ένα σκούρο φόντο και με μέγεθος τουλάχιστον 18pt.

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα όρασης Προκειμένου ένα περιβάλλον να είναι προσβάσιμο για άτομα με προβλήματα όρασης, πρέπει να προσφέρει δυνατότητες για πρόσληψη, κατανόηση και αποτελεσματική χρήση του χώρου. Αυτό σημαίνει πως τα άτομα χρειάζεται: να έχουν τη δυνατότητα να καταλάβουν τι υπάρχει γύρω, που μπορεί να προσεγγιστεί να ξέρουν πώς να το προσεγγίσουν να μπορούν να το χρησιμοποιήσουν 85 Μία από τις σημαντικότερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα με μερική ή ολική τύφλωση είναι ο προσανατολισμός στο εξωτερικό περιβάλλον ή στο εσωτερικό κτιρίων. Μία δελεαστική πρόταση για να διευκολύνει την κατάσταση, φαντάζει ο σχεδιασμός διακριτών διαδρομών που οδηγούν σε σημεία ενδιαφέροντος και μπορούν να ακολουθούν «τυφλά» τα άτομα με οπτικές αναπηρίες. Χωρίς να υποτιμάται η σημασία αυτής της σχεδιαστικής πρότασης, σε ορισμένες περιπτώσεις, κρίνεται παραπλανητικό να αναγνωρίζεται ο προσανατολισμός μόνο ως διαδικασία κατά την οποία ακολουθεί κανείς πορείες και ίχνη. Αυτό στηρίζεται σε δύο παρερμηνείες σε σχέση με τα τυφλά άτομα, ότι είναι αδύνατο να κατανοήσουν το περιβάλλον και ότι δεν είναι ικανά να χρησιμοποιήσουν και να ευχαριστηθούν το χώρο όπως οι υπόλοιποι άνθρωποι. Είναι κρίσιμο, ο σχεδιασμός να παρέχει τη δυνατότητα κατανόησης της δομής του περιβάλλοντος και των χωρικών 85 Dischinger, Designing for All Senses, σ. 30.

χαρακτηριστικών του. Μόνο έτσι θα μπορεί να είναι εφικτή η αυτόνομη επιλογή των επιθυμητών διαδρομών και άρα η αυτόνομη μετακίνηση των ατόμων, ενώ παράλληλα θα έχουν την ευκαιρία ελεύθερης και άνετης εξερεύνησης των χώρων. Οι σχεδιαστικές λύσεις πρέπει να είναι συνεπείς ως προς τη χωρική πληροφορία που παρέχουν μέσω των αισθητηριακών σημάτων που μεταδίδουν. Για παράδειγμα, λείες, συνεχόμενες επιφάνειες δαπέδου μπορεί να σημαίνουν ασφαλή διάβαση χωρίς εμπόδια, ενώ τραχείς επιφάνειες δαπέδου να σηματοδοτούν την ύπαρξη εμποδίων και άρα την προειδοποίηση για πιο προσεκτική μετακίνηση. Όσο το δυνατόν περισσότερο, ο σχεδιασμός πρέπει να ακολουθεί μία λογική και να εκφράζει το επιθυμητό μήνυμα σε κάθε πιθανό χρήστη. Τα υλικά, τα σχήματα, οι οπτικές, ακουστικές, απτικές και οσφρητικές παράμετροι ενός χώρου, πρέπει να συνεισφέρουν σε αυτό.86 Παράλληλα, είναι σημαντική η κατανόηση των χωρικών στοιχείων που μπορούν να αποτελέσουν σημεία αναφοράς για ένα άτομο με προβλήματα όρασης και η συμπερίληψή τους στο σχεδιασμό. Ασφαλώς, ανάλογα με την περίπτωση οι απαιτήσεις και σχεδιαστικές λύσεις διαφέρουν. Για παράδειγμα, παρεμβαίνοντας σε υφιστάμενους χώρους, πρέπει πρώτα να καταγραφούν τα αισθητηριακά ερεθίσματα που παράγουν τα διάφορα στοιχεία του χώρου. Αν πρόκειται για ένα αισθητηριακά ουδέτερο περιβάλλον, που βασίζεται μόνο στην οπτική πρόσληψη του χώρου, τότε είναι απαραίτητο να προστεθούν στοιχεία που θα μπορούν να αποτελέσουν σημεία αναφοράς και θα προσφέρουν χωρικές πληροφορίες. Αντίθετα, σε έναν «υπερφορτωμένο» χώρο, είναι απαραίτητο να

86 Dischinger, σ. 240.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

περιοριστούν τα εμπόδια και τα στοιχεία που ενδεχομένως μπερδεύουν και να αναδειχθούν όσα μπορούν να υποστηρίξουν την αυτόνομη μετακίνηση και κατανόηση του χώρου.87 Ο σχεδιασμός ενός χώρου δεν έχει μόνο οπτικές διαστάσεις. Η σχέση χώρου και ατόμου δεν περιορίζεται μόνο στην εικόνα της αρχιτεκτονικής, αλλά στην χωρική εμπειρία που επιτυγχάνεται με τη συμβολή όλων των αισθήσεων. Αν αυτό παραβλέπεται, τότε δεν υπάρχει μόνο ο κίνδυνος παραγωγής χώρων μη προσβάσιμων προς τα άτομα με απώλεια όρασης, αλλά και χώρων φτωχών στη συνολική τους ποιότητα.

87 Dischinger, σ. 238.

100

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

10.2. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα ακοής

ακοή

όσφρηση

αφή

γεύση

όραση

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Όταν λείπει ή εξασθενεί η ακοή, το άτομο βασίζεται πρωτίστως στην όραση και έπειτα στην αφή για την κατανόηση του περιβάλλοντος. Το Deafspace project (βλ. 6.2) διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην κατανόηση των χαρακτηριστικών των ατόμων με προβλήματα ακοής, αλλά και στη δημιουργία προτάσεων σχεδιασμού, οι οποίες παρουσιάζουνται σε αυτό το κεφάλαιο. Δεν προτείνεται απλά η αντικατάσταση των ακουστικών σημάτων του χώρου με οπτικά, αλλά πρόκειται για την δημιουργία ενός πολυαισθητηριακού περιβάλλοντος που διευκολύνει την κινητικότητα, εκφράζει την ταυτότητα των κωφών και βελτιώνει την ευημερία τους. Παρακάτω εξετάζονται οι σχεδιαστικές απαιτήσεις προσβασιμότητας για τα άτομα με προβλήματα ακοής αναφορικά με (1) την πρόσληψη του χώρου, (2) τον τρόπο επικοινωνίας και (3) την κίνηση στο χώρο. Στόχος του σχεδιασμού αποτελεί το εύρος της αισθητηριακής αντίληψης του ατόμου να αγγίζει τις 360ο, ώστε το άτομο να έχει επίγνωση του ευρύτερου χώρου, να μπορεί να λάβει χωρικές αποφάσεις και να κινηθεί με σιγουριά, περιορίζοντας το αίσθημα της ανασφάλειας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν κάθε χωρική πληροφορία ενεργοποιεί τουλάχιστον 2 αισθήσεις. Παρακάτω αναλύεται ποιες σχεδιαστικές παράμετροι διευκολύνουν την απόκτηση των αναγκαίων αισθητηριακών ερεθισμάτων και χωρικών πληροφοριών και ποιες συνθήκες απαιτούνται για την διευκόλυνση της ακοής, ακόμα και όταν είναι περιορισμένη.

101

102

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Πρόσληψη του χώρου

Τα άτομα με προβλήματα ακοής, προβαίνουν συχνά σε μετατροπές στις κατοικίες τους, όπως το να αφαιρούν τοίχους ή να δημιουργούν τρύπες σε αυτούς, να τοποθετούν καθρέπτες και φώτα σε στρατηγικά σημεία ώστε να επεκτείνουν το εύρος της αισθητηριακής τους αντίληψης και να διατηρούν οπτική επικοινωνία μεταξύ των χώρων του σπιτιού και των μελών της οικογένειας.88 Όταν η όραση καλείται να αντικαταστήσει την ακοή, το περιβάλλον πρέπει να είναι σχεδιασμένο με τρόπο που να παρέχει την απαραίτητη οπτική πληροφόρηση και να επιτρέπει την μέγιστη οπτική επαφή ανάμεσα σε διάφορους χώρους.

88 Bauman, “DeafSpace.”

Ο χώρος χρειάζεται να παρέχει την απαραίτητη οπτική πληροφορία με ταυτόχρονη ισορροπία ανοιχτού – κλειστού, εμφανούς και κρυμμένου. Παρόλο που η αποδεκτή εξισορρόπηση αυτών διαφοροποιείται από άτομο σε άτομο, γενικά τα άτομα με κώφωση προτιμούν να έχουν οπτικό έλεγχο του περιβάλλοντα χώρου. Ένας δημόσιος χώρος πρέπει να διακρίνεται από ποικιλία και μεταβάσεις στην αίσθηση δημόσιων – ημιδημόσιων – ιδιωτικών σημείων μέσα στον ίδιο το χώρο.

103

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Η οπτική επαφή μπορεί να επιτευχθεί με διαφάνεια ή ημιδιαφάνεια μεταξύ των επιμέρους χώρων.89 Για παράδειγμα, σε έναν διάδρομο με συμπαγείς τοίχους και κλειστές πόρτες, ένα κωφό άτομο δεν μπορεί να αντιληφθεί ποιες αίθουσες είναι κατειλημμένες ή όχι, παρά μόνο ανοίγοντας τις πόρτες. Αντίστοιχα δεν είναι άμεσα κατανοητό το είδος των χώρων και οι δραστηριότητες που συμβαίνουν πίσω από τις κλειστές πόρτες.

89 Bauman.

Η ανασφάλεια που μπορεί να δημιουργηθεί σε ένα τέτοιο περιβάλλον μπορεί να αντιμετωπιστεί προσθέτοντας διαφανείς τοίχους και πόρτες, ώστε το άτομο να έχει οπτική επαφή με τους επιμέρους χώρους ή ημιδιαφανή στοιχεία, όπως υαλοστάσια με αμμοβολή, ώστε να μπορεί να διακρίνει φως, σκιές και φιγούρες, που παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την χρήση του χώρου και για την ύπαρξη ή όχι ανθρώπων.

104

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Η οπτική επαφή επιδιώκεται σε επίπεδο κάτοψης, αλλά και τομής, δηλαδή μεταξύ των ορόφων. Η παράμετρος αυτή προσφέρει συνολική αντίληψη του κτιρίου, των δραστηριοτήτων που γίνονται σε αυτό και του κόσμου που υπάρχει. Επίσης, επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ ατόμων που βρίσκονται σε διαφορετικούς ορόφους, μιας και με την χρήση της νοηματικής είναι απαραίτητη απλά η οπτική επαφή.

