Geografija_7_tur_markoski

Prof. Dr. Blagoya MARKOSKİ

COĞRAFYA VII. Sınıf Sekizyıllık İlköğretim Ders Kitabı

2010 Üsküp, 2009

Editör: MAKEDONYA CUMHURİYЕТİ EĞİTİM VE BİLİM BAKANLIĞI Cad. Mito Haci-Vasilev Jasmin, nosuz. Üsküp

Denetleyenler: Miryana MACEVİÇ - başkan Mübeccel AHMED - üye Yuliyana PETROVSKA - üye Rujdi İBRAHİMİ - üye Nevenka STOEVA - üye

So Re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija br 07-5206/1 od 10.07.2009 godina, ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba.

Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanı’nın, 07-5206/1 sayılı ve 10.07.2009 tarihli kararnamesiyle, ders kitabı olarak kullanılmasına izin verilmiştir.

Önsöz Sayın öğretmenler ve sevgili öğrenciler, yakından uzağa ilkesine dayanarak, yedinci sınıfları için hazırlanmış olan bu ders kitabının içeriğindeki konular ile Avrupa ve Asya kıtasının coğrafyasını tanıma imkanınız olacaktır.

Konular altı ünitede toplanarak, Avrupa ve Asya kıtalarının doğal - coğrafi ve ekonomik özelliklerini kapsayacaktır. Bölgeler coğrafyası ünitelerinde, Avrupa ve Asya kıtalarının bölge ve ülkeleri ele alınmıştır. Konular iki bölüme ayrılarak işlenmiştir.

Birinci bölümde, öğrencilerin kavraması ve öğrenmesi gereken konular içeriği, ikinci bölümde, öğretmenlere yönelik yardımcı metodolojik ve didaktik yönden yöntemlerin uygulanabileceğini destekleyecek konu ile ilgili sütunlar şeklinde diyalog, sorular, ödevler, ek bilgiler,unutmayınız,kavramlar sözlüğü, farklı kartografya işaretleri ile haritalar ve resimli ekler verilmiştir.

Diyalog, öğretmenin öğrenciler ile interaktif bir şekilde dersin giriş bölümününün gerçekleşmesini sağlar. Sorular ile konunun tekrarı yapılır ve öğrencilerin öğrendikleri bilgiler pekiştirilir. Ek bilgiler bölümü, çok ilgi gösteren öğrencilerin bilgilerini zenginleştirir.Kavramlar sözlüğünde, öğretmen ve öğrencilere yönelik, içerikteki terimlerin tanımı verilmiştir. Unutmayınız bölümünün amacı, en önemli bilgilerin kalıcı olmasını sağlamaktır.

Alan ve bölgelerin özelliklerini daha görsel bir şekilde kavranmasında kartografya işaretleri, resimler ve tablo ile çizelgeler gibi ekler kullanılmıştır. Verilerin tablo üzerinde gösterilmesi ve değerlendirilmesi, ek bilgilerin edinilmesi ve kişisel kültürün geliştirilmesi amacıyla verilmiş, ezbere öğrenilme mecburiyeti yoktur.

Müellif, müfredat programına dayalı ve uygun bir şekilde Avrupa ve Asya coğrafyası konularının verildiğini ümit etmektedir.

Müellif

DERS KİTABINI KULLANMA YÖNERGESİ (kolonlar - bölümler)

Dersin giriş bölümünde, öğretmenin öğrencilerle interaktif çalışmasını destekler

Öğrenciler tarafından kavranılması gereken konu içeriği

Öğrenmeye özel ilgi gösteren öğrencilere yönelik

Görsellik amacı ile verilmiş harita ve resimler

Dersin son bölümünde, öğretmenin değerlendirme yapmasına yönelik yardımcı bölüm

Konu içeriğini destekleyen, öğrencinin bilgi ve kültürünü geliştirecek, fakat öğrencinin ezbere öğrenmesini gerektirmeyen tablo ve veriler

Kavramlar sözlüğünden bilimsel terimlerin tanımı öğrenilir

Öğretmenin önerisi ile öğrencilerin bireysel çalışması

ÜNİTE VE KONULAR 1. AVRUPA’NIN DOĞAL-COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ – COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ – AVRUPA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI – AVRUPA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ – İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ – HİDROGRAFYA

2. AVRUPA’NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ – AVRUPA’NIN NÜFUSU – AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ – AVRUPA BİRLİĞİ

3. AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI – GÜNEY AVRUPA – BATI AVRUPA – KUZEY AVRUPA – ORTA AVRUPA – DOĞU AVRUPA

5

COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ DİYALOG

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Dünya üzerinde kaç kıta bulunur?

Hangileridir?

Hangi kıtada yaşamaktayız?

EK BİLGİLER Avrupa kıtasının adı, ereb, (Güneş’in batışı) batı anlamına gelen Asur sözcüğünden kaynaklanır. Fenikeliler, Asuri ve Babiller, batıdaki alanların tanımını yaparlarmış, daha sonra tamamiyle Batı Avrupa karası anlamını almış.

COĞRAFİ DURUMU Avrupa, dünyanın en büyük Avrasya adı verilen kara parçasının batı yarımadasını oluşturur. Avrupa doğal özellikleri ile Asya kıtasına bağlı olmasına rağmen, tarihi, kültürel, siyasi ve ekonomik özellikleri ile Asya kıtasından farklılık gösterir ve ayrı kıta olarak adlandırılır. Ekvatora göre kuzey yarımkürede, başlangıç meridyenine göre daha büyük bir kısmıyla doğu yarımkürede yer alır. Güneyde Akdeniz, kuzeyde Arktik Okyanusu, batıda Atlantik Okyanusu ve doğuda Ural dağı arasında bulunur. Avrupa kıtasının en uç noktaları: Yer Maroki Burnu

Devlet İspanya

Koordinatlar

NoktaSI

0

en güney

0

36 02’ k.c.e.

Nortkin Burnu

Norveça

76 06’ k.c.e.

en kuzey

Roka Burnu

Portekiz

en batı

Ural dağı

Rusya

09030’ b.c.b.

650 d.c.b.

en doğu

Avrupa’nın sınırları ve coğrafi durumu

6

Sınırları

SORULAR

- Ekvator ve Griniç meridyenine göre Avrupa kıtası nerede yer alır?

- Haritada Avrupa’nın en uç noktalarını gösteriniz.

- Avrupa hangi okyanus ve denizlere çıkar?

- Avrupa kıtasının neden merkezi konum ve duruma sahip olduğu sayılır?

- Haritada, Avrupa’nın sınırlarını göstermeye çalışınız.

- Avrupa’nın yüzölçümü kaç km2 Ural dir?

Avrupa’nın sınırları; Ural dağının doğu etekleri ırmağı - Hazar denizi - Maniç vadisi – Karadeniz - İstanbul Boğazı – Marmara denizi – Çanakkale Boğazı – Ege denizi – Akdeniz – Atlas Okyanusu - Arktik Okyanusu. Avrupa’nın kıyılarında, kıyı adaları yanısıra, büyük adalardan; Yeni Toprak, Frenz Jozef Arazisi, Svalbard, Ayılar adası, Jan Maen, İzlanda, Far adaları, Büyük Britanya ve İrlanda ile Akdeniz’deki adalar (Siçilya, Sardinya, Korsika, Girit, vs.), Kıbrıs ve Türkiye’nin bazı kıyı adaları hariç, Avrupa kıtasına attir.

Büyüklüğü

ÖDEVLER Avrupa haritasını gözlemleyiniz ve: - kıyısı olan denizleri - dağları (dağ kitleleri) - büyük akarsuları - büyük adaları - önemli boğaz ve geçitlerini bulunuz.

Avrupa’nın yüz ölçümü, adalarıyla birlikte 10 508 384 km dir. Dünya yüzeyinin % 2’sini ya da Dünya karalarının % 7.5’ini oluşturur.

2

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ COĞRAFİ KONUMU (DURUMU) - yeryüzündeki bir coğrafi objenin ( nokta, yerleşim birimi, devlet vs.) diğer coğrafi objelere göre durumunu ifade eder. Coğrafi konumu en doğru şekilde koordinatlar ( coğrafya enlemi ve coğrafya boylamı) ile belirlenir.

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Avrupa kıtası, coğrafi konumu ve durumu ile Atlas Okyanusu ve Akdenize çıkar. Cebelitarık Boğazı ve Süveyş Kanalı ile dünyanın en yoğun deniz ulaşımı gerçekleşir. Avrupa kıtası, Cebelitarık Boğazı ile Afrika kıtasından 14 km, Siçilya adası ile 140 km uzaktır. Asya kıtasıyla bağlantısı; Süveyş Kanalı, İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı, ( Asya karası ile doğal sınırı 4000m, bundan Ural dağı ve Ural ırmağına 3300 km ve Maniç vadisine kadar 700 km uzanır) Avrupa’nın dünya çapında merkezi ve önemli coğrafi durumuna sahip olmasını sağlar. Avrupa.

AVRUPA – üç tarafı denize kıyısı olan ve doğuda Asya kıtasıyla bir kara üzerinde yer alan kıtadır. Kuzeyde kutup bölgelerinden, güneyde Akdeniz, batıda Atlas Okyanusu ve doğuda Ural dağı ve Ural ırmağına kadar uzanır.

KITA – Dünya’nın en büyük kara yüzeyi – parçasıdır. Kıtaları birbirinden okyanus ve denizler ayırır.

Avrasya, Afrika, Kuzey Amerika, Avustralya ve Antarktika kıtaları gibi. Tarihi ve kültürel açıdan Avrupa ve Asya farklı kıtalar olarak ayırt edilir.

DOĞAL SINIR ÇİZGİSİ (GEÇİDİ) – coğrafi alan veya bölgelerin doğal sınırını belirlerken, örneğin, ırmak akıntısı, dağ yamacı, havza bölümü çizgisi boyunca sınır geçidi belirlenebilir..

7

AVRUPA‛NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI - Kıyıların girinti ve çıkıntılığı nedir?

- Ada ile yarımada arasındaki fark nedir?

SORULAR Avrupa’da iç denizler hangileridir?

Fiyortlar nedir ve nerede görülür?

Boğaz nedir?

Avrupa kıtası kıyılarındaki önemli boğazların aadlarını söyleyiniz.

Avrupa’nın kıyılarındaki büyük yarımadaları sayınız.

Avrupa’nın daha büyük adaları hangileridir? İç denizlerin tanımını yapınız. İç denizlerden bazılarının adlarını söyleyiniz

İSTANBUL BOĞAZI

CEBELİTARIK BOĞAZI Heres de la Frontera

l Bo

ğazı

Midye

Edirne

İstanbul

Keşan

Tekirdağ

AKDENİZ

Enez

le ne Çanakkale

a rd

Da

Ayvalık Edremit

Kadis

Tarifa

Cebelitarık

Cebelitarık Boğazı

Gelibolu

8

Avrupa, çok sayıda yarımada, körfez, boğaz, fiyort ve dalgaların aşındırma kıyı şekilleriyle yeryüzündeki kıtalardan en girintili ve çıkıntılı kıyılara sahiptir. Kıyıların girintiliği ve çıkıntılığı iki büyük iç deniz; Akdeniz ve Baltık denizi ile kıyılarındaki kıyı denizleri, körfezleri, adaları ve yarımadalarından ortaya çıkar.

Avrupa’nın kuzey kıyısının girintili ve çıkıntılı olması, Kola ve Kanin yarımadaları arasında Beyaz denizinin karaya girerek birçok körfezi oluşturmasından kaynaklanır.

Barenç denizinde Yen Toprak, Frenz Jozef Arazisi ve Svalbard. Girintili ve çıkıntılı Norveç kıyılarında binlerce küçük adalar ve çok sayıda dar ve uzun fiyort adı verilen körfezler bulunur. Bu şekilde kıyılar, Avrupa’nın batı kıyılarına devam eder. Kuzey denizinden İskandinav ve Yutlanda yarımadaları arasındaki Skagerak ve Kategat geçitleri, Baltık denizi suları derince karaya girerek Botni, Finlandiya ve Riga körfezlerini oluşturur.

İsta nbu

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG

Gemlik Gönen Balikesir

Seuta (İsp.)

