küçük insanlardan
büyük
sorular...
ve hayli mühim insanlardan kısa cevaplar Derleyen Gemma Elwin Harris Çeviri: Şiirsel Taş
Buyuk Sorular_SON.indd 3
12/8/12 12:16 AM
KÜÇÜK İNSANLARDAN BÜYÜK SORULAR
GEMMA ELWIN HARRIS
Özgün ismi: Big Questions From Little People © 2012, Gemma Elwin Harris Bu kitabın Türkçe yayın hakları Anatolialit Telif Ajansı aracılığıyla alınmıştır. Türkçe yayın hakları: © 2012 Bkz Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Sertifika No: 12746 Domingo, Bkz Yayıncılık markasıdır. Çeviri: Şiirsel Taş Kapak Tasarımı: Ayşe Nur Ataysoy Sayfa Uyarlama: Bahadır Erşık ISBN: 978-605-4729-04-3 Baskı: Aralık 2012 Pasifik Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3/1 Baha İş Merkezi A Blok Kat: 2 Haramidere Avcılar 34310 İstanbul Tel: (212) 412 17 77 Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın tümünün veya içeriğinin herhangi bir bölümünün yayıncının yazılı izni olmadan, fotokopi yöntemi dahil, elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla çoğaltılması yasaktır.
Bkz Yayıncılık Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Asmalımescit Mah. Ensiz Sok. No: 2 D: 4 Tünel İstanbul Tel: (212) 245 08 39 e-posta: domingo@domingo.com.tr www.domingo.com.tr
Buyuk Sorular_SON.indd 4
12/8/12 12:16 AM
Gerçeğin ve güzelin peşinde koşmak, öyle bir etkinlik alanıdır ki, hayat boyu çocuk kalmamızı sağlar. Albert Einstein
Buyuk Sorular_SON.indd 5
12/8/12 12:16 AM
İçİNDEKİLER Editörün Notu xv Büyük Teşekkürler xviii Hâlâ keşfedilmemiş hayvanlar var mı? Sir David Attenborough 1 Solucan yememde bir sakınca var mı? Bear Grylls 3 Atom nedir? Marcus Chown 5 Neden yetki hep yetişkinlerdedir? Miranda Hart 7 Kan neden mavi değil de kırmızıdır? Dr. Christian Jessen 9 Rüyalar nasıl yapılır? Alain de Botton 11 Yürüyerek dünyanın etrafını dolaşmak ne kadar sürer? Rosie Swale-Pope 13 Neden müzik var? Jarvis Cocker 15 Uzaylılar gerçekten var mı? Dr. Seth Shostak 17 Rüzgâr nereden gelir? Antony Woodward ve Rob Penn 19 Neden diğer hayvanların değil de dinozorların soyu tükendi? Dr. Richard Fortey 21 Pastanın tadı neden bu kadar güzel? Lorraine Pascale 23 Bitkiler ve ağaçlar nasıl oluyor da küçücük bir tohumdan gelişiyor? Alys Fowler 25 Maymunlar neden muz sever? Daniel Simmonds 27 Dünyadaki en güçlü şey insan beyni midir? Derren Brown 29 Küresel ısınma nedir? Dr. Maggie Aderin-Pocock 31 Neden hıçkırırız? Harry Hill 33
vii
Buyuk Sorular_SON.indd 7
12/8/12 12:16 AM
Uzay neden ışıl ışıldır? Sir Martin Rees 35 Neden hayvanlar bizim gibi konuşamaz? Noam Chomsky 37 Yazarlar öykülerindeki karakterleri nasıl yaratır? Dame Jacqueline Wilson 39 Arabalar nasıl çalışır? David Rooney 41 Neden kendi kendimi gıdıklayamıyorum? David Eagleman 43 İlk evcil hayvan sahibi kimdi? Celia Haddon 45 Gezegenler neden yuvarlaktır? Profesör Chris Riley 47 Arı arıyı sokar mı? Dr. George McGavin 49 Yiyecekleri neden pişiririz? Heston Blumenthal 51 Sporda kaybettiğiniz zaman pes etmemeyi nasıl başarırsınız? Dame Kelly Holmes 53 Neden tuvalete gideriz? Adam