105

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Σημαντικό χαρακτηριστικό, επίσης, κρίνεται η δυνατότητα του άτομο να έχει επίγνωση, επίσης, μέρους του χώρου που δεν είναι στο οπτικό του πεδίο, ώστε να μπορεί για παράδειγμα να αντιληφθεί ένα άλλο άτομο που πλησιάζει και να περιοριστεί το στοιχείο της έκπληξης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την προσθήκη αντανακλαστικών στοιχείων και επιφανειών στον χώρο.90

«Οι συναντήσεις ατόμων με προβλήματα ακοής συχνά ξεκινούν με τους εμπλεκόμενους να προσαρμόζουν τα συστήματα σκίαασης των παραθύρων, τον φωτισμό και τα καθίσματα προκειμένου να βελτιστοποιήσουν την οπτική επαφή και άνεση και να περιορίσουν την καταπόνηση των ματιών.»91

90 Bauman.

91 Bauman.

Πολύ σημαντικό παράγοντα αποτελεί ο φωτισμός. Πρέπει να είναι απαλός και διάχυτος και να αποφεύγεται η μουντάδα και η γυαλάδα, ώστε να μην καταπονούνται τα μάτια, τα οποία χρησιμοποιούν πολύ πιο έντονα τα άτομα με προβλήματα ακοής. Επίσης, πρέπει να αποφεύγονται οι απότομες και έντονες αλλαγές στα επίπεδα φωτισμού μεταξύ των επιμέρους χώρων ενός κτιρίου.

106

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Η μετάβαση από το έντονο εξωτερικό φως σε πιο σκοτεινά περιβάλλοντα, είναι απαραίτητο να γίνεται ομαλά. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την προσθήκη στεγάστρων, και με μεταβατικούς ημιυπαίθριους χώρους, όπου τα μάτια θα έχουν τον χρόνο να προσαρμοστούν στις αλλαγές των επιπέδων φωτισμού. Σημαντική κρίνεται και η επιλογή των χρωμάτων σε τοίχους και επίπλωση καθώς επιδιώκεται να έχουν καλή αντίθεση με τα διάφορα χρώματα του δέρματος. Χρώματα που προτιμούνται γι’ αυτό το σκοπό είναι, για παράδειγμα, τα απαλά μπλε και πράσινα που διευκολύνουν τα μάτια των ατόμων να εστιάζουν στον συνομιλητή τους.92

92 Bauman.

Βοηθητικό οπτικό ερέθισμα μπορεί να αποτελέσει η φωτεινή σήμανση που ενεργοποιείται όταν κάποιος εισέρχεται σε έναν χώρο. Αντίστοιχα σε περιπτώσεις κινδύνου, όπως για παράδειγμα σε μία πυρκαγιά ή κλοπή, είναι απαραίτητο να προβλέπεται οπτική προειδοποίηση ταυτόχρονα με την ηχητική.

107

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Όπως και στην περίπτωση των ατόμων με προβλήματα όρασης, έτσι και για τα άτομα με κώφωση μπορούν να χρησιμοποιηθούν συγκεκριμένα υλικά στο δάπεδο, που ευνοούν τη μετάδοση δονήσεων, όπως για παράδειγμα το ξύλο.

Τα άτομα που δεν χαρακτηρίζονται από ολική κώφωση είναι σύνηθες να χρησιμοποιούν τεχνητά μέσα για καλύτερη ακοή, όπως ακουστικά, ή εμφυτεύματα, τα οποία ενισχύουν τους ήχους του περιβάλλοντος. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο οι χώροι να διακρίνονται από καλή ακουστική, ώστε να διευκολύνουν τους χρήστες να διακρίνουν και να ακούν ομιλίες. Επίσης, είναι πολύ σημαντική η ηχομόνωση των χώρων ώστε να μην ακούγονται δυνατοί ήχοι από εξωτερικούς παράγοντες που ενισχύονται ακόμα περισσότερο από τα ακουστικά βοηθήματα προκαλώντας ενόχληση στον χρήστη και αποσπούν την προσοχή από τα ακούσματα ενδιαφέροντος δυσκολεύοντας την κατανόηση.

108

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Τρόπος επικοινωνίας ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

«Όταν συναθροίζονται άτομα με κώφωση, αυτά αναδιατάσουν τα έπιπλα δημιουργώντας έναν ‘κύκλο συζήτησης’ που επιτρέπει την οπτική επαφή ώστε να μπορούν όλοι να συμμετέχουν στην οπτική συζήτηση.»93 Η επικοινωνία με τη νοηματική γλώσσα απαιτεί τη διαρκή οπτική επαφή μεταξύ των ατόμων και τον επαρκή χώρο ανάμεσά τους, ώστε να μπορούν να εκτελέσουν τις απαραίτητες κινήσεις. Είτε πρόκειται για δύο άτομα που συζητούν, είτε περισσότερα, η συνθήκη αυτή δημιουργεί χωρικές απαιτήσεις και επιτυγχάνεται με συγκεκριμένες χωρικές διατάξεις.

93 Bauman.

Για να γίνει κατανοητό, παρατίθεται ένα παράδειγμα από χώρους διδασκαλίας. Η τυπική διάταξη σχολικής αίθουσας κρίνεται ως ο πιο ακατάλληλος και μη προσβάσιμος χώρος για κωφά άτομα. Παρόλο που επιτρέπει την οπτική επαφή μεταξύ δασκάλου και μαθητών, δεν ευνοεί την επικοινωνία. Επιτρέπει μόνο την επικοινωνία μεταξύ ενός μαθητή και δασκάλου, ενώ οι υπόλοιποι μαθητές δεν μπορούν να παρακολουθήσουν την συζήτηση ή να λάβουν μέρος.94

94 Bauman, How Gallaudet University’s architects are redefining deaf space.

109

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Αντίθετα, προτιμούνται κυκλικές, ημικυκλικές διατάξεις ή σε σχήμα U, Π ή Γ, ώστε να έχουν όλοι οπτική εποπτεία των συνομιλητών και την δυνατότητα να παρακολουθήσουν και να εμπλακούν στην συζήτηση.

Σε χώρους συγκέντρωσης περισσότερων ατόμων, όπως χώρους ομιλιών ή αμφιθέατρα, όπου δεν είναι εφικτό να εφαρμοστούν οι παραπάνω διατάξεις, κρίνεται απαραίτητο να είναι εύκολη η πρόσβαση των ατόμων στη σκηνή, όταν για παράδειγμα θέλουν να κάνουν μία ερώτηση. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την πρόβλεψη αρκετών διαδρόμων κίνησης μεταξύ των καθισμάτων. Κρίνεται αναγκαίο σε χώρους που σχεδιάζονται για να φιλοξενήσουν μεγάλες συγκεντρώσεις κωφών/ βαρήκοων ατόμων, όπως για παράδειγμα πανεπιστήμια κωφών. Σε περιπτώσεις υφιστάμενων χώρων και ομιλιών προφορικού λόγου, η ανάγκη αυτή μπορεί σαφώς να αντιμετωπιστεί με την ύπαρξη διερμηνέα στη σκηνή.

110

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Κίνηση στο χώρο ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Οι χωρικές απαιτήσεις για τη διευκόλυνση της μετακίνηση των ατόμων με προβλήματα ακοής, αφορούν την μετακίνηση στο χώρο με ταυτόχρονη διεξαγωγή συζήτησης στη νοηματική γλώσσα, όπου χρειάζεται η διαρκής οπτική επαφή μεταξύ των ατόμων και η απόσταση μεταξύ τους, ώστε να βλέπει ο καθένας τις κινήσεις του άλλου. Σκοπός, λοιπόν, είναι να μην εμποδίζονται αυτά τα χαρακτηριστικά. Οι πορείες και οι άξονες κίνησης τόσο στο εσωτερικό των κτιρίων όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον πρέπει να έχουν ικανό πλάτος για να δεχθούν αυτή τη δραστηριότητα. Το πλάτος αυτό δεν πρέπει να περιορίζεται στο ελάχιστο πλάτος διασταύρωσης 2 ατόμων, το οποίο κρίνεται ανεπαρκές. Αντίστοιχα πρέπει να σχεδιάζονται και τα πλάτη στις σκάλες και τα κλιμακοστάσια.

Οι πορείες κίνησης χρειάζεται να είναι ομαλές ώστε να επιτρέπουν στα άτομα, να διατηρούν οπτική επαφή καθ’ όλη τη διάρκεια μιας συζήτησης. Αναγκαίο είναι, επίσης, να είναι απαλλαγμένες από κινητά ή σταθερά εμπόδια που μπορεί να αποσπάσουν την προσοχή και να σταματήσουν την ενδεχόμενη συζήτηση. Αντίστοιχα, προτείνεται και ο περιορισμός των σκαλιών και η αντικατάστασή τους με ράμπες ήπιας κλίσης, όπου είναι εφικτό. Αντίστοιχα, σημαντική είναι και η επιλογή του είδους των θυρών που τοποθετούνται σε ένα κτίριο, ανάλογα πάντα με τη λειτουργία του εκάστοτε χώρου. Σε εισόδους δημόσιων κτιρίων είναι επιθυμητό να υπάρχουν αυτόματες πόρτες, ώστε να άτομα να μην σταματούν τη ροή της συζήτησής τους για να ανοίξουν την πόρτα, όπως ακριβώς δεν θα έκαναν παύση στη συζήτησή τους, άτομα

111

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

χωρίς προβλήματα ακοής. Σε στροφές ή διασταυρώσεις σε χώρους κίνησης και διαδρόμους, προτείνεται ο περιορισμός των γωνιών που δεν επιτρέπουν την οπτική επαφή του επικείμενου χώρου κατά την αλλαγή κατεύθυνσης. Ανάλογα με το χώρο, αυτό μπορεί να συμβεί μη την αντικατάσταση των γωνιών από διαφανείς επιφάνειες, όπως υαλοστάσια, ή με τον σχεδιασμό καμπύλης ή πλάγιας απολήξης της γωνίας, τα οποία επιτρέπουν πιο γρήγορα στο άτομο να δει άλλους χρήστες που πλησιάζουν, καθώς δεν μπορεί να τους ακούσει, περιορίζοντας το στοιχείο της έκπληξης.

