Historia Chile

PODRÓŻE MARZEŃ

H ILE

PODRÓŻE MARZEŃ

CHILE Historia

Księgozbiór DiGG

ff3

2012

+

KAL ENDARIUM

Najważniejsze daty

wym Chile. W dużych majątkach (hacjendach lub latyfun­ diach) zatrudniani są przypisani do ziemi chlopi-Metysi, którzy w encomiendas (ziemie nadawane osadnikom)

CZASY PREHISTORYCZNE

zastępują tubylców zdziesiątkowanych przez choroby

13-10 tys. p.n.e. Grupa łowców mastodontów osiedla

przywleczone z Europy.

się w regionie znanym obecnie jako Monte Verde, w po­

XVIII

bliżu współczesnego Puerto Montt.

1740 Chile rozlużnia więzy z wicekrólestwem Peru (obej­

PODBóJ l OSADNICTWO EUROPEJCZVKÓW

je dopuszczone do bezpośredniego handlu z Hiszpanią

1450 Inkowie opanowują pólnocną część Chile, nie pod­

i innymi koloniami Nowego świata.

bijają jednak plemion z południa.

1750 Chile otrzymuje pozwolenie na bicie monety.

w.

Około 20 tys. Hiszpanów emigruje do kolonii.

mującym poludnie hiszpańskiego imperium), gdy zosta­

1520 Portugalski żeglarz Ferdynand Magellan jako

pierwszy Europejczyk widzi Chile. Przepływa przez cie5ni­

DROGA DO NIEPODLEGŁOŚCI

nę, nazwaną póżniej jego imieniem.

1808 Cesarz Napoleon dokonuje inwazji na Hiszpanię,

1533 Hiszpański konkwistador Francisco Pizarro podpo­

pozbawiając tronu Ferdynanda VII.

rządkowuje sobie państwo Inków.

1810 Grupa chilijskich obywateli zmusza hiszpańskiego

gubernatora do ustąpienia i na wzór hiszpańskich miast wybiera juntę rządzącą w imieniu króla Ferdynanda.

1811 Zbiera się pierwszy chilijski Kongres Narodowy,

który przysięga wierność hiszpańskiemu królowi.

1812 Po zamachu stanu rząd Carrery proponuje hiszpań­

skiemu królowi uznanie chilijskiej konstytucji oraz niepod­ ległości Chile i wprowadza rządy demokratyczne.

1813 Inwazja hiszpańska.

1814 Chilijscy nacjonaliści zostają pokonani pod Ran­

cagua, a ich przywódcy uciekają do Argentyny.

1817 Nacjonaliści pokonują hiszpańskie siły z pomocą

argentyńskiego bohatera, generała Jose de San Martina.

1818 Chile ogłasza niepodległość.

RozwóJ l STABIUZACJA 1823 Zniesienie niewolnictwa.

1829/1830 Długi okres .Konserwatywnej Republiki"

pod rządami Diega Portalesa.

1839 Pierwsze banknoty w obiegu.

Lata 40. XIX w. Odkrycie srebra na pólnocy zapoczątko­ wuje rozkwit gospodarki. Chilijscy rolnicy zaopatrują 1536 Diego de Almagro, towarzysz Pizarra, podróżuje

kalifornijskich poszukiwaczy złota. Zostaje założone

w poszukiwaniu złota z Cuzco do Copiapó, a następnie

Magallanes (obecnie Punta Arenas), co pozwala na wy­

doliną rzeki Aconcagua.

korzystanie europejskich szlaków handlowych.

1541 Pedro de Valdivia wyrusza na podbój Chile i zakła­

1843 Założenie Uniwersytetu Chilijskiego; w latach

da Santiago.

1867-1883 funkcję rektora pełni l. Domeyko.

1550-1551 Valdivia zakłada Concepción, Valdivię, Vil­

Od 1848 Do osiedlania się w Chile zachęcani są Niem­

larricę i inne miasta.

cy. Rewolucje w Europie powodują napływ imigrantów;

1553 Valdivia ginie w pobliżu Concepción z rąk Mapu­

wraz z nimi docierają nowe idee polityczne. Rozpoczy­

czów pod wodzą Lautaro.

na się budowa pierwszej chilijskiej linii kolejowej.

1557-1561 Nowy gubernator, Garc a Hurtado de Men­

Lata 50. Odkrycie pokładów guana i wybuch sporu z Pe­

doza, przywraca władzę Hiszpanów w Concepción i za­

ru i Boliwią o tereny na pólnoc od Coquimbo.

kłada Osorno oraz Cafiete.

1860 Wprowadzenie bezpłatnej edukacji na poziomie

1599 Podczas buntu Indian zniszczone zostają wszyst­

szkoły podstawowej.

kie hiszpańskie osady na poludnie od rzeki Bioblo, w Do­

187�1878 Powódż na poludniu i susza na pólnocy

linie środkowochilijskiej.

- klęska głodu. Problemy w rolnictwie połączone ze spad­

XVII w. Rolnictwo staje się głównym sektorem eksporto-

kiem popytu na srebro skutkują kryzysem gospodarczym.

KAL ENDARIUM

+

1879 Chile wypowiada wojnę Boliwii i Peru.

1986 Nieudany zamach na życie Pinocheta.

1881 Ostatnie powstanie chilijskich tubylców. Wojsko

1988 54% głosujących w referendum odrzuca reżim

tłumi bunt, a terytorium Mapuczów zostaje ogłoszone

Pinocheta.

własnością państwową.

1989 Wybór chadeka Patricia Aylwina Azócara na prezy­

1883 Peru oddaje Chile region Tarapac oraz miasta

denta oznacza powrót kraju na drogę rządów demokra­

Tacna i Arica.

tycznych. Konstytucja z 1980 r. zapewnia Pinochetowi

1884 Boliwia oddaje Chile port Antofagasta.

stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych.

1891 Wybucha wojna domowa na tle konfliktu o władzę

Lata 90. Okres intensywnego wzrostu gospodarczego,

prezydencką. Po swej klęsce samobójstwo popełnia pre­

gwałtowna poprawa koniunktury, choć dystrybucja zy­

zydent Jose Manuel Balmaceda.

sków nadal pozostaje bardzo nierównomierna.

XX WIEK 1907 Masakra strajkujących górników w Santa Maria

1991 Narodowa Komisja Prawdy i Pojednania oskarża

wojskowych o pogwałcenie praw człowieka, jednak nie­ wielu z nich dosięga kara.

de lquique kładzie kres intensywnej działalności związ­

1994 Eduardo Frei, syn prezydenta z lat 60., staje

ków zawodowych.

na czele rządu chrześcijańskich demokratów.

1912 Założenie Socjalistycznej Partii Robotniczej.

1998 Pinochet ustępuje ze stanowiska głównodowodzą-

1918 Rozpoczęcie produkcji syntetycznej saletry. Chilij­

skie .pustynne złoto" wychodzi z użycia.

1927 Wskutek kryzysu gospodarczego i politycznego

do władzy dochodzi pułkownik Carlos lbanez del Campo, który tworzy stabilne państwo.

1929 Zawirowania polityczne ·spowodowane krachem

na Wali Street i wielkim kryzysem.

1931 lbanez podaje się do dymisji i emigruje z kraju.

1932 Arturo Alessandri odzyskuje władzę; kraj wkracza

w okres prosperity i politycznej stabilizacji.

1945 Gabriela Mistral laureatką literackiego Nobla.

1949 Kobiety otrzymują prawo do głosowania.

1952 Carlos lbenez del Campo odzyskuje władzę.

1964 Dzięki poparciu Stanów Zjednoczonych w siłę ro­

śnie Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna pod wodzą Eduarda Freia.

1970 Lewicowa koalicja Jedność Ludowa z Salvadorem

Allende na czele wygrywa wybory i tworzy pierwszy gabi­ net socjalistyczny.

1971 Rząd Allende nacjonalizuje kopalnie miedzi w ra­

mach radykalnego programu reform. Poeta Pablo Neru­ da otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.

cego i otrzymuje dożywotnie stanowisko w senacie, za­

1973 Zamach wojskowy obala rząd Allende. Allende

strzeżone w konstytucji z 1980 r. Pod koniec roku odwie­

zostaje zabity lub popełnia samobójstwo w pałacu La Mo­

dza Wielką Brytanię. Hiszpania występuje z wnioskiem

neda w Santiago, a do władzy dochodzi generał Augusto

o jego ekstradycję pod zarzutem pogwałcenia praw czło­

Pinochet. W czasie rządów jego reżimu giną tysiące ludzi,

wieka obywateli hiszpańskich. Pinochet, zatrzymany

a wielu innych cierpi z powodu tortur.

w areszcie domowym, oczekuje na decyzję.

1980 Nowa konstytucja dopuszcza referendum na te­

2000 Brytyjski minister spraw zagranicznych Jack Straw

mat dalszych rządów junty w 1988 r.

zezwala Pinochetowi na powrót do Chile, uzasadniając

1982/1983 Gwałtowny kryzys gospodarczy powoduje

decyzję jego stanem zdrowia. Prezydentem zostaje Ricar­

strajki i protesty.

do Lagos, lider koalicji socjalistów i chadeków.

PIIPRZEDłiiE STRONY: Obecność Ameryki Łacińskiej

zdrowia były dyktator zostaje uznany za niezdolnego do

(Presencia de·America Latina), fresk Jorge

odpowiadania w sprawach dotyczących zbrodni reżimu,

2002-2005 Procesy Pinocheta: ze względu na stan

Gonzaleza Camareny; Pinacoteca, Concepción.

sąd pozbawia go jednak immunitetu i umożliwia wszczę­

Po

cie przeciw niemu dochodzenia o nielegalne wyprowa­

Diego de Almagro.

Po PRAWEJ: "Nie" dla Augusta Pinocheta.

LEWEJ:

dzenie za granicę 17 mln USD.

O

HISTORIA

+

DZIKIE POGRANICZE Przed przybyciem Europejczyków spoleczności zamieszkujący dzisiejsze Chile byly tak zróżnicowane jak ziemie, które zajmowaly. Warunki naturalne pomagaly plemionom z poludnia w skutecznym odpieraniu ataków Inków, a potem również Hiszpanów.

C

hile nigdy nie było głównym celem połu­

kładem pracy. Żyli w małych, pokojowo nasta­

dniowoamerykańskich podróżników czy

wionych, samowystarczalnych grupach rodzin­

kolonizatorów. Inkowie przybyli z Peru

nych i nie byli w stanie odeprzeć ataku Inków.

w XV w., niecałe sto lat przed Europejczykami.

Inkascy najeźdźcy porzucili plany podboju

Tupac Yupanqui pokonał północne plemio­

dwóch mniej uległych plemion z południa, któ-

na i wprowadził inkaskie rządy aż po tereny obecnego Santiago.

W porównaniu z Araukanami z dalekiego południa tubylcze kultury Atacameiio i Dia­ guita, od stuleci walczące o byt na północnych pustyniach, były społeczeństwami dobrze zor­ ganizowanymi. Obie te grupy tworzyli rolnicy, uprawiający groch, kukurydzę, ziemniaki i ko­ kę. Wykorzystanie technik nawadniania wska­ zuje, że istniała wśród nich władza centralna na tyle silna, by móc narzucić swoje zasady małym społecznościom. Hodowano lamy, wy­ twarzano tkaniny, kosze i zdobione naczynia oraz prowadzono handel z ludami Peru. Ple­ mię Atacameiio mumifikowało swoich zmar­ łych przygotowując ich do życia po śmierci, a Diaguita zabierali ze sobą do grobu żony.

O tych cywilizacjach wiadomo niewiele. Ocenia się, że ich populacja liczyła 80 tys. osób.

Niezwyciężone plemiona Opozycja wobec inkaskiego panowania była sil­ na na obszarach położonych na południe od dzi­ siejszego Santiago. Plemiona Araukanów, liczące razem ponad milion osób, zamieszkiwały tereny od rzeki Aconcagua (na południe od Valparaiso) po wyspę Chiloe. Dzieliły się na trzy główne gru­ py, mówiące tym samym językiem, ale o znacz­ nych różnicach kulturowych.

