BAY FEYNMAN
GÜZEL DEDINIZ BAY FEYNMAN RICHARD P. FEYNMAN DERLEYEN: MICHELLE FEYNMA N Özgün ismi: The Quotable Feynman © 2015, Michelle Feynman ve Carl Feynman Bu kitabın Türkçe yayın hakları Akcalı Telif Ajansı aracılığıyla Princeton University Press’ten alınmıştır. Türkçe yayın hakları: © 2016 Bkz Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Sertifika No: 12746 Domingo, Bkz Yayıncılık markasıdır. Çeviri: Zeynep Arık Tozar Editör: Cem Duran Sayfa Uygulama: Banu Çimen Kapak Uyarlama: Gökçe Türkel ISBN: 978 605 4729 84 5 Baskı: Aralık 2016 İnkılap Kitabevi Baskı Tesisleri Çobançeşme Mah. Altay Sok. No: 8 Yenibosna - Bahçelievler İstanbul Tel: (212) 496 11 11 Sertifika No: 10614 Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın tümünün veya içeriğinin herhangi bir bölümünün yayıncının yazılı izni olmadan, fotokopi yöntemi dahil, elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla çoğaltılması yasaktır.
Bkz Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Şahkulu Mah. Büyük Hendek Cad. Brot Apt. No: 4 D: 10 Beyoğlu İstanbul Tel: (212) 245 08 39 e-posta: domingo@domingo.com.tr www.domingo.com.tr
İçindekiler Kaynaklar Hakkında Kısa Not Önsöz Richard Feynman Üzerine Düşünceler Giriş: Babamdan Alıntılar Kronoloji
ix xi xv xvii xxiii
Çocukluk ve Gençlik 3 Aile 15 Otobiyografik 21 Resim, Müzik ve Şiir 49 Doğa 55 Hayal Gücü 79 Mizah 85 Aşk 99 Felsefe ve Din 105 Bilimin Doğası 119 Merak ve Keşif 159 Fizikçilerin Düşünme Biçimi 179 Kuantum Dünyası 191 Bilim ve Toplum 207 Matematik 217 Teknoloji 235 Savaş 243 Challenger 255 Siyaset 265 Kuşku ve Belirsizlik 275 Eğitim ve Öğretim 287
viii
İçindekiler
Öğütler ve Esinlenme Üzerine Düşünceler Zekâ Nobel Ödülü Dünya Görüşü Gelecek Richard Feynman’a Saygıyla
311 321 327 337 347 355
Teşekkür Görseller Kaynakça Dizin
373 377 379 387
Çocukluk ve Gençlik
Canımın istediği kadar çalışamıyordum, çünkü annem oynamam için beni hep dışarı çıkmaya zorluyordu. – Eminim Şaka Yapıyorsunuz Bay Feynman!
Çocukluk ve Gençlik
5
Çocukken karşınızdaki problemin önemini, onu çözmeniz olasılığıyla çarpmanın mantıklı bir fikir olduğu düşüncesine kapılmıştım. Teknik konulara yatkın çocuklar nasıldır, bilirsiniz. Her şeyi bir şekilde en mükemmel hale getirme fikri hoşlarına gider: Eğer problemin önemiyle onu çözmeniz olasılığının doğru kombinasyonunu yakalarsanız, hayatınızı çok derin bir problemi çözmeye çalışıp bir yere varamayarak geçirmeyeceğiniz gibi, başkalarının da pekâlâ çözebileceği bir sürü küçük problemi çözmekle de geçirmemiş olursunuz. – Omni için söyleşi, Şubat 1979
Sıkıcı müfredat ders kitapları sizi umutsuzluğa sürüklemesin. Yapacağınız tek şey, kitabı arada bir kapatıp az önce okumuş olduklarınızı kendi yorumunuzla, doğanın ruh ve gizeminin tezahürü olarak düşünmek. Kitap size gerçekleri, hayal gücünüz ise o gerçeklere hayat verecektir. Babam bunu bana öğrettiğinde, henüz dizlerinin üzerine oturttuğu ve Britannica Ansiklopedisi’ni okuduğu küçücük bir çocuktum! – Rodney C. Lewis’e yazdığı mektup, Ağustos 1981 (Mektuplarıyla Feynman)