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με προβλήματα ακοής Όλες οι προτάσεις σχεδιασμού, που αναφέρθηκαν, αποτελούν καθοριστικές παρεμβάσεις για την προσβασιμότητα των ατόμων με προβλήματα ακοής, διευκολύνουν σημαντική τη ζωή τους και εμπλουτίζουν την χωρική τους εμπειρία. Ταυτόχρονα είναι παρεμβάσεις που βρίσκουν εφαρμογή σε όλους τους χρήστες και οδηγούν σε πιο κατανοητό, ευχάριστο και άνετο περιβάλλον για όλους. Η υπεροχή της όρασης έναντι των υπόλοιπων αισθήσεων, οδηγεί στην εσφαλμένη αντίληψη ότι τα άτομα με κώφωση, αφού βλέπουν, μπορούν να προσλάβουν και να κατανοήσουν το χώρο αντίστοιχα με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Συχνά, λοιπόν, παραβλέπονται οι χωρικές παράμετροι που καθιστούν ένα περιβάλλον μη προσβάσιμο, εμποδίζοντας την ισότιμη συμμετοχή των ατόμων.

Τα βασικότερα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν αντίστοιχα τις χωρικές απαιτήσεις προσβασιμότητας για τα άτομα με προβλήματα ακοής, είναι ο διαφορετικός τρόπος επικοινωνίας και πως αυτός επιτυγχάνεται σε στάση και σε κίνηση, αλλά και η κυρίαρχη και πιο έντονη χρήση της όρασης. Οι αρχές που πρέπει να διέπουν το σχεδιασμό είναι η διεύρυνση του εύρους της αισθητηριακής αντίληψης με την επίτευξη οπτικής και απτικής επικοινωνίας μεταξύ των χώρων, για διευκόλυνση του προσανατολισμού και της κατανόησης των λειτουργιών. Επίσης, η εξυπηρέτηση της οπτικής άνεσης και ο περιορισμός της καταπόνησης των ματιών με την επιλογή κατάλληλου φωτισμού και χρωμάτων αλλά και της ακουστικής άνεσης για τα άτομα που δεν έχουν ολική κώφωση.

112

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

11. Κατευθύνσεις περιορισμούς

σχεδιασμού

για

άτομα

με

κινητικούς

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

11.1. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου Οι σχεδιαστικές απαιτήσεις προσβασιμότητας για τα άτομα με κινητικούς περιορισμούς που χρησιμοποιούν αναπηρικό αμαξίδιο, είναι οι πιο γνωστές και πιο καθορισμένες από τους οικοδομικούς κανονισμούς. Παρόλα αυτά, επειδή η γνώση όσων εμπλέκονται με το σχεδιασμό περιορίζεται στις κινητικές ανάγκες των ατόμων αυτών, παραβλέπονται συνήθως, άλλα στοιχεία εξίσου σημαντικά για την πρόσβαση στο δομημένο περιβάλλον. Αυτό συμβαίνει και λόγω της απουσίας της εμπειρίας μετακίνησης ή συνοδείας ενός αναπηρικού αμαξιδίου που οδηγεί στην παράβλεψη αρκετών στοιχείων προσβασιμότητας που δεν καθορίζονται από αυστηρούς οικοδομικούς κανονισμούς. Υπάρχει, επομένως, η εσφαλμένη αντίληψη πως η κάλυψη των αναγκών τους περιορίζεται μόνο στον σχεδιασμό ραμπών, ανελκυστήρων και προσβάσιμων WC. Παράμετροι που είναι πράγματι πολύ σημαντικές αλλά όχι μοναδικές. Ακόμα και αυτές όμως, συχνά εφαρμόζονται αποσπασματικά ή με τη μορφή προσθηκών που δεν συμβαδίζουν με τον γενικότερο σχεδιασμό του κτιρίου ή κατασκευάζονται λανθασμένα στο στάδιο εφαρμογής. Συχνό φαινόμενο είναι να παρατηρούνται σε κτίρια διακοπτόμενες πορείες, διαφορετικές είσοδοι ή διαφορετικές διαδρομές, άνισης σημασίας, για την προσέγγιση του ίδιου σημείου ενδιαφέροντος. Αυτό δείχνει ότι δεν αντιμετωπίζονται ισότιμα με τους αρτιμελής χρήστες και συχνά δεν δίνεται η ίδια προσοχή στις πορείες και τη χωρική εμπειρία που θα βιώσουν τα άτομα που χρησιμοποιούν αναπηρικό αμαξίδιο. Το τεύχος σχεδιασμού «ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ»95 κρίνεται αρκετά πλήρες όσον αφορά τις τεχνικές παραμέτρους των απαιτήσεων προσβασιμότητας για τους χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου. Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται η επισήμανση κάποιων σημαντικών στοιχείων και γενικότερων κατευθύνσεων σχεδιασμού, που συχνά παραβλέπονται λόγω άγνοιας. Αυτά σχετίζονται με (1) την πρόσληψη του χώρου και φυσικά (2) την κίνηση σε αυτόν.

95 Γραφείο Μελετών για Άτομα με Αναπηρίες, “ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, Οδηγίες Σχεδιασμού.”

113

114

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Πρόσληψη του χώρου ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Οι σχεδιαστικές απαιτήσεις προσβασιμότητας προκύπτουν από τη χρήση του ίδιου του αμαξιδίου και τις διαστάσεις του. Αρχικά, το άτομο είναι καθιστό, με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται αντίστοιχα το ύψος του οπτικού πεδίου και το υψομετρικό εύρος στο οποίο μπορεί να φτάσει τα διάφορα αντικείμενα. Άρα όταν σχεδιάζουμε τα στοιχεία του χώρου, από τα υαλοστάσια μέχρι την επίπλωση και τους διακόπτες, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τις διαφορετικές αναλογίες σε σχέση με τον μέσο χρήστη όσον αφορά το ύψος. Αυτός ο σχεδιασμός βρίσκει ανταπόκριση και σε άλλες περιπτώσεις εμποδιζόμενων ατόμων, όπως τα παιδιά και τα άτομα με ύψος κάτω του 1.50μ. Τα παράθυρα και τα υαλοστάσια πρέπει να

σχεδιάζονται σε ύψος που να μην εμποδίζει την θέαση. Αντίστοιχα τα σταθερά σημεία του χώρου που παρέχουν οποιοδήποτε είδος πληροφόρησης, όπως πίνακες ανακοινώσεων, πρέπει να βρίσκονται στο οπτικό πεδίο του χρήστη αναπηρικού αμαξιδίου.

115

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Αντίστοιχα, σε εισόδους κτιρίων, χώρους υποδοχής, φουαγιέ, σημεία πώλησης εισιτηρίων, παροχής υπηρεσιών ή πληροφόρησης, όπου υπάρχει πάγκος υποδοχής κοινού, αυτός πρέπει να διαθέτει ένα τμήμα σε ύψος 80 εκ. ώστε να μπορεί να δεχθεί και να εξυπηρετήσει ισότιμα και άτομα σε αναπηρικό αμαξίδιο. Στις περιπτώσεις που θα χρειαστεί το άτομο να χρησιμοποιήσει την επιφάνεια για να γράψει ή συμπληρώσει στοιχεία, όπως για παράδειγμα σε τράπεζες ή άλλου είδους υπηρεσίες, είναι απαραίτητο ο πάγκος να έχει ένα προεξέχον τμήμα που θα παρέχει ελεύθερο χώρο κάτω από την επιφάνεια ώστε ο χρήστης να έχει τη δυνατότητα να πλησιάσει πιο κοντά στον πάγκο μετωπικά.96 96 Harkness and Groom, Building without Barriers for the

Disabled.

116

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Κίνηση στο χώρο ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Σε κάθε δημόσιο χώρο και κάθε κτίριο πρέπει να πραγματοποιείται ελεύθερη και ασφαλής κίνηση των ατόμων που χρησιμοποιούν αναπηρικό αμαξίδιο. Οι υψομετρικές διαφορές, όπου υπάρχουν, αποτελούν το σημαντικότερο εμπόδιο στην κίνηση των ατόμων αυτών και πρέπει να καλύπτονται με προσβάσιμα στοιχεία, όπως για παράγειγμα είναι οι ράμπες. Οι ράμπες μπορούν και πρέπει να αποτελούν σημαντικό αρχιτεκτονικό στοιχείο του εκάστοτε σχεδιαζόμενου χώρου και όχι αποσπασματικές προσθήκες, καθώς διευκολύνουν την κίνηση όλων των χρηστών αλλά και μπορούν να φανούν ιδιαίτερα σημαντικές σε περιπτώσεις κινδύνου.

Κυριότερο χαρακτηριστικό στοιχείο για την άνετη και ασφαλή χρήση μίας ράμπας είναι η κλίση της. Η κλίση πρέπει να είναι ομαλή και μπορεί να λάβει διαφορετικές τιμές ανάλογα με το μήκος της. Για κάλυψη υψομετρικής διαφορά 0.04 - 0.10μ η κλίση επιτρέπεται να φτάνει το 10%, ενώ για κάλυψη 0.50μ κ άνω η μέγιστη κλίση είναι 5%, η οποία κρίνεται και πιο άνετη για την ανάβαση.97 Μεγαλύτερα ποσοστά κρίνονται μη προσβάσιμα καθώς απαιτούν μεγάλη προσπάθεια για την ανάβαση ή βοήθεια από άλλο άτομο και κρίνονται επικίνδυνα κατά την κατάβαση.

97 Γραφείο Μελετών για Άτομα με Αναπηρίες, “ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, Οδηγίες Σχεδιασμού.”

117

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Το σημαντικότερο κομμάτι στον σχεδιασμό ραμπών, εκτός από την ομαλή κλίση είναι το ξεκίνημά τους, το οποίο σε πάρα πολλές περιπτώσεις, κυρίως στον εξωτερικό δημόσιο χώρο, πραγματοποιείται λανθασμένα με την ύπαρξη «σκαλοπατιού». Αυτή η αστοχία, που μπορεί να αφορά μόνο 2 ή 3 εκατοστά και συνήθως συμβαίνει λόγω άγνοιας, κακής επίβλεψης ή αμέλειας στο στάδιο κατασκευής, καθιστά άμεσα την ράμπα μη προσβάσιμη. Κρίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνη για την κατάβαση του σκαλοπατιού και δυσχεραίνει σε μεγάλο βαθμό την κίνηση και βασικότερα την αυτονομία των ατόμων, καθώς χρειάζονται βοήθεια για την ανάβαση του.