Picunche ("ludzie północy") zamieszkiwali ży­ zną Dolinę Środkowochilijską, między rzekami Aconcagua i Biobio. Uprawiali te same rośliny

rych sami nazywali "ludami buntowników " . Ma­ pucze ("ludzie ziemi") prowadzili niepewną egzy­

stencję w regionie między rzekami ltata i Tolten,

uprawiając prowizoryczne poletka w gęstym lesie i przemieszczając się, gdy ziemia uległa wyjałowie­ niu. Podobnie żyli Huilliches ("ludzie południa"), zajmujący obszar między Tolten a wyspą Chiloe.

co Diaguita i Atacameiio na północy, ale dzięki

W obu grupach było wielu wojowników, służą­

umiarkowanemu klimatowi i dobrze nawodnio­

cych pod jednym wodzem wyłącznie podczas woj­

nej glebie mogli to robić znacznie mniejszym na-

ny. Inkowie zrezygnowali również z podporządko­

Po LEWEJ: piękny stary gobelin, kultura Atacameiio.

plemion Pehuenches, Puelches i Tehuelches, które

Po PRAWEJ: mumia Atacameiio w Muzeum Gustavo

nie uznawały władzy centralnej i nie znały pojęcia

Le Paige; San Pedro de Atacama.

daniny. Nowi władcy ustalili granicę na rzece

wania sobie luźno rozmieszczonych wędrownych

+

HISTORIA

Cachapoal koło Rancagui, a resztę Araukanów

pó, gdzie został przyjaźnie przyjęty przez tubyl­

zostawili samym sobie.

ców. Dalej śmiałkowie powędrowali doliną rzeki

Inkowie nie ingerowali w zwyczaje i praktyki skolonizowanych ludów, dopóki te płaciły dani­

Aconcagua, na próżno przez całą drogę poszuku­ jąc kopalń złota, o których opowiadali Inkowie.

nę w złocie i sile roboczej. Ich panowanie trwało

80 ludzi pod wodzą samotnego kapitana ru­

niecałe 40 lat, po czym wskutek eskalacji walk

szyło w kierunku Cieśniny Magellana. Dotarli

wewnętrznych inkaskie wojska wycofały się

tylko do rzeki ltata i powrócili z zatrwaźającymi

z Chile do Cuzco (dziś w Peru). Ostateczny cios

opowieściami o okrutnych tubylcach. Morale

ich imperium zadał hiszpański konkwistador

wyprawy spadło, a jej uczestnicy sprzeciwili się

Francisco Pizarro.

Trwałym wkładem Inków w infrastrukturę

propozycji przywódcy, by zostać na miejscu i sko­ lonizować nowe obszary. Almagro powrócił do

Chile był

Szlak Inków", czyli sieć dróg, które " na południu sięgały aż do Talki. Istniały trzy

Peru w 1 537 r. i podjął próbę pozbawienia Piza­

szlaki - wzdłuż wybrzeża, przez pustynię oraz

domowej, bunt przypłacił życiem.

rra władzy nad Andami. Pokonany w wojnie

wzdłuż Andów przez płaskowyż Altiplano. Póź­

Chile stało się nagrodą dla jednego z poplecz­

niej korzystali z nich hiszpańscy podróżnicy,

ników Pizarra. Pedro de Valdivia wyruszył na

pragnący dotrzeć do obozowisk w Peru.

Początek hiszpańskiego podboju Pierwszym Europejczykiem, któremu dane było zobaczyć Chile, był portugałski żeglarz Ferdynand Magellan- l października 1 520 r. przepłynął przez cieśninę nazwaną po latach jego imieniem. Przyj­ rzał się nowemu lądowi i popłynął dalej wzdłuż wybrzeża. Jako drugi zjawił się towarzysz Pizarra, Diego de Almagro, który gnany nadzieją na znale­ zienie skarbów wraz z kilkuset towarzyszami przebył w 1 536 r. Kordylierę od Cuzco do Copia-

południe, zyskując obietnicę, że będzie mógł przejąć całą ziemię, jaką zajmie. Bezowocna po­ dróż Ałmagro zniechęciła jednak poszukiwaczy szczęścia, więc Valdivia miał kłopoty ze znalezie­ niem towarzyszy. W końcu wyruszył z zaledwie tuzinem ochotników i swoją wierną kochanką Ines de Suarez. Jak jednak przewidział, po dro­ dze dołączyli do niego maruderzy z innych eks­ pedycji, i gdy zbieranina kolonizatorów dotarła do rzeki Mapocho w żyznej Dolinie Środkowo­ chilijskiej, liczyła już 1 50 osób. Tam, 12 lute­ go 1 54 1 r., założono pierwszą osadę- Santiago.

DZIKIE

Zmuszani do służenia przybyszom Mapucze

POGRANICZE

+

Śmiercionośne złoto

zbuntowali się już po kilku miesiącach nowych

Mapuczów podporządkowano stopniowo w ca­

porządków. Ił września miejscowy wódz Michi­

łej Dolinie Srodkowochilijskiej. Valdivia nada­

malongo zaatakował osadę podczas nieobecności

wał swoim poplecznikom ziemię wraz z grupami

aldivii i większości jego ludzi. Obok nielicznych

Indian, którzy mjeli pracować w encomiendas.

mężczyzn, którzy mogli stanąć do boju, była

Teoretycznie Hiszpanie mieli być odpowiedzial­

odziana w kolczugę Ines de Suarez. Hiszpanie

ni za opiekę nad populacją tubylców i za ich na­

odnieśli zwycięstwo, ale osada spłonęła, a wszyst­

wrócenie, jednak w praktyce zakładali feudalne

ko co mieli: żywność, nasiona, a nawet ubrania,

majątki, w których rdzenni mieszkańcy zostawa­

zostało zniszczone.

li niewolnikami pracującymi na roli lub poszu­

Mimo głodu i niedostatku Valdivia zakochał ię w nowej krainie i opisywał ją królowi z wiel­

kującymi złota.

W 1550 r. Valdivia założył Concepción, a rok

Życie w tym kraju nie ma " obie równych. Zima trwa tylko cztery miesiące,

później osady Imperial, Valdivia, Villarrica

a lato jest tak łagodne, i wieje tak delikatny wie­

ludzi, którzy mieli budować "miasto" przy po­

trzyk, że można przebywać przez cały dzień

mocy podbitych Mapuczów. Jego oddziały były

na słońcu i nie ponieść żadnego uszczerbku

jednak rozmieszczone zbyt rzadko. Pod ko­

kim entuzjazmem:

i Angol. W każdej miejscowości zostawiał 50-60

na zdrowiu. Porośnięta mnóstwem trawy kraina

niec 1 55 3 r. opuścił Concepción, mając ze sobą

pozwala wykarmić bydło i hodować wszelkie ro­

zaledwie 50 ludzi. W Boże Narodzenie dotarli

śliny. Jest dużo pięknych drzew, które mogą po­

do fortu Tucapel i zobaczyli tylko dymiące

służyć do budowy domów i łatwo dostępne drew­

zgliszcza . Gdy oglądali gruzy, zostali zaatako­

no, potrzebne zarówno na opał, jak i do pracy

wani przez Mapuczów. Do zmierzchu zginęła

obfitujących w surowce kopalń. Jakby Bóg stwo­ rzył tu wszystko tak, by zawsze było pod ręką".

Legenda głosi, że został przywiązany do drze­

większość Hiszpanów, w tym i sam Valdivia. wa, a do ust wlano mu stopione złoto.

Po LEWEJ: jedna z ostatnich twierdz Inków w Chile.

Zwycięzcą okazał się La utaro, który pracował

Po PRAWEJ: lnes de Suarez broni hiszpańskich

dla najeźdźców, zanim zdecydował się z nimi

umocnień.

walczyć. Podobno jako pierwszy Mapucz, pojął,

+

HISTORIA

że H iszpanie i konie, zwierzęta zupełnie w Chile nieznane, to oddzielne istoty. L autaro ruszył na Santiago, ale w nocy przed planowanym atakiem zasztyletował go zdrajca. Morale jego ludzi ule­ gło pogorszeniu, po czym jeszcze zdziesią tkowa­ ła ich ospa. Santiago ocalało.

Po śmierci Valdivii o stanowisko gubernatora walczyło trzech rywali. Dopiero w 1 557 r. przybył nowy gubernator z Peru, Gard a H urtado de Mendoza, który przywrócił hiszpańskie pano­ wanie w rejonie Concepción, odbudował miasto i podporzą dkował sobie miejscowych Mapuczów.

Powstały dwie nowe osady, Osorno i Cai'i ete.

mieszkał na stałe w granicznym mieście Concep­ ción. Koloniści zrozumieli wreszcie, że w Chile nie ma złotych rzek ani baśniowych srebrn ych miast, bogactwo zaś trzeba czerpać z ziemi lub kopalń. Tubylcy i Metysi byli zmuszani do pracy, a nowa kraina szybko zaczęła eksportować psze­ nicę, miedź, skóry i wino.

H iszpańscy urzędnicy przysyłani z Madrytu nie byli w stanie narzucić prawa i porzą dku.

Okrutna i pozbawiona skrupułów doi'i a Catali­ na de los Rios y L isperguer, znana jako la Q uin­ trala, była wcieleniem najgorszych aspektów kolonizacji w XVI w. Ta dama z wyższych sfer - oskarżana o otrucie własnego ojca - odcięła ucho jednemu z kochanków, a innego zaprosiła na schadzkę, po czym kazała go zamordować, a sama przyglą dała się, jak umiera. Według jej kaprysów zabijano lub okaleczano " istoty niż­ sze" , czyli służą cych i niewolników.

Również wielu duchownych nie dawało lep­ szego przykładu. Kronikarze wspominają o bój­ kach między augustianami i franciszkanami.

Biskup musiał zakazać odwiedzania domów gry i posiadania kart przez duchownych. To właśnie hazard był główną rozrywką mężczyzn i namiętnośc ią nowych kol on i i . Podstawowe znaczenie, zarówno dla kobiet, jak i niektórych mężczyzn, miał także strój - im bogatszy i bar­ dziej ozdobnie haft owany, tym lepszy.

Wpływy kulturowe

Okres rzą dów tego gubern atora (do 1 56 l r.) był ostatnią fazą podboju.

H iszpanie, którzy zamiast regularnej armii mieli tylko oddziały obywatelskich ochotników, nie mogli wygrać wojny z Araukanami. Pod ko­ niec XVI w. gubernator M artin Gard a Ofi ez de L oyola stracił życie podczas buntu tubylców.

Zniszczono osady na południe od rzeki Biobio, a jej północny brzeg stał się granicą terytorium hiszpańskiego. Kolonia l iczyła wówczas o k .

5 tys. Europejczyków.

Życie na dzikim pograniczu Walki z Araukanarni trwały przez całe kolejne stulecie i większą część następnego. Regularnie zdarzały się bunty i masakry. Gubernator za-

Cywilizacja europejska pojawiła się w Chile przed końcem X V I I w. Dzięki wpływom fran­ cuskich Burbonów, którzy rzą dzili w tym czasie H iszpanią , do dalekich kolonii zawitały kultura i dobre maniery. Gubernator Cano de Aponte przyjechał do nowej kwatery w 1 720 r., wiozą c " 23 skrzynie z meblami i zastawą , klawikord, czworo skrzypiec, harfę i andaluzyjskie tambury­ na, oraz prowadzą c 1 5 mułów obładowanych piękną odzieżą " .

Jezuici sprowadzili z Europy rzemieślników: architektów, tkaczy, malarzy, rzeźbiarzy oraz farmaceutów. Stworzyli także największą biblio­ tekę w kolonii - do połowy X V I I I w. zebrali 20 tys. ksią żek. Chile znalazło się na drodze do zostania bogatym i silnie zeuropeizowanym państwem, które później stawiane było za przy­ kład uboższym, nowo powstałym krajom Ame­ O ryki Łacińskiej .

Po LEWEJ: Pedro de Valdivia.

Po PRAWEJ: założenie Santiago.

HISTORIA

+

NIEPODLEGŁOŚĆ l DOBROBYT Po zdobyciu niepodleg/ości nic już nie mog/o powstrzymać nowej republiki -gospodarka Chile stala się jedną z najsilniejszych w Ameryce Poludniowej.

iszpania próbowała chronić swoje kolonie prze d obcym i wpływam i. Zakazała wwozu publikacj i drukowanych poza własnym i granicam i, a na podle głych sobie zie m iach za­ broniła używania m aszyn drukarskich. Koloniści podróżowali je dnak do Europy, sprowadzając " " nie le galne książki i nowe idee .

Re wolucja francuska i bunt kolonii brytyj­ skich w Ame ryce Północnej pod konie c XVI I I w. dostarczały odm ie nnych wzorów postępowania.

Eksce sy francuskich buntownikówm ogły odstra­ szać, ale działania praktycznych i odważnych Ame rykanów z Północy zachęcały ich południo­ wych sąsiadów do naśladowania.

H iszpańskie kolonie zawdzięczają n ie podle ­ głość am bicjom Napole ona. Gdy ce sarz Francu­ zów naje chał Hiszpanię, zm usił króla Fe rdynan­ da V I I do abdykacji i wyniósł na tron swoje go brata Józe fa Bonaparte, co wywołało sprze ciw Hiszpanów. Znam ie nici obywate le wie lu m iast zawiązywali w nich re gionalne junty, m ające rzą­ dzić w im ie niu odsunięte go od władzy króla.

Wkrótce lokalne organizacje prze kazały władzę ce ntralnej juncie w Se willi.

H

lion pie choty, dwa szwadrony kawale rii oraz arty­ le ria. Do Anglii i Arge ntyny wysłano em isariu­ szy, którzym ie li kupić broń. W nadzie i na wspar­ cie gospodarki wpływam i z cła zade klarowano swobodę handlu z wszystkim i państwam i.