Hart-Davis 55 Aslanlar neden kükrer? Kate Humble 57 Neden para kullanıyoruz? Robert Peston 59 İlk kitabı kim yazdı? Profesör Martyn Lyons 61 Neden fillerin hortumu var? Michaela Strachan 63 Neden bazı insanlar kötüdür? Dr. Oliver James 65 Ağaçlar soluduğumuz havayı nasıl üretir? Dr. David Bellamy 67 Evren hiçlikten başladıysa nasıl oldu da bir şeye dönüştü? Dr. Simon Singh 69 İnsanların deri rengi neden birbirinden farklıdır? Carl Zimmer 71 Kuzey kutbu ile güney kutbu tamamen eriyecek mi? Dr. Gabrielle Walker 73
viii
Buyuk Sorular_SON.indd 8
12/8/12 12:16 AM
“İyilik” nereden gelir? A. C. Grayling 75 Güneş neden bu kadar sıcak? Dr. Lucie Green 77 Soyu tükenme tehlikesi en fazla olan hayvan hangisidir? Mark Carwardine 79 Neden kızların bebeği olur da erkeklerin olmaz? Dr. Sarah Jarvis 81 Yerçekimi nedir ve neden uzayda yerçekimi yoktur? Dr. Nicholas J. M. Patrick 83 Neden sonsuza dek yaşayamayız? Richard Holloway 85 Su bulutların içine nasıl girer de sonra yağmur olup yağar? Gavin Pretor-Pinney 87 Neden yarasalar dışındaki uçan hayvanların tüyleri vardır? John “Jack” Horner 89 Beynim beni nasıl kontrol ediyor? Barones Susan Greenfield 91 Şefler yemek tarifleri için nereden fikir alır? Gordon Ramsay 93 Hepimiz akraba mıyız? Dr. Richard Dawkins 95 Bütün kar tanelerinin şeklinin farklı olduğunu nereden biliyoruz? Justin Pollard 99 Zaman hızlı geçmesini istediğinizde neden yavaş geçer? Claudia Hammond 103 İlk metal aletleri kim yaptı? Neil Oliver 105 Gazlı içeceklerdeki baloncuklar şişeye nasıl girer? Steve Mould 107 Gökyüzü neden mavidir? Simon Ings 109
ix
Buyuk Sorular_SON.indd 9
12/8/12 12:16 AM
Seyirciler gürültü yaparken sporcular nasıl konsantre olur? Colin Montgomerie 111 Maymunlarla tavukların ortak özelliği var mı? Dr. Yan Wong 113 Yazı yazmayı ilk nasıl öğrendik? John Man 115 Neden bilimciler mikropları inceler ve ben neden onları göremiyorum? Joanne Manaster 119 Kutup ayısı ya da aslan yiyen insanlar var mı? Benedict Allen 121 Ayın şekli neden değişir? Profesör Chris Riley 123 Sayılar sonsuza dek gider mi? Marcus du Sautoy 125 İlk tohum nereden geldi? Dr. Karen James 127 Olimpiyat oyunlarına katılmak için ne yapmak gerek? Jessica Ennis 129 İlk sanatçı kimdir? Michael Wood 131 Ben neden yapıldım? Profesör Lawrence Krauss 133 Penguenler neden kuzey kutbu’nda değil de güney kutbu’nda yaşar? Vanessa Berlowitz 135 Uçak nasıl uçar? David Rooney 137 En güçlü hayvan hangisidir? Steve Leonard 139 Şehirlere isimlerini kim verdi? Mark Forsyth 141 Su neden ıslaktır? Roger Highfield 143 İskeletim olmasaydı neye benzerdim? Profesör Joy S. Gaylinn Reidenberg 147 İnekler havayı kirletir mi? Tim Smit 149 Fikirler yazarların aklına nasıl gelir? Philip Pullman 153 Çikolatayı kim buldu? Joanne Harris 157
x
Buyuk Sorular_SON.indd 10
12/8/12 12:16 AM
