ÇALIŞTIRSAKSIYI BEYNİ GELİŞTİRMEK İÇİN OYUNLAR, AKTİVİTELER VE İPUÇLARI
Carlo Carzan Sonia Scalco C,izimler: Ignazio Fulghesu C,eviri: Kemal Atakay
ISINMA TURLARI BAŞLIYOR! MERHABA, KENDİMİ TANITAYIM: BEN, SENİN AKIL HOCANIM. Yoksa inanmıyor musun? Nasıl yani, sen bunun basit bir kitap olduğunu mu düşünüyordun? Çok şanslısın çünkü elindeki kitap bugüne dek görüp görebileceğin en donanımlı spor salonlarından biri. Kitabı karıştırdıkça, sahip olduğun en değerli şeyi –beynini– çalıştırmak için pek çok yöntem ve aktivite öğreneceksin. Unutma: Vücudumuzun her parçası gibi, beynimizin de güçlenip gelişmek için egzersiz yapmaya, zorlanmaya ihtiyacı vardır.
TERLEMEK İSTEMİYOR MUSUN? Merak etme, ağırlık ve spor ayakkabısı kullanmayacağız; yalnızca birlikte oyun oynayacağız. Evet, doğru okudun… Oyun oynayarak beynini geliştireceksin! Zaten işin sırrı bu değil mi: zor aktiviteleri bile eğlenerek yapmak. Oyun, bir şey öğrenmenin en cazip yoludur.
OYUN OYNAYARAK NE ÇOK ŞEY ÖĞRENDİĞİNİ BİR DÜŞÜN… Eline kâğıdı kalemi alıp bunların listesini çıkarmayı dene, bu yolla ne çok şey öğrendiğine sen de şaşıracaksın.
4
ŞİMDİ, NASIL BİR YOL İZLEYECEĞİMİZİ GÖRELİM. Bu rehberi, dört farklı bölüme ayırdık. Sonraki sayfalarda bu bölümleri birbirinden şu şekilde ayırt edeceksin: • beyin ve işleyişi üzerine bilgiler, sayfalardaki mor renkli kısımlarda • beyni çalıştırmaya yönelik araç ve yöntemler kırmızı renkli kısımlarda • geliştirilebilecek alanlar ve yetenekler yeşil renkli kısımlarda olacak.
YA OYUNLAR? Mavi renkli kısımları ve resmini gördüğünde oyun oynama, zihnini sınama vakti gelmiş demektir!
HAZIR MISIN? O zaman sayfayı çevir ve beyninle tanış.
5
BEYİN NASIL ÇALIŞIR? NASIL BİR BEYNİN VAR? Beynimizin özetle şu üç eylemi gerçekleştirmek için durmadan çalıştığını söyleyebiliriz:
KOLUNU KALDIR. ------ C O - - - A R- - - - - M- - - -
BAŞINI SAĞA ÇEVİR.
-- -- -- -- -- - --M-- --A-- --İSMİNİ SESLE M A RR CC OO - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -
BİR RENK DÜŞÜN. ALÇAK TEKRARLA.
--- O -- C --- R -- - A- - M --
----DE - - - Nİ - - - -Z M A R C O ---- - - - - - - -
SIÇRA.
EN SEVDİĞİN YEMEĞİN TADINI HAYAL ET.
Yukarıdaki basit görevleri yerine getirmek için bile vücudumuzun en karmaşık organını devreye sokarız: beynimizi.
1
Duyu organlarından mesaj alma.
2
Alınan mesajları, hafızayı kullanarak yorumlama.
3
Yürüyebilmen, düşünebilmen, oturabilmen, işitebilmen, konuşabilmen ve benzer eylemleri yapabilmen için doğru mesajları seçip vücudun ilgili organlarına gönderme.
Beynin nasıl çalıştığını anlarsak, nasıl vücudumuzun diğer kısımlarını tanıyıp çalıştırıyorsak onu da aynı şekilde çalıştırabiliriz.
SIRALI SÖZCÜKLER Şimdi sıra sende!