Πέρα από τις ράμπες, το βασικότερο στοιχείο προσβασιμότητας σε πολυόροφα κτίρια είναι ο ανελκυστήρας. Πρέπει να έχει επαρκές άνοιγμα πόρτας και χώρο καμπίνας για την εξυπηρέτηση των χρηστών αναπηρικού αμαξιδίου. Οι επιπλέον τεχνικές απαιτήσεις του δεν θα εξετασθούν περαιτέρω, καθώς παρουσιάζονται αναλυτικά στον οικοδομικό κανονισμό και το τεύχος σχεδιασμού Σχεδιάζοντας για όλους.

118

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Το πλάτος των χώρων κίνησης είναι, επίσης, σημαντική παράμετρος προσβασιμότητας. Για την άνετη διέλευση χρηστών αμαξιδίου απαιτείται ελάχιστο πλάτος 90εκ., ενώ ανάλογα με το είδος του εκάστοτε χώρου, αυτό είναι επιθυμητό να ξεπερνάει το 1,70μ. ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να διασταυρωθούν 2 αμαξίδια. Ταυτόχρονα, πρέπει να προβλέπεται δυνατότητα στροφής του αμαξιδίου 180ο ανά διαστήματα. Η διάμετρος του ελεύθερου χώρου για την άνετη στροφή είναι τουλάχιστον 1.50 μ. Σημαντική παράλειψη πολλών δημόσιων κτιρίων, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε μουσεία, πανεπιστήμια, κέντρα πολιτισμού ή συνεδριακούς χώρους, αποτελεί η μη προσβάσιμη σκηνή για τα άτομα με κινητικά προβλήματα.

Συνήθως, η πρόσβαση στην σκηνή γίνεται με σκαλιά, που αποκλείουν τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρικό αμαξίδιο σε ομιλίες, συνέδρια, διαλέξεις και άλλες συγκεντρώσεις. Έτσι δημιουργούνται δύο επιλογές, είτε να μεταφερθεί ο χρήστης από άλλα άτομα πάνω στη σκηνή, με τον κίνδυνο τραυματισμού, είτε το άτομο να μιλήσει κάτω από το επίπεδο της σκηνής, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ομιλητές, υποβαθμίζοντας το ρόλο του. Για το λόγο αυτό χρειάζεται να υπάρχει πρόβλεψη για την πρόσβαση στη σκηνή, η οποία ιδανικά θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με ράμπα στο μπροστινό μέρος της, από όπου δηλαδή προσεγγίζουν τη σκηνή και οι αρτιμελείς χρήστες. Παράλληλα, πρέπει να προβλέπονται θέσεις θεατών με αναπηρικά αμαξίδια σε τέτοιους χώρους και να έχει μελετηθεί η κίνηση προς αυτές.

119

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Η επιλογή του τύπου και των χαρακτηριστικών των θυρών είναι καθοριστική για την προσβασιμότητα και την αυτόνομη και άνετη μετακίνηση. Καταρχάς το καθαρό άνοιγμα της πόρτας πρέπει να είναι τουλάχιστον 85 εκ. για να προσφέρει εύκολη διέλευση. Παρόλο που είναι μεγαλύτερο από το πλάτος του αμαξιδίου, κρίνεται απαραίτητο γιατί λιγότερος χώρος θα απαιτούσε μεγάλη ακρίβεια στον χειρισμό του αμαξιδίου και θα περιόριζε σημαντικά τις κινήσεις των χεριών που απαιτούνται για την στροφή των ροδών. Στις διπλές θύρες, το πλάτος αυτό πρέπει να διατηρείται σε κάθε ένα από τα ανοιγόμενα φύλλα, ώστε να μπορεί να πραγματοποιηθεί η διέλευση από αυτά.98 98 Harkness and Groom, Building without Barriers for the Disabled, σ. 32.

Μη προσβάσιμες για τα άτομα που χρησιμοποιούν αναπηρικό αμαξίδιο κρίνονται οι περιστρεφόμενες πόρτες, καθώς δεν παρέχουν αρκετό χώρο, ούτε χρόνο, για την κίνηση και την περιστροφή του αμαξιδίου και άρα τη διέλευση του ατόμου. Αντίστοιχες προδιαγραφές, με όσες προαναφέρθηκαν για την επίτευξη αυτόνομης κίνησης στο χώρο, είναι απαραίτητες και για τη διευκόλυνση της μετακίνησης των γονέων που σύρουν παιδικό καροτσάκι αλλά και των συνοδών ατόμων με κινητικά προβλήματα.

120

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

11.2. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για τις υπόλοιπες κατηγορίες ατόμων με κινητικούς περιορισμούς

Οι απαιτήσεις προσβασιμότητας για τα άτομα αυτά συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις αντίστοιχες για τους χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου, όσον αφορά την κίνηση, τον σχεδιασμό συνεπίπεδων χώρων, την κάλυψη των υψομετρικών διαφορών με ράμπες, την ύπαρξη ανελκυστήρων και τον κατάλληλο σχεδιασμό των δαπέδων χωρίς έντονους αρμούς. Επιπλέον, αφού τα άτομα αυτά περπατούν και χρησιμοποιούν σκάλες, ο σχεδιασμός τους πρέπει να πληρεί συγκεκριμένα κριτήρια για να διευκολύνει όσο το δυνατόν περισσότερο, και να αποτρέπει τον κίνδυνο τραυματισμών. Οι απαιτήσεις είναι ίδιες με τον σχεδιασμό κλιμάκων προσβάσιμων για άτομα με προβλήματα όρασης, που επίσης χρησιμοποιούν μπαστούνι (βλ. σ. 97).

Τα σκαλοπάτια δεν πρέπει να έχουν προεξοχές και το υλικό τους πρέπει να είναι αντιολισθητικό. Όσον αφορά τους χειρολισθήρες, κρίνονται απαραίτητοι, πρέπει να υπάρχουν και στις δύο πλευρές της σκάλας και να εκτείνονται πέρα από το πρώτο και τελευταίο σκαλί. Πολύ σημαντικό στοιχείο αποτελεί η ύπαρξη συχνών χώρων στάσης και ανάπαυσης. Τα καθίσματα που επαναλαμβάνονται σε μικρές αποστάσεις, είναι απαραίτητα στοιχεία των εξωτερικών και εσωτερικών χώρων. Ο σχεδιασμός τους, επίσης, αποτελεί σημαντικό κριτήριο για το αν θα αποτελέσουν πραγματικό χώρο ανάπαυσης και ξεκούρασης για τα άτομα που το χρειάζονται. Είναι επιθυμητό, λοιπόν, να διαθέτουν πλάτη αλλά και μπράτσα.

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με κινητικούς περιορισμούς Τα άτομα με κινητικούς περιορισμούς είναι η κατηγορία των χρηστών με αναπηρία που έχει μελετηθεί περισσότερο και μπορούν εύκολα να βρεθούν οι απαιτήσεις σχεδιασμού που ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Οι οδηγίες σχεδιασμού που υπάρχουν στον οικοδομικό κανονισμό είναι αρκετά πλήρεις ως προς τη διαστασιολόγηση των χωρικών στοιχείων και τις απαιτήσεις άνεσης και ασφάλειας. Αυτό που δεν μπορεί να ελεγθεί από τους κανονισμούς είναι η ισότιμη χρήση του χώρου, η οποία αφορά σε μεγάλο βαθμό συνθετικές επιλογές των αρχιτεκτόνων. Όπως έχει προαναφερθεί η πρόσβαση δεν αφορά μόνο τη δυνατότητα προσέγγισης και εισόδου σε ένα χώρο αλλά και την ισότιμη μεταχείριση των χρηστών. Όλα τα άτομα πρέπει να μπορούν να εισέρχονται από την κεντρική είσοδο των κτιρίων και όχι από δευτερεύουσες. Σε κάθε προσβάσιμο περιβάλλον για τα άτομα με κινητικά προβλήματα, κρίσιμο είναι να υπάρχει το επίσημο σύμβολο που έχει θεσπιστεί, ώστε να γνωρίζουν αν μπορούν να χρησιμοποιήσουν έναν χώρο ή όχι. Τέλος, πολύ σημαντικό είναι να προβλέπονται αρκετοί και συχνοί χώροι στάσης και ξεκούρασης τόσο στο εσωτερικό κτιρίων, όπως σε εκθέσεις μουσείων, όσο και στους εξωτερικούς δημόσιους χώρους, σε πλατείες και πεζοδρόμια. Αυτό θα εξυπηρετήσει σε μεγάλο βαθμό τους ηλικιωμένους, γονείς με παιδιά και ταυτόχρονα το σύνολο του πληθυσμού.

121

122

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

12. Κατευθύνσεις περιορισμούς

σχεδιασμού

για

άτομα

με

νοητικούς

Υπάρχει πλήθος πληροφοριών σχετικά με τις απαιτήσεις που πρέπει να πληρεί το δομημένο περιβάλλον ώστε να είναι προσβάσιμο προς άτομα με κινητικά ή αισθητηριακά προβλήματα. Ελάχιστη όμως έρευνα έχει πραγματοποιηθεί για το πώς επηρεάζει ο χώρος τα άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα νόησης και αντίληψης και άρα πως σχεδιάζεται ένα προσβάσιμο περιβάλλον γι’ αυτά. Αυτή η κατηγορία χρηστών πολύ συχνά παραβλέπεται από τους αρχιτέκτονες και απουσιάζει από τους οικοδομικούς κανονισμούς. Ακόμα και στις περιπτώσεις που γίνεται αναφορά στις σχεδιαστικές απαιτήσεις των χρηστών αυτών, είναι τόσο γενικές που δεν μπορούν να αποτελέσουν κριτήρια για τον σχεδιασμό, ούτε να ελεγχθεί η σωστή εφαρμογή τους. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι ο σχεδιασμός για τα άτομα με προβλήματα αντίληψης έχει πολλές δυσκολίες και προκλήσεις. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να προταθούν γενικές σχεδιαστικές λύσεις, που να μπορούν να έχουν εφαρμογή σε πλήθος χώρων, όπως γινόταν στις προηγούμενες περιπτώσεις ατόμων με αναπηρία. Στην περίπτωση αυτή, οι σχεδιαστικές λύσεις εξαρτώνται άμεσα από την χρήση του κάθε χώρου. Η έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί στον τομέα αφορά κυρίως το εκπαιδευτικό περιβάλλον, τα σχολικά κτίρια και ιδιαίτερα τις αίθουσες διδασκαλίας, όπου μπορούν να προταθούν αρκετά συγκεκριμένες χωρικές προδιαγραφές. Παρακάτω παρουσιάζονται προτάσεις σχεδιασμού, όπως προκύπτουν από την μελέτη των χαρακτηριστικών των ατόμων με νοητικά προβλήματα. Στην παρούσα εργασία δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στη μελέτη των ατόμων με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, καθώς κρίνεται ότι αποτελούν την πιο απαιτητική κατηγορία χρηστών99.

