i Å&#x; te ep r a H L N Bu
B
M i iL
le Geçi ı l z ı H Kısım İşte Bunlar Hep Bilim DanIel Tatarsky Özgün ismi: Cool Science Bu kitap ilk kez İngiltere’de, Portico Books tarafından, Pavillion Books Company Ltd. adına yayımlanmıştır. Copyright © Portico Books, 2012 Türkçe yayın hakları: © 2015 Bkz Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Sertifika No: 12746 Domingo, Bkz Yayıncılık markasıdır. Çeviri: Çağlar Sunay Sayfa Uygulama: Bahadır Erşık Kapak Uyarlama: Begüm Çiçekçi ISBN: 978 605 4729 35 7 Baskı: Ocak 2015 Ertem Basım Ltd. Şti. Nasuh Akar Mahallesi 25. Sokak No 19 Balgat Ankara Tel: (312) 640 16 23 Sertifika No: 26886 Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın tümünün veya içeriğinin herhangi bir bölümünün yayıncının yazılı izni olmadan, fotokopi yöntemi dahil, elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla çoğaltılması yasaktır.
Bkz Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Asmalımescit Mah. Ensiz Sok. No: 2 D: 7 Tünel İstanbul Tel: (212) 245 08 39 e-posta: domingo@domingo.com.tr www.domingo.com.tr
cek
B
M i iL L Ş Em mUht E
50umaRA N
DANIEL TATARSKY
i ş te r He p a L N u B
06 08 Giriş ı ıs r 10 a y kU a Güvenli r a P k 12 u t Boz Hayale t e 14 k an Ro otoru Eferves M t a 16 r eki Sü Küvett iş ir 18 stala G Kartpo idi 20 Zıpla ius Şer b Zıp Zıp ö M ı 22 arıştırıc Kafa K u 24 oğuk S Süper S 26 e km Işığı Bü i ic z E 28 u t Ku ma Teneke la a k 30 a Y Para Bozuk 32 ı kınt Sıcak A n Balo Şişteki
Havada Asılı Pin pon To Dokuz pu Nokta, B ir Çizgi Soluk T esti Sihirli Pipet Ve Ateş Olsun Gizli G ökkuşa ğı
Yangın Söndürücü Sürahi Dans Eden Kibritler Uçan Yumurtalar Havalanan Kollar Ev Yapımı Lav Lambası Olanaksız Kâğıt Parçası Dökülmeyen Su Uçlarda Yaşama Sıcak Buz Şişedeki Yumurta
34 36 38 40 42 44 46 48 50 52
54 56 58 60 62 64
66 68 ar M 70 un sun u t 72 u a aK Par t Kol n 74 e Ola Pip Yok Güçlü 76 üt ra li S k Ult 78 n Re i Çok Kesiğ a 80 ıt ar Kâğ acak P 82 ı ras ıl Yak Adam Numa 84 n ü a s ç ü U rt v a sa Ö Ma an Ale umurt y Y a Atl yan lma ı r ı K i ifet
Görünür Ses Dalgası 86 Cadının İksiri 88 Karışmayan Sıvı Yığını 90 Tahta Kıran Kâğıt 92 Patates Şişi 94 Patlamaz Balon 96 Ezilemeyen Kibrit Kutusu 98 Kareyi Daireleştirmek 100 Karışmayan Sıvılar 102 Eldeki Delik 104 Yükselen Su 106 Nane Pınarı 108 Malzemeleri Bulacağınız Yerler 110
İÇİN
R E L DEKİ
Giriş
Havalı bilim! Bu cümle oksimoronmuş (kendi içinde çelişkili) gibi gelebilir: Yani, düşünsenize bilim nasıl havalı olabilir ki? Bilim deyince çoğumuzun aklına hemen okulda maruz kaldığımız bitmek bilmeyen, sıkıcı fen dersleri gelir (aslında arkadaşlarım arasında fiziği bir tek ben severdim). Yani “havalı” ve “bilim” sözcüklerini aynı cümlede kullanmıyor olmamız aslında şaşırtıcı değildir. İşin komik yanı şöyle bir geriye bakıp kimya derslerinizi düşündüğünüzde akla gelen ilk şeyler de genellikle heyecan vericidir: İlk kez demir tozlarından kıvılcım çıkarttığını kim unutabilir ki? Ya da en iyi arkadaşınızın kanını incelediğiniz günü. Peki, öğretmeninizin cebinden kurbağa çıkarttığı sabaha ne dersiniz? Konu biraz dağıldı; ama anlatmaya
6
çalıştığım şey bilimin şaşırtıcı, heyecan verici ve evet, çok havalı da olabileceğiydi. Bu kitapta havalı 50 örnek var. Bunların en iyi yanı da hepsinin (hemen hemen) evde güvenli bir şekilde yapılabilir oluşudur. Ayrıca bu deneyler çocukları olduğu kadar büyükleri/yetişkinleri de etkileyecektir. Kola kutusunu dengeleme numarasını öğrendiğinizde ağzınız açık kalacak. Masa örtüsünü üzerindekiler olduğu gibi masada kalacak şekilde çektiğinizde herkes küçük dilini yutacak. Haşlanmış yumurtayı süt şişesine nasıl soktuğunuzu açıklarken kimse kulaklarına inanamayacak. Biraz ön çalışmayla ve destekle ortamdaki en havalı kişi olacaksınız. Öyleyse lafı daha fazla uzatmadan Bunsen ocağımızı bulalım, termometrelerin tozlarını alalım ve deney gözlüklerimizi takalım... Şov başlasın!