Egzersiz, eylem gerektirir. Öyle hareketsiz durma! Kâğıdı kalemi al ve BEYİN denince aklına gelen bütün sözcükleri yaz. Bol bol vaktin var;
6
araştır, keşfet, oyna, öğren. “Çok mu kolay,” diyorsun? Öyleyse bulduğun kelimeleri iki dakika içinde alfabetik sıraya göre dizmeyi dene.
KAFAMDA BİR AĞIRLIK VAR İnsan beyni ortalama olarak 1,4 kilo ağırlığındadır. Bu, vücudumuzu kaplayan derinin toplam ağırlığının iki katıdır. Çok gibi gelebilir ama aslında bu ağırlığın büyük bölümünü, vücudun diğer kısımlarında olduğu gibi, su oluşturur: Su buharlaşsaydı, beynin ağırlığı yarım kilodan az olurdu.
1
0,4
Büyük bir beyin, her zaman üstün bir zekâ ile bağlantılı değildir. Bunun için hayvanlara bakmamız yeterli: Devenin beyni, babunun beyninden büyüktür. Peki, sence hangisi daha zeki?
CEVAPLARINI, S.90’DAKİLERLE
HERKESE KENDİNE GÖRE BEYİN
KARŞILAŞTIR
1700 g
1400 g
680 g
140 g
10 0 g
56 g
30 g
6 g
Şimdi sıra sende!
Bir kurşunkalem al ve tek tek her hayvanı beyni ile eşleştir.
0 ,1 g
7
BEYNİN DÖRT KISMI ÇEVRENE BİR BAK, NELER GÖRÜYORSUN? BİR NESNEYİ ALIP YERİNİ DEĞİŞTİR. ONA KADAR SAY, KULAKLARININ SAYISINI ONDAN ÇIKARIP DÖRDE BÖL. Bütün işlemleri yaptın mı? Çözümü buldun mu? Tebrikler! İki yarım küreyi, yani beyni oluşturan iki yarıyı da çalıştırmış oldun. Bunlar bir yarıkla birbirinden ayrılır ama korpus kallozum ikisi arasında bağlantı kurar. Korpus kallozum, sinir liflerinden oluşan oldukça sık dokulu bir yapıdır; onun aracılığıyla bilgi alışverişi çok hızlı gerçekleşir. İki yarım küre, vücudun her yerinden bilgi alıp denetler. Yarım küreler, lob adı verilen dört kısma ayrılmıştır. Loblardan her biri, farklı zihinsel işlevleri yerine getirmede uzmanlaşmıştır.
YAN LOB (PARİETAL LOB)
ÖN LOB (FRONTAL LOB)
ARKA LOB (OKSİPİTAL LOB) ŞAKAK LOBU (TEMPORAL LOB)
BEYİNCİK
ÖN LOB 8
Motor ve kas becerilerini denetler. Düşüncenin işlenişi ve düzgün telaffuz ile ilgili her durumda işin içindedir.
YAN LOB
Duyu verilerini algılama ve işleme, şekilleri tanıyıp hatırlama, ayrıca matematiksel akıl yürütme ile bağlantılıdır.
KENDİNİ TEST ET: BU RESİMDEKİ ŞEKİLLERİ TANI.
ŞAKAK LOBU
İşitme, dili anlama, öğrenme, hafıza, duyguların gelişiminden sorumludur.
BU YÜZ İFADELERİ SENCE HANGİ DUYGULARI YANSITIYOR?
ARKA LOB
Neredeyse tek görevi görsel bilgileri algılayıp işlemektir.