12.1. Κατευθύνσεις σχεδιασμού για άτομα με αυτισμό ή με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος Τα άτομα με αυτισμό δεν αποτελούν ομοιογενή ομάδα, καθώς διαφοροποιείται ανά περιπτώσεις ο βαθμός και το είδος των αυτιστικών διαταραχών. Θα παρουσιαστούν κατευθύνσεις σχεδιασμού που ανταποκρίνονται στις πιο βαριές περιπτώσεις, αλλά αντίστοιχα βρίσκουν εφαρμογή σε όλους τους χρήστες με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος.

99 Για τον σχεδιασμό χώρων προσβάσιμων και φιλικών προς άτομα με άνοια, προτείνεται η ανάγνωση 2 αρχιτεκτονικών ερευνών, το βιβλίο Lost in space. Architecture and dementia (Feddersen and Ludtke Insa 2014) και η διπλωματική εργασία αρχιτεκτονικής Living Knowhere. Summary of research and design on architecture and dementia (Prokopova 2015).

123

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Πρόσληψη του χώρου Όπως αναλύθηκε στο κεφάλαιο 8.1, αυτή η κατηγορία ατόμων χαρακτηρίζεται από αισθητηριακές διαταραχές που αφορούν είτε την υπερευαισθησία ή την υπολειτουργία σε μία ή περισσότερες αισθήσεις, είτε και τα δύο σε διαφορετικές χρονικές στιγμές.100 Τα χαρακτηριστικά αυτά διαμορφώνουν τις αντίστοιχες βασικές αρχές σχεδιασμού. Έτσι, για τις περιπτώσεις υπερευαισθησίας επιδιώκεται να υπάρχει ένα ήρεμο περιβάλλον, που δεν θα δημιουργεί πολλά αισθητηριακά ερεθίσματα. Για παράδειγμα, σε χώρους που απαιτείται η διατήρηση της προσοχής των ατόμων, όπως είναι οι εκπαιδευτικοί, επιδιώκεται να υπάρχουν όσο το δυνατόν λιγότερα εμφανή αντικείμενα. Προτιμώνται για παράδειγμα κλειστές ντουλάπες αντί για ανοιχτές βιβλιοθήκες, ώστε να κρύβονται πολλά από τα πράγματα που δεν χρησιμοποιούνται συνέχεια. Από την άλλη πλευρά, στις περιπτώσεις που ατονεί μία ή περισσότερες αισθήσεις, τα άτομα μπορεί να επιδιώκουν να λάβουν πιο έντονα αισθητηριακά ερεθίσματα από το συνηθισμένο. Είτε χρειάζονται πιο έντονα ερεθίσματα για να αντιδράσουν σε μία κατάσταση. Για παράδειγμα, η υπολειτουργία της ακοής, μπορεί να σημαίνει ότι το άτομο δεν θα αντιδράει όταν κάποιος άλλος του μιλάει. Η υπολειτουργία της αφής και ο περιορισμός της αίσθησης του πόνου μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών.

100 Magda Mostafa, “AN ARCHITECTURE FOR AUTISM: CONCEPTS OF DESIGN INTERVENTION FOR THE AUTISTIC USER” 2, no. 1 (2008): 23; Νόηση, “Αυτισμός – Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος / ΔΑΦ – ΔΑΔ (ASD)”; National Autistic Society - UK, “Autism - What Is Autism?”

Μπορούν να προταθούν πολλές λύσεις για τον σχεδιασμό χώρων που να ικανοποιούν αποκλειστικά τις ανάγκες για άτομα με υπερευαισθησία ή για άτομα με υπολειτουργία των αισθήσεων. Υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων που μπορεί να βιώνουν και τις δύο καταστάσεις σε διαφορετικές στιγμές. Ο χώρος, όμως, που μπορεί να παρέχει τον μεγαλύτερο βαθμό ευελιξίας και να εξυπηρετήσει και τις δύο περιπτώσεις, είναι ένα αισθητηριακά ουδέτερο περιβάλλον, όπως θα σχεδιαζόταν για ένα άτομο με αισθητηριακές υπερευαισθησίες.101 Είναι ευκολότερο να ικανοποιηθούν οι αυξημένες αισθητηριακές ανάγκες προσθέτοντας ερεθίσματα από προσωρινές πηγές, παρά να αφαιρεθούν τα επιπλέον αισθητηριακά ερεθίσματα όταν δεν είναι επιθυμητά. Ένα αισθητηριακά ουδέτερο περιβάλλον παρέχει καλή ηχομόνωση, καλή ακουστική, σταθερά και ομοιόμορφα επίπεδα φυσικού φωτισμού, καλό εξαερισμό και ουδέτερα χρώματα.102

101 Mostafa, “An Architecture for Autism: Concepts of Design Intervention for the Autistic User.” 102 Humphreys, “Autism and Architecture.”

124

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Έχει παρατηρηθεί πως τα ακουστικά ερεθίσματα μπορούν να είναι τα πιο ενοχλητικά και να αποσπάσουν πιο εύκολα την προσοχή των ατόμων με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος.103 Για το λόγο αυτό, η καλή ηχομόνωση και ακουστική των χώρων είναι από τις σημαντικότερες απαιτήσεις προσβασιμότητας των ατόμων με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος. Η καλή ακουστική δεν περιορίζεται στην καλή ηχομόνωση, αλλά συμπεριλαμβάνει και την ηχοαπορρόφηση.

103 Mostafa, “An Architecture for Autism: Concepts of Design Intervention for the Autistic User.”

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, σε πολλές περιπτώσεις επιδιώκεται οι χώροι να είναι όσο το δυνατόν πιο άδειοι, ώστε να μην αποσπούν τα διάφορα αντικείμενα την προσοχή. Αυτό όμως, συχνά συνεπάγεται την δημιουργία ηχούς. Για παράδειγμα, στο σύλλογο ΑΛΜΑ, πραγματοποιήθηκε παρατήρηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας παιδιών με αυτισμό. Κατά τη διάρκεια ενός ατομικού μαθήματος, παρατηρήθηκε όταν το παιδί άρχισε να πετάει κάποια πράγματα κάτω, ακουγόταν έντονος ήχος και αντίλαλος. Αυτό φάνηκε να έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωση της αρνητική συμπεριφοράς του, καθώς έκλεινε τα αυτιά του και άρχιζε να φωνάζει. Άρα ηχοαπορρόφηση και καλύτερη ακουστική.

125

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

Οι υπερευαισθησίες στις διάφορες αισθήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε αισθητηριακή υπερφόρτωση, δηλαδή στην αδυναμία του ατόμου να διαχειριστεί τα αισθητηριακά ερεθίσματα του περιβάλλοντος, όταν αυτά είναι πολλά και έντονα, και την εμφάνιση άγχους, πίεσης, ακόμα και σωματικού πόνου. Η αισθητηριακή υπερφόρτωση (sensory overload) μπορεί να συνοδεύεται από αποπροσανατολισμό. Στα δημόσια κτίρια, ανεξάρτητα από το αν είναι πολυσύχναστα, πρέπει να προβλέπεται η ύπαρξη «ήσυχων» χώρων, όσον αφορά τη συγκέντρωση του κόσμου, τα χρώματα, τον φωτισμό. Ήσυχες γωνιές όπου το άτομο μπορεί να ανακτήσει την ισορροπία του.104 104 Polly Tuckett, Ruth Marchant, and Mary Jones, “Cognitive Impairment, Access and the Built Environment,”

Ακόμα και αν δεν τίθεται θέμα αποπροσανατολισμού, όταν το άτομο ταράζεται από την υπερβολική λήψη αισθητηριακών ερεθισμάτων, τότε δεν μπορεί να διαχειριστεί εύκολα την κατάσταση, δεν μπορεί να λειτουργήσει, να συνεχίσει μία δραστηριότητα ή να ξεκινήσει μία καινούρια. Όσο καλά και να είναι σχεδιασμένο το περιβάλλον, ο ανθρώπινος παράγοντας και η χρήση ορισμένων χώρων καθιστά αναπόφευκτη την αισθητηριακή υπερφόρτωση σε αρκετές περιπτώσεις.

. . Background, 2004.

126

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Για να αντιμετωπιστεί η δυσκολία στην μετάβαση από μία κατάσταση σε μία άλλη, υπάρχει η ανάγκη για αποφόρτιση και ηρεμία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την πρόβλεψη και τον σχεδιασμό μεταβατικών χώρων ανάμεσα σε αίθουσες ή χώρους με διαφορετική λειτουργία και διαφορετικά επίπεδα ανθρώπινης δραστηριότητας και θορύβου. Για παράδειγμα, ανάμεσα στους θορυβώδεις διαδρόμους ενός σχολικού κτιρίου και στις ήσυχες αίθουσες διδασκαλίας, χρειάζεται να υπάρχει ένας μεταβατικός χώρος. Αυτό θα βοηθήσει το παιδί να εισέλθει πιο έτοιμο στην αίθουσα διδασκαλίας, διευκολύνοντας την εκπαιδευτική διαδικασία.