Zıp Zıp Zıpla
HERK ES İÇİN
Herkes topunun daha çok zıplamasını ister. Şimdi, arkadaşlarınızı ve komşularınızı imrendirecek süper enerjik toplarınız olmasını sağlayacağız. Arkada kıs kıs gülmeyi bırakın da haydi başlayalım...
eler Malzem is topu
n • Bir te ol topu tb • Bir fu
Haydi İşe Koyulalım 1. Bir topu yalnızca yere bırakarak olabildiğince yükseğe zıplatma konusunda arkadaşlarınıza meydan okuyun ve onlarla iddiaya girin. Topa fazladan momentum kazandırmak ve en yükseğe sektirmek için topu olabildiğince yüksekte tutmaya çalışacaklardır.
2. Onlar bir süre denesin. Sonra siz biraz yer açmak için onları geriye çekin. Futbol topunu bir elinizde, tenis topunu öteki elinizde tutun. Tenis topu futbol topunun tam üstünde ve iki top birbirine dokunuyor olacak.
Biliyor muydunuz? Güney Afrika’da yapılan 2010 Dünya Kupası’nda kullanılan resmi top Adidas Jabulani (Zulu dilinde ‘kutlamak’ anlamına gelir) gelmiş geçmiş en yuvarlak top olarak kabul edilmiştir. Bu top küresel bir şekil verilmiş sekiz parçadan oluşuyordu ve aerodinamiğinin daha iyi olması için de yüzeyine oluklu bir doku verilmişti. 18
3. Topları bırakın. Yere değdiklerinde futbol topu normal yüksekliğe zıplayacaktır ama tenis topu bütün herkesin topundan çok daha yükseğe çıkacaktır.
Enerji açığa çık ar
Ten
is top
u vınlayarak
! r e k e s
Bilim Futbol topunu ya da tenis topunu havada tutmak onlara potansiyel enerji kazandırır. Potansiyel enerji, depolanmış enerji olarak da tanımlanabilir ve cismin konumundan (yerden 3 m yüksekte olan bir topun, yerden 1,5 m yüksekte olan bir toptan daha çok potansiyel ya da depolanmış enerjisi olur) ya da moleküllerinin düzenlenişinden (sıkıştırılmış bir topun, sıkıştırılmamış bir toptan daha çok potansiyel enerjisi olur) dolayı ortaya çıkar. Topu bıraktığınız zaman yere çarpar. Bu sırada yere değen yanı sıkışır ve potansiyel enerji depolar. Top normal şekline dönerken açığa çıkan bu enerji onu ileri doğru iter. Bizim numaramızdaki çift zıplama tekniğiyle daha yüksek zıplama elde edilir. Çünkü tenis topunun açığa çıkan enerjisiyle futbol topunun potansiyel enerjisi birbirine eklenmiştir (çarptıkları zeminden geri sıçrarken). Bu da tenis topunun havada daha yükseğe çıkması ve sizin de iddiayı kazanmanız demektir.
19
LÜTF EN ATLİ OLUN
DİKK
Işığı Bükme
Işığın doğrusal hareket ettiği iyi bilinen bilimsel bir gerçektir. Söyleyin bakalım, arkadaşlarınızı etkilemek için fiziğe karşı koyup ışığı bükmekten daha iyi ne yapabilirsiniz? Yoda olsa şöyle derdi: ‘Neredeyse bir ışın kılıcına sahip olmak kadar havalı’.
e Malzem
Bilim Işık aslında direncin en az olduğu yönde
doğrusal
Evren’in
olarak
değişmeyen
yol
alır. Bu
gerçeklerinden
(sabitlerinden) biridir. Bu
numarada, ışık
suyun
Haydi Başlayalım
ler
1. Arkadaşlarınıza bilimin palavra olduğunu ve onu çürütebileceğinizi söyleyin. İddianızla alay edecek ama meraktan çevrenizde çember oluşturacaklardır.
•S plas aydam tik b ir şiş e
içinde
ilerler ve akan suyun havayla buluştuğu yere kadar gelir. Bu sınırdan yansır ve yeniden akan suyun içine girer. Her
ir yük b • Bü e iğn
seferinde kenara çarpar ve geri yansır ve sanki bükülüyormuş gibi görünür. İşte, bu özelliği sayesinde ışık optik kablolar
• İyi
boyunca ilerleyebilir – bu müthiş bir şeydir çünkü böyle olmasaydı bunu karanlıkta okuyor olacaktınız.
24
• Lavab (mutfa o k banyo la ya da vabosu olur)
bir e
l fen
eri
2. Şişeyi suyla doldurun ve kapağını kapatın. Şişenin tabanından şişenin yaklaşık dörtte bir yüksekliğinde bir noktaya iğneyle küçük bir delik açın. Delik küçük olduğu için su dışarı fışkırmayacaktır. Delik lavaboyu gösterecek şekilde
s ...bak
en!
kavisini izleyin n ı ğ Işı
enin ri şiş r e n e f El ışıtıyo içini
şık – olan a
4. Su delikten dışarı doğru fışkırırken el feneri tarafından aydınlatılır. Işık suyun lavaboya akışı yönünde aşağı doğru ilerler. Fiziğe karşı koydunuz ve ışığı büktünüz. Bravo!
Bükülebilen ı
3. Işıkları kapatın. El fenerini, şişeye doğru deliğin tam arkasına gelecek şekilde tutun ve yakın. Şişenin kapağını açın.
ksı z!
şişeyi lavabonun hemen yanına koyun.
Biliyor muydunuz? 965 yılında doğmuş olan, Ortaçağ İslam bilgini İbn-i Heysem ışıkla ilgili ilk araştırmaları yapmıştır. Birçok başka şeyin yanında o dönemin bilgeleri Platon, Öklid ve Ptolemaeus’un benimsediği gibi nesneleri görmemizi sağlayanın gözlerimizden çıkan ışık olmadığını, tersine gözümüze gelen ışık olduğunu kanıtlamıştır. 25