Bursa Tanger

Arsila

Tatuan

Malaga

Norveç fiyortları

ÖDEVLER - En girintili ve çıkıntılı kıyıları olan ülkeleri haritada bulunuz.

- Avrupa’nın kuzey, batı ve güney kıyılarının girintili ve çıkıntılı olmasını sağlayan yarımada, ada, körfez ve denizleri haritada göstermeye çalışınız.

- Haritada, Avrupa kıyılarındaki en önemli boğaz ve geçitleri bullunuz!

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ADA – tamamıyla denize kıyısı (su yüzeyi ile çevrili) olan küçük veya büyük kara parçasıdır. Örneğin, Siçilya adası.

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Avrupa’nı batı kıyılarında, Yutland yarımadası, Normandiya, Bretanya ve Pirene (İber) yarımdası; Büyük Britanya, İrlanda ve İzlanda adaları, kıyılara girintili ve çıkıntılı görünümü verir. Bu kıyılarda özellikle Kuzey denizi, Manş kanalı (denizi) ve Biskay körfezi önemli yer alır.

Avrupa’nın güney kıyıları üç büyük (Pirene, Apenin ve Balkan yarımadası) ve birçok adaları Siçilya, Sardinya, Korsika, Girit, Balear adalarıyla çok girintili ve çıkıntılı kıyılara sahiptir. Cebelitarık Boğazı’ndan başlayarak Akdeniz kıyılarda birçok kıyı denizleri oluşmuştur: Ligurya, Tiren, İyon, Adriyatik, Girit, Ege, Marmara, Kara ve Azak denizi. Bu denizlerin kıyılardaki körfezleri: Lion, Cenova, Tırst, Selanik, Korint vs.

Denizler arasında boğazlar bulunur: Cebelitarık Boğazı, Siçilya geçidi, Mesin dar geçidi, Otrant Kapısı, Çanakkale Boğazı, İstanbul Boğazı, Kerçan Kapısı - geçidi, Eresund, Büyük ve Küçük Belt.

Avrupa kıyılarının uzunluğu 41000 km olduğuna göre her 1000km2 nin 4.1 km kıyısı vardır. En girintili ve çıkıntılı Norveç, Hırvatistan ve Yunanistan kıyıları sayılır.

Bu şekildeki girintili ve çıkıntılı kıyılarda çok sayıda limanlar inşa edilmiş, çok yoğun deniz ulaşımı Cebelitarık Boğazı ve Batı Avrupa’dan Kuzey ve güney Amerika’ya, Cebelitarık Boğazı ve Süveyş Kanalı’ndan Asya ve Avustralya kıtalarına gerçekleşir. Avrupa limanlarının, özellikle yerel deniz ulaşımında da önemli yeri vardır.

YARIMADA – bir kısmı karaya bağlı şekilde denize kıyısı olan kara parçasıdır. Örneğin, Pirene yarımadası.

FİYORT – dar ve derin, çoğu kez eğri görüntü veren on veya yüzlerce kilometre karaya girmiş körfez şekilleridir. Fiyortların yamaçları dik ve yüksek, dikey yamaçları körfez görünümünü verir.

En tanınmış fiyort körfez şekilleri, İskandinav yarımadasındaki Norveç kıyılarında görülür.

Aziz Stefan kıyı şekli 9

AVRUPA‛NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG Rölyef nedir?

Rölyef şekilleri hangileridir?

Avrupa’da bildiğiniz dağları söyleyiniz

SORULAR Avrupa’da yaygın görülen rölyef çeşitleri hangileridir?

En büyük Avrupa düzlüklerini sayınız.

Daha büyük dağ kitleleri hangileridir?

Avrupa’da en yüksek tepenin adını söyleyiniz.

Avrupa’da bildiğiniz yanardağları sayınız.

UNUTMA Avrupa kıtasının % 84 ‘ü düzlük, % 16’sı dağlık alanlardır.

Avrupa kıtasında farklı rölyef şekilleri görülür. Genellikle düzlük ve dağlık rölyef yaygındır.

Avrupa’da düzlükler % 84 (rakımı 0 – 200m arası % 60 ve 200 - 500m arası rakımı ile oranı % 24 olarak görülür), alanın yalnız % 16’sı engebeli ve dağlık, rakımı 500m’nin üzerindedir. Avrupa’nın büyük bir kısmına yayılan ve farklı özellikler gösteren Doğu Avrupa Düzlüğü’dür. Doğu Avrupa Düzlüğü, doğuda Ural dağı ve Hazar gölünden Orta Avrupa’nın kuzey kıyılarından Pirene dağlarına uzanır. İskandinav yarımadasının doğu bölgelerini ve Büyük Britanya ile İrlanda’nın büyük bir kısmını kapsar.

Avrupa’nın farklı düzlük alanlarından; Panonya düzlüğü Tuna ırmağının orta akıntısı, Alp, Karpatlar ve Dinara dağları arasında yer alır. Ulah düzlüğü Transilvanya Alpleri arasında Tuna ırmağının aşağı akıntısını kapsar. Kuzey İtalya’da ise Lombardi düzlüğü yer alır.

Yukarıda adı geçen düzlükler, genellikle nüfus ile yerleşmiş alanlar ve yoğun ulaşım ve trafik ile ekonomisi gelişmiş bölgelerdir. Elbe ile Nyemen ırmakları arasında bulunan ve özellikle bu açıdan tanınmış Baltık düzlüğü sayılır.

Avrupa’da dağlar alanın % 16’sını kapsar. Dağlar farklılık gösterir ve özellikle Doğu Avrupa Düzlüğü’nün batı bölgesinin güneyinde birkaç dağ sistemi ayırt edilebilir. Orografik açıdan en tanınmış Alp dağlarıdır, en yüksek Mon Blan tepesi (4810m), güneyde Apenin dağlarında 2914m yüksek Gran Saso tepesi, Dinara dağlarında Maya ve Ezerçe (2694m) ve Şar – Pind dağlarında Korab tepesi (2764m); doğuda Karpat dağları ve

En tanınmış düzlükler; Doğu Avrupa Düzlüğü, Panonya, Ulah ve Lombardi düzlüğüdür.

En tanınmış dağ kitleleri; Pirene, Alp, Apenin, Dinara, Karpat, İskandinav vb.

Yanardağlar; Siçilya adasında Etna, İzlanda adasında Vetna ve Yekul ve Girit adasında Psilorit yanardağıdır.

Avrupa’da başlıca ulaşım hatları ve geçitleri, Alplerde Brener dağ geçidi, Tuna ırmağı boyunca gerçekleşen ulaşım vb.

Düzlük alanlar 10

ÖDEVLER

Gerlahov tepesi (2663m), Stara Planina ya da Balkan dağları ve Botev tepesi (2376m), Rodop dağları ve Musala tepesi 2925 metredir. Farklı özellikleriyle İskandinav dağları, Fransız Merkez Dağ Kitlesi, Pirene dağları ve Pirene yarımadasındaki birçok dağ kitleleri yer alır. Dağlar, büyük adalarda da görülür, özellikle tanınmış Etna yanardağı (3269m) Siçilya adasında, Vetna ve Yekul İzlanda adasında ve Psiloritis yanardağı Girit adasında bulunur.

Kuzeyde büyük Avrupa düzlük alanları ile güneyde Akdeniz arasındaki ulaşım, doğal ve dağ geçitlerinden gerçekleşir. Örneğin, Alp dağlarında Brener dağ geçidi (1372m) Almanya ve İtalya’yı bağlar. Tuna ırmağı boyunca Bavarya ve Viyana havzası arasındaki doğal geçit, Pirene dağlarının kıyı yamaçları, Panonya ve Ulah düzlükleri arasında Gerdap girdabı vb.

Avrupa karasında çeşitli rölyef yaygındır. Özellikle flüvyal, aşındırma, buzul ve karstik rölyef gibi alanlarda çok sayıda ovalar, vadiler, platolar ve kumullar görülür.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KUMULLAR – çöllerde, rüzgarların getirdiği kumların birikmesiyle oluşmuş kum surları- kumdan siperlerdir.

KOYAK (OVA) – yeryüzünün rölyefinde dağların yamaçları arasında, çanaklaşmış ve dibi düzleşmiş rölyef şeklidir. Örneğin, Pelagoniya koyağı veya ovası gibi.

DÜZLÜK – geniş ve düz veya az engebeli ve genelde bir yöne doğru hafif eğimli ve rakımı 200 m ye kadar olan yeryüzü şekil ve alanlarıdır.

DAĞ KİTLESİ (DAĞLAR) – çevresindeki alçak ve düzlük alanlara göre yükselmiş, büyük ve farkına varılan yüksek rölyef şekilleridir.

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Glasiyel rölyef Buzullar

Avrupa haritasında tanınmış düzlükleri bulunuz.

Avrupa haritasında büyük dağ kitleleri ile en yüksek tepeleri gösteriniz Kendin veya öğretmeninin de yardımıyla, Avrupa haritasında flüvyal, buzul ve dalgaların aşındırma rölyef şekillerini bulunuz. Haritasını da çizmeye çalışınız.

PLATO – dik yamaçlarla yarılmış yüksek ve geniş düzlük veya engebeli rölyef şeklidir.

Dağlık alanlar 11

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG İklimi nasıl tanımlayabilirsiniz?

Hangi iklim elemanları ve iklim olaylarını biliyorsunuz? İklim şartları Dünya’nın her yerinde aynı olabilir mi?

Akdeniz iklim bölgesi

Reykyavik

İKLİM ŞARTLARI - KOŞULLARI Coğrafya enlemine göre, Avrupa kuzey ılıman iklim kuşağında yer alır. Coğraya enlemi, deniz ve okyanusların etkisi, deniz akıntılarının yönü, dağların uzanış yönü, rölyefin deniz yüzeyinden yükseltisi ve rüzgarların esiş yönlerine bağlı olarak Avrupa’da çeşitli ikim tipleri ortaya çıkar.

Avrupa’nın kuzey kutuplar dairesinin kuzeyindeki alanlarıda İzlanda, Yeni Toprak ve diğer adalarında kutupaltı (subkutup) iklimi hüküm sürer.

Akdeniz kıyılarında, sıcaklık 40oC derece ve ortalama yağış miktarı 750 mm ile Akdeniz – Mediteran veya subtropikal iklimi hüküm sürer. Bu iki iklim kuşağı arasında ılıman iklim, batı kıyılarda Atlas Okyanusunun etkisi ve Golf Strim sıcak deniz akıntısı ile iklim daha da ılıman özelliğini alır. Doğuya, kıtanın iç kısımlarına doğru gidildikçe (Asya kıtasının karasal etkisi altında kalarak) soğuk klim özelliklerini göstermeye başlar.

Norveç denizi

Helsinki Oslo

Kuzey denizi

Stokholm

Moskova

Kopenhag

Londra

Atlas Okyanusu

Amsterdam

Berlin

Paris

Varşova Prag

Kiyev

H

Viyana Bükreş

Karadeniz

Belgrad Lizbon

Madrid

Roma

Akde

niz

Üsküp Atina

Avrupa’da yağışlar 12

az

ar

de

ni

zi

0 - 250 mm 250 - 500 mm 500 - 1 000 mm 1 000 - 2 000 mm 2 000 - 3 000 mm 3 000 - 4 000 mm

SORULAR Avrupa hangi iklim kuşağında yer alır?

Avrupa’nın iklimini en çok etkileyen iklim faktörlerini sayınız.

Avrupa’da hangi iklim tipleri ayırt edilebilir?

Subkutup iklimi Avrupa’nın hangi bölgesinde hüküm sürer?

Akdeniz bölgesinde hangi iklim hüküm sürer?

Avrupa’nın batı bölgelerinde ılıman karasal ikliminin hüküm sürmesi neye bağlıdır?

ÖDEVLER Avrupa’nın yağış haritasını gözlemleyiniz ve bazı bölgelerin neden daha fazla yağış aldığını açıklayınız.

Hazar denizi kıyılarında yarı çöl iklim şartlarının nereden kaynaklandığını açıklayınız.

UNUTMA Avrupa ılıman iklim kuşağında bulunur.

Avrupa’da Akdeniz, ılıman, subkutup, dağ ve yarıçöl iklimi hüküm sürer.

Dağ iklim bölgesi

Akdeniz iklimi, Akdeniz kıyılarında görülür.