9
MANTIK VE AKIL YÜRÜTME
SOL YARIM KÜRE
DİL VE SÖZCÜKLER BİR DEFADA BİR İŞ YAPAR SÖZEL HAFIZA İŞLEMLERİ AYRI AYRI YERİNE GETİRİR LİSTELER OLUŞTURUR MATEMATİK HESABI SINIFLANDIRMA AYRINTILARI GÖRÜR VE BİLGİLERİ AYRIŞTIRIR SİYAH BEYAZ GÖRÜR ÇEVREYİ İKİ BOYUTLU GÖRÜR BİR ÇALIŞMA METODU BELİRLER FARKLILIKLARI SAPTAR HEDEF KOYAR SAĞ KULAK, DİLE VE KONUŞMANIN AYRINTILARINA DİKKAT SAĞ GÖZ, YAKINI GÖRME VE ODAKLAMA 10
İÇGÜDÜ VE SEZGİ
SAĞ YARIM KÜRE
ÇİZİM, MÜZİK, ŞARKI, SANAT, DANS ÇEŞİTLİ EYLEM VE BİLGİLER ARASINDA ANLIK OLARAK BAĞLANTI KURAR RÜYALARIN MERKEZİDİR GENEL GÖRÜNÜMÜ ALGILAR, KALIPLAR YARATMAYA YARDIMCI OLUR MANEVİYAT, DİN, MİSTİSİZM BİÇİM VE HACİMLERİ YORUMLAMA JESTLER, DUYGULAR YOLUYLA İLETİŞİM BİLGİLERİ DERLEYİP BÜTÜNÜ ALGILAR RENKLERİ GÖRÜR ÜÇ BOYUTLU GÖRÜR GÖRSEL HAFIZAYA SAHİPTİR BENZERLİKLERİ SAPTAR AN (ŞİMDİ VE BURADA) ÜZERİNDE ODAKLANMA SOL KULAK, BİR BÜTÜN OLARAK KONUŞULAN KONUYA DİKKAT SOL GÖZ, UZAĞI GÖRME, UZAY ALGISI
11
SAĞ MI, SOL MU? Nörobilim (sinir bilimi), beyni ve iki yarım kürenin kullanımı ile bağlantılı insan davranışlarını inceleyen bilim dalıdır. Her birimiz, beynin iki yarım küresini farklı şekilde kullanırız. Beynin nasıl işlediği hakkında bilgi edinmek için yapılan çeşitli testlerden bazıları fazlasıyla eğlencelidir.
SENİN İÇİN BU OYUNLARDAN BİRİNİ SEÇTİM. AMA UNUTMA, BEYNİNİN NASIL İŞLEDİĞİNİ ANLAMAK İÇİN TEK BİR AKTİVİTE YETMEZ. Aşağıdaki sözcükleri iki farklı şekilde dikkatle oku.
1
sözcükleri yazıldıkları gibi oku
2
sözcüklerin yazıldıkları renkleri oku
SARI MAVİ TURUNCU SİYAH KIRMIZI YEŞİL KAHVERENGİ SARI KIRMIZI TURUNCU YEŞİL SİYAH MAVİ KIRMIZI KAHVERENGİ YEŞİL MAVİ TURUNCU Sözcükleri yazıldıkları gibi okumak daha kolay geliyorsa sol yarım küreyi daha fazla kullanıyorsun demektir. Aksine, sözcüklerin renklerini söylemekte pek zorlanmıyorsan sağ yarım kürede bulunan sanatla ilgili bölgeyi kullanmada 12
beceriklisin demektir. Unutmaman gereken önemli bir nokta şu: İki yarım küre, birbirinden bağımsız olarak çalışır ama doğru bir karara ulaşmak için işbirliği yaparlar.
NÖRONLAR YÜZE, YÜZ BİNE, YÜZ MİLYONA KADAR SAY. Yetmez. Beyninde var olan nöronları saymak için yüz milyar hatta daha büyük rakamlara ulaşman gerekir. Nöronların hepsi birbiriyle bağlantılıdır. Onları, birbirlerini destekleyerek duvarın ayakta kalmasını sağlayan minnacık tuğlalar gibi düşünebilirsin. Nöronlar sinir sinyallerini derleme, işleme ve aktarma ile görevli hücrelerdir. Her nöron, tüm bedenden sinyaller alan ve dendrit adı verilen dallarla donatılmıştır; bunlardan birini görme imkânın olsaydı, daha kalın olan ve akson adı verilen dalı diğerlerinden ayırt edebilirdin. Bu dal mesajları dışarı taşıyan bir tür kabloyu andırır.