Η σαφήνεια είναι απαραίτητη ώστε τα άτομα να καταλαβαίνουν τι να περιμένουν από τον κάθε χώρο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τον διαχωρισμό των χώρων με διαφορετική λειτουργία, όπως για παράδειγμα των χώρων εργασίας με τους χώρους διασκέδασης, διαφοροποίηση αυτών και επισήμανση της διαφορετικής τους χρήσης.105 Ανάλογα με την περίπτωση και την χρήση του κτιρίου, μπορεί να χρειάζεται να τονιστούν ή να διαφοροποιηθούν διαφορετικά στοιχεία με στόχο την κατανόηση. Σε κτίρια όπου επαναλαμβάνεται μία χαρακτηριστική χρήση σε διάφορα σημεία, θα μπορούσε να διαχωριστεί με την ξεχωριστή επιλογή υλικών ή με τον διαφορετικό

105 Humphreys, “Autism and Architecture.”

127

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

χρωματισμό. Επίσης, σε πολυόροφα κτίρια, θα μπορούσε να αναγράφεται με μεγάλα γράμματα ο αριθμός του κάθε ορόφου ή ακόμα και να υπάρχει μία χρωματική σύνδεση των στοιχείων όλου του ορόφου, ώστε ανά πάσα στιγμή, να είναι κατανοητό σε ποιον όροφο βρίσκεται το άτομο. Ταυτόχρονα, πρέπει να υπάρχει συνέπεια και συνοχή στους επιμέρους χώρους και τα στοιχεία ενός κτιρίου, ως προς την επιλογή των υλικών και των χρωμάτων. Για παράδειγμα, έχουν όλες οι πόρτες τουαλέτας το ίδιο χρώμα; Αν όχι, γιατί; Αυτές οι διαφοροποιήσεις που δεν συνεπάγονται διαφορά στην χρήση μπορεί να μπερδέψουν.106 Η σαφήνεια και η απλότητα αφορούν επίσης την μορφή και την δομή των χώρων. Τα άτομα με προβλήματα αντίληψης αντιμετωπίζουν δυσκολίες σε περιπτώσεις ασαφούς και περίπλοκης σήμανσης και σε περιπτώσεις χώρων με πολύπλοκη διαρρύθμιση.107 Ακόμη, είναι σημαντικό να υπάρχει το στοιχείο της προβλεψιμότητας και της εύκολης κατανόησης της λειτουργίας ενός χώρους. Όταν το άτομο έχει τη δυνατότητα να προβλέψει τι πρόκειται να συναντήσει σε ένα χώρο, σε αντίθεση με το ευρύτερο περιβάλλον που φαντάζει απρόβλεπτο και ακατανόητο, τότε μπορεί να ηρεμήσει. Τα άτομα με αυτισμό μπορεί να παρουσιάζουν απότομες αλλαγές στην διάθεσή τους και ασυνήθιστα επιθετική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Κρίνεται λοιπόν αναγκαία η κατάλληλη επιλογή υλικών ανάλογα με τον εκάστοτε χώρο, ώστε να μετριαστούν τους σωματικούς τραυματισμούς που μπορεί να προκύψουν.

106 Tuckett, Marchant, and Jones, “Cognitive Impairment, Access and the Built Environment.” 107 Μιζαμτσή, “Πιλοτική Μελέτη Προσβασιμότητας σε ΟΤΑ στη Διασυνοριακή Περιοχή.”

Γενικές παρατηρήσεις σχεδιασμού για άτομα με νοητικούς περιορισμούς Οι αρχές σχεδιασμού που οδηγούν σε χώρους προσβάσιμους για άτομα με διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, αλλά και για τις υπόλοιπες κατηγορίες νοητικών περιορισμών, είναι οι εξής: ηρεμία και τάξη, σαφήνεια και απλότητα, συνοχή και συνέπεια. Σκοπός είναι το δομημένο περιβάλλον να είναι όσο το δυνατότον περισσότερο κατανοητό. Ακόμη, να μη δημιουργεί επιπλέον συνθήκες άγχους στα άτομα, αφού ήδη υπάρχουν μη ελέγξιμοι παράγοντες, όπως η ανθρώπινη δραστηριότητα, που ενδέχεται να προκαλέσουν στρες και πίεση. Ο σχεδιασμός ενός χώρου μπορεί να επηρεάσει σε ένα βαθμό τη συμπεριφορά των ατόμων και γι΄αυτό σε περιπτώσεις χώρων εκπαίδευσης, πρέπει να λειτουργεί βοηθητικά προς τους εκπαιδευτικούς και το έργο που καλούνται να επιτελέσουν. Για τις περιπτώσεις σχεδιασμού κτιρίων αποκλειστικά για την εξυπηρέτηση ατόμων με αυτισμό ή με άλλα σύνδρομα, αξίζει να σημειωθεί πως δεν θα πρέπει να δημιουργούνται μεγάλα κτίρια ή συγκροτήματα που να παρέχουν όλες τις πιθανές λειτουργίες, ψυχαγωγίας, πολιτισμού και αθλητισμού. Αυτοί οι χώροι μπορούν να οδηγήσουν σε ιδρυματοποίηση, παρέχοντας συνεχώς ένα «ασφαλές» και «ιδανικό» περιβάλλον μακριά από τις πραγματικές συνθήκες και δεν βοηθούν ουσιαστικά στην ομαλή κοινωνική ένταξη. Είναι προτιμότερο, δηλαδή να σχεδιάζονται μικρότερα κτίρια με τις απαραίτητες λειτουργίες, ώστε να χρησιμοποιούνται οι υφιστάμενες δομές, τα πολιτιστικά ή αθλητικά κέντρα, και οι χώροι της κοινότητας για να επιτυγχάνεται κοινωνική μίξη.

128

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

13. Συγκεντρωτικός πίνακας

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

129

130

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Εισαγωγή

131

132

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Εισαγωγή

133

134

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

Εισαγωγή

135

137

Μέρος Γ | Κατευθύνσεις σχεδιασμού

ΣΥΝΟΨΗ Γίνεται αντιληπτό ότι οι σχεδιαστικές απαιτήσεις προσβασιμότητας για όλα τα άτομα αφορούν κάθε κλίμακα, από τη δομή ενός κτιρίου, μέχρι και την επιλογή των χρωμάτων. Για τα άτομα με αισθητηριακούς περιορισμούς, η σχέση με το χώρο επηρεάζεται από το βαθμό κατανόησης αυτού. Η κατανόηση μπορεί να επιτευχθεί μέσω των αισθήσεων και γι’ αυτό πρέπει να έχουν κυρίαρχη θέση στο σχεδιασμό. Για τα άτομα με κινητικούς περιορισμούς, το ζητούμενο είναι η εξασφάλιση της αυτόνομης και ισότιμης μετακίνησης. Ενώ για τα άτομα με νοητικούς περιορισμούς, σημαντικότερο είναι η σαφήνεια και η απλότητα των χώρων, ώστε να επιτρέπουν την ευκολότερη κατανόησή τους. Οι προτάσεις που παρουσιάστηκαν δεν είναι εξεζητημένες, ούτε η εφαρμογή τους πρόκειται να εξυπηρετήσει αποκλειστικά τα άτομα με αναπηρία. Μπορούν ταυτόχρονα να διευκολύνουν όλους. Σημαντικό είναι οι παρεμβάσεις αυτές να μην αποτελούν μεμονωμένες εφαρμογές σε κτίρια χωρίς προσβάσιμο περιβάλλοντα χώρο, ή σε δημόσιους δρόμους χωρίς να εξασφαλίζεται η πρόσβαση σε κτίρια κοινής χρήσης. Είναι κρίσιμο να υπάρχει συνέχεια στην πόλη και να δημιουργούνται αλυσίδες προσβασιμότητας. Διαφορετικά, οι αποσπασματικές επεμβάσεις οδηγούν σε απαξίωσή τους και διευρύνουν το πρόβλημα αντί να το λύνουν. Σκοπός δεν είναι απλά η γνώση σχεδιασμού κτιρίων που απευθύνονται αποκλειστικά σε άτομα με μία

συγκεκριμένη αναπηρία, αλλά ο σχεδιασμός χώρων που να επιτρέπουν ισότιμη συμμετοχή σε όλους τους πιθανούς χρήστες, προσφέροντάς τους αυτονομία και τη δυνατότητα επιλογών. Πρέπει να αποδεσμευτούμε από την αντίληψη ότι η αναπηρία είναι συνώνυμο της αρρώστιας και άρα ένα προσβάσιμο περιβάλλον ταυτίζεται με ένα ιατρικό περιβάλλον. Επίσης, από την παρανόηση ότι οι απαιτήσεις προσβασιμότητας είναι περιοριστικές για τον σχεδιασμό. Αυτά προκύπτουν από την άγνοια των πραγματικών συνθηκών και αναγκών των ατόμων με αναπηρία. Ο σουηδός σχεδιαστής και καθηγητής Olle Anderson αρνείται αυτές τις θέσεις λέγοντας ότι ο καθολικός σχεδιασμός θα πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως ο σχεδιασμός που στοχεύει στη δημιουργία χώρων για όλους τους ανθρώπους και για τον καθένα ξεχωριστά, ανεξάρτητα από τις βιολογικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές διαφορές μεταξύ τους.108 Η πρόκληση για τον αρχιτέκτονα είναι ο σχεδιασμός να εξασφαλίζει ότι το περιβάλλον είναι ενδιαφέρον και έχει πολλές παραμέτρους χωρίς να μπερδεύει, καθοδηγεί χωρίς να χειραγωγεί και είναι υποστηρικτικό ενώ ταυτόχρονα ενθαρρύνει την αυτονομία των χρηστών.

108 Dischinger, σ. 23

139

Συμπεράσματα

Η αναγνώριση της πολύπλοκότητας της ανθρώπινης φύσης αποτελεί ένα πρώτο βήμα για την αναθεώρηση της αντίληψης μας για το τι είναι ο χώρος και πώς μπορεί να σχεδιαστεί καλύτερα. Το να λαμβάνουμε υπόψη όλες τις χωρικές παραμέτρους είναι κρίσιμο όχι μόνο για το σχεδιασμό χώρων προσβάσιμων για τα άτομα με αναπηρία, αλλά είναι απαραίτητη συνθήκη για να διασφαλιστεί καλύτερη ποιότητα χώρων για όλους τους χρήστες.109 Η έννοια της προσβασιμότητας δεν περιορίζεται απλά στη δυνατότητα προσέγγισης, εισόδου και κίνησης σε ένα χώρο. Αφορά την παροχή ίσων επιλογών, τη διασφάλιση ίσων ευκαιριών στο δομημένο περιβάλλον και τη δυνατότητα αποτελεσματικής χρήσης αυτού από όλους. Ένα προσβάσιμο δομημένο περιβάλλον που εξασφαλίζει την ανεμπόδιστη συμμετοχή στην εκπαίδευση, στην απασχόληση και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, μπορεί να αποτελέσει θεμέλιο για μία κοινωνία βασισμένη στην ισότητα. Η συνήθης ερμηνεία της προσβασιμότητας ως συνώνυμη ενός σχεδιασμού χωρίς εμπόδια δεν αρκεί για να ικανοποιήσει τις διαφορετικές ανάγκες των χρηστών και άρα να καλύψει όλες τις παραμέτρους που αναφέρθηκαν παραπάνω.110 Χωρίς να μειώνεται η σημασία του περιορισμού των εμποδίων που βιώνει κάθε κατηγορία ατόμων, είναι απαραίτητο να επεκτείνουμε τη θεώρησή μας για την προσβασιμότητα και να καταλάβουμε τι απαιτείται για την ενεργή και αποτελεσματική συμμετοχή όλων στο δομημένο περιβάλλον και κατ’ επέκταση στην κοινωνική ζωή. Ένα προσβάσιμο περιβάλλον πρέπει να: σέβεται την ποικιλομορφία των χρηστών, διασφαλίζοντας τη συμμετοχή όλων σε αυτό είναι ασφαλές για όλους τους χρήστες είναι υγιεινό, χωρίς να προκαλλεί προβλήματα σε εκείνους που πάσχουν από ορισμένες ασθένειες ή αλλεργίες