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

İsveç ve Finlandiya’nın doğu bölgelerinde, Rusya’nın Karadeniz ve Hazar denizine kadar kuzey bölgeleri arasında büyük sıcaklık farkları görülür. Kuzeyde soğuk, kar yağışlı ve rüzgarlı kışlar, güneyde ise sıcak ve kurak yazlar yaşanır.

Avrupa’nın doğu ve batı iklim bölgelerinde, dağların etkisi altında farklı iklim tipleri ortaya çıkar: Akdeniz ve ılıman karasal iklimi, Alp, Pirene, Karpat, Dinara ve İskandinav dağlarında dağ iklimi hüküm sürer.

Güneydoğu Avrupa’nın daha uç bölgelerinde, az yağış ve yüksek sıcaklıklar yüzünden özellikle Hazar denizi kıyısındaki düzlük bölgelerde yarı çöl iklim hüküm sürer.

Avrupa’daki iklim şartlarının genel özelliklerinden birisi yağışların batıdan doğuya doğru (Golf Strim sıcak deniz akıntısının etkisi altında) azalmasıdır. Bu faktörlerin etkisi altında kalarak Güneydoğu Avrupa’nın uç bölgelerinde yarı çöl iklimi ortaya çıkar.

Subkutup iklimi, Avrupa’nın en kuzey bölgelerinde hüküm sürer.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ İKLİM TİPİ – yeryüzünde farklı iklim özellikleri gösteren iklim çeşidi. Örneğin, ılıman iklim kuşağında; Akdeniz (Mediteran), okyanusal, karasal, ılıman karasal ve dağ iklim tipleri hüküm sürer.

Avrupa kıtasınıın daha büyük kısmında ılıman karasal iklimine rastlanır.

Hazar denizi kıyılarında yarı çöl iklim özellikleri görülür.

13

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG Bitki örtüsü neden iklime bağlı olarak gelişir? İklime bağlı olarak Avrupa’da farklı iklim ve bitki örtüsü bölgeleri gelişmiştir. Nedenlerini açıklayınız.

Avrupa’da hangi iklim tipleri hüküm sürer?

Akdeniz- Mediteran bitki örtüsü SORULAR Subtropikal iklimi Avrupa’nın neresinde hüküm sürer ve özellikleri nelerdir?

Subkutup – kutupaltı iklim bölgesinde hangi bitki çeşitlerine rastlanır?

Ilıman karasal iklim bölgesinde hüküm süren iklim tiplerini yazınız.

Avrupa’nın hangi bölgesinde Atlas iklimi özellikleri görülür?

Ilıman karasal iklimi Avrupa’nın neresinde hüküm sürer?

Ukrayna, Panonya ve Ulah düzlüğünün iklim ve bitki örtüsü özelliklerini söylemeye çalışınız.

Tundra nedir?

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ

Avrupa’da iklim şartlarına bağlı olarak iklim ve bitki örtüsü bölgeleri gelişir. İklim özellikleri, hüküm sürdüğü alanları da belirler. Subrtopikal, Akdeniz, ılıman ve subkutup (kutupaltı) iklim ve bitki örtüsü bölgeleri olarak ayırt edilebilir.

Subtropikal iklim ve bitki örtüsü bölgesi, Akdeniz kıyıları ve adalarını kapsar. Subtropikal iklim bölgesinde - Akdeniz (Mediteran) iklimi hüküm sürer; yazları çok sıcak ve kurak, kışları ılıman ve özellikle yağmur yağışları yoğun olur. Bitki örtüsünü çeşitli otlar, kuraklığa dayanıklı bodur ve yeşil ağaçlar yaygındır. Özellikle çam, zeytin, portakal, incir vb yetiştirilir. Hayvan türlerinden: tavşan, tilki, ceylan, yabanı domuz, kurt vb. hayvanlara rastlanır.

Ilılman iklim ve bitki örtüsü bölgesinde Atlas, ılıman karasal ve karasal iklim özellikleri görülür. Atlas iklimi, Avrupa ve Atlas Okyansu kıyılarında, İber yarımadasından, Büyük Britanya ve İrlanda’yı kapsayarak Norveç kıyılarına kadar bölgelerde hüküm sürer. Sıcak Golfstrim akıntısı ve batı rüzgarların etkisiyle Atlas iklimi ve bitki örtüsü bölgesindeserin yazlar ve ılıman yağışlı kışlar yaşanır, bitki örtüsünü iğne yapraklı ormanlar ve otlaklar oluşturur.

Norveç denizi Kuzey denizi Atlas Okyanusu

Stokholm

Moskova

Londra Varşova Paris

Kiyev

Viyana

Bükreş

Lizbon

Madrid

Roma

Avrupa’nın bitki örtüsü 14

Helsinki

Kopenhag

Üsküp Atina

Karadeniz

ÖDEVLER Harita üzerinde, konu içeriğindeki tasvir edilen bazı iklim ve bitki örtüsü bölgelerini bulmaya ve ayırt etmeye çalışınız.

Tundra, tayga ve istep bölgelerini haritada işaret ediniz.

UNUTMA Güneyden kuzeye doğru subtropikal (Akdeniz), ılıman ve subkutup iklim tipleri değişir.

Akdeniz iklimi Güney Avrupa’da hüküm sürer.

Ilıman karasal iklim ve bitki örtüsü bölgelerinde Atlas, ılıman karasal ve karasal iklim özellikleri görülür.

Subkutup bölgelerinde tundralar yaygındır.

Avrupa’nın dağlarında yükseltiye bağlı olarak bitki örtüsü; yaprağını döken, iğne yapraklı – yemyeşil ormanlar, yüksek dağ otlakları - suvatlar ve taşlık alanlar olarak kat kat sıralanmış şekilde yer alır.

Bitki örtüsü KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Ilıman karasal iklimi Orta Avrupa’da, Baltık denizi ile Alp ve Karpat dağları arasındaki bölgede hüküm sürer. Bu bölgede, ılıman, Atlas ve soğuk karasal iklimin etkisiyle ılıman ve sıcak yazlar ve bol yağış ile ılıman kışlar yaşanır.

Bitki topluluklarını, otlar, yaprağını döken ve iğne yapraklı ormanlar ouşturur. Hayvan türlerinden, ceylan, yabanı domuz, kurt, tavşan vb.

Karasal iklimi, Doğu Avrupa, Panonya ve Ulah düzlüğünde hüküm sürer. Sıcak ve kurak yazlar ile sert ve soğuk kışlar yaşanır. Bu bölgede iki evre ayırt edilebilir; nemli karasal ve istep karasal. Nemli karasal iklim Doğu Avrupa Düzlüğü’ün kuzeyinde hüküm sürer. Tundraların güneyinde hüküm süren nemli karasal iklim bölgesinde çam, ardıç ve köknar ağaçlarından uzun kesintisiz tayga adı verilen orman kuşağı oluşmuştur. Bu orman kuşağı İskandinav yarımadasından Ural dağına ve Asya kıtası kıyılarından Büyük Okyanusa kadar uzanır. Bu bölgelerde sık rastlanılan ve hayvan topluluklarını oluşturan ceylan, irvas, yabanı domuz, kurt, ayı tilki ve farklı kuşlardır. İstep karasal iklim ve bitki örtüsü bölgesi Doğu Avrupa Düzlüğü’nün güneyinde, Karadenize kadar uzanan bölgeyi kapsar (Ulah, Panonya ve Ukrayna Düzlüğü). İklimi uzun ve kurak yazlar ile kuru ve soğuk kışlar, bitki örtüsünde istep – bozkır adı verilen alçak otlar ve yaprağını döken ormanlar yaygındır.

Subkutup – kutupaltı iklim ve bitki örtüsü bölgesi Avrupa’nın en kuzey bölge, kıyıları ve adalarını kapsar. İkliminde çok düşük sıcaklıklar, uzun ve soğuk kışlar ile serin yazlar yaşanır. Bitki örtüsünü seyrek otlar ile tundralar ve kutup bölgelerinde de görülen kurt, tavşan ve kutup tilkisi gibi hayvanlara rastlanır.

Avrupa’nın dağlık bölgelerinde yaprağını döken ve iğne yapraklı ormanlar ile suvat adı verilen otlaklar ve taşlık alanlar; Alp ve İskandinav dağlarının en yüksek kesimlerinde ise buzullar yer alır.

İSTEP – yeryüzünde alçak ve seyrek istep – bozkır adı verilen otlaklardır. Genellikle 300 – 400 mm civarında yıllık yağış miktarı alan bölgelerde yaygındır.

TAYGA – Kuzey Avrupa ve Kuzey Asya ile Sibirya’daki geniş yeşil orman kuşağıdır. Tayga orman kuşağı, en sıcak aylarda ortalama sıcaklık 13°C ilâ 20°C ve yıllık yağış miktarı 300 – 600 mm arasında değişen bölgelerde gelişir.

TUNDRA – Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika kıtalarının en kuzey bölgelerinde gelişmiş bitki örtüsüdür.

Bitki örtüsünü yosunlar ve likenler, yer yer huş ve seyrek ağaç çeşitleri ile otlaklar oluşturur..

15

HİDROGRAFYA

Hidrografyanın tanımını yapınız.

Avrupa’nın büyük su yüzeyleri hangileridir?

Avrupa’nın kıyı denizlerinden hangilerini bliyorsunuz?

Avrupa’da en büyük akarsuların adlarını söyleyiniz.

AKARSULAR, GÖLLER VE ÖNEMİ Avrupa, akarsu ve göller ile zengin kıta sayılır. Akarsuları çevredeki deniz ve okyanuslara dökülür ve Atlas, Arktik, Baltık, Akdeniz ve Karadeniz havza bölgelerine ayrılır. Akarsuların bir kısmı, örneğin, Volga ve Ural ırmakları Hazar Gölü kapalı havza bölgesine aittir. Havzaları birbirinden ayıran su bölümü çizgisi; Cebelitarık Boğazı, Pirene dağları, Güneydoğu Fransa, İsviçre, Almanya, Çek, Polonya ve Ukrayna arasından, Beyaz Rusya ve Rusya’nın Kuzey Avrupa kıyılarına kadar uzanır. Bu su bölümü çizgisiyle, Atlas Okyanusu havzasına ait akarsuları kuzey ve kuzeybatıya doğru akarak Avrupa Düzlüğü üzerinde Ural dağından Pirene dağlarına kadar eşit bir şekilde dağılımı vardır. Atlas Okyanusu’na dökülen en tanınmış akarsular, Pirene yarımadasından; Gvadalkivir, Gvadiyana, Taho, Duro, Minyo; Fransa’dan: Garon, Loar ve Sen, Almanya’dan ise Ren ve Elbe ırmakları dökülür. Baltık denizine dökülen akarsular: Odra, Vistül, Nyemen, Batı Dvina ve Neva ırmaklarıdır.

Arktik Okyanusu’na dökülen ve farklı özelliklere sahip, Kuzey Dvina ve Peçora ırmaklarıdır.

Akdeniz havza bölgesinde, akarsu sisteminin özelliklerine bağlı olarak, Akdeniz ve Karadeniz havza bölgesi ayırt edilebilir.

SORULAR Avrupa’daki akarsular hangi havzalara ayrılır ve dökülür?

Atlas Okyanusu’na hangi akarsular dökülür?

Baltık denizine dökülen ırmakları söyleyiniz.

Karadenize hangileri dökülür?

Hazar gölü kapalı havza bölgesine ait olan akarsular hangileridir?

Akarsulardan ne şekilde faydalanırız?

Kuzey ve Karadenizi hangi kanallar bağlar?

Avrupa’da büyük havza bölgeleri Kuzey Avrupa kıyıları

Norveç denizi

U

Kuzey Buz Denizi havzası

NUS

Batı Avrupa kıyıları

Kuzey denizi havzası Diğer havzalar Güney Avrupa kıyıları

SO

Baltık denizi havzası

KYA

Norveç denizi havzası

Kuzey denizi

ATL A

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG

Karadeniz havzası

H

İç kapalı havza bölgeleri

Hazar gölü kapalı havza bölgesi

16

Avrupa’nın akarsu havza bölgeleri

Karadeniz

Akdeni

z

az

ar

de

ni

zi

GÖLLER Avrupa’da çok sayıda göller vardır, fakat büyüklük bakımından çoğu küçük göllerdir. Göllerin toplam yüzölçümü 135 000 km2 dir. Kuzeyde en tanınmış Karelo – Finlandiya gölleridir, sayısı 60 000 ve 72 000 km2 alanı kapsar. Onyega, Ladoga ve Güney İsveç gölleri, Avrupa’da en büyük göllerdir. Doğal göllerin bir kısmı Alp, Rodop ve Karpat dağlarında bulunur. Tanınmış göller; Cenevre, Boden, Zürih, Bled, Bohin, Ohri, Presra gölü vs.