Wre szcie junta zwołała Kongre s Narodowy, który m iał re pre ze ntować naród oraz gwaran-

Nowy Kongres Hiszpański gube rnator w koloniach był zdania, że junta w Se willi m oże rządzić pod nie obe cność prawowite go króla. Wie lu kolonistów uważało je dnak, że ich status je st taki sam jak m iast w Hiszpanii, i że powinni wybrać własną władzę podle głą tylko królowi.

Tak te ż się stało w Chile . Nie kom pete ntne go hisz­ pańskie go gube rnatora zm uszono do ustąpie nia na rze cz Chilijczyka Don Mate o de Toro Zan1 bra­ no. Kole jnym krokiem było stworze nie rządzącej junty. W Chile gubern ator zwołał cabildo abierto, form alne spotkanie najważnie jszych obywate li, które podczas posie dze nia 1 8 wrze śnia 1 8 1 O r. wy­ brało juntę, przysięgającą wie mość królowi.

Pie rwszym zadaniem było zape wnie nie ochro­ ny nowem u narodowi. Utworzone zostały bataPo LEWEJ: La Visión de San Martin, obraz w Instytucie

San Martiniano; Buenos Aires, Argentyna.

Po PRAWEJ: piechur chilijskiej armii rewolucyjnej.

tować, że nie dojdzie do nadużycia władzy- by­ ły to dwie radykalne i dee, które prze ni k nęły z Europy i Stanów Zje dnoczonych. Uprawnie ni do głosowania byli ci, którzy " z powodu swe go m ajątku, pracy, tale ntu czy cnót cie szą się uzna­ nie m w m ie jscu zam ie szkania i m aj ą co naj­ mn ie j 25 lat" . Wybrali oni de putowanych, którzy " dzięki patriotycznym cnotom, tale ntom i roz­ sądkowi zasłużyli na uznanie współobywate li" .

Wybory rozpoczęły się na początku 1 8 1 1 r.

Pie rwszy Kongre s Narodowy ze brał się 4 lipca, a parlan1e ntarzyści ponownie przysięgli wie rność hiszpańskiem u królowi. W większości byli to kon­ se rwatywni właścicie le zie m scy, którzy chcie li

+

HISTORIA

ograniczyć reformy do minimum. Energiczna eli­ ta domagał a się radykalnych zmian.

Zamach stanu Pierwsi p o wł adzę nad narodem sięgnęli Carrero­ wie. Trzej bracia - Jose M iguel, Juan Jose i Lu i s oraz ich siostra Javiera pochodzili z bogatej rodzi­ ny z Santiago. Ich idee był y jednak zbyt radykal­ ne, jak na tamte czasy. 4 listopada 1 8 1 1 r. Juan Jose i Jose M iguel wdarli się na czele tł umu do Kongresu i przedstawili listę żą dań ludu" . " Był to w istocie zamach stanu. Zastraszony Kon­ gres wyraził zgodę na pozbycie się niektórych, najbardziej konserwatywnych przedstawicieli

i powoł anie junty wykonawczej . Przyspieszono reformy, ale Carrerom to nie wystarczał o. Jose Miguel zm usił Kongres do powoł ania nowej jun­ ty i stanął na jej czele, a w grudniu 1 8 1 1 r. rozwią ­ zał parlament.

Rodzina Carrerów dą żył a do niepodległ ości Chile, ale w swych dział aniach reprezentował a mniejszość. Jednym z pierwszych jej przedsię­ wzięć był o zdobycie prasy drukarskiej i powie­ rzenie jej księdzu-radykał owi znanemu jako Fray Camilo H enriquez, który zaczął wydawać tygo­ dnik " La Aurora de Chile", peł en rewolucyjnych idei zwią zanych z suwerennością ludu.

W 1 8 1 2 r. rzą d ogł osił nową Konstytucję. For­ malnie nadal uzn awał a ona zwierzchność hiszpań­ skiego monarchy, jednak pro ponował a, by w za-

mian król uznał Konstytucję i suwerenność Chile.

Nowa Konstytucja określał a także prawa jednost­ ki i ustalał a ogr aniczenia dla uprawnień rzą du, któ­ ry miał być wybierany prz ez l ud. Był a to olbrz ymia zm iana w stosunku do rzą dów monarchy.

Większość rodaków Jose M iguela Carrery, zwł aszcza arystokracja, nie był a gotowa na tak rewolucyjne gesty. Nie zachwycał ich ani naro­ dowy lider, ani jego idee. Zanim jednak podjęto jakieś kroki, do akcji wkroczyli H iszpanie.

Wojny o niepodległość 26 marca 1 8 1 3 r. do Doliny Ś rodkowochilijskiej weszł y hiszpańskie wojska - oficerowie z Peru

i 2 tys. żoł nierzy rekrutowanych spośród rojali­ stów z Valdivii i Chiloe. Zajęł y Talcahuano i Concepción, po czym ruszył y na pół noc. Car­ rera objął dowodzenie armią i zorganizował obronę stolicy wraz z innym przywódcą wojsko­ wym, Bernardem O'H igginsem.

O' H iggins należał do elity rzą dzą cej. Był nie­ ślubnym synem gubernatora Ambrosia O'H ig­ ginsa - I rlandczyka, który wyemigrował przez H iszpanię i Peru do Chile, gdzie był jednym z naj­ skuteczniejszych zarzą dców. Bern ardo przyszedł na świat ze zwią zku swego ojca z damą z Chill<i n - Doiią Isabel R iquelme. Uczył się w szkoł ach w Limie i w Anglii.

Po powrocie do Chile O'H iggins został wybra­ ny deputowanym do Kongresu. Potem zasł ynął

NIE PODLE GŁOŚĆ

jako przywódca wojskowy, a w 1 81 3 r. zastą pił porywczego Jose M iguela Carrerę na stanowiku gł ównodowodzą cego armią . Przed końcem roku sprawy przybrały niepomyślny obrót. Nego­ cjowano rozejm z H iszpanią. Obie strony był y wyczerpane walkami.

W marcu 18 14 r. podpisano traktat w Lircay.

Bracia Carrera i ich żołnierze rozpoczęli bunt, po czym znowu sięgnęli po wł adzę. O' H iggins wyruszył w drogę z zamiarem obalenia nowego reżimu. Zanim jednak doszło do starcia z Car­ rerami, dotarł y do niego wieści o kolejnej armii rojalistów, która zeszła na lą d w Talcahuano.

Podzieleni i niezbyt dobrze przygotowani patrio­ ci podjęli walkę pod Rancaguą . l paź dziernika zostali pokonani . O' H iggins i rodzina Carrera uciekli do Argentyny.

l

DOBROBYT

+

gendarn e. Pewnego razu skrył się w klasztorze Franciszkanów i przebrany w mnisie szaty opro­ wadzał swoich prześladowców po klasztornych zabudowaniach, by im pokazać, że go tam nie ma. Innym razem, kiedy ukrył się pod strojem żebraka, uprzejmie pomógł hiszpańskiemu gu­ bernatorowi wysią ść z powozu. Nawet jeśli nie wszystkie opowieści były prawdziwe, pomagał y podtrzymywać w ludziach ducha walki.

Triumf nacjonalistów W 1 8 1 7 r. O' H iggins i San M artin uznali, że są gotowi. I ch " armia andyjska " zł ożona z 3,6 tys. żoł nierzy przekroczył a góry. 12 lutego pokona-

Hiszpania odzyskuje władzę Jak na ironię, wł aśnie powtórny podbój hiszpań­ ski ostatecznie przekonał Chilijczyków, jak bar­ dzo jest im potrzebna niepodległ ość. H iszpanie próbowali cofną ć czas do 1 8 1 O r. Wszystkie re­ formy rzą du patriotów, od wolnego handlu po zniesienie niewolnictwa, został y anulowane przez rojalistów.

Rozpoczęł y się prześladowania niepodległ o­ ściowców. Wielu z nich zostało skazanych na wy­ gnanie - niektórych zesł ano do jaskiń na wyspach Juan Fermi ndez. Rozstrzeliwano nacjonalistów osadzonych w więzieniu publicznym w Santiago.

Pozostali obywatele musieli udowodnić swoją lojalność wobec korony. U rzędników-patriotów pozbawiano stanowisk lub mają tków, wszyscy bogaci musieli pł acić wysokie grzywny. Chilijczy­ kom nie wolno był o podróżować bez zezwolenia ani posiadać broni. Zakazano publicznego świę­ towania i zamknięto domy gry.

Tymczasem niedobitki armii patriotów pod wodzą O' H igginsa dołą czył y do wojsk argentyń­ skiego generała Jose de San M artina i spędziły dwa kolejne lata w Mendozie, przygotowują c się do ataku. Sieć szpiegów pozwalał a im utrzymy­ wać kontakty ze zwolennikami w Chile. Dowódcą tajnych agentów był Manuel Rodriguez, młody prawnik, który pomagał oddziałom partyzanckim nękać H iszpanów. Rodriguez wyrósł na bohatera narodowego: opowieści o jego spry tnych przebra­ niach i ucieczkach z rą k H iszpanów stały się I ePo LEWEJ: Bernardo O'Higgins, któremu Chile

zawdzięcza niepodległość.

Po PRAWEJ: duchowni na początku XIX w.

ł a oddział y rojalistów pod Chacabuco i trium­ fal nie wkroczyła do Santiago, witana przez tłumy Chilijczyków.

Pierwszym zadaniem było stworzenie nowego rzą du. Tytuł director supremo otrzymał O' H ig­ gins. l stycznia 1 8 1 8 r. nowy reżim ogłosił nie­ podległość Chile. Wojna jednak trwał a. Rojali­ ści wzmocnieni nowymi siłami kontratakowali od strony Peru, zajmują c miasto Talca. Patrioci szybko odzyskali pozycje, a 5 kwietnia 1 8 18 r. zadali H iszpanom ostateczną klęskę pod Mai po.

Ta bitwa przesą dziła o przyszł ości państwa.

O' H iggins walczył o niepodległ ość pozostałej części Ameryki Poł udniowej, gdyż Chile nie mo­ gł o być bezpieczne mają c za są siada opanowane przez rojalistów Peru. Utworzono marynarkę

+

HISTORIA

pod wodzą Szkota lorda Cochrane'a, ściągaJose Miguela. Rozkazy wykonanja egzekucji wydało prawdopoda bill e tajne stowarzyszeru e, znając skąd się dało (głównie z zagraru cy) marynan e jako Logia Lautarina, założone przez O' H igrzy i ofi cerów. W 1 8 1 9 r. nowe siły patrolowały wybrzeża Peru, przechwytując ginsa i San Martina w 1 8 1 5 r.

GWAŁTOWNE ZMIANY zaopatrzenie. Pod koniec roku Ocalała tylko Javiera Carrera, W pierwszych 131atach fl ota zdobyła Valdivię - jedną która wróciła do Chile po dymiz ostatnich twierdz rojalistów niepodległości w Chile pojawiło sji O'H igginsa. się pięć projektów konstytucji, Nie lada problem dla nowego w Chile. a rząd zmieniał się rządu stanowił M anuel Rodd 20 VIII 1 820 r. armja andyjska, składająca się już głównie z Crujedenaście razy. guez, bliższy Car rerom liż O'll igginsowi. Był to nieprzejednany, lijczyków, ale wciąż dowodzona przez Argentyńczyka San Martina, wyruszyła a przy tym populamy przywódca. O' H jggins prona Peru. Zdobycie L imy i ostateczna porażka ponował mu luksusowe wygnanie, chcąc wysyłać ll iszpanów przypieczętowały njepodległość Chile. go jako dyplomatę do Stanów Zjednoczonych,

Kłopoty nowej republiki Po wywalczeniu niepodległości Cru lijczycy mu­ sieli znaleźć sposób, jak po dwóch i pół wieku monarchii absolutnej zaprowadzić porządki republikańskj e. Większość reform i próbnych wer­ sji Konstytucji weszło w życie bez większych pro­ blemów, aleru e zawsze cieszyły się one populamo­ ścią. W 1 823 r. O'll iggins napotkał na silny opór arystokracji posiadającej wielkie majątki ziem­ skie. Został zmu zony do podam a się do dymisji, po czym wrócił do Peru, gdzie przeżył resztę życia, marząc o powrocie. Zmarł w 1842 r., a jego ciało sprowadzono do Chile dopiero w 1 869 r. ie lepszy był los rewolucjoru stów. W 1 8 18 r. dwóch spośród braci Carrera rozstrzelali Argen­ tyńczycy. Trzy lata późnjej w Mendozie stracono

ale Rodriguez odmówił. Został wtrącony do wię­ zienia, a w 18 1 8 r. - jak głosił ofi cjalny raport - zastrzelony " podczas próby ucieczkj " .

Większość dekady zdorru nowała jednak walka rru ędzy konserwatywnyrru właścicielamj ziemskj­ rru i Kościołem a cru lijskimi liberałarru , którzy cieszyli się poparciem rru eszczaństwa i eb t inte­ lektualnych. L iberałowie pozostali u władzy do 1 829 r., kiedy stracili kontrolę nad Santiago i adrru nistracją.

