De foto die Jacob Molenhuis van twee dorpelingen maakte, staat nu tussen het werk van de 500 beste fotografen ter wereld in het prestigieuze Photography Book van Phaidon. (linksboven) Foto’s: Jacob Molenhuis ’Juf’ Post, onderwijzeres aan de School met de Bijbel in Kruisweg. (midden rechts) Klaas Hoogakker uit Leens, verkoper van vis, sinaasappelen en citroenen. (linksonder) Vier onbekende kinderen. (rechts) Een oude Ford kon als ’tractor’ ook goede diensten bewijzen op het land. (rechtsboven) Molenhuis maakte voor de katholieke bewoners van het Marnegebied als aandenken ook foto’s van overledenen. (midden boven) Oogsten was vroeger handwerk. (rechtsonder)
Grote werkhanden, pure portretten Wereldwijde erkenning voor Groninger fotograaf van verdwenen samenleving Fotograaf/rijwielhandelaar Jacob Molenhuis uit Kruisweg in gemeente De Marne krijgt postuum wereldwijd erkenning. Zijn werk staat tussen dat van de 500 beste fotografen ter wereld in het prestigieuze Photography Book van Phaidon. Daarin is een door hem gemaakt portret van twee dorpelingen opgenomen. Burgemeester Bertus Fennema van Zuidhorn, afkomstig uit dezelfde streek in Noord-Groningen als Molenhuis, wijdde een boek aan de plattelandsfotograaf. Door Bouwe van Norden
Jacob Molenhuis had al in 1914 een motorrijbewijs.
H
et nieuwe boek van Bertus Fennema, Jacob Molenhuis, fotograaf van een verdwenen samenleving, geeft een ongepolijst beeld van het leven in het Marnegebied in de periode van globaal 1920 tot 1950. De authentieke foto’s – sommige met ra- Fennema felranden omdat de glasnegatieven uit de platencamera van Molenhuis door de tand des tijds waren aangetast – gunnen ons een blik in een gesloten agrarische samenleving. Gemeenschappen die je in de eerste helft van de vorige eeuw niet alleen in Groningen kon aantreffen, maar ook elders op het platteland. Het boek fascineert velen. Internetboekhandel bol.com prees het werk van Fennema en de foto’s van Molenhuis met vijf sterren aan. Landelijke media doken er bovenop. "Het boek spreekt diverse doelgroepen aan. Het is niet alleen interessant voor fotoliefhebbers, maar heeft ook een nostalgische waarde. Ik ben er heel tevreden over", zegt Fennema, die eerder een uitgave het licht deed zien over een Leenster architect (Willem Reitsema Tzn. (1885-1963), architect op het Hogeland). Bijzonder aan het boek over Molenhuis is vooral de puurheid van de portretten, die deels in een studio op de zolder van zijn fietsenzaak werden gemaakt. De fotograaf laat geregeld de grote, knoestige handen van boerenarbeiders zien, alsof hij daarmee wilde aangeven hoe zwaar hun levensomstandigheden waren. Bovendien lachen de mensen die hij op de gevoelige plaat vastlegde met een in 1916 voor 45 gulden gekochte camera niet naar de lens. Ze kijken neutraal, lijken emotieloos. En daardoor prikkelen de portretten van deze Noord-Groningers, die geen ervaring hadden met het fototoestel en er daarom ook niet mee flirtten, de verbeelding. Het bijzondere zit vaak in details, scheef zittende of gekreukelde stropdassen, revers die niet op hun plaats zitten, en gezichten. Geen porie, ader of eeltplek ontsnapte aan de lens van Molenhuis. De indruk zou kunnen ontstaan dat de foto’s lukraak zijn gemaakt. Maar daarvan is geen sprake. Molenhuis besteedde
juist veel tijd aan het regisseren van zijn onderwerpen. Soms zelfs zoveel tijd dat mensen er geirriteerd door raakten. Toch zien de geportretteerden er zo gewoontjes uit, dat het weer opvalt, schreef een recensent in 1995 over een expositie en een boek – Stofgoud – met werk van de fotograaf uit Kruisweg. In het Photography Book (in het Nederlands verkrijgbaar als Het Fotoboek, uitgave Toth 2000), waarin 500 ongeëvenaarde hoogstandjes van fotografen uit de hele wereld (onder wie Daguerre, Gustave Le Gray en Robert Capa) zijn opgenomen, wordt er nog een schepje bovenop gedaan. Bij de foto van de Noord-Groninger staat: "De dorpelingen van Molenhuis hebben een gedachtewereld waarin visuele stereotypen onbekend zijn. En daarom zijn ze nagenoeg niet in staat om in het openbaar een beleefd gezicht te trekken. Naast dergelijke portretten lijken alle volgende portretten op de gekunstelde producten van Hollywood en de reclamewereld. Van tijd tot tijd duiken zulke portretten op. Toen dergelijke foto’s werden gemaakt, waren ze alleen maar interessant voor de maker en de mensen op de foto. Jaren later blijken ze echter heel bijzonder te zijn, omdat ze een cultuur en een manier van leven vertegenwoordigen waarvan latere generaties zich geen voorstelling kunnen maken." e foto’s van Molenhuis worden in Fennema’s boek zelfs vergeleken met het schilderij De Aardappeleters (1885) van Vincent van Gogh. "Ook daarop zien wij knokige werkhanden en de uitdrukking van een weliswaar harde maar ook menselijke werkelijkheid." Opmerkelijk is verder dat Molenhuis niet alleen foto’s heeft gemaakt van blozende plattelanders, maar zijn lens ook richtte op zieken en opgebaarde overledenen. Dat had te maken met de aanwezigheid van een katholieke enclave in en om Kruisweg en Kloosterburen. Katholieke families lieten in die dagen soms hun gestorven verwanten fotograferen als aandenken. Omdat Molenhuis vanaf een statief fotografeerde, moest de kist met de overledene aan de hoofdzijde omhoog worden gebracht. Alleen zo kon hij de dode goed voor de lens krijgen.