BATAKLIKLAR Avrupa’da bataklıkların en yaygın olduğu bölgeler; Hollanda ve Almanya’nın Kuzey denizi ve Arktik Okyanusu kıyılarında da bataklık bölgelere rastlanır.

Avrupa’da buzul alanları 120 000 km2 alanı kapsar. Özellikle Arktik, İskandinav, İslanda ve Alplerde görülür.

ÖDEVLER Avrupa haritasında: Kuzey ve Karadenizi; Atlas ve Akdenizi; Baltık ve Hazar gölü ile Karadenizi bağlayan akarsu ve kanalları bulmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DOĞAL SU KAYNAKLARI – insanların faydalandığı ve kendi ihtiyaçlarına yönelik amaçlar ile kullandıkları doğal zenginliktir.

Doğal su kaynakları elektrik enerjisi, ulaşım ve taşımacılık, beslenme ve turizm gibi yaşamın birçok alanlarında kullanılmaktadır.

GÖLLER – karada oluşmuş çanakların su ile dolması ve doğrudan denizlerle bağlantısı olmayan sulardır.

AKARSULAR – yeryüzündeki kaynaklardan denize, göle veya daha büyük ırmağa doğru akarsu yatağından akan sular akarsuları oluşturur.

AKARSU HAVZASI - belirli bir alandan, ana akarsuyun akarsu kollarıyla topladığı suları kapsar.

Akarsu havzaları aralarında su bölümü çizgisi ile ayrılır.

AKARSU AĞI – bir bölge, ülke, ada ya da kıtanın birbirine bağlı veya bağlı olmayan akarsu akınıtlarıdır.

AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Akdeniz’e Ebro ve Rön ırmakları, kıyı denizlere ise örneğin, Adriyatik denizine Po ırmağı (İtalya); Balkan yarımadasından Çetinye, Neretva, Boyana ve Drim ırmağı; Ege denizine Vardar, Bistriça, Struma ve Meriç ırmakları dökülür.

Karadeniz havza bölgesine: Tuna ve Dnyestar; kıyı denizi olan Azak denizine dökülen Dnyepar ile Don ırmakları aittir. Bu akarsular büyük akarsu havzasını oluşturur. Özellikle Tuna ırmağı, batıdan doğuya doğru akıntısı olan ve çok geniş akarsu havzasına sahiptir. Tuna ırmağı Almanya’da Şvarçvald dağından kaynaklanır, Avusturya’dan geçer ve Panonya ile Ulah Düzlüğü’nü bağlar. Uzunluğu 2850 km, havzası 870 000 km2 dir.

Hazar gölü kapalı havza bölgesi, diğerleri yanısıra Avrupa kıtası alanından Volga ve Ural akarsularını kapsar. Volga ırmağı 3530 km uzunluğu ile Avrupa’nın en uzun akarsuyudur, havza alanı 1 380 000 km2 dir. İklim koşullarına bağlı olarak, Avrupa’nın akarsularında en yüksek su seviyesi kış ve ilkbahar mevsimlerinde görülür.

Akarsuların çoğu ulaşıma açık ve düzenlenmiş kanallar ile birbirine bağlıdır. Bu şekilde Avrupa 100 000 km uzun olan, akarsu kanallar ulaşım hattına sahiptir. Önemli kanal sistemleri: Volga ile Don akarsuları arasındaki kanal Karadeniz ve Hazar gölünden Moskova’ya bağlanır. Baltık ve Beyaz denizi, Ladoga ve Onyega gölleri ile Miteland kanalı, Ren, Vezer, Elbe ve Odra akarsularını bağlar. Fransa’da ulaşıma açık olan tüm akarsular aralarında ve Rön ırmağına da bağlanarak, içme suyu, tarım, sanayi ve enerji kayanakları olarak ekonomik açıdan önemli yer alır. Özellikle ulaşım, taşımacılık ile ürünlerin – malların alışverişi gerçekleşir, hizmetlerin de karşılıklı verilmesi sağlanır.

HİDROGRAFYA – okyanus, deniz, göl, akarsular, kanallar, bataklıklar, kaynaklar ve artezyen kuyuları gibi su yüzeylerini tasvir eden coğrafya bilim dalıdır.

17

SORULAR - Ekvator ve Griniç meridyenine göre Avrupa kıtası nerede yer alır?

- Avrupa’nın batı bölgelerinde ılıman karasal ikliminin hüküm sürmesi neye bağlıdır?

- Haritada Avrupa’nın en uç noktalarını gösteriniz.

- Subtropikal iklimi Avrupa’nın neresinde hüküm sürer ve özellikleri nelerdir?

- Avrupa hangi okyanus ve denizlere çıkar?

- Subkutup – kutupaltı iklim bölgesinde hangi bitki çeşitlerine rastlanır?

- Avrupa kıtası neden merkezi konum ve duruma sahip olduğu sayılır?

- Haritada Avrupa’nın sınırlarını göstermeye çalışınız.

- Avrupa’nın yüzölçümü kaç km2 dir?

- Avrupa’da yaygın görülen rölyef çeşitleri hangileridir?

- En büyük Avrupa düzlüklerini sayınız.

- Daha büyük dağ kitleleri hangileridir?

- Avrupa’da en yüksek tepenin adını söyleyiniz.

- Avrupa’da bildiğiniz yanardağları sayınız.

- Avrupa hangi iklim kuşağında yer alır?

- Avrupa’nın iklimini en çok etkileyen iklim faktörlerini sayınız.

- Avrupa’da hangi iklim tipleri ayırt edilebilir?

- Subkutup iklimi Avrupa’nın hangi bölgesinde hüküm sürer?

- Akdeniz bölgesinde hangi iklim hüküm sürer?

18

- Ilıman karasal iklim bölgesinde hüküm süren iklim tiplerini yazınız.

- Avrupa’nın hangi bölgesinde Atlas iklimi özellikleri görülür?

- Ilıman karasal iklimi Avrupa’nın nersinde hüküm sürer?

- Ukrayna, Panonya ve Ulah düzlüğünün iklim ve bitki örtüsü özelliklerini söylemeye çalışınız.

Tundra nedir?

- Avrupa’daki akarsular hangi havzalara ayrılır ve dökülür?

- Atlas Okyanusu’na hangi akarsular dökülür?

- Baltık denizine dökülen ırmakları söyleyiniz.

- Karadenize hangileri?

- Hazar gölü kapalı havza bölgesine ait olan akarsular hangileridir?

- Akarsulardan ne şekilde faydalanırız?

- Kuzey ve Karadenizi hangi kanallar bağlar?

AVRUPA’NIN NÜFUSU – AVRUPA’DA NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ NÜFUS SAYISI VE NÜFUS YOĞUNLUĞU – AVRUPA’DA DİL VE DİNİ FARKLILIKLAR – AVRUPA’DA YERLEŞMELER VE YERLEŞİM BİRİMLERİË

AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ AVRUPA BİRLİĞİ

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

AVRUPA’NIN BEŞERİ - COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

19

AVRUPA’DA NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ NÜFUS SAYISI VE NÜFUS YOĞUNLUĞU

Nüfus nedir?

Nüfus yoğunluğu nedir?

Avrupa’da nüfus, nerede en yoğun yerleşmiş bulunmaktadır?

Nüfus Avrupa, tarihi boyunca farklı toplumsal, kültürel, siyasi ve ekonomik süreçlerden geçmiştir. Nedenlere bağlı olarak kıtada değişik gelişmeler ve düşüşler gerçekleşmiştir. Olaylara bağlı olarak birçok uluslar ve milletler oluşmuş, devletler kurulmuştur. Öyleki bugün Avrupa kıtası, dünyada nüfus ile en yoğun yerleşmiş kıta sayılır.

Avrupa’nın 45 devletinde Rusya’nın Avrupa bölümünü de kapsayarak (Rusya’da yaşayan 147 milyon nüfusun % 63’ü ya da 92 milyonu Avrupa kısmında yaşamaktadır) 675 milyon nüfusu vardır.

Reykyavik

Norveç denizi Atlas Okyanusu Helsinki Stokholm

Kuzey denizi

Moskova Kopenhag

Londra

Amsterdam

Berlin Varşova

Paris

Kiyev

Prag

zar

Viyana

den izi

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

DİYALOG

Ha

20

AVRUPA‛NIN NÜFUSU

Bükreş Belgrad

Lizbon Madrid

Roma Üsküp

Akdeni

z Atina

Avrupa’da nüfus yoğunluğu

Karadeniz km2 başına kişi sayısı 200 ve üzeri 100 - 200 arası 50 - 100 arası 10 - 50 arası 1 -10 arası 1’den az yerleşmemiş alanlar

SORULAR

Dünya’nın nüfus ile en yoğun yerleşmiş kıtası hangisidir?

Avrupa’da nüfus yoğunluğu ne Nüfus yoğunluğu kadardır?

Yüzölçümüne göre Avrupa, nüfus ile en yoğun kıta sayılır. Orta- Hangi bölge ve ülkeler nüfus lama nüfus yoğunluğu 1 km2 ye 65 kişi düşer. Fakat, doğal, toplum- ile en yoğun ve en az yerleşmiş sal, ekonomik ve diğer faktörler nüfus yoğunluğunun farklılık gös- bulunmaktadır? termesine neden olur. Bazı alanlarında nüfus yoğunluğu az ve 1 km2 de birkaç kişi yaşarken, nüfus yoğunluğu yüksek olan alanlarında da yüzlerce kişi 1 km2 de yaşadığı görülür. ÖDEVLER Batı ve Orta Avrupa bölgelerinin büyük bir kısmında nüfus yoğunluğu 1km2 de 200 kişi olarak ortaya çıkar.Özellikle Hollanda’da Avrupa’nın nüfus yoğunluğu ile ilgili 1 km2 de 394 kişi; Belçika’da 1 km2 de 340 kişi; Büyük Britanya’da 1 ülkelerdeki; 1km2 de, 0 – 50 arası, 50 – 100 arası ve 100’ün üzerindeki nükm2 de 242 kişi; Almanya’da 1 km2 de 231 kişi yaşar.

Devletlerin çoğunda, örneğin, Fransa, Macaristan, Çekya, Avustu- fus yoğunluğunu gösterecek haritayı rya, Polonya, Danimarka, Romanya vb. ülkelerde nüfus yoğunluğu 1 hazırlamaya çalışınız. km2 de 100 kişidir. Bunlara nazaran Kuzey, Güney ve Doğu Avrupa gibi bölgelerde nüfus yoğunluğu genellikle 1 km2 de 100 kişi olarak, çoğu alanlarında da 1 km2 de 50 kişi yaşadığı görülür. Örneğin, Norveç’te 13 kişi 1 km2 de, İsveç’te 12 kişi 1km2de, Finlandiya’da 15 UNUTMA kişi 1 km2 de ve Rusya’nın Avrupa bölümünde 25 kişi 1 km2 de yaşar.

Avrupa nüfusunun en büyük çoğunluğu Orta ve Batı Avrupa’da Avrupa nüfus ile en yoğun yerleşmiş kıtadır. yerleşmiş bulunmaktadır.

Nüfus ile en yoğun yerleşmiş Orta Avrupa bölgesidir.

Kuzey ve Doğu Avrupa nüfus ile en seyrek yerleşmiş bölgelerdir.

Kentleşme ve kentlerden görüntüler

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ NÜFUS YOĞUNLUĞU – nüfus sayısı ile nüfusun yaşadığı belirli alanlar arasındaki orantıdır. Nüfus yoğunluğu 1km2 de yaşayan kişi sayısı ile ifade edilir.

MİLLET- milliyeti oluşturan bir etnik topluluğudur. Uzun tarihi süreç içerisinde dili, tarihi, yaşadığı alanı, ekonomisi ve kültürü ortak olan insan topluluklarına millet (ulus) adı verilir.