Nöronlar arasındaki bağlantılara sinaps adı verilir. Bu beyin bağlantıları arasında ilerlemek, biraz da uzayın derinliklerinde yolculuk etmek gibidir. Sinapsların sayısı, gökteki yıldızlardan bile fazladır.
Sinapslar, fiziksel bağlantılar değildir çünkü aralarında mikroskopik bir boşluk vardır. Elektrik sinyali niteliğindeki sinyaller, bu boşluğu aşmak için kimyasal sinyallere dönüşür: Aksonun ucu, nörotransmiter denen maddeler salgılar. Nörotransmiterleri –sınırlı olmakla birlikte– nöronlara ayrıntılı talimatlar aktarabilen bir dilin sözcükleri olarak tanımlayabiliriz. Daha sonra kimyasal ileti, daha hızlı yol alabilmek için yeniden elektrik sinyaline dönüşür; sinyal akson üzerinde sıçrayarak ilerler ve saatte 400 km hıza ulaşabilir. Yani bir Formula 1 yarış arabasından bile daha hızlıdır! 13
GRİ MADDEDEN HOŞLANIR MISIN? Her şeyden önce seni temin ederim, gri maddenin çizgi filmlerdeki uzaylılarla herhangi bir ilgisi yok.
MERKEZİ SİNİR SİSTEMİNDE BULUNAN NÖRONLARIN İÇERDİĞİ BİR MADDEDEN SÖZ EDİYORUM. Bu madde, hem omurganın ortasındaki omurilikte hem de ensefal denen, kafatası içindeki beyin ve yardımcı organların oluşturduğu yapıda bulunur. Ensefalde, serebral korteks boyunca dağılmıştır, düşünce ve hesapla ilgili aktiviteleri yürütür. Hiç duymamış olabilirsin ama beyninde ayrıca, beynin farklı bölgelerindeki sinyalleri denetleyerek nöronlar arasındaki sinyalleri kontrol eden beyaz madde vardır. Beynimiz hayal edebileceğimizden çok daha karmaşıktır; kim bilir ne zaman onu tamamen tanıdığımızı söyleyebileceğiz. Beyin talamus, hipotalamus ve amigdala gibi başka birçok kısım içerir ve bunların her biri, var olan en karmaşık organın işleyişinden basit ve net eylemler türetmekle görevlidir.
Kitabın sonraki sayfalarında, potansiyelini geliştirmek amacıyla beyni çalıştırmaya yarayan her şeyi keşfetmen için sana eşlik edeceğim. Yolculuğunun ilk adımı, bir beyin kâşifinin bilmesi gereken ilginç bilgilerle başlıyor. 14
BEYİN HAKKINDA İLGİNÇ BİLGİLER
Beyin doğal olarak “kendi” ve “başkaları” algısına sahiptir; bu yüzden kendi kendimizi gıdıklayamayız!
Beyinde ağrı reseptörleri yoktur; onlar kafatasının üst bölümünde bulunur.
Büyük Britanya’da, yaklaşık 2.000 yıl öncesine ait, iyi durumda bir beyin bulunmuştur.
Kadınlar ve erkekler acıyı farklı şekilde algılarlar.
Harvard Üniversitesi’nde, bilimsel araştırmalarda kullanılmak üzere 7.000 beyin bulunmaktadır.
Doğuştan görme engelli olanlar rüya görürler mi? Yakın tarihli araştırmalardan anladığımız kadarıyla, evet.
15
Beynimizin ürettiği enerji ile bir ampulü yakabiliriz.
Solaklar ve iki elini birden kullanabilenlerin korpus kallozumları –beynin iki yarım küresini birbirine bağlayan kütle– sadece sağ ellerini kullanabilenlerinkinden ortalama %11 daha büyüktür.
Müzik dinlemek ezber yeteneğini geliştirir ama matematik çalışırken rock müzik dinlemek pek de iyi bir sonuç vermeyebilir.
16
Beynin bol oksijene ihtiyacı vardır. Vücudumuza giren oksijenin % 20’sini beyin kullanır.