109 Dischinger, σ. 251. 110 Dischinger, σ. 30

140

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

είναι λειτουργικό, δηλαδή να είναι σχεδιασμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να εκτελεί τη λειτουργία για την οποία προορίζεται χωρίς προβλήματα και δυσκολίες. είναι κατανοητό, ώστε όλοι οι χρήστες να είναι σε θέση να προσανατολιστούν σε αυτό χωρίς δυσκολίες είναι καλαίσθητο111 Η προσβασιμότητα αφορά στο σύνολο του πληθυσμού, δεδομένου ότι η αναπηρία μπορεί να αγγίξει τον καθένα, μόνιμα ή παροδικά, σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής του, αλλά και γιατί αρκετά πιθανές καταστάσεις όπως ένα ατύχημα, μία εγκυμοσύνη ή η αναπόφευκτη γήρανση, μπορούν να επηρεάσουν και να δυσκολέψουν τη χρήση του δομημένου περιβάλλοντος στον οποιονδήποτε. Επίσης, η αναπηρία είναι άμεσα συνυφασμένη με το δομημένο περιβάλλον, καθώς ανάλογα με το σχεδιασμό του, ο εκάστοτε χώρος μπορεί να καταστήσει τον οποιονδήποτε χρήστη «ανάπηρο» και μη ικανό να τον χρησιμοποιήσει. Τα άτομα με αναπηρία δεν είναι μόνο οι χρήστες αναπηρικού αμαξιδίου, ούτε βιώνουν μόνο κινητικούς περιορισμούς. Υπάρχουν και τα άτομα με αισθητηριακούς ή νοητικούς περιορισμούς, που αν και συχνά αγνοείται, έχουν διαφορετικές απαιτήσεις προσβασιμότητας. Τα χαρακτηριστικά τους δεν περιορίζονται στα ανθρωπομετρικά αλλά συμπεριλαμβάνουν τη λειτουργία των αισθήσεων, τη νοητική κατανόηση του περιβάλλοντος και τον διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας και πληροφόρησης. Όλα αυτά γεννούν χωρικές απαιτήσεις, οι οποίες όπως φάνηκε, δεν μπορούν να καλυφθούν πλήρως από το θεσμικό πλαίσιο και τους οικοδομικούς κανονισμούς. Η έρευνα και η καταγραφή των στοιχείων βασίστηκε αρχικά στην επαφή με φορείς ατόμων με αναπηρία και στη συλλογή πληροφοριών από τα ίδια τα άτομα. Ο τρόπος αυτός, που επιλέχθηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας κρίθηκε τελικά αρκετά βοηθητικός και αποτελεσματικός. Παρείχε τη δυνατότητα στα αρχικά στάδια της μελέτης να συλλεχθούν πολύ γρήγορα πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά των ατόμων με αναπηρία, τις ανάγκες τους και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν, θέτοντας ένα αξιόπιστο και γενικό πλαίσιο, στο οποίο μπορούσε στη συνέχεια να στηριχθεί η έρευνα. Έτσι, τα πορίσματα που παρουσιάστηκαν ήταν αποτέλεσμα μίας σύνθεσης εξειδικευμένων ερευνών για κάθε κατηγορία ατόμων με αναπηρία και εμπειρικών παρατηρήσεων που προέκυψαν από την επαφή μαζί τους. Οι κατευθύνσεις σχεδιασμού που προέκυψαν από τη μελέτη των χαρακτηριστικών των ατόμων, δεν αποτελούν εξειδικευμένες, εξεζητημένες ή ειδικές απαιτήσεις που εξυπηρετούν αποκλειστικά άτομα με αναπηρία. Αντιθέτως, παρατηρείται ότι είναι απλές παρεμβάσεις, που μπορούν να βρουν ανταπόκριση

111 Απόσπασμα από το European Concept of Accessibility (2003). Χριστοφή, σ. 23

Συμπεράσματα

σε πολύ περισσότερο κόσμο από ότι συνήθως πιστεύεται. Απαιτήσεις που είναι κρίσιμες για την διασφάλιση της προσβασιμότητας πολλών ατόμων, μπορούν ταυτόχρονα να διευκολύνουν όλους τους χρήστες. Αν αυτές συμπεριληφθούν από τα αρχικά στάδια της συνθετικής διαδικασίας και αποτελέσουν κριτήρια σχεδιασμού, δεν αλλοιώνουν το παραγόμενο αποτέλεσμα, τη συνολική αισθητική, ούτε επιβαρύνουν με επιπλέον κόστος τη μελέτη. Κρίνεται, λοιπόν, ότι υπάρχει ανάγκη για αναθεώρηση του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου, με την προσαρμογή των υφιστάμενων οδηγιών και την προσθήκη νέων κατευθύνσεων σχεδιασμού. Στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο αναφέρονται κάποιες γενικές αρχές σχεδιασμού, οι οποίες κρίνεται ότι μπορούν να εμπλουτιστούν. Υπάρχει όμως το ζήτημα ότι εάν οι κανονισμοί είναι πολύ ευέλικτοι, γενικοί και όχι σαφώς καθορισμένοι, τότε δεν μπορούν πραγματικά να εφαρμοστούν. Το επιθυμητό επίπεδο ακρίβειας ενός νόμου είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί. Σίγουρα αυτό δεν μπορεί να συμβεί μόνο από μηχανικούς. Χρειάζεται η συνεργασία φορέων ατόμων με αναπηρία, που γνωρίζουν τις ανάγκες τους, δικηγόρων, που μπορούν να συντάξουν νόμους όπου θα διασφαλίζεται η εφαρμογή τους, και φυσικά αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, που γνωρίζουν τις χωρικές και σχεδιαστικές παραμέτρους που μπορούν να καταστήσουν ένα νόμο εφικτό ή όχι. Αλλά ποτέ δεν θα μπορεί να καλύψει ένας οικοδομικός κανονισμός όλο το εύρος των σχεδιαστικών κατευθύνσεων για την επίτευξη της προσβασιμότητας. Υπάρχουν παράμετροι σχεδιασμού, οι οποίες δεν είναι αποκλειστικά τεχνικές και ούτε μπορούν να εκφραστούν ως τέτοιες. Για το λόγο αυτό, δεν γίνεται να λαμβάνονται οι παράμετροι προσβασιμότητας μόνο στα τελευταία στάδια μίας μελέτης, σαν μία προσπάθεια αναγκαστικής συμμόρφωσης με το νόμο. Γι’ αυτό υπάρχει η πρωταρχική ανάγκη, οι αρχιτέκτονες και όσοι εμπλέκονται με το σχεδιασμό να κατανοήσουν τα προβλήματα της προσβασιμότητας, ώστε να είναι σε θέση να καταλάβουν τους κανονισμούς, να μπορέσουν να τους εφαρμόσουν αποτελεσματικά αλλά και να σχεδιάζουν κατάλληλες λύσεις για το κάθε περιβάλλον. Η απουσία αυτών των ζητημάτων κατά την εκπαιδευτική διαδικασία στις σχολές αρχιτεκτονικής και η γενικότερη άγνοια που χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των αρχιτεκτόνων, ουσιαστικά αποτέλεσε και το πρωταρχικό κίνητρο για την παρούσα έρευνα. Η σημερινή πραγματικότητα των αρχιτεκτονικών σχολών είναι ότι δεν αναδεικνύεται οι σημασία και η αναγκαιότητα της προσβασιμότητας. Δεν διδάσκονται οι απαιτήσεις σχεδιασμού για την επίτευξη της προσβασιμότητας, ούτε αποτελεί ουσιαστική παράμετρο σχεδιασμού σε κανένα μάθημα. Οι αρχιτέκτονες δεν εκπαιδεύονται στο να δημιουργούν προσβάσιμα περιβάλλοντα. Δεν θα αρκούσε, όμως, μόνο η ύπαρξη κάποιου εξειδικευμένου μαθήματος, στο οποίο θα διδασκόντουσαν ενδεικτικοί τρόποι σχεδιασμού προσβάσιμων χώρων. Από την εμπειρία μου στην αρχιτεκτονική σχολή της Μαδρίτης,

141

142

Όλοι εν δυνάμει μη ικανοί

όπου παρακολούθησα το ειδικό μάθημα επιλογής «Προσβασιμότητα στην Αρχιτεκτονική» με μόλις 3 άλλους σπουδαστές, αυτό δεν αρκεί. Το γεγονός ότι δεν δίνεται σημασία στο θέμα σε κανένα άλλο μάθημα, παρά μόνο γίνονται στην καλύτερη περίπτωση αποσπασματικές αναφορές, οδηγεί στην απαξίωση του ζητήματος της προσβασιμότητας. Αντιμετωπίζεται σαν κάτι διαφορετικό και ανεξάρτητο από τη διαδικασία σύνθεσης. Θα έπρεπε, λοιπόν, να κατέχει σημαντική θέση στα συνθετικά μαθήματα, ώστε να αποτελέσει αναπόσπαστο κομμάτι του σχεδιασμού. Οι σπουδαστές θα έπρεπε να ενημερώνονται για τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία, ώστε να εξοικειώνονται με το ζήτημα και να είναι σε θέση οι ίδιοι να σχεδιάζουν χώρους πιο φιλικούς προς όλους. Σημαντικότερο όλων είναι να αναδειχθεί πως οι απαιτήσεις για την προσβασιμότητα πρέπει να περιλαμβάνονται στο σχεδιασμό και την κατασκευή του φυσικού περιβάλλοντος από την αρχή της συνθετικής διαδικασίας. Είναι σαφές πως στα πλαίσια αυτής της εργασίας δεν θα μπορούσαν να παρουσιαστούν όλα τα γνωρίσματα και να εξαντληθούν οι προτάσεις σχεδιασμού για όλα τα εμποδιζόμενα άτομα. Έγινε μία προσπάθεια να δοθεί μία διαφορετική κατεύθυνση για τις αρχές, βάσει των οποίων σχεδιάζουμε, δίνοντας την αναγκαία προτεραιότητα στην προσβασιμότητα. Μπορούν να προταθούν και άλλες σχεδιαστικές λύσεις που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία. Επίσης, γι’ αυτές που ήδη προτάθηκαν, υπάρχει η δυνατότητα να αποδοθούν με διάφορους τρόπους και να προσαρμοστούν στον εκάστοτε σχεδιαζόμενο χώρο. Για να μπορέσει, όμως, αυτό να συμβεί αποτελεσματικά, είναι κρίσιμο οι αρχιτέκτονες να γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά των ατόμων με αναπηρία και συσχετίζοντάς τα με το χώρο, να προσπαθήσουμε να βρούμε λύσεις μέσα από το σχεδιασμό. Να σχεδιάζουμε γνωρίζοντας πως όλοι είμαστε εν δυνάμει μη ικανοί.