NÜFUS – belirli alana yerleşmiş toplam insan sayısıdır. Nüfus, ortak doğal ve tarihsel özellikleriyle çok sayıda insanın biraraya geldiği bir kitleyi oluşturur.

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Bu bu verilere dayanark Avrupa’daki nüfus sayısı dünya nüfusunun % 11’ni oluşturur.

21

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ 22

AVRUPA‛NIN NÜFUSU DİYALOG Bildiğiniz kullanılan-konuşulan dillerden bazılarını söyleyiniz.

Dinler hakkında bilgileriniz nedir ve hangi dinleri duydunuz?

Bildiğiniz din çeşitlerini sayınız.

Onlardan hangileri Avrupa’da yaygındır?

SORULAR Avrupa’da hangi dil grupları mevcuttur?

AVRUPA’DA DİL VE DİNİ FARKLILIKLAR Avrupa kıtasının elverişli coğrafi durumu ve ulaşımı nüfus hareketlerine ve yerleşmelere yol açmıştır. Genellikle Asya’dan (Halklar Koridoru ve deniz ulaşımı) nüfus göçleri yapımıştır. Asırlar boyunca yaşanan farklı çatışmalar ve savaşların sonucunda, farklı kültürel, siyasi ve ekonomik gelişmeler, Avrupa kıtasında karma ve çok sayıda ulusların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Uluslar arasındaki farklılıklar genelde dil ve dini mensubiyete bağlıdır.

Dil açısından farklılılar

İtalyan/Romen dil grbuna hangi diller Bugün, Avrupa’da yer alan 45 devlette, 120 den fazla dil ve girer? şive farklılıkları görülmektedir. Konuşulan dillerin bir kısmı geniş alanlara yayılmış durumda, bazıları da resmi olarak birkaç Slav dil grubuna ait dilleri sayınız. ülkede kullanılmakta, dillerin bazıları da küçük alan ve ülkelerde Avrupa’da ayrı diller olarak hangileri yaygındır. Devletlerin çoğu, milli (nüfusun tamamının bir millete ayırt edilebilir? mensup olduğu), fakat etnik toplulukların - azınlıkların bulunduğu Avrupa kıtasında en yaygın olan din ülkeler de vardır. Bu ülkelerde azınlıklar farklı alanlarda kendi dilini, alfabesini, kültürünü ve geleneklerini sürdürmekte ve çeşitlerini söyleyiniz. uygulamaktadırlar.

Avrupa’da çok uluslu devletler ve milletler mevcuttur. Örneğin, özellikle Büyük Britanya, Bosna-Hersek gibi vs. ÖDEVLER Dilbilimsel sınıflandırılmasına göre, nüfusun büyük çoğunluğu Devletleri gösteren haritalarda, Hint -Avrupa, bir kısmı da Macar – Finlandiya ve Altay diller ülkelerdeki mevcut ve yaygın olan topluluğuna girer. dinleri farklı renklerle göstermeye çalışınız.

Dil grupları

’’Aziz Kliment Ohridski’’ Kilisesi - Üsküp

Avrupa’da dil grupları

Slav Alman Roman Diğer Hint – Avrupa dilleri Altay Macar-Finlandiya Baski

Din çeşitleri ve dini farklılıklar Avrupa’da yaşayan nüfus genellikle Hristiyanlık dinine mensuptur. Hristiyanlık mezhepleri, Katolik, Protestan ve Ortodoks Kiliseleri olarak adlandırılır. Katolikler, genellikle Güney ve Orta Avrupa’da, Protestanlar Kuzey ve bir kısmı Batı Avrupa’da, Ortodokslar ise Doğu, Güneydoğu ve Güney Avrupa’da yaygındır.

Dünya dinlerinden, Avrupa kıtasında İslam dini de yaşanır, özellikle Balkanlarda, Orta ve Batı Avrupa’da da yaygın olduğu görülür.

Avrupa ülkelerinin çoğunda diğer dinlere mensup olanlar da mevcuttur. Dini inancı olmayan ve herhangibir dine mensup olmayanlar ve ateistler de yaygındır.

UNUTMA Avrupa’da 100’den fazla dil konuşulmaktadır.

En çok kulanılan ve yaygın olan İngiliz, Alman, Fransız ve Rus dilidir.

Avrupa’da kullanılan diller genellikle Hint – Avrupa diller topluluğuna (Slav, Alman, ve İtalyan/Romen dil gupları) girer.

Ayrıca, Baski ve Malta dilleridir.

Farklı dil grupları, Macar – Finlandiya (Macaristan ve Finlandiya’da) ve Altay (Türk ve Tatar dilleridir) Avrupa’da çoğunlukla Hristiyanlık dini (Katolik, Protestan ve Ortodoks Kilisesi) daha az İslam dini yaygındır.

Vatikan

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DİL – farklı kültürlerden gelen insanların iletişim kurmasında kullanılan, konuşma ve yazma sembollerinden oluşan geleneksel bir sistemi oluşturur. Dil bir kültürün düşünme tarzını yansıtır. Kültürdeki değişmeler dilin gelişmesini etkiler.

Avrupa’da dinler

Katolikler Protestanlar Ortodokslar Müslümanlar Diğerleri

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Avrupa kıtasında, Hint – Avrupa diller topluluğu (dilin ortak özelliklerine göre); Slav, Alman, İtalyan/Romen dil gruplarına ayrılır ve diğer Elin gibi dil gurupların da bazı bölgelerde yaygın olduğu görülür.

Macar – Finlandiya dilleri Macaristan ve Finlandiya’da yaygındır.

Altay diller topluluğu, Türk ve Tatar dillerini kapsar. Türkiye’de resmi dil olarak Türk dili kullanılmaktadır.

Farklı diller olarak Baski dili (Baski dilini, özellikle Kuzey İspanya ve Güneybatı Fransa’da yaşayan Baskiler kullanır, bunlar Avrupa’da Hint - Avrupa öncesinde ilk ortaya çıkan uluslardan biri olarak sayılır). Malta dili ya da Maltaca, Roman ve Arap dillerinden oluşan ve Malta adasında konuşulan ve kullanılan dildir.

Sözü geçen dillerde üç farklı alfabe kullanılmıştır: Latin Alfabesi (Batı, Orta, Kuzey ve Güney Avrupa’da), Kiril Alfabesi (Doğu, Güneydoğu ve Güney Avrupa’da) ve Yunan Alfabesi (Yunanistan’da)

23

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ 24

AVRUPA‛NIN NÜFUSU DİYALOG Yerleşim birimi nedir?

Yerleşim birimleri nasıl olabilir?

Kentlerin oluşum sürecini açıklmaya çalışınız.

AVRUPA’DA YERLEŞMELER VE YERLEŞİM BİRİMLERİ

Avrupa kıtasında, yerleşim birimlerinin gelişmesi, doğrudan nüfus sayısına ve ekonomi ile teknolojideki gelişmelere bağlıdır.

Makedonya’da olduğu gibi Avrupa’da da nüfus kent ve köy yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Toplumsal ve teknolojideki SORULAR gelişme süreçleri, hızlı ve yoğun bir şekilde kentlerin artmasına Yerleşim birimleri nasıl sınıflandırılır? ve gelişmesine yol açtı. Kentlerin gelişmesini etkileyen önemli Yerleşim birimleri veya yerlerinin faktörler; kentleşme, kentleşme süreçleri, kentlerin genişleme ve oluşum süreçlerini açıklayınız. birleşmesi ve büyük kentlerin sorunlarıdır.

Kentleşme nedir?

Kentleşme, kent sayısının büyümesi ve kentlerin gelişmesidir, Kentleşme süreçleri hangileridir? kentleşme düzeyi ile ortaya çıkar, kentleşme ile kentlerdeki Kentlerin genişleyip birleşmesiyle nüfus sayısı toplam nüfus sayısını etkiler. Avrupa’da, nüfuortaya ne çıkar? sun ¾’ ü kentlerde yaşar. Avrupa’da kentleşme süreci farklılık Kentlerin birleşme süreci nasıl gösterir. İlkönce kentleşme kentlerin sayısındaki artış ile gelişir? değerlendirlmiştir. Örneğin, 200 yıl önce Avrupa’da tek bir 1 milyonluk kent, 100 yıl önce 9, 40 yıl önce 30, bugün ise bu sayı 50’nin üzerine çıkmıştır.

Bugün, kentleşme, köylere de kent yaşamının girmesi ve köyÖDEVLER lerin daha çok kent görünümü özelliklerine sahip olmasını etAvrupa haritasında 1 milyondan kler. Köy nüfusu birinci ve ikinci üretim sektöründe çalışmanın fazla nüfusu olan kentleri bulunuz. yanısıra, hizmet vermekle de uğraşmaktadır. Bu sektör ve Avrupa’da genişleyip birleşen hizmetleri açıklamaya çalışınız! kentleri bulmaya çalışınız.

EK BİLGİLER EK BİLGİLER

KENTNÜFUS 2002 yılı milyon

MOSKOVA

14,5

LONDRA

12,5

İSTANBUL

11,9

RUR

11,8

PARIS

11,6

MADRID

6,1

BARSELONA

4,9

SAİNT PETERBURG

4,9

MILANO

4,3

Moskova

- sanayi öncesi döneminde veya etapta, nüfusun çoğunluğu birinci - üretim sektöründe çalışır ve çok az kent nüfusunu içerir; - sanayi döneminde, sanayide çalışmak amacıyla nüfusun köylerden kentlere göç eder ve çoğunluğun ikinci üretim sektöründe çalıştığı görülür. Özellikle, maden ocakları ve fabrikaların çevresi yapılan yerleşmelerin merkezi haline gelmiş. Tipik örnek olarak, Almanya’daki Rur bölgesidir.

- Sanayi sonrası döneminde ise nüfusun daha çok hizmet sektöründe ( ulaşım, ticaret) çalışmasıyla, ters yönde daha doğrusu küçük kentlere doğru göçlerin yapıldığı ve daha rahat bir yaşam sürdürüldüğü görülür.

Kentleşme ve sanayileşme ile kent merkealerinin çevresinde büyük kentlerin kurulması ile kentler bölgesini oluşturmaya başlar. Bu şekilde çok sayıda kent mevcuttur, özellikle nüfusu bir milyondan fazla olan kentler gibi, örneğin: Londra, Mançester, Glazgov, Paris, Marsey, Lizbon, Madrid, Barselona, Roma, Milano, Napoli, Brüksel, Amsterdam, Roterdam, Berlin, Münhen, Dortmund, Köln, Kopenhag, Praha, Varşova, Moskova vb. Ülkelerin bazılarında, kentlerin çoğalması ve genişleyip birleşmesi ile büyük çapta birleşik kentler ortaya çıkar. Örneğin, Almanya’nın Rur bölgesinde, Esen, Köln, Dortmund, Düzeldorf, Duizburg vb. Kentlerin birleştiği görülür. Mançester’in Şefild ve Lidz ile birleşmesi, Paris vs.

Büyük kentlerdeki nüfus yoğunluğu ve içme suyu ile tedarik edilmeyi olumsuz etkilemektedir. Avrupa’nın yerleşim birimlerinde yaşayan nüfusun çoğu, deniz kıyılarına yerleşip, ekonomiyi geliştirmeye çaba gösterirler.

Deniz kıyısında Dubrovnik kentinden görüntü

UNUTMA Yerleşim birimleri, kent ve köy şeklinde ortaya çıkar.

Yerleşim birimlerinin gelişmesindeki önemli süreçler; kentleşme, kentleşme etapları, kentlerin genişleyip büyümesi ve birleşmesi ile büyük kent alanlarının oluşması, büyük kentlerin sorunları, deniz kıyılarına yerleşmeler vb.

Kentleşme sürecinde, sanayi öncesi, sanayi ve sanayi sonrası dönemler önemlidir.

Genişleyip büyüyen kentler, çevresindeki kentleri de kapsar.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KENT – daha gelişmiş ve daha çok fonksiyonel özellikleri ve çevresine göre merkezi yere sahip yerleşim birimidir.

Bir gurup kentlerin genişleyip büyümesiyle birleşik kentler ortaya çıkar.

KÖY – daha küçük yerleşim birimidir. Sayısı çok fazla ve kentlere göre konumu, oluşumu, büyüklüğü, nüfus sayısı, beşeri, ekonomik ve kültürel özellikleri ile kentlerden farklı yerleşmelerdir.