Kalkülüs kitabını ödünç almak üzere çıkış işlemlerini yapmaya gittiğimde hoca –pardon, kütüphaneci– dedi ki: “Çocuğum, bu kitabı ödünç alamazsın. Niye alıyorsun ki?” “Babam için alıyorum,” diye yanıtladım. Sonra kitabı eve getirdim ve bir şeyler öğrenmeye çalıştım. Babam ilk bir iki paragrafa baktı ve bir şey anlamadı. Bu benim için bir tür şoktu. Hatırlıyorum, küçük bir şok. Çünkü onun anlayamadığı bir şeyi benim anlayabileceğimi ilk fark edişimdi bu. – Charles Weiner ile söyleşi, 4 Mart 1966 (Niels Bohr Kütüphanesi ve Arşivleri - Fizik Tarihi Merkezi)
Mizah
Ben Profesör Feynman’ım; siz takım elbise giydiğime bakmayın. – Galileo Sempozyumu, “Bilimsel Kültürün Modern Toplumda Oynadığı Rol Nedir ve Ne Olmalıdır?”, Eylül 1964
Mizah
91
Kuramsal fiziğin en büyük ve en önemli araçlarından biri çöp sepetidir. – Bilimin Geleceği söyleşisi
Bana “Size ödülü kazandığınızı bildirmek isterim,” demesi, benim için tam bir sürpriz olmuştu. “Kazandım mı?” diye sordum. “Vay anasını!” Bunun üzerine şöyle dedi bana: “Ciddi bir bilimciden ‘Vay anasını’ gibi bir şey duymak, oldukça ilginç.” Ben de dedim ki: “Bakın, istediğiniz ciddi bilimciyi arayıp, ona 15.000 dolar kazandığını söyleyin; size ‘Vay anasını’ diye karşılık verecektir.” – Charles Weiner ile söyleşi, 28 Haziran 1966 (Niels Bohr Kütüphanesi ve Arşivleri - Fizik Tarihi Merkezi)
Demek ki çorbanın soğumasını istiyorsak, üzerine üfleyecekmişiz. – Feynman’ın Fizik Dersleri, 1. Ders ses kaydı, 26 Eylül 1961
Bütün bu parçacıklar aslında bir bulut odasındaki salyangoz izleri gibidir. – Feynman’ın Fizik Dersleri, 2. Ders ses kaydı, 29 Eylül 1961
Burada kütleçekiminin etkisini görmüyorsanız, ruhsuzsun tekisiniz demektir! – Feynman’ın Fizik Dersleri, 7. Ders ses kaydı, 17 Ekim 1961
Yunanların kafası biraz karışmış gibiydi. Onlara yardım edenler de, tabii, kafası karışmış başka Yunanlar oldu. – Feynman’ın Fizik Dersleri, 8. Ders ses kaydı, 20 Ekim 1961
92
Güzel Dediniz Bay Feynman
Siz polis olsaydınız ona nasıl cevap verirdiniz? İşin doğrusu, gerçekten polisseniz, ortada dolambaçlı bir durum yok; her şey çok basit. Ona dersiniz ki: “Bunu yargıca anlat.” – Feynman’ın Fizik Dersleri, 8. Ders ses kaydı, 20 Ekim 1961
Size “Cehennemin dibine kadar yolunuz var,” diyecek kadar insanım. – Feynman’ın davul çaldığı fotoğraflara yer veren bir fizik kitabıyla ilgili olarak Tord Pramberg’e yazdığı mektup, Ocak 1967
Kozmoloji üzerinde çalışanları eğitme konusunu düşündüm ve buna göre 1) 25. Bölüm’ü 1 Nisan 1969’a kadar yazılı olarak sana teslim edebilirim; 2) Bir kayıt cihazına konuşabilirim, sen de o keşmekeşin içinden bir şeyler çıkarmaya çalışırsın; 3) Beni rahatsız edip durmaktan vazgeçmeni umabilirim, seni baş belası. İlk iki maddeye karar vermen durumunda, en iyi dileklerimi sunarım. – Allan Sandage’a yazdığı mektup, Şubat 1969
Ne zaman doğuya gelsem, doğunun arkada kaldığı izlenimine kapılıyorum. Batıda bu kadar sıcak bir odamız olsaydı mutlaka klima takardık. – “Günümüz Cebiri ve Kuvvetli Etkileşimler”, 1967
[Bir mikrofon arızasından sonra:] Bir dahaki sefere böyle bir mikrofona konuşacak olma ihtimalimin son derece düşük olduğunu öngörüyorum! – “KED [Kuantum Elektrodinamiği]: Ardışık Yansıma ve İletim Nöbetleri”, Sir Douglas Robb Dersleri, Auckland Üniversitesi, 1979