W 1 833 r. konserwatyści wprowadzili auta ry­ tamy model rządów, który utrzymał się przez na­ stępne stulecie. Cała władza skupiała się w ręku prezydenta, a Kongres obradujący jedynie przez cztery rru esiące, stanowił dla ru ego tło. Prezydent rru ał prawo wetowania ustaw i wyznaczał osobi-

NIE PODLE GŁOŚĆ

stych przedstawicieli w każdej prowincj i . Mógł także sprzeciwić się powołaniu elektorów, co da­ wało mu niezwykły wpływ na wybór kongresme­ nów i własnego następcy.

Konserwatywne wartości Prawdziwym przywódcą konserwatywnego rzą ­ du, choć nigdy niekandydują cym na prezydenta i wolą cym rzą dzić zza kulis, był Diego Portales - począ tkowo bardziej znany jako biznesmen .

To on stworzył w Chile silnie scentralizowany system rzą dów. Podobnie jak inni przywódcy niepodległościowego rzą du, popierał abstrakcyj­ ne liberalne idee, ale na co dzień głosił, że Ame­ ryka Łacińska " nie jest gotowa " na demokrację. ie wyjaśniał przy tym dokładnie, kiedy miała­ by nastą pić transformacja, ani w jakich warun­ kach skoń czy się " oświecona dyktatura " .

Portales argumentował: " Musimy przyją ć sys­ tem republikański, ale rozumiem go tak: silny, scentralizowany rzą d, którego członkowie dają przykład cnoty i patriotyzmu, w ten sposób wspie­ rają c obywateli na drodze porzą dku i cnoty. Kie­ dy zapanuje moralność, nadejdą prawdziwie liberalne rzą dy, wolne i pełne idei, w których bę­ dą mogli brać udział wszyscy obywatele " . Inny­ mi słowy, Portales był całym sercem za demokra­ cją , ale jeszcze nie w tym czasie.

Kongres tworzył nową konstyt ucję, a Porta­ łes walczył o narzucenie swojej władzy rzą do­ wi centralnemu. Pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych, armii i mary­ narki. Oczyścił wojsko z przywódców-buntow­ ników, zsyłają c niektórych z nich do Limy.

Przeprowadzono reorganizację akademii woj­ skowej , a oficerom miano przywrócić profesjo­ nalny, apolityczny status, jaki posiadali przed zdobyciem niepodległości . Aby do tego zachę­ cić, Portales na nowo wprowadził system lo­ kalnych milicj i, lojalnych wobec rzą du.

Wojsko skutecznie wypleniło bandy grasują ­ ce na terenach wiejskich. Reformy gospodarcze i finansowe spowodowały zmniejszenie liczby żołnierzy i urzędników państwowych, wprowa­ dziły też sprawniejszą księgowość i kontrolę fi­ skalną . Wpływ Portalesa w tych latach był tak duży, że w 1 833 r. konsul brytyjski napisał w li­ ście do domu: " Wszystkie przedsięwzięcia rzą ­ du pochodzą od niego [Portalesa] i żaden orPo LEWEJ: Valparaiso, w XIX w. jeden z najbardziej

ruchliwych portów świata.

Po PRAWEJ: miasto targowe na południu, lata 60. XIX w.

l

DOBROBYT

+

gan pań stwowy nie ośmieli się wykonać jakie­ gokolwiek rozkazu bez jego jednoznacznej zgody. . . " .

W 1 838 r. Portales został zamordowany przez przeciwników politycznych, ale stworzony przez niego model organizacji politycznej państwa przetrwał jeszcze niemal sto lat. Głęboko kon­ serwatywna biurokracja chilijska była lepiej zor­ ganizowana i charakteryzowała się mn iejszą korupcją niż inne rzą dy w regionie. Natomiast wyrażane przez Portalesa życzenie rozszerzenia demokracji na całe chilijskie społeczeństwo sta­ ło się realne o wiele później, w następstwie po­ ważnych konfliktów społecznych .

Stabilizacja i dobrobyt Wiek X I X przyniósł Chile jako taką stabilizację, choć w zwią zku z niedemokratycznym sposobem wybierania prezydentów w latach 50. pojawiła się przemoc i niepokoje społeczne. Problemy te na pewien czas rozwią zano za pomocą reformy systemu wyborczego w począ tkach lat 70.

Przez prawie cały X I X w. silna władza pall ­ stwowa doglą dała wzrostu gospodarczego, opar­ tego na handlu zagranicznym oraz eksporcie mie­ dzi i srebra. Podobnie jak są siednia Argentyna, Chile wspierało imigrację z Europy. Na południu największymi i najbardziej zyskownymi mają t­ kami zarzą dzali przybysze z Niemiec, a domina­ cja Europy w handlu zapewniła kluczowe pozy­ cje w innych sektorach chilijskiej gospodarki

+

HISTORIA

Brytyjczykom i Francuzom. Ci pierwsi panowa­ li w transporcie morskim. W 1 825 r. do portu Valparaiso zawinęło 90 brytyjskich statków, przy 70 ze Stanów Zjednoczonych. 1 5 lat później licz­ ba brytyj skich statków uległa podwojeniu, a ame­ rykańskich - spadła. W 1875 r. Wielka Brytania kupowała 70% dóbr eksportowych Chile i sprze­ dawała tam 40% własnych towarów.

wzrósł 70-krotnie. Jednak w 1854 r. farmerzy z Ameryki Północnej odzyskali straconą pozycję i eksport Chile spadł. Kiedy gorą czka złota dotar­ ła do Australii, chilijscy farmerzy nie byli już w stanie konkurować z kalifornij skimi rywalami.

Do końca stulecia trwał stały napływ osób mi­ grują cych ze wsi (z coraz mniej dochodowych farm) do miast i ośrodków górn iczych na północy.

Siły rynkowe

Kolej, telegraf i banknoty

Główną przyczyną prosperity Chile był eksport miedzi. W 1 826 r. sprzedano za granicę 60 t tego surowca, w 1 8 3 1 r. już 2 tys. t, a w 1835 r.

1 2,7 tys. t. W 1860 r. miedź stanowiła 55% eks-

Plany pierwszej linii kolejowej powstały w 1 845 r.

- miała prowadzić z Copiapó do małego portu Caldera. Energiczny Amerykanin William Wheel­ wright zgromadził środki finansowe z sektora prywatnego i w 1 85 1 r. odbyło się otwarcie pierw­ szego odcinka torów o długości 8 1 km. Kolejny, z Valparaiso do Santiago, ukończono w 1 863 r.

Linia telegrafi czna połą czyła główny port ze sto­ licą w 1852 r. W 1 876 r. było już 48 linii krajo­ wych i po jednej łą czą cej kraj z Argentyną i Peru.

W 1 853 r., zaledwie 13 lat po Wielkiej Brytanii, Chile wprowadziło znaczki pocztowe.

Trudnym zadaniem okazało się stworzenie sys­ temu bankowego. Brakowało monet i papiero­ wych pieniędzy - te ostatnie pojawiły się w 1 839 r.

Właściciele zakładów górniczych używali jako środka płatniczego własnych banknotów. Rozpo­ częli także bicie ołowianych żetonów, którymi płacili za pracę. Ich następnym krokiem było za­ łożenie banku. W 1850 r. działało już 60 takich in­ stytucji, w tym Banco de Chile. Rzą d regulował kwestie waluty, ale nie wprowadzał własnej .

Już w latach 40. kronikarze pisali o efektach stabilizacji i prosperity. Z bogactwem obnoszono się ostentacyjnie. W Santiago wznoszono nowe, piękne budowle, jak Pałac Cousii'i o. Powstały dwa teatry, szkoła malarstwa i kilka magazynów literackich - i to nie tylko w Santiago, ale również w L a Serenie, Valparaiso i Copiapó.

W 1 843 r. założono Uniwersytet Chilijski, któ­ ry miał służyć badaniom i spotkaniom nauko­ wym. Instituto Nacional ( Instytut Narodowy) był jedynym ośrodkiem pozwalają cym uzyskać wyższe wykształcenie, ale istniały też dobre szko­ ły muzyczne i artystyczne. Od roku 1860 państwo zapewniało bezpłatną edukację na poziomie pod­ stawowym. W tym czasie tylko 1 7% populacji było piśmienne. 60 lat później już połowa społe­ czeństwa umiała pisać i czytać.

portu Chile. To dzięki jej sprzedaży Chile przeko­ nało się, jakie są korzyści i zagrożenia płyną ce z dołą czenia do światowej gospodarki. Rewolu­ cja przemysłowa w Wielkiej Brytanii spowodo­ wała błyskawiczny wzrost popytu na miedź w latach 30., ale Chile bardzo też ucierpiało z powodu gwałtownego załamania w branży w latach 50. i 70. X I X w. Od tego czasu zmie­ niają ca się co dnia cena miedzi na londyńskiej giełdzie metali stała się narodową obsesją .

Kolejnym problemem, z którym musiało się zmierzyć ówczesne Chile, były koszty ponoszone w zwią zku z oddaleniem od światowych centrów gospodarczych. W latach 40. kraj m alazł nowy zy­ skowny rynek dla swej pszenicy i mą ki: Kaliforn ię czasów gorą czki złota. W cią gu trzech lat eksport

Wojna z sąsiadami W I połowie X I X w. pustynne tereny na północy, w pobliżu granicy z Peru i Boliwią , nie wydawa-

NIE PODLE GŁOŚĆ

ły się atrakcyjne. Dopiero w latach 50. odkryto t am złoża naturalnych nawozów (guana i sale­ try). Guano stało się głównym źródłem docho­ dów dla Peru, a Chile i Boliwia wdały się w spór o złoża na wybrzeżu, na północ od Coquimbo.

W 1 874 r. Peru i Chile ustaliły, że będą eksploato­ wać guano wspólnie, ale prace wykonywali głów­ nie Chilijczycy.

W 1878 r. wybuchł nowy konflikt, tym razem zwią zany ze złożami saletry. Rok później Chile zajęło boliwijską Antofagastę. Odkrywszy, że Peru i Boliwia zawarły tajny pakt obronny, Chi­ le wypowiedziało są siadom woj nę, nazwaną wojną o Pacyfik. W jej wyniku Chile zyskało

kolejne źródło bogactwa - saletrę - oraz najbar­ dziej uwielbianego bohatera narodowego - ka­ pitana Artura Prata. Dziś jego pomniki zdobią place nawet w najmniejszych wioskach, a rocz­ nica jego śmierci, 2 1 maja (zob. ramka) to świę­ to narodowe.

Chilijska armia dotarła do peruwiańskiej stoli­ cy, L imy. Peru musiało negocjować pokój . Układ z Ancón, podpisany w 1883 r., zapewnił Chile region Tarapaca oraz miasta Arica i Tacna na okres 1 0 lat. W 1 884 r. Boliwia zrzekła się Anto­ fagasty, tracą c tym samym dostęp do morza.

l

DOBROBYT

+

Od tej chwili kolejne rzą dy boliwijskie wywiera­ ły na Chilijczyków presję, by oddać im choć mały fragment wybrzeża. Peru w końcu zrezygnowało z roszczeń dotyczą cych miasta Arica, w zamian za odzyskanie Tacny w 1927 r. Podobno peru­ wiańscy ofi cerowie do dziś poprzysięgają odzy­ skać Aricę.

Wydobycie saletry - boom i krach Jednym ze skutków wojny z Peru było przejęcie przez Chile kontroli nad złożami saletry na pół­ nocy. Podatki z nowych kopalń przez wiele lat były głównym źródłem dochodu chilijskiego skarbu państwa.

MIERĆ BOHATERA Historia śmierci Artura Prata wpisuje się w najpiękniejsze " morskie tradycje heroicznych porażek. Jego "Esmeralda została uwięziona w zatoce lquique przez dwa największe okręty peruwiańskiej floty: "Huascar'' " i "lndependencia . Prat odmówił złożenia broni. " "Esmeralda bronila się przez dwie godziny, " aż została staranowana przez "Huascara .

Prat skoczył na paklad wrogiego okrętu z mieczem w dłoni i tam został zabity. Peruwiański dowódca, admirał Grau, okazał się dżentelmenem i odesłał miecz bohatera oraz zostawiony przez niego list jego żonie.

Po LEWEJ: kapitan Artura Prat, bohater narodowy.

PoWYiEJ: chilijski ruch związkowy stworzyli

górnicy z pólnocnych pustyń.

Dzięki temu zasłużył na łagodne traktowanie, gdy kilka " miesięcy póżniej Chilijczycy zdobyli "Huascara .

+

H I STORIA

Największy majątek na saletrze zrobił jed­ nak nie Chilijczyk, lecz Anglik John Thomas N orth. Podczas woj ny o Pacyfik kupił tanio tytuł własności najlepszych złóż saletry. W An­ glii zdobył kapitał na giełdzie, co pozwoliło mu uruchomić kopalnie. " Chilijski kró l saletry " potrafił odwołać się do wyobraźni Brytyjczy­ ków. Akcje sprzedawały się jak ciepłe bułeczki, a North stał się sławną osobistością. " Jest te­ raz najważniejszym człowiekiem w Anglii " , pi­ sał jeden z jego konkurentów. " M oże z wyjąt­ kiem [premiera] Gladstone'a " .