Nüfusun ve ekonominin deniz kıyılarına çekilmesi ve gelişmesi yaygın bir şekilde görülür.

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Kentleşme süreci birkaç etapta gerçekleşir:

25

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ 26

AVRUPA KITASI‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ DİYALOG DİYALOG Bölge nedir?

Avrupa hangi bölgelere ayrılır?

Avrupa’nın doğal coğrafi özellikleri, girintili ve çıkıntılı kıyıları ile kıtada farklı bölgeler ayırt edilebilir. Bu bölgeler: Güney Avrupa Batı Avrupa Kuzey Avrupa Orta Avrupa Doğu Avrupa

ÖDEVLER Avrupa ülkeler haritasında, farklı bölgelere ait olan devletleri farklı renklerle göstermeye çalışınız.

Güney Avrupa Batı Avrupa Kuzey Avrupa Orta Avrupa ve Doğu Avrupa

Güney Avrupa Güney Avrupa, Pirene, Alp dağları ve Tuna ırmağının güneyindeki alanları daha doğrusu Akdenize kıyıları olan Pirene, Apenin ve Balkan yarımadasını kapsar. Pirene yarımadasında yer alan devletler: İspanya Krallığı, Andorra Prensliği, Cebelitarık – Özyönetimli Bağımlı Bölgesi ve Portekiz Cumhuriyeti. Apenin yarımadasında, İtalya Cumhuriyeti, Şehir - Devlet Vatikan, San Marino Cumhuriyeti ve ada ülkesi Malta.Balkan yarımadasında, Makedonya Cumhuriyeti, Bulgaristan Cumhuriyeti, Srıbistan Cumhuriyeti, Karadağ Cumhuriyeti, Kosova Cumhuriyeti, Ro-

Kuzey Avrupa Doğu Avrupa Orta Avrupa Batı Avrupa Güney Avrupa

Avrupa Bölgelere bölünüşü

Batı Avrupa Batı Avrupa bölgesinde, Atlas Okyanusu kıyı ve ada ülkeleri yer alır. Kıyı ülkeleri, Fransa Cumhuriyeti, Büyük Krallık Lüksemburg, Belçika ve Hollanda Krallığı, ada ülkelerinden Birleşmiş Büyük Britanya Krallığı ve Kuzey İrlanda ile İrlanda Cumhuriyeti.

Kuzey Avrupa Kuzey Avrupa genellikle İskandinav yarımadasını kapsar. Bu bölgede yer alan devletler: Danimarka Krallığı, İsveç Krallığı, Norveç Krallığı, Finlandiya Cumhuriyeti ve ada ülkesi olarak İzlanda Cumhuriyeti’dir.

Orta Avrupa Orta veya Merkez Avrupa, birkaç kara ve iki ada ülkesini kapsar. Bunlar: Macaristan Cumhuriyeti, Slovakya Cumhuriyeti, Çekya Cumhuriyeti, Avusturya Cumhuriyeti, Lihtenştayn Prensliği, İsviçre Konfederasyonu, Federal Almanya ve Polonya Cumhuriyeti’dir.

Doğu Avrupa Doğu Avrupa, bölge olarak Avrupa’nın en büyük kısmını kapsar. Bu bölgedeki devletler: Ukrayna Cumhuriyeti, Moldova Cumhuriyeti, Beyaz Rusya Cumhuriyeti, Letonya Cumhuriyeti, Litvanya Cumhuriyeti, Estonya Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu (Avrupa bölümü).

Avrupa kıtasının bölgelere bölünüşü değerlendrildiğinde, Kazakistan ve Türkiye devletleri topraklarının bir kısmının Avrupa kıtasında yer aldığı görülür. Çağdaş Avrupa’nın özelliklerinden birisi, ülkelerin ekonomik, kültürel ve siyasi açıdan biraraya gelip topluluklar oluşturmasıdır. Bugün, Avrupa Birliği, içinde 27 devletin bulunduğu bir topluluktur.

UNUTMA Avrupa kıtası 5 bölgeye bölünür: Güney, Batı, Kuzey, Orta ve Doğu Avrupa.

Güney Avrupa, Pirene, Apenin ve Balkan yarımadasındaki devletleri kapsar.

Batı Avrupa’da yer alan ülkeler: Fransa, Büyük Britanya, Hollanda, Belçika, Lüksemburg ve İrlanda.

SORULAR Avrupa hangi bölgelere bölünür?

Güney Avrupa’nın kapsadığı alanları söyleyiniz.

Batı Avrupa’ya hangi devletler girer?

Orta Avrupa’da hangi ülkeler bulunur?

Avrupa’nın en büyük bölgesi hangisidir ve hangi ülkeleri kapsar?

Rusya’nın yanısıra başka hangi ülkelerin toprakları Avrupa ve Asya kıtalarında da yer alır?

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ BAŞKENT – devletin, yönetim ve administratif fonksiyonlarının gerçekleştirildiği ve kanunların getirlidiği ve yürürlüğe girdiği, adalet ve yönetimin icraatı yapılan kurumların bulunduğu yerleşim birimi ve merkezidir. Bunların dışında kent yerleşme birimlerindeki diğer özelliklere de sahip olan yerleşim yerleridir.

DEVLET – belirli alanı, nüfusu ve örgütlü yönetimi ile diğer devletlerden bağımsızdır.

PRENSLİK – başında prensin bulunduğu, servet ya da güçle elde edilen bir devlettir.

KRALLIK – başında kralın bulunduğu ve devletin kral tarafından yönetildği bir devlet düzenidir.

BÖLGE – bileşik bir coğrafi bütünlüğü oluşturan ve diğer sınır bölgelerinden farklılık gösteren belirli alanlardır.

CUMHURİYET – cumhurbaşkanının halk tarafından devletin başına seçildiği (belirli bir dönem) ve devleti yönettiği cumhuriyet devlet düzenidir.

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

manya Cumhuriyeti, Yunanistan Cumhuriyeti, Arnavutluk Cumhuriyeti, Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Hırvatistan Cumhuriyeti ve Slovenya Cumhuriyeti bulunur.

27

Ekonomik toplulukları nedir?

Avrupa’da bildiğiniz ekonomik – siyasi topluluğun adını söyleeyiniz.

EK BİLGİLER Dünyanın % 2.7 yüzölçümünü ve % 7.1 nüfusunu kapsayan Avrupa Birliği, 2005 yılında % 12 ile tahılların, % 17 elektrik enerjisinin üretimi, % 19 petrolun işletilmesi, % 18 dünya çapında yapılan ticaretin ve % 16 şarabın üretiminde payı vardı.

Atlas Okyanusu

FİN

İSV

LA

EÇ

ND

İ YA

Norveç denizi

Helsinki

Stokholm

Talin ESTONYA

Kuzey denizi Dablin İRLANDA

Riga LETONYA

DANIMARKA Kopenhag

LİTVANYA

BÜYÜK BRİTANYA Amsterdam

Londra

Varşova

HOLLANDA

Berlin

GJERMANI

BELÇİKA LÜKSEMBÜRG

POLONYA Prag ÇEK

Viyana

Paris

SLOVAKYA Budapeşte MACARİSTAN

AVUSTURYA

ROMANYA

SLOVENYA Lyublyana

z ki rte Po

İSPANYA

z

BULGARİSTAN

L

Sofya

YA

Nİ

Akdeni

A

Karadeniz

izi

Roma

den

Lizbon

Madrid

Bükreş

zar

iT

Ha

FRANSA

NA AN ST

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Tarihi açıdan bakıldığında, Avrupa kıtasında, en çok devletler arası çatışmaların ve ekonomik yada siyasi ayrıcılıkların yapıldığı, çoğu devletlerin dağıldığı ve iki dünya savaşının yaşandığı bir kıtadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, farklı toplumsal sistemlerden (hangi sistemlerden bahsedilmeli) iki büyük siyasi ve ekonomik topluluklar ortaya çıktı. Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (EYK).

Avrupa’da sosyalist sisteminin dağılmasıyla Ekonomik Yardımlaşma Konseyi de ortadan kalktı, ki bu konsey hiç serbest piyasa özelliğini yaşamadı. Avrupa’nın siyasi ve ekonomik sahnesinde Avrupa Ekonomik Topluluğu kalıcı oldu. Avrupa Birliği’nin esas temeli, Kömür ve Çelik Topluluğunun 1952 yılında kurulmasından kaynaklanmaktadır.Bu topluluğun içinde üye ülkeleri Fransa, İtalya, Almanya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg yer almıştır. Topluluğun hedefi temel sanayinin bu ülkelerde hızlı bir şekilde gelişmesiydi.

1957 yılında, Roma Antlaşması ile devletler ekonomik işbirliğini geliştirerek ve genişleterek AET kurdular. Temel amaçları, ortak pazarı ile birleşmiş bir Avrupa’da, üye ülkeleri

DİYALOG

YU

28

AVRUPA BİRLİĞİ

Atina Avrupa Üye Ülkeleri

SORULAR İkinci dünya Savaşı’ndan sonra, Avrupa’da hangi iki siyasi ve ekonomik topluluklar oluşmuş ve ortaya çıkmıştır?

Avrupa Birliği’nin oluşum süreci hangi tarihlere dayanır?

Avrupa Birliği’nin esas amaç ve hedefleri nelerdir?

Avrupa Birliği’nin kuruluşu ile ilgili sözleşmeler ne zaman yapılmıştır?

Avrupa Birliği’nde hangi ortak organlar yer alır?

Avrupa Birliği üye ülkelerini söyleyiniz.

ÖDEVLER Avrupa siyasi haritasında, Avrupa Birliği ülkelerini tek renk kullanarak göstermeye çalışınız.

Ekonomik Yardımlaşma Konseyi’ne üye ülkelerin hangleri olduğunu araştırınız.

UNUTMA İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Ekonomik Yardımlaşma Konseyi mevcut siyasi ve ekonomik topluluklarıydı.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ AVRUPA BİRLİĞİNE ADAY ÜLKELER – Avrupa Birliği’ne üye olma talebinde bulunan ülkeler; kararların alınmasında söz hakkına sahip olacak ve üye olmanın verdiği avantajlarından faydalanma istemidir.

AVRUPA BİRLİĞİ ÜYE ÜLKELERİ – tam üyelik statütüne sahip, söz hakkı olan ve üstlenilen görev ve sorumlulukları yerine getirmek ile yükümlü ülkelerdir.

AVRUPA BİRLİĞİ – Avrupa devlet – ülkelerinin siyasi ve ekonomik topluluğudur.

Avrupa Birliği’nin kuruluşu 1952 yılına dayalıdır. Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluş amaçlarından birisi, Avrupa ülkelerinin biraraya getirilmesi, topluluğun oluşturulmasıyla ortak pazar, ülkeler arasında karşılıklı gümrüklerin kaldırılması, serbest ticaret, özgür nüfus hareketleri ve mal ile sermayenin serbest alışveriş yapılmasıydı.

Avrupa Birlği’nin kuruluş Sözleşmesi, 1992 yılında Mastriht’te yapılmıştır.

Fransa, Almanya, Büyük Britanya ve İtalya en gelişmiş dünya ülkeleri arasında yer alan ülkelerdir.

AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

arasında gümrüklerin kaldırılması, serbest ticaret ve malların, semayenin alışverişi ve insanların işbirliği kurmasıydı.

1967 yılında, AET adını Avrupa Topluluğu olarak değiştirdi.

Daha sonra AT yeni üye ülkelerini kabul etmeye başladı.

AT içerisinde ekonomik işbirliği yanısıra, siyasi birleşme ve faaliyet gösterme etkinlikleri de, fikir olarak ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, 1990 yılında karşılıklı vatandaşlık kararı alınmış, 1992 yılında da Matrihst’te Avrupa Birliği Kuruluş Sözleşmesi imzalanmıştır. Eğilim ve amaçlar, bir devlet topluluğunun kurulması ile ortak ve tek dış siyaset, savunma, ortak para ve kanunların uygulanması yönündedir.

Avrupa Birliği, ortak organlar tarafından yönetilmektedir. Örneğin, Avrupa Parlamentosu merkezi Strazburg, Avrupa Birliği ve Avrupa Komisyonu merkezi Brüksel, Adalet Mahkemesi merkezi Lüksemburg ve diğer organlardır.