Beyin günde ortalama 70.000 düşünce “geliştirir.”
Bilgisayarın hafızası sınırlıdır, oysa beyninki sınırlı değildir: Yaşamın boyunca topladığın bilgiler bile kendi hafızanı tamamen doldurmaya yetmez.
Yaşamın ilk yılında bebeğin beyni üç kat büyür.
Kusursuz işitme yetisi diye bir şey vardır; bu yetiye sahip olan kişi herhangi bir müzik notasını tanıyabilir.
Bazı kokular beyni rahatlatır, lavanta bunlardan biridir.
Gecede üç rüya görenler hatta yedi rüyaya kadar ulaşanlar vardır. Çok salonlu bir sinemadan bile iyi!
2
1
3
4
Güldüğümüzde, beynin tam beş farklı bölgesini harekete geçiririz.
5
Einstein’ın beynindeki matematiksel hesaplara ayrılmış bölge, ortalamaya göre çok daha genişti.
17
HAREKETE GEÇ Kendini hem şekil verilecek bir mermer kalıbı hem de ona hangi şekli vereceğini tasarlayan bir heykeltıraş olarak hayal et. Usta bir sanatçı olarak görevin, hoşlanmadığın yönlerini düzeltmek, özellikle de zihinsel becerilerini geliştirmek için teknik ve yöntemler aramaktır. Beyni formda tutmak için doğru gıdalarla beslenmen, beynini hem okuma, yazma, mantık, matematik, sanat, müzik gibi zihinsel hem de fiziksel egzersizlerle çalıştırman gerekir.
BEYNİN SAYESİNDE BİR AKROBATSIN SEN Beynin, farklı kasların hareketlerini koordine ederek yürümeni, dengeni korumanı sağlar.
SANA KOLAY VE SIRADAN BİR ŞEY GİBİ Mİ GELİYOR? İyice düşünürsen bütün bunların karmaşık bir akrobasi sistemi olduğunu fark edersin. Çünkü ayakta durabilmen için iki yüzden fazla karşıt kas çiftinin doğru şekilde yönlendirilmesi gerekir. Vücudun bütün hareketlerini, sinir sistemimizdeki hücrelerin bağlantı güçleri koordine eder. Sinir sistemi demişken, o da fiziksel egzersize bayılır! 18
DENGE ÇALIŞMASI
Eline bir kaşık al. Kolunu yana uzatıp kaşığı elinin üzerine yerleştir ve yürümeye başla. Amaç, engelleri aşıp kaşığı düşürmeden parkurun sonuna ulaşmak. Yolu ne kadar zamanda kat ettiğini ölç ve
kaşığı her düşürüşünde ceza olarak süreye beş saniye ekle.
Şimdi sıra sende!
Evde bir koşu parkuru oluştur; sandalye, koltuk ve diğer nesneleri engel olarak kullan.
Birden çok kez deneyerek kendinle yarışabilir ya da arkadaşlar arasında bir yarış düzenleyebilirsin. Elinin üzerine yeni nesneler ekleyerek veya elinin üzerindeki nesneyi değiştirerek zorluk seviyesini artırabilirsin.
FİZİKSEL EGZERSİZ Spor yapmak, beyni sinir hücreleri –yani nöronlar– arasında yeni ilişkiler kurmaya teşvik etmede fazlasıyla etkilidir. Nöronlar, sinapslar sayesinde aralarında iletişim kurar, akılalmaz sayıda bağlantı oluştururlar. Ayrıca bu buluşma noktaları, yeni ve alternatif nöron yolları ortaya çıkarır, beynimizi uyumlu ve daha esnek kılarak beynimizin yapısını ve işlevlerini geliştirir. Ne var ki bu noktaya ancak fiziksel egzersiz düzenli ve sürekli olursa ulaşabiliriz. Sürekliliği olan bir spor faaliyetinin sonunda kendimizi iyi hissederiz; bunun nedeni hareketin serotonin ve noradrenalin –vücudumuzun fiziksel ve ruhsal esenliğinden sorumlu iki madde– gibi nörotransmiterleri uyarmasıdır. 19