Saletrzany balon pękł w latach 90. Zbyt duże wydobycie tego surowca doprowadziło do spad-

zydent miał możliwość wybierania parlamentu, j akiego sobie życzył.

Kongres nie miał większego znaczenia niż klub dyskusyjny, ale mógł skutecznie zabloko­ wać posunięcia rządu. Prezydenci kupowali so­ bie poparcie, skłócając jedne frakcje z innymi .

Pod koniec stulecia coraz trudniej było prze­ kupić poszczególne grupy polityczne (w tym czasie przypominające j uż bardziej zorganizo­ wane partie) okruszkami władzy z prezydenc­ kiego stołu .

Problem stał się szczególnie palący pod rzą­ dami prezydenta Jose Ma nuela Balmacedy.

Sprzeciwił się on pogrążonemu w chaosie

ku jego ceny. a początku XX w. wynaleziono tańszy substytut. Próby ograniczenia produkcji nie powiodły się, cena nadal spadała, doprowa­ dzając do załamania się branży. W latach 30. działało już tylko kilku producentów. Tętniące niegdyś życiem obozowiska i wioski, jak np.

H umberstone, opuszczono i dziś są smutnym świadectwem historii Chile (s. 197).

parlamentowi, powziął kilka nieudolnych z po­ litycznego punktu widzenia decyzj i, reagował na krytykę, manifestując prezydencką władzę, aż stracił poparcie w Kongresie. Gdy próbo­ wał sprawować rządy bez pomocy parlamentu i odmówił zwołania specjalnej sesji w celu za­ twierdzen i a budżetu armii, rebelię wszczęła marynarka wojenna. Kongres i buntownicy stworzyli własne wojsko, pokonali oddziały rządowe w bitwach pod Placilla i Concón, a potem zdobyli stolicę. Bałmaceda schronił się w ambasadzie argenty1'1skiej i tam popełnił samobójstwo.

O

Wojna domowa Zacięta walka o władzę między prezydentem a Kongre em została stłumiona w łatach 60 . i 70. X I X w. dzięki kilku ugodowym głowom pań twa i serii pomniejszych reform. Główny problem pozostał jednak nierozwiązany - p re-

PoWYżEJ: pasaż handlowy w Santiago, koniec XIX w.

HISTORIA

•

STULECIE NIEPOKOJÓW XX w. to dla Chile okres niezwyk!ych zwrotów na arenie politycznej, spofecznej i ekonomicznej: od demokracji do dyktatury wojskowej i z powrotem.

W

ojna dom owa w latach 90. X I X w. prze­ chyliła szalę zwycięstwa na korzyść Kon­ gresu; rolę prezydenta ograniczono do rozsądzania gabinetowych sporów m iędzy par­ tiam i . Na politycznej scenie pojawili się jednak nowi aktorzy. Dzięki kolejom podróżowało się łatwiej, rozwijały się m iasta, a wraz z nim i życie kulturalne i społeczne. Nowa klasa średnia zorga­ nizowała się, tworząc Partię Radykalną. Poważ­ ną siłą byli w niej m asoni, których loże służyły za m iejsce debat politycznych.

Kształtowała się również nowa klasa robotni­ cza. W pierwszej połowie st ulecia w różnych ośrodkach rozwijał się przem ysł - od fabryk her­ batników i m akaronu w Valparaiso, zaopatrują­ cych przepływające statki, po browary zakładane przez niem ieckich osadników na południu. Wy­ budowane niedawno linie kolejowe wym agały warsztatów, rozrastające się m iasta potrzebo­ wały tkanin, butów, m ydła i m ebli. W m iastach kwitł biznes i rzem iosło.

Na prowincj i coraz trudniej było związać ko­ niec z końcem , co powodowało em igrację m iesz­ kańców wsi na obfitującą w saletrę północ, gdzie często wpadali w pułapkę: zarabial i niewiele, a wypłatę otrzym ywali w żetonach, które wy­ m ieniać na towarm ogli tylko w sklepach należą­ cych do kopalni . W obozowiskach górniczych na pam pie ( równinie) łatwiej było o alkohol niż o wodę, a szkoły, policja i wym iar sprawiedli­ wości właściwie nie istniały.

Związki zawodowe W tych trudnych warunkach narodził się chilijski ruch związkowy, który wyewoluował z dawnych towarzystw sam opom ocy. Górn icy stworzyli podstawę dla wczesnych politycznych ruchów w Chile, początkowo anarchistycznych, a potem - socjalistycznych. Znaczącą postacią początków organizacji klasy robotniczej był Luis Em ilio Recabarren - były drukarz, który podróżował POPRZEDNIE STRONY: demonstracja popierająca

Pinocheta, 1 988 r.

Po LEWEJ: Paseo Ahumada; Santiago, lata 30. XX w.

Po PRAWEJ: strajk drwali.

po kraj u i organizował związk i . Słuchaczy dla swoich idei politycznych pozyskiwał wśród gór­ ników, publikując gazety z wiadom ościam i z ca­ łego kraju. Jego prasa pom agała przebywającym na dalekiej pam pie im igrantom w utrzym ywaniu kontaktów z dom em i stanowiła środek łączności m iędzy robotnikam i wm iastach a górnikam i i roi-

nikam i, wcześniej od siebie odciętym i. W 1 9 1 2 r.

Recabarren założył Chilijską Socjalistyczną Par­ tię Robotniczą, która po rewolucj i paź dzierni­ kowej w 1 9 1 7 r. stała się zalążkiem Kom unistycz­ nej Partii Chile. Recabarren odwiedził Rosję, gdzie potkał się z Leninem i Trockim oraz przy­ wódcam i związkowym i i politycznym i z całego świata. W tym okresie był dwukrotnie wybrany do chilijskiego parlam entu, ale nigdy nie pozwo­ lono m u objąć stanowiska. M im o że był ważną postacią we wczesnej historii chilijskiej lewicy, jego stosunki z partią kom unistyczną zawsze by­ ły skom plikowane. Nieporozum ienia polityczne prawdopodobnie przyczyniły się do jego sam o­ bójstwa w 1 928 r.

•

HISTORIA

Masakra na pustyni

rze i ratusz, wypełnione tłumem wylewającym się Na początku XX w. symbolem wałki chiłijna plac ( . . . ) . Gdy oddali salwę, rozległ się odgłos skich górników stała się masakra w Santa Maria przypominający grom. Potem karabiny umilkły, de I quique, mieście na daleki ej a do szkoły wkroczyli piechurzy, PIE ŚŃ 0 MASA KRZE północy. W l 907 r. pracownicy którzy zaczęli strzelać; kobiety W 1969 r. Luis Advis wraz podnieśli tam bunt, domagając i mężczyźni uciekali na wszystkie strony" . się podwyżki płac i poprawy waz grającym muzykę latynoską zespołem Quiłapayun wykonał Dowódca wojska ogłosił późrunków bytowych (s. 194). Kiedy emisariusz rządu przybył na po raz pierwszy sławne niej, że ofiar było 1 40. Cytowany miejsce, by wysłuchać protestuoratorium o tragedii świadek rozmawiał z lekarzami oraz wieloma innymi osobami w Santa Maria de lquique. jących, górnicy i ich rodziny zei podał liczbę 1 95 zabitych i 390 brali się w centrum miasta. 4,5 tys. łudzi stłoczyło się w miejscowej szkole, a korannych. Inne relacje wskazywały na znacznie większą liczbę ofiar. lejne l ,5 tys. na Plaza Manuel Montt. Jeden ze

świadków zdał przerażającą relację z tego, co się wydarzyło, kiedy na plac wk roczyły oddziały żołnierzy. " Na środkowym balkonie ( . . . ) stało jakichś 30 mężczyzn w kwiecie wieku - spokojnych, z ol­ brzymią chilijską flagą, otoczoną sztandarami innych krajów. Był to komitet strajkowy. ( . . . ) Wszystkie oczy skierowały się w ich stronę, a żoł­ nierze wycelowali w nich broń. Strzały dosięgły stojących . Upadli jak rażeni gromem, a wiełka flaga powiewała nad ich ciałami " .

Większość zebranych sądziła, że na tym się za­ kończy. Jednak jak wspomina ten sam świadek: " Na moment zapadła cisza. Lufy karabinów opuszczono, by wycelować je w szkolne podwó-

Nierówności społeczne To wydarzenie, w połączeniu z pracą organiza­ cyjną Recabarrena, stworzyło podstawy dla sil­ nej w Chile tradycj i związków zawodowych.

W okresie m iędzy wojnami światowymi we wprowadzanie podstawowych przepisów doty­ czących opieki społecznej zaangażowała się część rządzących elit. Odkrycie sztucznej sale­ try miało olbrzymi wpływ na Ch ile, kończąc okres prosperity (s. l 94), więc wszelkie propozy­ cje zmian odłożono w końcu ad acta.

Stagnacja panowała też w rolnictwie. Domi­ nowały wielkie majątki, których właściciele mieszkali w mieście albo w Europie i nie intereso­ wali się zwiększeniem ich wydajności ani jaką-

S T U LE CIE

kolwiek modernizacją. Dane dotyczące importu w 1 907 r. iłustrują priorytety klasy rządzącej : 3 7 mln peso przeznaczono na import maszyn rol­ niczych i przemysłowych, a 6,8 mln na kupno francuskiego szampana, biżuterii, jedwabiu i naj­ modniejszych perfum z Paryża. Wpływy z podat­ ków związanych z wydobyciem saletry spadły, wzrosło zaś zadłużenie zagraniczne. Zwiększyła się też liczba Chiłijczyków pozbawionych pracy i szans na nią, cierpiących z powodu ubóstwa i pogarszających się warunków bytowych.

Wal ka o władzę W czasach narastających konfliktów często po­ jawiają się liderzy, którzy deklarują, że potrafią pogodzić sprzeczne interesy wszystkich klas spo­ łecznych. W Chile taką " osobą ponad podziała­ mi " był Arturo Alessandri Palma - syn włoskiego imigranta.

Jego retoryka była typowo nacjonalistycz­ na i tak zagmatwana, by mógł się jednocześnie odwoływać do różnych grup społecznych. Wy­ bór na prezydenta w 1 920 r. nie zagwarantował mu takiej władzy nad Kongresem, do jakiej aspi­ rował. Podczas pogłębiającego się kryzysu zwró­ cił się więc do młodszych i bardziej nieugiętych grup w armii.

Skutkiem tych działań był przewrót wojskowy w l 928 r., który zapewnił władzę dyktatorską puł­ kownikowi Carlosowi Ibaiiezowi de! Campo.

Wzór dla niego stanowili M ussolini i Hiszpan Jose Primo de Rivera. lbaiiez krytykował trady­ cyjne struktury polityczne, a szczegółnie partie.

Niektórym przywódcom " proponował" nawet opuszczenie kraju. Jeszcze silniejsze były jego po­ glądy antykomunistyczne - działaczy komuni­ stycznych i przywódców związkowych polecił aresztować i deportować. Takiej dyktatury Chile nie pamiętało od czasów Diega Portałesa.

Przewrót w pewnym sensie położył kres syste­ mowi politycznemu, który w wąskim tylko za­ kresie przestrzegał norm demokratycznych, ogra­ niczając możliwość zmainy władzy do roszad w obrębie warstwy rządzącej . Chile cieszyło się opinią kraju o długich tradycjach demokratycz­ nych, o czym jednak łatwo zapomniano w la­ tach 20. i 70. XX w.

I baiiez przystąpił do budowania państwa o silnej gospodarce państwowej, zakładając kraPo LEWEJ: pracownicy kopalni saletry; Antofagasta.

Po PRAWEJ: Artura Alessandri Palma, prezydent

w latach 1 920-1 925 i 1 932-1 938.

N IE PO K OJ Ó W

+

jową linię lotniczą i rządowy dziennik " La Na­ ción " . Była to próba dofinansowania nowych obszarów gospodarki, poddania ich kontroli państwa i przełamania oporu tradycyjnych elit rządzących .

Recesja i niepokoje społeczne Nie były to dobre czasy na zwiększanie wydat­ ków państwa. W l 929 r. nastąpił krach na Wall Street i rozpoczęła się Wielki Depresja, a gospo­ darka chilijska stanęła u progu recesji. Sprzedaż saletry zaczęła spadać. Rozwijający się przemysł miedzi także ucierpiał z powodu kryzysu i zwią­ zanego z nim skurczenia rynków. Rosło bezro-

bocie, powszechne stały się niepokoje społeczne.

Rząd wprowadził program robót publicznych i drukował pieniądze, by za nie płacić - spowodo­ wało to wzrost inflacji. lbaiiez został zmuszony do dymisj i . W lip­ cu l 93 l r. udał się na wygnanie. Jego następcę natychmiast obaliła wojskowo-cywilna j unta.