Avrupa Birliği, 2009 yılı ile birlikte, 27 üye ülkesi, 4,3 mil. km2 toplam kapsadığı alanı ve Avrupa nüfusunun % 70’ni kapsar.

AB, Avrupa ekonomisinin çekirdeğini oluşturur. Fransa, Büyük Britanya, Almanya ve İtalya dünyanın en gelişmiş ülkeleri arasında yer alır. Fransa ve Büyük Britanya, Birleşmiş Milletler Savunma Konseyi’nin ana üye ülkeleridir.

Toplam yerli üretimi, toplam ürün ihracatı, sanayi ürünleri ihracatı,nükleer elektrik santralleri sayısı ve iletişim (telekomünikasyon) sistemi ile Avrupa Birliği dünyada başta gelen topluluk ve ülkeleridir.

29

SORULAR Dünya’nın nüfus ile en yoğun yerleşmiş kıtası hangisidir?

Avrupa’da nüfus yoğunluğu ne kadardır?

Güney Avrupa’nın kapsadığı alanları söyleyiniz.

Batı Avrupa’ya hangi devletler girer?

Hangi bölge ve ülkeler nüfus ile en yoğun ve en az yerleşmiş bulunmaktadır?

Orta Avrupa’da hangi ülkeler bulunur?

Avrupa’da hangi dil grupları mevcuttur?

Avrupa’nın en büyük bölgesi hangisidir ve hangi ülkeleri kapsar?

İtalyan/Romen dil grubuna hangi diller girer?

Slav dil grubuna ait dilleri sayınız.

Avrupa’da ayrı diller olarak hangileri ayırt edilebilir?

Avrupa kıtasında en yaygın olan din çeşitlerini söyleyiniz.

Yerleşim birimleri nasıl sınıflandırılır?

Yerleşim birimleri veya yerlerinin oluşum süreçlerini açıklayınız.

Kentleşme nedir?

Kentleşme süreçleri hangileridir?

Kentlerin genişleyip birleşmesiyle ortaya ne çıkar?

Kentlerin birleşme süreci nasıl gelişir?

30

Avrupa hangi bölgelere bölünür?

Rusya’nın yanısıra başka hangi ülkelerin toprakları Avrupa ve Asya kıtalarında da yer alır? İkinci dünya Savaşı’ndan sonra, Avrupa’da hangi iki siyasi ve ekonomik topluluklar oluşmuş ve ortaya çıkmıştır?

Avrupa Birliği’nin oluşum süreci hangi tarihlere dayanır?

Avrupa Birliği’nin esas amaç ve hedefleri nelerdir?

Avrupa Birliği’nin kuruluşu ile ilgili sözleşmeler ne zaman yapılmıştır?

Avrupa Birliği’nde hangi ortak organlar yer alır?

Avrupa Birliği üye ülkelerini söyleyiniz.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

GÜNEY AVRUPA COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ DEPREM VE YANARDAĞLARIN OLUŞMASINA EĞİLİM GÖSTEREN BÖLGELER VE BUNLARIN İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ GÜNEY AVRUPA’NIN İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ AKDENİZ – DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE EKONOMİK ÖNEMİ GÜNEY AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ GÜNEY AVRUPA’NIN TURİZM VE EKONOMİSİ

BATI AVRUPA COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ BATI AVRUPA’NIN RÖLYEF VE İKLİMİ GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE DENİZLERİN İNSANIN YAŞAMINA ETKİLERİ BATI AVRUPA NÜFUSU AVRUPA’NIN GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE EKONOMİSİ

KUZEY AVRUPA COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ KUZEY AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN İNSANIN YAŞAMINDAKİ ÖNEMİ VE ETKİLERİ DENİZ KIYILARININ ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ KUZEY AVRUPA’DA NÜFUS KUZEY AVRUPA’NIN DOĞAL KAYNAKLARI VE EKONOMİSİ

ORTA AVRUP COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ ORTA AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ PANONYA DÜZLÜĞÜ VE EKONOMİNİN GELİŞMESİNDEKİ ÖNEMİ ALP DAĞLARININ ORTA AVRUPA ÜKELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ AKARSULAR VE İNSAN HAYATINDAKİ ÖNEMİ ORTA AVRUPA’DA NÜFUS ORTA AVRUPA EKONOMİSİ - GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE

DOĞU AVRUPA COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ DOĞU AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİM AKARSU AĞI – ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI DOĞU AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ DOĞU AVRUPA’DA EKONOMİNİN GELİŞMESİNİ ETKİLEYEN KOŞULLAR

31

GÜNEY AVRUPA DİYALOG

COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER

Coğrafi konum ve coğrafi durum kavramlarının tanımını yapınız.

Coğrafi durumu

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Balkan yarımadası ve Makedonya, Avrupa’nın hangi bölgesinde bulunur?

Güney Avrupa, Pirene, Apenin ve Balkan yarımadasını ve çok sayıda büyük ve küçük adaları kapsar. En büyük adaları hangileridir? Adaları Akdeniz’de bulunur ve bir coğrafi bütünlük olarak Akdeniz veya Mediteran adını alır.

Dünya üzerinde merkezi konumu olan bir alandır. Birçok önemli boğaz ve kanallara sahiptir: Cebelitarık Boğazı – Batı Avrupa ve Amerika kıtası ile ulaşımı sağlar; Süveyş Kanalı – Asya ve Avustralya ile; İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı – Karadeniz, Doğu Arupa ve Asya kıtasının iç bölgeleri ile bağlantıyı sağlamaktadır.

Deniz ulaşımı hatları ve körfezler, kıyı denizlerini Akdenize bağlayarak, dünya çapında en gelişmiş deniz ulaşımının yapılmasını sağlar. Buna bağlı olarak Güney Avrupa’nın deniz kıyıları ve bölgesinde büyük kent ve limanlar kurulmuştur. Güney Avrupa kıyılarındaki önemli limanları sayınız! Avrupa’nın daha iç kesimlerindeki kent ve limanları, demir ve oto yolları, doğal gaz boru ve hatları ve benzer ile çok sayıda hava alanlarından dünyanın birçok yönüne doğru uçuşlar yapılmaktadır. Bu özellikleriyle Güney Avrupa veya Mediteran Avrupası en elverişli coğrafi durumuna sahiptir.

Bu bölgede, sıcak yazları ve ılıman kışları ile hoş mediteran iklimi hükü sürer. Güney Avrupa bölgesinde yaşanan birçok tarihi olaylar, insan kültürünün gelişmesini önemli ölçüde etkilemiştir. Akdeniz bölgesinde en tanınmış uygarlıklar hangileridir?

Güney Avrupa’nın Akdenize kıyıları vardır ve buna bağlı olarak nasıl adlandırılır?

ÖDEV Avrupa haritasında, Güney Avrupa bölgesini, yer alan yarımadaları, devlet ve başkentleri bulmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ BALKAN YARIMADASI Güney Avrupa’da, batıda Adriyatik ve İyon denizi, güneyde Ege denizi, doğuda Karadeniz ve kuzeyde Tuna ile Sava ırmakları arasında yer alır.

Atlas Okyanusu SLOVENYA Lyublyana

ROMANYA

Zagreb

HIRVATİSTAN Belgrad

ANDORA Madrid

A

A

Nİ

NİZ

AN ST

AKDE

NA

Lizbon

YU

İSPANYA

Y

UTLUK

Roma

L

ARNAV

PO RT EK İZ

IT

Bükreş BOSNASaraybosna SIRBİSTAN -HERSEK BULGARİSTAN Priştine Podgoriça Sofya KOSOVA KARADAĞ Üsküp MAKEDONYA Tiran

Atina

MALTA

Güney Avrupa 32

SORULAR

Devletler ve başkentleri Güney Avrup’nın yarımada ve adalarında birçok devlet kurulmuştur. Pirene yarımadasında İspanya, Portekiz ve Andora; Apenin yarımadasında İtalya, San Marino ve Vatikan; Vatikan ile ilgili bilgileriniz nelerdir? Malta ayrı bir ada ülkesi-devletidir.

Balkan yarımadasında çok sayıda devletler yer alır.

Makedonya, Sırbistan, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Karadağ, Arnavutluk, Kosova, Bulgaristan, Yunanistan ve Sovenya, Balkan yarımadasında Türkiye’nin de Avrupa bölümü yer alır. Balkan yarımadası farklı halkları, dinlerı, dilleri ve kültürleri ile bir mozaik görüntüsünü verir. Ekonomik açıdan ise Avrupa’da en az gelişmiş bölgedir.

Devlet

Başkent

Nüfus (BMÖ, 2009)

Yzölçümü km²

Portekiz

Lizbon

92 136

10 631 800

İspanya

Madrid

505 990

45 828 172

Italya

Roma

301 323

60 090 400

Malta

La Valeta

316

412 600

Arnavutluk

Tiran

28 748

3 170 000

Bulgaristan

Sofya

110 994

7 602 100

Bosna-Hersek

Saraybosna

51 129

3 767 000

Sırbistan

Belgrad

77 474

7 905 000

Karadağ

Podgoriça

13 812

624 000

Romanya

Bükreş

237 500

21 496 700

Slovenya

Lyublyana

20 256

2 053 355

Kosova

Priştine

10 887

2 230 000

Yunanistan

Atina

131 957

11 262 500

Andorra

Andora La Vela

468

86 000

San Marino

San Marino

60,5

30 800

Vatikan

–

0,44

800

Hırvatistan

Zagreb

56 610

4 432 000

Makedonya

Üsküp

25 713

2 048 900

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Bayrak

Güney Avrupa’da hangi yarımadalar bulunur?

Güney Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Kıyı denizleri nedir?

Pirene yarımadasındaki devletleri sayınız.

Apenin yarımadasındaki devletleri söyleyiniz.

Balkan yarımadasında hangi devletler yer alır?

Akdeniz’de önemli boğazların adlarını söyleyiniz.

33

GÜNEY AVRUPA DİYALOG Devlet yönetim biçimi nedir?

DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Devletin başında bulunan kişilerin görev ünvanlarından hangilerini biliyorsunuz?

Makedonya Cumhuriyeti’nde en yüksek siyasi fonksiyonları söyleyiniz.

Kral tacı

Farklı tarihi olayalar, Güney Avrupa ülkelerinde birçok kültür ve geleneklerin ortaya çıkmasına ve gelişmesine neden olmuştur. Özellikle, Makedon uygarlığı, Yunan kültürü, Roma uygarlığı ( dünyaya bilimin, sanatın, hukuk ve inşaatın temellerini atmış ve geliştirmiştir). Hristiyanlık (Güney Avrupa’dan, tüm Avrupa kıtasına ve dünyaya yayılmıştır). XV. y.y. büyük coğrafi keşifleri (kara ve deniz ulaşımı kavşağı), sömürge ve işgal hareketleri, iki dünya savaşı vb. Bu olayların sonucunda, bugün Güney Avrupa ülkeleri farklı devlet düzeni statütüne sahiptir.

Pirene yarımadasında şu ülkeler bulunmaktadır: İspanya Krallığı, başında kralın bulunduğu bir parlamenter monarşi Portekiz Cumhuriyeti, cumhurbaşkanının sınırlı yetkileri olan bir cumhuriyet.

Andora Prensliği, yasama iktidarı olan Genel Konseyli bir parlamenter prenslik. Özyönetimli Bağımlı Cebelitarık Bölgesi, büyük Britanya idaresi altında olup Britanya Kraliçesinin atadığı guvernör tarafından yönetilir.

Fransa’nın güneyinde Monako Prensliği bulunmaktadır, prens tarafından yönetilen bir anayasal monarşidir.

Devlet Meclisi (Makedonya Cumhuriyeti) 34

SORULAR Avrupa’nın tarihi boyunca gelişmiş ve en tanınmış kültür ve uygarlıklarını söylemeye çalışınız.

Güney Avrupa ülkelerinde hangi devlet yönetim şekilleri uygulanmaktadır.

ÖDELER Daha kolay öğrenebilme amacıyla, Güney Avrupa siyasi haritası üzerine,ülkelerin devlet düzenini belirli renk veya harf ile işaret ediniz. Örneğin, cumhuriyet devlet düzenini belirli renk veya C harfi, aynı şekilde krallık K veya prenslik P hari ile işaret edilip gösterilebilir

UNUTMA Devletin başında kral olan ülkeleri, krallık olarak ifade ederiz.