De fotograaf zelf – een markante persoon in Kruisweg – zou vermoedelijk verbaasd zijn over de lof die hem nu wordt toegezwaaid. Hij begon met fotograferen omdat de inkomsten uit zijn rijwielhandel niet toereikend waren. Als lenskap gebruikte hij een deksel van een Erdal schoensmeerdoosje. Bijna al zijn foto’s maakte hij met de glasplatencamera, die hij in 1916 tweedehands kocht. In november 1972 gebruikte Molenhuis het toestel voor het laatst. Hij maakte naar schatting zo’n 30.000 glasplaatnegatieven, die een beeld gaven van de geschiedenis van de regio. Een groot deel ervan is helaas vernietigd. Fennema: "Maar het deel dat bewaard is gebleven, is ruim voldoende om een goede indruk te geven van zijn werk." Na het overlijden van Molenhuis in 1987 werden in zijn winkel, fotostudio en rijwielwerkplaats in Kruisweg nog ongeveer 6500 glasnegatieven aangetroffen. Zijn zoon Oege heeft ze op advies van deskundigen veiliggesteld voor de toekomst door de collectie onder te brengen bij Spaarnestad Photo in Haarlem. Fennema: "Het is een oeuvre van grote betekenis."
D
Flamboyant en vaderlandslievend e herontdekte fotograaf Jacob Molenhuis kwam in 1894 ter wereld in Kruisweg. Hij trouwde met Nieskje de Vries uit Leeuwarden. Ze kregen twee kinderen: Garmt Oege en Oege Henderikus. Jacob overleed in 1987 in Haren en is begraven in Hornhuizen. Het boek van Bertus Fennema is bedoeld ’als eerbetoon aan een fotograaf, die mag worden gezien als een van de cultuurdragers van zijn geboortestreek’. Voor plattelandsbegrippen was de gereformeerde Molenhuis een flamboyante man. In 1914 had hij al een motorrijbewijs, hij dronk wijn in plaats van bier en deed een week over het testen van nieuwe fietsen, terwijl hij er voor zorgde dat zo veel mogelijk mensen hem op zo’n glimmende tweewieler zagen rijden. In zijn fietsenzaak droeg hij een stofjas, maar fotograferen deed hij deftig gekleed. Bij begrafenissen stak Molenhuis zich in jacquet en zette hij een hoge hoed op. Hij hield van decorum. Dat bleek ook op Koninginnedag. Dan liep de vaderlandslievende fotograaf met een oranjesjerp en een oranjestrik. En omdat hij verzot was op eendeneieren, hield hij geen kippen – zoals de andere inwoners van Kruisweg – maar eenden.
D
Streng en precies acob Molenhuis was tijdens fotosessies altijd zeer streng en precies. Hij nam ruim de tijd om iedereen in een goede positie te zetten. Vaak leidde dat tot irritatie bij de mensen die moesten worden gefotografeerd. Een voorbeeld daarvan is een foto uit 1931 van het gezin Jan van Straten uit Houwerzijl, weet een van de kinderen nog. Een deel van de kinderen wilde destijds zelfs boos weglopen. De fotosessie werd zo beladen dat het resultaat binnen het gezin Van Straten als mislukt werd beschouwd, hoewel dat voor een buitenstaander niet te zien is.
J ’Jacob Molenhuis, fotograaf van een verdwenen samenleving’ van Bertus Fennema is een uitgave van Noordboek, telt 128 pagina’s en kost 17,95 euro.