W czerwcu l 932 r. pułkownik M armaduque Grove Vałłejo proklamował Socjalistyczną Re­ publikę Chile. Grove należał do grupy młodych radykalnych oficerów, k tórych celem było wprowadzenie redystrybucji dóbr, zwłaszcza poprzez reformę rolną, co miało uzdrowić go­ spodarkę. Nowa republika przetrwała zaledwie l 03 dni. Grove'a zesłano na Wyspę Wielkanocną,

+

HISTORIA

a w październiku 1 932 r. powrócił Arturo Ales­ sandri. Przeprowadził czystkę w armii, ograni­ czył działalność związków zawodowych, zakazał strajków i zamknął opozycyjne gazety.

Choć wyniki eksperymentu społecznego Gro­ ve'a były skromne, niektóre z jego propozycj i legislacyjnych znalazły się w księdze ustaw. 40 lat później prezydent Salvador Allende wprowadził część z tych rozwiązań.

Odbudowa i reformy Pod koniec lat 30., wraz z odbudową gospodar­ ki amerykańskiej i Nowym Ładem ( Ne w Deal) wprowadzonym w USA przez Roosevelta, go-

nych bodźców do inwestowania i zwiększania produkcji. Opinia publiczna zaczęła zdawać so­ bie sprawę, że przy takiej formie stosunków wła­ snościowych rozwój rolnictwa nigdy nie nastąpi, a jedyną szansą jest odebranie ziemi właścicie­ lom i przekazanie je tym, którzy mogą na niej pracować.

Kolejny konflikt zaczął narastać wokół ko­ palni miedzi. Główne złoża były zawsze własno­ ścią eksploatujących je firm amerykańskich.

Podczas II wojny światowej i później, podczas wojny z Koreą, rząd USA kupował od nich miedź po preferencyjnej cenie. Oznaczało to po­ ważny spadek budżetowych wpływów z podat­ ków. Problemem stała się kontrola nad tak zna­ czącym źródłem bogactwa narodowego.

Caudillo (wódz) powraca

spodarka Chile zaczęła wracać do normy. Nowy rząd wybrany w 1 938 r. zaproponował program umiarkowanych reform gospodarczych i społecz­ nych. Gabinet, na którego czele stał radykał Pedro Aguirre Cerda, cieszył się poparciem za­ równo komunistów, jak i socjalistów. Zaistniałe później spory doprowadziły jednak do rozbicia sojuszu. Następca Cerdy, kolejny radykał, szyb­ ko zdelegalizował komunistów.

Radykałowie z powodzeniem wspierali sektor państwowy, zwłaszcza hutnictwo i krajowy pro­ gram elektryfikacj i . Na terenach wiejskich in­ terwencja rządu odniosła jednak skutki nega­ tywne. Ścisła kontrola cen produktów rolniczych oznaczała, że właściciele ziemscy nie mieli żad-

Pod koniec lat 40. walki wewnątrzpartyjne i drobna korupcja stworzyły idealne warunki dla " silnego człowieka " . Carlos I baiiez odzy­ skał władzę w wyborach w 1 952 r., głosząc " " fundamentalną zrruanę kierunku i wymachu­ j ąc symboliczną m iotłą, którą miał wymieść politykierstwo i łapownictwo. Cieszył się popar­ ciem budzącej szacunek osobistości - M arii de la Cruz i jej Partii Kobiet Ch ile. Kobiety otrzymały prawa wyborcze w 1 949 r. i natych­ miast wzmocniły szeregi konserwatystów. lbariez miał charyzmę, dzięki której został wy­ brany, ale nie miał zorganizowanego wsparcia.

Próbował doprowadzić do reformy konstytucj i, żeby zapewnić większą władzę prezydentowi.

Poniósł klęskę, a resztę jego kadencji charaktery­ zowała polityczna niemoc. W 1 95 8 r. niemłode­ go już generała zastąpił syn Artura Alessandrie­ go - Jorge, zawdzięczający wybór wyłącznie nazwisku ojca. Od tamtej chwili w Chile nie wybrano żadnego prezydenta z prawicy.

Chrześcijańscy demokraci Centrum i lewica podzieliły się na dwa wyraźne obozy. W jednym znalazły się partie socjalistyczne i komunistyczne - prawdziwi marksiści-leniniści.

Proponowali walkę zbrojną w celu obalenia " pań­ stwa burżuazyjnego " , ale w istocie budowali siłę elektoratu, by wygrać metodami pokojowymi.

Ich rywalem, proponującym bardzo podobne reformy w dziedzinie własności ziemskiej i nacjona­ lizacji kopalń rruedzi, była Partia Chrześcijańsko­ -Demokratyczna, Falange Nacional. Powstała w latach 30. na bazie ruchu zainicjowanego przez grupę młodych katolików z Partii Konserwatyw-

S T U LE CIE

N IE P O K O J Ó W

+

nej i początkowo działała w oparciu o idee faszyZwycięska partia zachłysnęła się sukcesem. stowskie. Pod koniec lat 50. uległy one modyfiChrześcijańscy demokraci zapowiadali, że jak ich włoscy koledzy, będą rządzić przez następkacji w kierunku chrześcijańskiego socjalizmu, a partia gwałtownie zyskała na OSTRZEŻENIE KISSINGERA ne 30 lat. Rząd Freia miał jednak dwóch potężnych wrogów populamości wśród robotników - stare ziemiaństwo, które sprzeSekretarz stanu USA Henry i klasy średniej. Miała silne poci wiało się planom reformy rolKissinger potępił program wiązania z Kościołem katolickim Alłende, twierdząc, że nie widzi nej oraz wojsko, które czuło i równie mocne przesłanie antysię źle opłacane i niedoceniane. komunistyczne. M iędzy prograpowodu, dla którego Stany W 1 969 r. generał RobertoViaux Zjednoczone miałyby patrzeć, mem obydwu obozów nie było stanął na czele buntu. znaczących różnic. jak "jakiś kraj wybiera komunizm Dawna polityczna prawica, z powodu nieodpowiedzialności Na początku lat 60. pod wpły" która pomogła Freiowi w wybowłasnych obywateli . wem rewolucji na Kubie, obserrach, wycofała się, by przekształwowanej z uwagą w całej Ame-

ryce Łacińskiej , chrześcijaóscy demokraci wy­ glądali na najlepszą alternatywę dla marksi­ stowskiego zagrożenia. Chilijscy chadecy byli pierwszą partią tego rodzaju, która weszła do rządu w Ameryce Południowej. W 1 964 r., przy dużym wsparciu finansowym Stanów Zjedno­ czonych, partia zdobyła znaczącą większość w Kongresie, a jej przywódca Eduardo Frei zo­ stał pierwszym prezydentem w historii Chile, któ­ ry przynajmniej teoretycznie miał kontrolę nad władzą wykonawczą i ustawodawczą.

Po LEWEJ: wieża zegarowa; Valparafso.

PoWYżEJ: dr Salvador Allende.

Po PRAWEJ: gen. Augusto Pinochet.

cić się w nową partię nacjonalistów. Spory wśród chadeków doprowadziły w 1 969 r. do podziału w tej partii, a lewicowcy, według których reformy nie były właściwie realizowane, przyłączyli się do marksistów.

Rządy Allende W 1 970 r. lewicowa koalicja Jedność Ludowa ( Unidad Popular) zaproponowała swojego kan­ dydata - Salvadora Allende, lekarza z klasy śred­ niej i senatora z ramienia socjalistów. Kandydując po raz czwarty, został wybrany na prezydenta mi­ nimalną przewagą głosów (36,3%). Pierwszymi spełnionymi obietnicami wyborczymi lewicy by­ ło zapewnienie pary butów każdemu biednemu

+

HISTOR I A

•

dziecku w Chile i rozpoczęcie programu bezpłat­ nego rozdawania mleka w szkołach.

Nowy gabinet miał jednak silnych przeciwni­ ków w Stanach Zjednoczonych. Rząd prezyden­ ta Nixona w ciągu trzech lat przekazał w sekrecie opozycji ok. 8 mln USD. Pozyskane z Ameryki pieniądze pozwoliły m.in. utrzymać się na ryn­ ku zwalczającemu A llende koncernowi medial­ nemu " El Mercurio " .

Początkowo Allende odnosił sukcesy. W 1 97 1 r. zdobył w Kongresie poparcie wszystkich partii dla sprawy nacjonalizacji kopalni miedzi. Decy­ zja o niewypłacaniu odszkodowania amerykań­ skim właścicielom kopalń spowodowała jednak

Do protestuj ących dołączyli lekarze, sklepi­ karze i właściciele autobusów; przemysłowcy przeprowadzali lokauty. Robotnicy w małych fabrykach zareagowali, okupując swe m iejsca pracy. Komitety sąsiedzkie organizowały wła­ sne sieci detaliczne, przywożąc towary bezpo­ średnio z fabry k . Opozycja była j uż wówczas przekonana, że A llende ma zamiar stworzyć marksistowskie państwo z prawdziwego zdarze­ nia. Najbardziej lewicowa część Partii Socjali­ stycznej popierała tę opinię. Jak na i ronię, za rozjemców w tej niezdyscyplinowanej koali­ cji służyli komuniści, propagujący " pokojową d rogę do socjalizmu " .

ze strony USA oficjalne wstrzymanie pomocy i k redytów innych niż wojskowe. Rząd amery­ kański próbował także wyprzeć chilijską miedź ze światowych rynków.

Czołgi na ulicach

Niezadowolenie społeczne Napięcie polityczne rosło. Gdy w listopadzie 1 97 1 r. Chile odwiedził Fidel Castro, kobiety z klasy wyższej i średniej zorganizowały " marsz pustych półmisków " w proteście przeciwko niedoborom żywności i innych towarów. Rok później sytuacja uległa pogorszeniu, a kolejki wydłużyły się, gdy zastrajkowali właściciele cię­ żarówek. Wielu właścicieli-kierowców sprzeci­ wiało się rządowej propozycji utworzenia pań­ stwowego systemu transportowego.

W marcu 1 97 3 r., mimo narastającego chaosu, w wyborach parlamentarnych rząd zdobył większość (44%). Opozycja uznała, że nie war­ to czekać na kolejną elekcję, którą zaplanowa­ no na 1976 r. Pod koniec sierpnia Kongres ogło­ sił niekonstytucyjność rządu. K i lkanaście dni później , 1 1 września, na ulicach Santiago poja­ wiły się czołgi, a wojsko opanowało rozgłośnie radiowe i wprowadziło godzinę policyjną, wzy­ wając prezydenta Allende do ustąpienia.

Otoczony w pałacu prezydenckim A llende odmówił podania się do dymisj i . Ó wczesne zdjęcia ukazują go w hełmie i z karabinem ma­ szynowym w ręku (prezent od Fidela Castro).

Popularny obraz przedstawia Allende jako pre-

-.

• .

zydenta walczącego do końca, dopóki nie do­ ięgły go kule. W ostatnim przemówieniu do narodu zwrócił się do swych zwolenników, by ię poddali, ale sam odrzucił propozycję prze­ j azdu na lotnisko i udania się na wygnanie.

Lekarz prezydenta zeznał, że ten popełni ł amobójstwo w bombardowanym pałacu, ale prawdy zapewne nie poznamy nigdy.

Pinochet u władzy Chilijski zamach stanu odbił się szerokim echem na całym świecie. Wybory z lat 70. często uwa­ żano za dowód, że zmiany społeczne mogą na­ stępować w sposób pokojowy, za pomocą kart

do głosowania. Ta nadzieja legła w gruzach. Ru­ nęła również reputacja Chile jako modelowej demokracj i w Ameryce Łacińskiej , gdzie spory polityczne na ogół rozwiązywano przemocą.

I nna sprawa, że t a pozytywna opinia o kraju była nieco na wyrost - przez cały XX w. waż­ nym elementem t utejszego życia politycznego były interwencje wojska.

Choć na czele zamachu stali wszyscy dowódcy sił zbrojnych, po dwóch latach niekwestionowa­ nym przywódcą został gen. Augusto Pinochet.

I to on był w dużym stopni u odpowiedzialny Po LEWEJ: bombardowanie pałacu prezydenckiego

La Moneda podczas przewrotu w 1 973 r.

PoWYżEJ: demonstracje przeciwko Pinochetowi.

S T U LE CIE

NIE POKOJ Ó W

+

za terror po zamachu. Wojsko bardzo szybko przejęło władzę, ścigając i więżąc wszystk ich, którzy przewodzili związkom zawodowym, or­ ganizacjom ludowym, ruchom kulturalnym i sto­ warzyszeniom studenckim związanym z rząda­ mi Allende.

Eskalacja przemocy Dzięki świadectwu zagranicznych dziennikarzy, brutalne morderstwo piosenkarza Victora Jary stało się symbolem tysięcy równie gwałtownych śmierci. Wraz z wieloma innymi podejrzanymi lewicowcami zabrano go na stadion narodowy (zamieniony w więzienie), gdzie był bity i tor-

t urowany. Zginęło wówczas mnóstwo l udzi, a setki tysięcy uciekły z kraju, by uniknąć prze­ śladowań lub szukać pracy. Fabryki, instytucje rządowe, szkoły i uniwersytety otwarto ponow­ nie pod ścisłą kontrolą wojska.