Neden erkeklerde sakal çıkar da kadınlarda çıkmaz? Dr. Christian Jessen 159 Şeker zararlı mıdır? Annabel Karmel 161 Mısır’daki piramitler nasıl yapıldı? Dr. Joyce Tyldesley 163 Gökyüzü gece neden karanlıktır? Christopher Potter 165 Aklınıza resmini çizecek bir şey gelmiyorsa ne yapmalısınız? Tracey Emin 167 Elektrik nasıl üretilir? Profesör Jim Al-Khalili 169 Büyük iskender kurbağaları sever miydi? Bettany Hughes 173 Kemiklerimiz neden yapılmıştır? Profesör Alice Roberts 175 Bir teknede aç susuz kalsaydınız ne yapardınız? Roz Savage 177 Kedim nasıl oluyor da her kaybolduğunda evin yolunu bulabiliyor? Dr. Rupert Sheldrake 179 Dünyanın içinde ne var? Profesör Iain Stewart 181 Tanrı kimdir? Julian Baggini 183 Meg Rosoff 184 Francis Spufford 185 Dünyada kaç çeşit kınkanatlı vardır? Dr. George McGavin 189 Uzay ne kadar uzakta? Marcus Chown 191 Şimşek nasıl oluşur? Profesör Kathy Sykes 193 Neden bazıları diğerlerinden daha uzun boyludur? Katie Woodard 197 Çiş neden sarıdır? Sally Magnusson 199
xi
Buyuk Sorular_SON.indd 11
12/8/12 12:16 AM
Romalıların katıldığı en büyük savaş hangisidir? Gary Smailes 201 Neden sıkılıyorum? Profesör Peter Toohey 205 Ağzımızda gerçekten de canavaryus umacikus bakterileri var mı? Liz Bonnin 207 Neden geceleri uyuruz? Russell G. Foster 211 Günün birinde zamanda geri gidebilecek miyiz? Dr. John Gribbin 215 Ateş nasıl yanar? Dr. Bunhead 217 Neden tek bir büyük ülke yok da bir yığın ülke var? Dan Snow 221 Beni ben yapan nedir? Profesör Chris Stringer 223 Profesör Gary Marcus 224 Michael Rosen 225 Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı, uzaya fırlar mıydı? Mary Roach 227 Deniz neden tuzludur? Mark Kurlansky 231 İnternet ne işe yarar? Clay Shirky 235 Michelangelo nasıl bu kadar ünlü oldu? Rahibe Wendy Beckett 237 Nasıl âşık oluruz? Jeanette Winterson 239 David Nicholls 240 Robin Dunbar 241 İçimi açıp midemi çözselerdi uzunluğu kaç metre gelirdi? Dr. Michael Mosley 245 Neden alfabe diye bir şey var? John Man 247
xii
Buyuk Sorular_SON.indd 12
12/8/12 12:16 AM
Neden kardeşlerimle durmadan kavga ediyorum? Profesör Tanya Byron 251 Gökkuşağı neden yapılmıştır? Antony Woodward ve Rob Penn 253 İnsanlar ne zaman yemek tarifi kullanmaya başladı? Mario Batali 255 Ay neden parlar? Dr. Heather Couper 257 Okyanuslar nereden geldi? Dr. Gabrielle Walker 259 Neden salyangozların kabuğu var da sümüklüböceklerin yok? Nick Baker 261 Makaslananlar 262 Katkıda Bulunanlar 275
xiii
Buyuk Sorular_SON.indd 13
12/8/12 12:16 AM
EDİTÖRÜN NOTU
Oğlum iki yaşında ve sorular sormaya başladı bile. Kısa süre önce anaokulundan eve dönerken parmağını uzatıp Ay’ı gösterdi ve “Mu ni?” diye sordu. Şimdilik, bu soruya “O Ay” yanıtını vermek yeterli ama Ay’ın neden yapıldığı, ne kadar uzakta olduğu, acaba orada balık yaşayabilir mi gibi sorularla karşılaşmama çok da uzun zaman olmadığını biliyorum. Çocukların sorduğu soruların yanıtlarını –hiç değilse bir kısmını– bir zamanlar öğrenmişsek bile, büyük ihtimalle çoğunu unutmuşuzdur ya da bölük pörçük hatırlarız. Bu noktada bir uzmanın bize doğru yanıtı olabildiğince basite indirgeyerek verdiğini düşünün. BÜYÜK SORULAR’ın çıkış noktası buydu. On ilkokulda, yaşları dört ila on iki arasında değişen binlerce çocuktan, yanıtını en