144

Βιβλιογραφία

Bauman, Hansel. 2016. How Gallaudet University’s architects are redefining deaf space Interview by Sara Polsky. https://www.curbed.com/2016/3/2/11140210/gallaudet-deafspace-washington-dc. ———. n.d. “DeafSpace.” University Website. Gallaudet University. Accessed May 21, 2019. https://www.gallaudet.edu/campus-design-and-planning/deafspace. Diffrient, Niels, Alvin R. Tilley, and David Harman. 1981. Humanscale 4/5/6. A Project of Henry Dreyfuss Associates. Humanscale 2. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. Dischinger, Marta. 2000. Designing for All Senses: Accessible Spaces for Visually Impaired Citizens. Doktorsavhandlingar Vid Chalmers Tekniska Högskola, N.S., 1667. Göteborg, Sweden: Chalmers Univ. of Technology. Emens, Elizabeth F., and Michael Ashley Stein. 2016. Disability and Equality Law. https:// books.google.gr/books?hl=el&lr=&id=ry8rDwAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA3&dq=oliver+the+politics+of+disablement&ots=VdNgajB30O&sig=l809zDwyUUoANXJINEhgHa6DHYc&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false. Feddersen, Eckhard, and Ludtke Insa. 2014. Lost in Space. Architecture and Dementia. Basel, Switzerland: Birkhauser. https://issuu.com/birkhauser.ch/docs/lost_in_space._architecture_and_dem?fbclid=IwAR1K92x5e4q56yA2DKeWmPIxt_1KQ6HaMCmNBDQenbG2qsZpu-oTkVm6k6Q. Gibson, J. J. 1966. The Senses Considered as Perceptual Systems. Boston: Houghton Mifflin. HandsUp. n.d. “Συχνές ερωτήσεις.” HandsUp. Accessed May 21, 2019. https://hands-up. org/%cf%83%cf%85%cf%87%ce%bd%ce%ad%cf%82-%ce%b5%cf%81%cf%89%cf%84 %ce%ae%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82/. Harkness, Sarah P., and James N. Groom. 1976. Building without Barriers for the Disabled. Whitney Library of Design. Humphreys, Simon. 2016. “Autism and Architecture.” presented at the The autism show, London. http://www.researchautism.net/publicfiles/pdf/Simon%20Humphreys%20Autism%20Show%202016.pdf. IAUD. 2015. “Announcement of IAUD Award 2015 Winners.” International Association for Universal Design. 2015. https://www.iaud.net/global/award/8434/. Imrie, Rob. 1996. Disability and the City. International Perspectives. London.

145 Jiménez, Gonzalo Arjona. 2015. La Accesibilidad y el Diseño Universal ententido por todos. De cómo Stephen Hawking viajó por el espacio. Colección Democratizando la Accesibilidad Vol.4. Koutsoklenis, Athanasios, and Konstantinos Papadopoulos. 2011. “Auditory Cues Used for Wayfinding in Urban Environments by Individuals with Visual Impairments.” Journal of Visual Impairment & Blindness 105 (10): 703–14. https://doi.org/10.1177/0145482X1110501016. Koutsoklenis, Athanasios, and Konstantinos Papadopoulos. 2014. “Haptic Cues Used for Outdoor Wayfinding by Individuals with Visual Impairments.” Journal of Visual Impairment & Blindness 108 (1): 43–53. https://doi.org/10.1177/0145482X1410800105. MacSweeney, Mairead, Cheryl M. Capek, Ruth Campbell, and Bencie Woll. 2008. “The Signing Brain: The Neurobiology of Sign Language.” Trends in Cognitive Sciences 12 (11). Manley, Sandra, Ann de Graft- Johnson, and Katie Lucking. 2011. “Disabled Architects: Unlocking the Potential for Practice.” Bristol: Royal Institute of British Architects (RIBA). http:// eprints.uwe.ac.uk/16961/. Martin, Jeffrey J. 2013. “Benefits and Barriers to Physical Activity for Individuals with Disabilities: A Social-Relational Model of Disability Perspective.” Disability and Rehabilitation 35 (24): 2030–37. https://doi.org/10.3109/09638288.2013.802377. Montaner, Josep Maria. 2014. Ιστορία της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής. Κινήματα Ιδέες και Δημιουργοί στο Δεύτερο Μισό του 20ού Αιώνα. Edited by Ανδρέας Γιακουμακάτος. Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη. Mostafa, Magda. 2008. “AN ARCHITECTURE FOR AUTISM: CONCEPTS OF DESIGN INTERVENTION FOR THE AUTISTIC USER” 2 (1): 23. National Autistic Society - UK. 2016. “Autism - What Is Autism?” National Autistic Society. 2016. https://www.autism.org.uk/about/what-is/asd.aspx. Oliver, Mike. 1990. The Politics of Disablement. London: Macmillan. Oliver, Mike. 1996. “Defining Impairment and Disability: Issues at Stake.” In Disability and Equality Law, edited by Elizabeth F. Emens and Michael Ashley Stein, 1st ed., 3–18. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315094861-2. Prokopova, Anezka. 2015. “Living Knowhere. Summary of Research and Design on Architecture and Dementia.” Delft: Delft University of Technology. https://issuu.com/prokoane/ docs/dementia_and_architecture_graduatio_98c1e83f069e84?fbclid=IwAR1YwmVa625OnOU7VL2593dG8DGFVAJBRvXj_VKkQIcHjW2lWuzYl58B0hY. Shakespeare, Tom. 2006. “The Social Model of Disability.” In The Disability Studies Reader, edited by Lennard J. Davis, 2nd ed. New York: Routledge. Swain, John, and Sally French. 2000. “Towards an Affirmation Model of Disability.” Disability and Society 15: 14. Tuckett, Polly, Ruth Marchant, and Mary Jones. 2004. “Cognitive Impairment, Access and the Built Environment.” . Background, 49. “Wheelchair.” 2019. In Wikipedia. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Wheelchair&oldid=894240865.

146 World Health Organization. 1980. “International Classification of Impairments, Disabilities, and Handicaps: A Manual of Classification Relating to the Consequences of Disease.” International Journal of Rehabilitation Research 3 (4): 606. https://doi.org/10.1097/00004356198012000-00032. Γραφείο Μελετών για Άτομα με Αναπηρίες. 1997. “ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, Οδηγίες Σχεδιασμού.” Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΚΑ). http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=380. Κακουδάκη, Αλεξάνδρα. n.d. “Γιατί ο αυτισμός δεν είναι ψυχική ασθένεια ή απλά νοητική υστέρηση.” autismos irakleio.gr. Accessed May 31, 2019. https://www.autismosirakleio.gr/ gr/arthrografia/giati-o-autismos-den-einai-psxiki-asthneia-i-apla-noitiki-usterisi-50. Καλογιάννη, Αντωνία. 2009. “Η αναπηρία στη Σύγχρονη Κοινωνία: Ιατρική Συνθήκη, Κοινωνική Κατασκευή ή Βαθύτερα Κοινωνικό Ζήτημα; Τα Στερεότυπα, οι Τεχνολογικές Λύσεις και ο Ρόλος του Εκπαιδευτικού Συστήματος.” Διπλωματική Διατριβή Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης, Χανιά: Πολυτεχνείο Κρήτης. Καρολίδου, Σωτηρία. 2017. “Συμβουλευτική ατόμων με αναπηρία και των οικογενειών τους,” December, 463. Κουτουμάνος, Άγγελος. 2016. “Νοητική Υστέρηση / Καθυστέρηση (Mental Retardation).” νόηση. June 1, 2016. https://www.noesi.gr/book/syndrome/mentalretardation. Κουτσοκλένης, Αθανάσιος, and Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος. 2009. “Η Συμβολή της Ακοής στην Κατανόηση του Χώρου, τον Προσανατολισμό και την Κινητικότητα των Ατόμων με Πρόβλημα Όρασης.” In , 9. Αθήνα. Μιζαμτσή, Σοφία. 2012. “Πιλοτική Μελέτη Προσβασιμότητας σε ΟΤΑ στη Διασυνοριακή Περιοχή.” ΕΣΑμεΑ, June. Νόηση. 2014. “Αυτισμός – Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος / ΔΑΦ – ΔΑΔ (ASD).” νόηση. March 1, 2014. https://www.noesi.gr/book/syndrome/autism. Τσιαμπάος, Κώστας. 2011. “H αρχιτεκτονική επιστήμη: Η επίδραση του λογικού θετικισμού στην ελληνική πολεοδομία και αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα.” Μεταδιδακτορική έρευνα, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Φιλιππίδης, Δημήτρης, and Χαράλαμπος Μπούρας, eds. 2013. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα. Χριστοφή, Μαρίλυ. 2013. Προσβασιμότητα και Αναπηρία. Αθήνα: ΕΣΑμεΑ.

147

Κατάλογος εικόνων

1 | https://meallamatia.gr/mouseio-afis-tou-farou-tyflon-tis-ellados/ 2 | https://www.oneman.gr/keimena/diabasma/eytyxws-o-faros-tyflwn-fwtizei-kaidiaprepei-gia-oloys-mas.3769526.html 3, 4 | προσωπικό αρχείο 5, 6 | Neufert, Peter. 2000. ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ & ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ. Αθήνα: Εκδόσεις Μ. Γκιούρδας

7 | https://www.lescouleurs.ch/en/journal/posts/the-modulor-human-closeness-as-abasic-value/ 8, 9 | Diffrient, Niels, Alvin R. Tilley, and David Harman. 1981. Humanscale 4/5/6. A Project of Henry Dreyfuss Associates. Humanscale 2. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. 10 | Imrie, Rob. 1996. Disability and the City. International Perspectives. London. 11 | http://usslave.blogspot.com/2013/02/k-twenty-five-years-in-black-belt-where.html 12, 13 | Harkness, Sarah P., and James N. Groom. 1976. Building without Barriers for the Disabled. Whitney Library of Design.

14 | προσωπικό αρχείο

Οι εικονιζόμενες στις φωτογραφίες των εμποδιζόμενων ατόμων είναι η Δήμητρα Χαρμαντζή και Κωνσταντίνα Γουγούλα. Φιλική συμμετοχή, η Στέφη, λαμπραντόρ.