Zakazano wszelkiej działalności opozycyj­ nej . Przez dziesięć lat jedyną demonstracją w Chile był pogrzeb wielkiego chilijskiego poe­ ty Pabla Nerudy, k tóry zmarł zaledwie dwa tygodnie po zamachu. Trzy tysiące żałobników przemaszerowało między szpalerami żołnierzy na ulicach Santiago, wykrzykując hasła prze­ ciw wojsku i niosąc transparenty z nazwiskami Nerudy i Allende. Aż do lat 80. nie zorganizo­ wano już żadnej publicznej demonstracji prze­ ciw Pinochetowi.

+

H I STO RIA

Kościoły początkowo oferowały schronienie cą zaczęły znajdować nowe towary, takie jak wina i owoce, a u rządzen i a elektryczne mentym, którzy nie mogli ubiegać się o azyl w zagratowane przez marnie opłacanych chi l ij skich nicznych ambasadach. Wikariat Solidarności, założony w 1 976 r. przez Kościół pracowników ameryka ńsk ich NIESPOKOJNE CZASY katolicki, pomagał ofiarom rekorporacj i sprzedawano w capresji znaleźć pomoc prawną Włoski film Listonosz (// Postino) łej Ameryce Południowej . i kierował protestami przeciwko oparto na powieści Listonosz Drugą stroną medalu było łamaniu praw człowieka, jakie Nerudy (Ardiente Paciencia) coraz większe ubóstwo. Ukryto miało miejsce w następnych laAntonia Skarmety. je jednak za zasłoną represji, by świętować " chilijski cud" . tach po zamachu.

W referendum w 1 978 r. 7 5% głosujących po­ Gospodarka rynkowa parło Pinocheta, a ten zgromadził w swych rę­ W 1 977 r. było j uż oczywiste, że reżim Pinoche­ kach jeszcze potężniejszą władzę. Konstytucja ta ma własne plany ekonomiczne i polityczne. z 1 980 r., napisana przez Chilijczyka o wyraź­ nych sympatiach faszystowskich, umocniła wła­ dzę Pinocheta i kontrolę nad życiem narodu .

Kryzys i rozpad

S urowy antykomunizm pierwszych lat połączył się z nową, gospodarczą filozofią neoliberali­ zmu i całkowitą otwartością na światowy rynek - ideami głoszonymi przez M iltona Friedma­ na i grupę jego chilijskich zwolenników, znaną jako " chłopcy z Chicago " (s. 6 1 ) . Otwarta go­ spodarka z niskimi wynagrodzeniami i d ra­ stycznymi ograniczeniami wydatków w sferze publ icznej stała się w latach 80. powszech­ na w Ameryce Łacińskiej, ale to w Chile wy­ próbowano ją po raz pierwszy.

Pod koniec lat 7 0 . nowa filozofia ekono­ miczna robiła wrażenie s k utecznej . Nastąpił wzrost konsumpcji oraz i nwestycj i przedsię­ biorstw zagranicznyc h . Odbiorców za grani-

Lata 1 982 i 1 983 sprowadziły na chilijską gospo­ darkę kryzys, który zagroził dalszym pogorsze­ niem standardu życia większości obywateli. Skoń­ czył się boom poprzedniej dekady. W 1 983 r. związki zawodowe ponownie zaczęły nawoły­ wać do strajków, przez kraj przetoczyła się fala protestów. Gwałtownie spadł produkt krajowy bn1tto (PKB). Wszystkie organizacje polityczne ciągle były nielegalne, a większość grup lewico­ wych pozostawała w rozsypce po represjach, które nastąpiły wkrótce po przewrocie. Jednak w nowej atmosferze społecznych protestów opo­ zycja znów zaczęła się organizować.

Pod rządami Allende partia komunistycz­ na przyjęła umiarkowany program, a po 1 973 r. twierdziła, że do przewrotu doszło dlatego, że za czasów jego prezydentury wszystko rozegrało się zbyt szybko i poszło za daleko. Gdy nowe pokolenie wstąpiło w szeregi komunistów, partia obrała kierunek radykalny. W 1 98 5 r. powstał Front Patriotyczny im. M anuela Rodrigueza - organizacja nawołująca do walki zbrojnej; w 1 986 r., po spaleniu jednego z demonstrantów protestujących przeciw dyktaturze, Front prze­ prowadził nieudany zamach na Pinocheta.

Starzy wrogowie zjednoczyli się w celu prze­ prowadzenia wspólnej kampanii na rzecz głoso­ wania przeciwko Pinochetowi w plebiscycie w 1 988 r., który miał potwierdzić jego władzę na następne osiem lat. Ku oczywistemu zasko­ czeniu dyktatora, 54% Chilijczyków zagłosowa­ ło przeciwko niemu.

Wybory w 1 989 r. odbyły się w atmosferze go­ rących dyskusji. Tempo i kierunek powrotu do demokracji musiały zostać ustalone przez związ-

S T U L E CI E

kowców, chrześcijaóskich demokratów i komu­ nistów, którzy popierali głosowanie przeciwko Pinochetowi. Każdy miał inne cele. adzieje na pokojową transformację doprowadziły do ne­ gocjacj i z dyktatorem. Zrzekł się prezydentury i formalnej władzy, ale trudno było powiedzieć, że zrezygnował z kontroli nad paóstwem.

Nie ma czego żałować adal obowiązywała konstytucja z 1 980 r., w są­ downictwie dominowali urzędnicy mianowani przez Pinocheta, a senatorów powoływały siły zbrojne, co dawało im kontrolę nad parlamen­ tem. ic nie zrobiono w sprawie zysków, jakie

dyktator czerpał z prezydentury, ani władzy go­ spodarczej zagarniętej przez wojsko. Pinochet pozostawał głównodowodzącym sił zbrojnych do 1 998 r. Chociaż komisja śledcza poszukiwała informacji o o obach "zaginionych " oraz o ła­ maniu praw człowieka za jego rządów, nie było mowy o zemście ani rekompensacie.

Pinochet nie poniósł konsekwencji swoich czynów, a podstawowy kształt chilijskiego spo­ łeczeóstwa nie zmienił się od chwili, gdy zrzekł Po LEWEJ: kampania na rzecz głosowania przeciwko Pinochetowi.

POWYżEJ: marsz socjalistów w Santiago w ostatnich tygodniach burzliwego stulecia.

N I E P OKOJ Ó W

+

się prezydentury na rzecz wybranego w mar­ cu 1 990 r. chrześcijaóskiego demokraty Patri­ cia Aylwina. adal miała miejsce nierówno­ mierna dystrybucja dochodów, a osoby, które wzbogaciły się za czasów Pinocheta pozostawa­ ły pod ochroną. ie przeprowadzono nacjona­ lizacj i sprywatyzowanych fabryk i nie przywró­ cono planu organizacji paóstwa opiekuóczego, jaki chciał wprowadzić Allende. W zamian Pino­ chet zgodził się na przekazanie władzy. i c dziw­ nego, że pozostawaJ ważną postacią chilijskiego życia politycznego, a w przemówieniu w 1 995 r. powiedział, że " nie ma czego żałować i gdyby mógł, zrobiłby wszystko dokładnie tak samo" .

Pozostała kwestia, czy główne zagrożenie chilij­ skiej demokracji stanowi Pinochet, czy jakiś nowy oddolny ruch społeczny. Parlamentarna prawica nie odczuwała żadnego niebezpieczeóstwa ze stro­ ny rządu i wetowala wszystkie jego inicjatywy - nawet te bardzo liberalne. Wprowadzenie no­ wego kodeksu pracy trwało cztery lata, taktykę parlamentarnej obstrukcji przyjęto też w przy­ padku kilku innych reform polecznych. Poziom życia większości obywateli rósł bardzo wolno, a znaczna część spoleczeóstwa w 1 998 r. wciąż eg­ zystowała w warunkach gorszych niż w latach 70. iemniej rządy Aylwina i Freia podjęły kroki, aby walczyć z ubóstwem. Podniesiono podatki i wpro­ wadzono nowe 'wiadczenia socjalne.

+

H I STOR I A

W społeczeństwie chilijskim pozostały jed­ nak duże nierówności, a demokratyczne prze­ miany niemal nie naruszyły dotychczasowego podziału majątku i władzy oraz politycznych wpływów osób z kręgu Pinocheta. Pamięć o za­ machu z 1 97 3 r. i jego następstwach były wy­ starczająco przerażające, by groźba kolej nej interwencji wojskowej uciszyła parlament.

Koniec ery Pinocheta Pinochet wykazywał butę i absolutną pewność siebie, gdy w marcu 1 99 8 r., w wieku 82 lat, zre­ zygnował ze stanowiska głównodowodzącego sił zbrojnych. Otrzymał tytuł senador vitalicio

- dożywotnie stanowisko senatora, które dawa­ ło mu immunitet, chroniący przed dochodze­ n iem na temat pogwałcenia praw człowieka za czasów jego reżimu. W chilijskich sądach to­ czyło się ok. 200 takich spraw.

Ta właśnie pewność siebie towarzyszyła mu, gdy we wrześniu 1998 r. udał się na leczenie do Wielkiej Brytan i i . Era władzy Pinocheta w dużym stopniu zbiegła się z okresem rządów M a rgaret Thatcher. Ich wzajemne relacje były zawsze serdeczne i nacechowane podziwem, podobnie jak stosunki z prezydentem USA Ro­ naldem Reaganem.

Tymczasem do sądów wpłynęły sprawy wnie­ sione w imieniu rodzin ofiar Pinocheta, niebędą-

cych obywatelami Chile. Wiele z nich odnosiło się do początku lat 80., kiedy Pinochet kolabo­ rował z reżimami wojskowymi w Argentynie i Urugwaju w celu ścigania przeciwników poli­ tycznych . Akcja ta (Operacja " Kondor" ) zosta­ ła przeprowadzona przez okrytego złą sławą szefa tajnej policj i ( D INA) - Manuela Contre­ rasa. Do grudnia 1998 r. był on jedynym przeby­ wającym w więzieniu członkiem rządu Pinoche­ ta, skazanym na siedem lat więzienia za udział w zamordowaniu w Waszyngtonie byłego sekre­ tarza ds. zagranicznych rządu Allende - Orlan­ do Leteliera.

Pośród toczących się spraw znalazła się jedna, którą do hiszpańskiego sądu wniósł zespół praw­ ników na czele z Joanem Garcesem, byłym do­ radcą Allende. Podczas pobytu Pinocheta w Lon­ dynie hiszpańskie ministerstwo sprawiedliwości wystąpiło do rządu brytyjskiego z wnioskiem o ekstradycję. Inne rządy poparły tę prośbę. Pino­ cheta zmuszono do pozostania w Londynie na czas omówienia kwestii prawnych. Rozpoczął się niezwykły ciąg wydarzeń, w ramach którego brytyjska Izba Lordów większością głosów po­ twierdziła, że sprawa wymaga reakcji zgodnej z prawem międzynarodowym, po czym anulowa­ ła swój werdykt, gdyż jeden z lordów ukrył po­ wiązania z walczącą o prawa człowieka Amne­ sty International. Dziennikarze i komentatorzy powrócili do wydarzeń z 1 973 r., a pozostający na wygnaniu Chilijczycy zaczęli demonstrować.

W marcu 2000 r. brytyjski minister spraw za­ granicznych wyraził zgodę na uwolnienie Pino­ cheta z powodu złego stanu zdrowia, umożli­ wiając mu powrót do Chile. Tamtejsze sądy zniosły immunitet, ale uznały, że były dyktator nie jest w stanie odpowiadać przed wymiarem sprawiedliwości. Ostatecznie, w 2004 r. ponow­ nie pozbawiono go immunitetu. Sąd N ajwyż­ szy podtrzymał wyrok sądu n iższej instancji, ogłaszając wyrok bez prawa odwołania i umoż­ liwiając proces o pogwałcenie praw człowieka.

W czerwcu 2005 r. Sąd Apelacyjny ostatecznie uznał Pinocheta za niezdolnego do odpowiada­ nia za zbrodnie jego reżimu, choć jednocześnie zezwolono na kontynuowanie przeciw n iemu sprawy o oszustwa podatkowe i nielegalny trans­ fer 17 mln USD na prywatne konta w amery­ O kańskich bankach.

Po LEWEJ: parada wojskowa w rocznicę przewrotu.

Po PRAWEJ: Giełda Papierów Wartościowych

w Santiago.

HISTORIA +

C U D G OSPODARCZV? Chile, miejsce jednego z pierwszych ekspeJYmentów neoliberalnych w gospodarce, rozwija się w oparciu o porozumienia o wolnym handlu.