fazla merak ettikleri soruları yazmalarını istedik. Sonuçlar akıl almaz, hayranlık uyandırıcı ve komikti. İçlerinde “Uzay neden pırıl pırıldır?”, “İlk evcil hayvan sahibi kimdi?” ya da “Arı arıyı sokar mı?” gibi sevimli ve alışılmadık soruların yanı sıra, “Elektrik neden yapılmıştır?” ya da “Okyanuslar nereden gelir?” gibi şeytana pabucunu ters giydiren sorular da vardı. Birkaç soru da doğrudan derin felsefi bilmecelerin kalbine nişan almıştı: “Savaşlar neden çıkar?”, “Nasıl âşık oluruz?” ve “İyilik nereden gelir?” gibi. Çocukların kendi elleriyle bize yazdıkları sorular araxv
Buyuk Sorular_SON.indd 15
12/8/12 12:16 AM
sında vücut işlevleriyle ilgili pek çok soru vardı. “Çiş neden sarıdır?” epeyce merak konusu olan bir soruydu. Uzayın gizemli yönleri besbelli ki pek çok çocuğun kafasını kurcalıyordu; hayvanların –tavuklar, inekler ve maymunlar– çocukların ilgisini fazlasıyla çekmesi hiç de şaşırtıcı değildi. Fakat içlerinde öyle dahiyane bir soru vardı ki, yukarıdakilerin hepsini kapsıyordu – inekler, kalınbağırsaklar ve uzay yolculuğu: “Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı, uzaya uçabilir miydi?” Bu sorularla karşılaşan dünyanın sayılı uzmanları acaba nasıl yanıtlar verdiler? Uzmanlarımızın verdiği yanıtlar şaşırtıcı ve içtendi. İşleri başlarından aşkın olduğu halde hepsi de, NSPCC (Birleşik Krallık’taki önde gelen çocuk koruma derneği) yararına bu kitabın hazırlanması için zaman ayırdı. Bear Grylls, zoru başarıp solucanın besleyici değerini açıkladı. Jessica Ennis, 2012 Olimpiyat Oyunları’ndan tam iki ay önce e-posta ile Olimpiyatçılara ilham verecek bir mesaj gönderdi. Derren Brown, kafasındaki o etkileyici gri maddeyi seferber edip “Dünyadaki en güçlü şey insan beyni midir?” sorusunu yanıtladı. Hiçbir soru garip karşılanmadı. “Büyük İskender kurbağaları sever miydi?” sorusunu yönelttiğimiz tarihçi Bettany Hughes bize göz kırpmakla yetindi. Bu kitap, çocukların yönelttiği sorulara yegâne doğru yanıtı verdiği iddiasında değildir. Kitap, her uzmanın, çocuğun kendine has sorusuna verdiği kişisel yanıtlardan oluşan bir antolojidir. Bu fikirlerin keyfini çıkaracağınızı ve kendi metan gazının enerjisiyle stratosferde süzülen ineğin zihinsel imgesinin yanı sıra, kitaptaki diğer yanıtlardan da bir şeyler kazanacağınızı umuyoruz. (Bilim yaxvi
Buyuk Sorular_SON.indd 16
12/8/12 12:16 AM
zarı Mary Roach ve arkadaşı roket bilimleri uzmanı Ray’e, bu soruyu yanıtlarken yaptıkları matematiksel hesaplar için ayrıca teşekkürler.) Oğlum o akşam Ay ile ilgili soruyu sorduğunda, buzdolabında akşam yemeği için ne olduğunu düşünmekle meşguldüm. Oğlum ise pusetinde sırt üstü yatmış, sessiz sakin, gökyüzünün güzelliğini seyrediyor, o anın tadını çıkarıyordu. Karanlık gökyüzünde parlayan o soluk, hayaletimsi küreyi ilk kez görüyordu. “Mu ni?” sorusu, o dolunayı benim de görmem gerektiğini söylüyordu. Biz de durup izledik; nasıl da garip ve yeni bir şey gibi görünüyordu her ikimiz için de. Gemma Elwin Harris
xvii
Buyuk Sorular_SON.indd 17
12/8/12 12:16 AM