Merak ve Keşif
“Neden?” sorusunu ne kadar sık sorarsam, işler de o kadar ilginç hale gelir hep. Fikrim bu yönde: Bir olgu derinleştikçe ilginçliği de artar. – BBC, “Hayal Etmek Eğlenceli” televizyon dizisi, 1983
Merak ve Keşif
161
Zorlu işlere bayılırım. Her zaman bayılmışımdır. Sonraki yıllarda ilk hobilerim bilimsel değil, hep bu tür işlerdi. Kilit açmak, şifre çözmek, kimsenin çeviremediği hiyeroglifleri çözümlemek – gördüğünüz gibi, değişen bir şey yok. – Charles Weiner ile söyleşi, 4 Mart 1966 (Niels Bohr Kütüphanesi ve Arşivleri - Fizik Tarihi Merkezi)
Geçenlerde dişçiye gittim. Baktım, dişimi diş matkabıyla delmek için hazırlık yapıyor, düşündüm ve kendime dedim ki: “Hızla bir şeyler düşün, yoksa fena acıyacak!” Sonra da şu dönüp duran motoru, onu döndüren şeyin ne olduğunu, orada olup bitenleri düşünmeye başladım. – BBC, “Hayal Etmek Eğlenceli” televizyon dizisi, 1983
Bence bir şeyi yapmanın yolu, yeni çözümler denemeyi sürdürmektir. – “Bilimin Belirsizliği”, John Danz Dersleri, 1963
Neden, merak ediyorum. Neden merak ettiğimi de merak ediyorum. Neden merak ettiğimi merak ettiğimi de merak ediyorum! – Eminim Şaka Yapıyorsunuz Bay Feynman!
Hayalimiz, bu açık kanalı bulmaktır. – “Değerlerin Belirsizliği”, John Danz Dersleri, 1963
Bir aptalın yaptığını bir başkası da yapar. Bu yüzden aptalın tekinin sizden önce davranmasından rahatsızlık duymamalı, bir şey keşfetmiş olmanın keyfini yaşamalısınız. – Feynman Lectures on Computation [Feynman’ın Kompütasyon Üzerine Dersleri]
162
Güzel Dediniz Bay Feynman
Farz edelim ki insanlar yeni bir kıtayı keşfe çıkmışlar. Yerden su aktığını görüyorlar. Daha önce de gördükleri bu akarsuya “nehir” adını veriyorlar. Böylece, suyun kaynağını bulmak üzere keşfe çıktıklarını söyleyerek nehirden yukarı ilerliyorlar ve beklenebileceği gibi bölgeye ulaşıyorlar. Her şey yolunda. Ama o da ne! Yeterince yukarıya yürüdüklerinde, bütün sistemin farklı işlediğini görüyorlar: Belki büyük bir göl, belki küçük kaynaklar, belki de dairesel akan nehirlerle karşılaştılar. “Hah!” diyebilirsiniz, “yanıldılar işte!” Ama hiç de yanılmadılar! Çünkü bunu yapmalarının asıl nedeni, alanı keşfetmekti. – Omni için söyleşi, Şubat 1979
Bunu zaten keşfetmiş olduklarını bilmediğim sürece sorun yoktu, çünkü o anda artık bir şey biliyordum ve bir yasa bulmuştum. Öyleyse doğayla ilgili tahminlerde bulunabilirdim, ki en baştan belirlediğim hedef de buydu. Benim haberim bile olmaksızın başka birilerinin de o tahminlerde bulunmakta olması, hiçbir şekilde keyfimi bozamazdı. Sonuçta büyük bir andı bu benim için. Bunun gibi başka anlar da yaşamak isterim elbette, ama tanrılardan her şeyi de bekleyemezsiniz ki. – Charles Weiner ile söyleşi, 28 Haziran 1966 (Niels Bohr Kütüphanesi ve Arşivleri - Fizik Tarihi Merkezi)
Yanıt kurcalamakta yatıyor. Deney yapmak, bir şeyleri kurcalamak demektir. – Charles Weiner ile söyleşi, 5 Mart 1966 (Niels Bohr Kütüphanesi ve Arşivleri - Fizik Tarihi Merkezi)
Dünyaya bakarken fanteziler kurmak, bir şeyler hayal etmek –aslında buna fantezi demek yanlış olur, çünkü yalnızca neyin nasıl