P

rzez prawie 1 7 lat po przewrocie w 1 973 r. w kraju rządziła dyktatura wojskowa, tłu­ miąca wszelkie propozycje reform spo­ łecznych . Jej pomysłem na gospodarkę był wol­ ny handel i " efekt kaskady" - teoria głosząca, że bogactwo sektora prywatnego dotrze w koń­ cu do klas pracujących. Dyktatura wojskowa narzuciła tę politykę państwu pozbawionemu Kongresu i wolnej prasy, w którym organiza­ cje pracowników miały bardzo ograniczone po­ le działania. Były to idealne, choć nienormalne warunki dla takiego eksperymentu gospodar­ czego. Większość realizuj ących go ekonomi­ stów studiowała n a uniwersytecie w Chicago pod k ierunk iem M i l tona Friedmana - guru ekonomii wolnorynkowej . Przylgnęło do nich określenie "chłopcy z Chicago " .

Dyktatura, nawet z własnego punktu widze­ nia, popełniła kilka poważnych błędów. Pod ko­ n iec lat 70. minister finansów zamroził kurs wy­ miany peso na ponad dwa lata i zlikwidował wszystkie mechanizmy kontroli kredytów ban­ kowych . Dziesiątki firm i osób fizycznych brało pożyczki w amerykańskich dolarach, finansowa­ ne przez lokalne banki z kredytów międzynaro­ dowych. Kiedy ogłoszono dewaluację chilijskiej waluty, omal nie doszło do tragicznego krachu w bankowości. Rząd musiał wyciągać z tarapa­ tów większość banków prywatnych, ale dużo firm zbankrutowało, a wielu wierzycieli straciło nieruchomości obciążone kredytami hipoteczny­ mi. W końcu nadeszła recesja, która utrzymywa­ ła się do połowy lat 80. Wysokie bezrobocie i pro­ blemy ekonomiczne były głównymi przyczynami niezadowolenia z dyktatury.

Przykład dla świata Chile przetrwało jednak finansowe zawieruchy i pod koniec lat 80. miało uporządkowaną, kwit­ nącą gospodarkę, z rosnącym eksportem i zaintePOPRZEDNIE smoNY: bogaci Chilijczycy odpoczywają

po meczu polo w Santiago; Lota - górnicze miasto w Dolinie Ś rodkowochilijskiej.

Po I.BVE.I 1 PO PRAWEJ: Giełda Papierów Wartościowych; Santiago.

resowaniem ze strony zagranicznych inwestorów.

Stanowiło przykład, do którego naśladowania zachęcano sąsiednie kraje.

W latach 80. czołowy " chłopiec z Chicago " - Joaąuin Lavin, który w latach 90. został bur­ mistrzem dzielnicy Las Condes w Santiago, a w 2000 r. o włos przegrał wybory prezydenckie

- napisał książkę o zmianach w Chile, zatytułowa­ ną Cicha re wolucja. Była to pochwała modelu ekonomicznego, która stała się biblią wielu biz­ nesmenów i polityków prawicy. Lavin pisał z en­ tuzjazmem o eksporcie owoców, który rozpoczął się jeszcze za rządów wojska. Przedstawił region Copiapó na północy Chile jako doskonały przy­ kład miejsca, gdzie pracownicy dobrze zarabiają w nowoczesnej branży.

Wojskowa junta spodziewała się, że otrzyma w Copiapó większość głosów w plebiscycie na­ rodowym w 1 988 r., który miał przesądzić o ko­ lejnych ośmiu latach rządów Pinocheta. Jednak

•

HISTORIA

zarówno tam, jak i w całym Chile, większość gło­ sujących była zdania, że " gospodarka ma się świetnie, ale oni sami niekoniecznie" i ostatecznie dyktator poniósł klęskę.

Po głosowanju burmistrz Copiapó powiedział miejscowej gazecie: " Byłem pewien, że wygramy większością 58% głosów, ale teraz zrozumiałem, że ludzie nie sprzedadzą się za miskę soczewicy.

Nie wystarczy dać im domy, muszą czuć, że coś od njch zależy" .

Eugenio Tironi, lewicowy socjolog, opisał inną twarz Chile przedstawionego przez Lavina. Jego

Santiago, którzy zarabiali na utrzymanie zbiera­ niem makulatury i tektury albo nielegalną sprze­ dażą na ulicach . Wojskowy rząd doprowadził do znaczącego spadku śmiertelności niemowląt, ale - jak twierdził Tiron i - zaobserwowano tak­ że szokujący wzrost chorób spowodowanych ubóstwem, jak świerzb i infekcje pasożytnicze.

Druga grupa, która jego zdaniem ucierpiała, to młodzież. Jeden z zespołów rockowych opisy­ wał w popularnej piosence swoją generację jako " " " resztki i " pokolenie nadmiaru . Przez więk­ szość lat 80. młodzi ludzie stanowili największy odsetek bezrobotnych. Trzecią grupą, która ucier­ piała wskutek rządów wojska, byli według Tiro-

książka Mi lczen ie rewol ucji: druga strona mo­ dernizacji traktowała o społecznych skutkach polityki ekonomicznej dyktatury. Tironi pisał o zjawisku " dwóch Chile " - " społeczeństwie, w którym istnieją dwie grupy, ale praktycznie nie stykają się ze sobą; o tendencji elit do coraz większej integracji z resztą świata i o rosnącym ubóstwie większości obywateli, którzy opierają się tylko na pomocy państwa " .

Tironi wyodrębnił w Chile cztery grupy, które najbardziej ucierpiały wskutek polityb "chłop­ ców z Chicago " . Pierwszą stanowili ludzie o naj­ niższych dochodach, mieszkający w prowizorycz­ nych, zatłoczonych domach na przedmieściach

niego robotnicy, którzy stracili możliwość organi­ zowania się w celu ochrony swoich interesów.

Tiro n i twierdził również, że k lasa średnia, największa grupa chilijskiego społeczeństwa, miała zmienne szczęście. Tylko niektórzy spe­ cjaliści z sektora prywatnego dołączyli do elity.

Autor Mi lczenia rewol ucji przypomniał losy nauczycieli - kiedyś byli szanowani, a stali się źle opłacanymi, przepracowanymi wołami ro­ boczymi, z niewielkimi możliwościami k ultu­ rowego wzbogacania uczniów.

Mllno poprawy warunków życia, jaką przyniósł zrównoważony wzrost gospodarczy w Jatach 90., dwa różne światy opisane przez Lavina i Tironie-

Druga strona medalu

CUD

go wctąz w pewnym stopniu charakteryzują oblicze kraju. Chile - a przynajmniej Santiago Lavina - to krajobraz, jaki najczęściej oglądają turyści: lśniące biurowce, doskonale zaopatrzone pasaże handlowe, nowoczesne banki z bankoma­ tami i dobrej jakości usługi telekomunikacyjne.

Łagodzenie dziedzictwa junty Po powrocie do demokracji w latach 90. jednym z najtrudniejszych wyzwań nowego rządu stało ię zmniejszenie przepaści między najbogatszy­ mi a najbiedniejszymi oraz poprawa standardu życia klas średnich bez zaburzenia równowagi w płatnościach i finansach państwa.

Nowy centrolewicowy rząd, kierowany przez prezydenta Patricia Aylwina ( 1 990- 1 994), za­ akceptował główne zasady polityki makroeko­ nomicznej " chlopców z Chicago " . N awet Partia Socjalistyczna przyznała, że " rynek odgrywa główną rolę w pozyskiwaniu środków" , a naj­ lepszą receptą na zrównoważony rozwój jest go­ spodarka m ieszana " ze wszystkimi formami własności " . Socjalista został ministrem gospo­ darki, do którego obowiązków należało m . in.

Po LEWEJ: World Trade Center; Santiago.

PoWYiEJ: życie w pob/acfon, dzielnicy biedoty

w Santiago.

G OSPO D ARCZ Y ?

•

pozyskiwanie inwestycji zagranicznych. 20 lat wcześniej rząd Salvadora Allende traktował ob­ cy kapitał z wielką podej rzliwo ' cią.

Przy niechętnej zgodzie partii prawicowych ga­ binet Aylwina zwiększył podatki dochodowe od osób prawnych i fizycznych, w celu sfinanso­ wania reformy służby zdrowia i szkolnictwa. " " Chłopcy z Chicago pozbawili je nakładów, traktując sektor państwowy po macoszemu .

Nowy rząd wywalczył w Kongresie nieśmiałe reformy w sferze pracy. Poprawiono zarobki i warunki zatrudnienia, a związkom zawodo­ wym zapewniono większe możliwości reprezen­ towania swoich członków. Te zmiany wzbudziły

znacznie większe kontrowersje niż wzrost po­ datków. Biznesmeni upierali się przy n iskich płacach dla górników, leśników i robotników fabrycznych, gdyż pozwalały one Chile konku­ rować na światowych rynkach. Przywódcy ro­ botników upierali się, że bez silnych związków zawodowych pracownicy nie mają zapewnionej żadnej obrony przed typowymi nadużyciami, np. wielokrotnie odnawianymi krótkotermino­ wymi urnowaruj o pracę.

Rząd Aylwina zrobił naprawdę dużo, by zli­ kwidować naj poważniej sze nierówności spo­ łeczne odziedziczone po okresie dyktatury woj­ skowej . Zwiększył płace nauczycieli i zapewnił

+

HISTORIA

zastrzyk finansowy niedoinwestowanej publicz­ nej służbie zdrowia, z której usług korzysta więk­ szość obywateli.

Poprawa infrastruktury Prezydent Eduardo Frei, syn chadeckiego pre­ zydenta z lat 60., zastąpił Aylwina w 1 994 r., stając na czele rządu tej samej , centrolewicowej koalicji. Frei, z zawodu inżynier budowlany, poświęcał mniej uwagi kwestiom społecznym, a jego rząd skoncentrował się na takich przed­ sięwzięciach, jak budowa dróg i lotnisk (zwykle udzielano koncesji prywatnym firmom), prywa­ tyzacja portów i spółek wodnych oraz na wpro-

wadzaniu dużych reform w szkolnictwie i wy­ miarze sprawiedliwości . Zmiany te przyczyniły się do poprawy infrastruktury i zwiększania wydaj ności, co miało k luczowe znaczenie dla konkurencyjności eksportu i zrównoważenia przyszłego rozwoj u .

W 2000 r. prezydentem został Ricardo Lagos, który stanął na czele trzeciego rządu centrolewi­ cy. Jako umiarkowany socjalista usiłował połą­ czyć rozwój ekonomiczny z poprawą sytuacji społecznej; chciał także, aby z dobrodziejstw go­ spodarczej prosperity mogli skorzystać ubodzy i mieszkaócy wsi . W latach 1 999-2003 rozwój gospodarczy uległ spowolnieniu z powodu osła­ bienia światowych rynków eksportowych, ale

rząd wprowadził ubezpieczenie od bezrobocia.

Rozpoczął również poważne reformy publicz­ nego i prywatnego systemu służby zdrowia, aby poprawić ich skuteczność i zwiększyć dostęp do opieki medycznej .

Zadania na przyszłość Spis narodowy, przeprowadzony w 2002 r., ujaw­ nił znaczącą poprawę warunków bytowych w po­ równaniu ze spisem sprzed dekady. W 2002 r.

96% gospodarstw domowych miało dostęp do elektryczności, co stanowi wzrost o jedną piątą, a 9 1 % do wody pitnej - wzrost o ponad jedną czwartą; 82% posiadało lodówkę w porównaniu z 5 5% w 1 992 r., a 79% dysponowało pralką, podczas gdy l O lat wcześniej korzystało z niej tyl­ ko 48% rodzin.

Wielu Chilijczyków uważa jednak, że demo­ kratycznie wybrane rządy nie spełniły ich ocze­ kiwa !l . Sytuacja w kraj u poprawiła się, liczba obywateli żyjących w ubóstwie spadła z 5 mln w 1 990 r. do nieco powyżej 3 mln w 2000 r., ale dystrybucja przychodów n ie uległa zmianie - l 0% najbogatszych osób nadal otrzymuje 42% dochodu narodowego.

Zdaniem rządu istnieją przesłanki, by twier­ dzić, że stymulowany eksportem rozwój będzie trwał. W lutym 2003 r. weszło w życie porozu­ mienie o wolnym handlu między Chile a Unią Europejską, a na początku 2004 r. analogiczny układ podpisano z U SA . Do koóca kadencji (2006) rząd Lagosa ma nadzieję zawrzeć umowę handlową z Chinami - głównym nabywcą towa­ rów eksportowych Chile, wśród których najważ­ niejszą rolę odgrywa miedź.

Do 2006 r., w ramach specjalnego programu, władze planują zupełnie wyeliminować skrajne ubóstwo, a na przedmieściach całkowicie zli­ kwidować slumsy.

W latach 2005/2006 gospodarka powinna za­ chować silną pozycję, ale poprawa dystrybucji przychodów będzie powolna. Zależy ona przede wszystkim od przedsięwzięć długofalowych, np. podwyższenia standardu w paóstwowych szkołach podstawowych i średnich, wciąż wy­ kazujących gorszy poziom niż szkoły prywatne, do których uczęszcza elita.

Pornoc państwa rośnie, ale mimo to wielu Chilijczyków wciąż ma wrażenie, że nikt się nimi nie interesuje.

O Po LEWEJ: sklepy na Plaza de Armas; Santiago.

Po PRAWEJ: Poczta Główna w stolicy kraju.