Prenslik, devletin başında prens olan ülkelerdir.

Cumhuriyet, devletin başında cumhurbaşkanı bulunan ve halk tarafından seçilmiş ülkelerdir.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Apenin yarımadasında yer alan ülkeler şunlardır: İtalya Cumhuriyeti, devlet düzenine göre parlamenter cumhuriyettir.

Vatikan, şehir-ülke (devlet), Roma papası tarafından (papasından) yönetilen teokratik monarşidir.

San Marino Cumhuriyeti, cumhuriyet.

Malta Cumhuriyeti, yasama idaresinin parlamentoda olduğu bir cumhuriyet.

Balkan yarımadasındaki ülkelerin (devletlerin) düzeni şöyledir: Makedonya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının ve yasama organı olarak Makedonya Cumhuriyeti Meclisinin bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.

Bulgaristan Cumhuriyeti, cumhurbaşkanının başında bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.

Sırbistan Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.

Karadağ Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.

Romanya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu cumhuriyettir.

Yunanistan Cumhuriyeti, parlamenter cumhuriyet.

Arnavutluk Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.

Hırvatistan Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu cumhuriyettir.

Slovenya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.

Kosova Cumhuriyeti, parlamenter cumhuriyet.

Bosna – Hersek Cumhuriyeti, Bosna-Hersek Federasyonu ile Sırp Cumhuriyeti, üç üyeden (Sırp, Hırvat ve Müslüman Boşnak) oluşan prezidium ve parlamentosu vardır.

Hükümet Binası-Merkezi (Makedonya Cumhuriyeti) 35

GÜNEY AVRUPA DİYALOG Deprem sözcüğünü duydunuz mu?

Bilgi edindiğiniz veya hissedip yaşadığınız depremler hakkında duygu ve düşüncelerinizi ifade ediniz.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Genç sıra dağların tanımını yapınız.

Dağların arasındaki düzlüklere ne ad verilir.

Coğrafya haritasında Avrupa kıtasının dağ kitlelerini-dağlarını bulmaya ve göstermeye çalışınız.

Avrupa’da en tanınmış düzlüklerin adlarını söyleyiniz.

Güney Avrupa’da hangi rölyef şekillerine rastlanır?

Toprağın jeolojik yapısına bağlı olarak, yer kabuğunda hangi hareketler ve olaylar meydana gelir?

Deprem nedir?

Depremler hangi aletle ölçülür?

Güney Avrupa’da tanınmış etkin yanardağların adlarını söyleyiniz.

ÖDELER Coğrafya haritasında, Güney Avrupa’nın dağları, düzlükleri ve yanardağlarını bulmaya ve göstermeye çalışınız.

DEPREM VE YANARDAĞLARIN OLUŞMASINA EĞİLİM GÖSTEREN BÖLGELER VE BUNLARIN İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ

Güney Avrupa’nın çok sayıda genç sıradağları vardır. Rakımı yüksek, dik yamaçlı ve zor geçitli dağlardır. Bu dağların uzantısı genellikle batı - doğu ve kuzeybatı - güneydoğu yöne doğrudur.

Aralarında büyük düzlük uzanır.

Pirene yarımadasında Pirene (İberik) genç sıra dağları (Fransa ve İspanya arasında), Sierra Nevada dağları yarımadanın güneyinde ve batısında Mezeta platosu, aralarında da düzlükler bulunur.

Apenin yarımadasının kuzeyinde Alp dağları, orta kesimlerinde Apenin dağları uzanır. Bu dağ kitleleri arasında Kuzey İtalya’da, Po ırmağı boyunca Lombardi düzlüğü yer alır.

Balkan yarımadasını Adriyatik ve İyon denizi kıyılarında Dinara ve Şar-Pind dağları, doğu bölgelerinde Balkan dağları (Balkan yarımadası da buradan adını almış) ve Karpatların güney kısmını oluşturan Transilvanya Alpleri uzanır. Bu iki dağ kitleleri arasında, kuzeye doğru Tuna ırmağı boyunca Panonya ve Ulah düzlüğü, güneyinde, Rodop eski çökük dağları bulunur.

Bu dağlar, genellikle Morava-Vardar ve Struma akarsu vadileri arasında yer alır.

Dağlarda farklı rölyef şekilleri; akarsu, buzul (özellikle Alplerde), karstik (Dinara dağlarında), rüzgar aşındırma şekillerine ve volkanik rölyefe rastlanır.

Güney Avrupa ve Akdeniz kıyıları topraklarının jeolojik yapısı, deprem ve yanardağların oluşmasına eğilim göstermekte ve çok sayıda depremlerin yaşanmasına ve volkanik püskürmelerin oluşmasına neden olmuştur.

Depremler

Deprem ve sonuçları 36

Deprem, yeryüzünün aniden sarsıntısıdır. Deprem, yer katmanları-blokların yer değiştirmesiyle oluşur. Doğal afet olarak, depremler, insanların inşa etmiş oldukları farklı objelerin yıkılmasına neden olur. Bunun yanısıra şiddetli depremler insan ve mal kayıbına yol açar. Depremlere karşı önlem olarak, inşaatların sert ve depreme dayanıklı şekilde yapılmasıdır.

Bildiğiniz veya yaşadığınız herhangibir depremi anlatmaya çalışınız. Depremin şiddeti, sismograf adı verilen alet ile ölçül-

ür. Depremin yer altındaki merkezine hiposantır; yeryüzünde deprem dalgalarının en şiddetli hissedilen yerine episantır denir.

Yanardağlar

Güney Avrupa’da en tanınmış dağ kitleleri: Pirene, Alpler, Dinara, Rodoplar, Balkan ve Transilvanya Alpleridir.

Güney Avrupa’da daha önemli düzlükler: Lombardi ve Ulah düzlüğüdür.

Deprem, yeryüzünün aniden sarsıntısıdır.

Depremin iç merkezi hiposantır, dış merkezi episantırdır.

Yerin içindeki yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle yeryüzüne çeşitli gazlar, sıvı ve katı maddelerin çıkmasıyla volkanik püskürme ve volkan meydana gelir.

Yanardağların yanardağ kanalı ve krateri vardır.

İnsan hayatına etkileri Volkanik püskürmesi ile lavın ve diğer volkanik materyallerin biriktiği alanlar verimlidir ve insanlar tarım veya madencilik amacıyla kullandıkları için de nüfus ile çok yoğun yerleşmiş alanlar olarak ortaya çıkarlar. Bu özellikle sönmüş yanardağ bölgeleri için geçerlidir. Aniden meydana gelen yanardağ ve depremler, büyük ölçüde insan ve mal kaybına yol açar. Güney Avrupa volkanik ve deprem bölgesi olmasına rağmen, kıyıları ekonomik açısından nüfus ile yoğun yerleşmiş bulunmaktadır.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Yanardağ (volkan), yerin içindeki magmanın, büyük basınç sonucunda yeryüzüne püskürmesi ile meydana gelir. Yanardağların magma ve başlangıç püskürme merkezi yerin 50-100 metre derinliklerinde bulunur. Kara (kıta) parçaları, aralarındaki basıncın etkisiyle birbirine sürtüşerek, yüksek sıcaklık ve kayaların ermesine neden olur. Yerin içindeki erimiş magma, yeryüzüne püskürme ile yeryüzüne çıktığında lav adını alır. Lavın birikmesiyle volkan konisi oluşur. Volkan konisi içinden volkan kanalı veya bacası geçer ve volkan krateri ile biter. Kanal ve kraterlerden akışkan lavdan mada kül ve farklı gazlar çıkar. Güney Avrupa’da etkin yanardağlar; İtalya’da Vezüv, Güney İtalya adalarında (Siçilya adasında Etna diğer adalarda Stromboli, Volkano), Ege denizinde yunan adalarından Santori adasında aynı adı taşıyan Santori yanardağı bulunur.

UNUTMA

Yanardağ KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ YANARDAĞ (VOLKAN) – yeryüzünde koni şeklinde çıkıntıyı oluşturan ve tepesi çukurlaşmış krater adını almıştır. Kraterden yer kabuğunun içine doğru giden kanaldan-bacadan dışarıya magma, su buharı ve volkan gazları çıkar.

VOLKAN PÜSKÜRMESİ – kraterden gaz, su buharı, kül ve lavın dışarıya çıkmasına volkan püskürmesi denir.

DEPREM – yerin içinden gelen, iç güçlerin (kuvvetlerin) etkisiyle yerkabuğunda oluşan ani sarsıntılarıdır.

DEPREM BÖLGESİ – depremlerin sık yaşandığı ve görüldüğü yerlerdir.

VOLKANİK PÜSKÜRME SONUÇLARI – sönmüş yanardağ bölgelerinde, gaz ve du buharının yeryüzüne püskürmesidir. Makedonya’da, Ohri çevresindeki Kosel köyünde, Duvalo sönmüş yanardağından sülfürik asitlerin çıktığı görülmüştür.

37

GÜNEY AVRUPA DİYALOG

GÜNEY AVRUPA’NIN İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

İklim nedir? İklim neyi etkiler?

Akdeniz’de hangi iklim özellikleri görülür?

38

SORULAR Akdeniz bölgesinde hangi iklim tipleri hüküm sürer?

Mediteran ikliminin özellikleri nelerdir?

Dağ iklimi hüküm süren bölgelerden bazılarını söylemeye çalışınız.

Güney Avrupa’da hangi bitki örtüsü gelişmiştir?

Güney Avrupa’da tanınmış bitki topluluklarını söyleyiniz.

Yaprağını döken bitki çeşitleri hangileridir?

Güney Avrupa’da en yaygın kültür btkileri hangileridir?

İklimi Güney Avrupa’da Akdenizin etkisiyle Akdeniz veya Mediteran iklimi hüküm sürer. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlıdır. Yaz aylarında Afrika’dan ve Akdeniz üzerinden Güney Avrupa’ya sıcak ve kurak havanın yayılması ile kurak ve sıcak yazlar yaşanır. Sıcaklık dereceleri 40o C’ ye ulaşır ve Avrupa’nın en çok güneş saatlerinin yaşandığı bölge sayılır. Bu iklim koşulları hangi ekonomik kollarının gelişmesi için uygundur. Ilıman ve yağışlı kışları Atlas Okyanusu’ndan gelen Batı rüzgarların getirdiği yağmur yağışlarından kaynaklanır. Ortalama yıllık yağış miktarı 700 mm dir.

Kıyılardan kıtanın iç kesimlerine girildikçe, Pirene ve Balkan yarımadasında Akdeniz ikliminin özellikleri değişir ve değişik Akdeniz iklim özellikleriyle çok sıcak yazlar ve daha soğuk kışlar yaşanır, sıcaklıklar 0o C’nin altına düşer.

Güney Avrupa’nın karasal kesimlerinde, denizlerden uzaklık ve rölyef özelliklerine bağlı olarak ılıman karasal iklimi; rakıma bağlı olarak ise dağlarında düşük sıcaklıklar, büyük miktarda yağmur yağışları ve arada kar yağışları ile dağ iklimi hokum sürer.

Güney Avrupa’da yağışlar

1000 - 1500 mm arası

300 mm’nin altında

600- 750 mm arası

1500 - 2000 mm arası

300 - 500 mm arası

750 - 1000 mm arası

2000 - 2500 mm arası

Bitki örtüsü

ÖDEV Haritada, Güney Avrupa’nın dağları, düzlükleri ve yanardağlarını bulmaya çalışınız.

UNUTMA Güney Avrupa’da Akdeniz veya Mediteran iklimi hüküm sürer.

Akdeniz ikliminde sıcak ve kurak yazlar ile ılıman yağışlı kışlar yaşanır.

Deniz kıyılarından kıtanın iç kesimlerine doğru Akdeniz ikliminin özellikleri değişerek ılıman karasal iklime geçer, dağlarda ise dağ iklimi hüküm sürer.

Güney Avrupa’da Akdeniz bitki örtüsü gelişmiştir.

Akdeniz veya Mediteran bitki örtüsünü yeşil, kalın yapraklı, bodur ve derin kök sistemi olan bitkiler oluşturur.

Başlıca bitki türleri, çam, ardıç, köknar, kiparis ve defne ağaçlarıdır.

EK BİLGİLER Zeytin – yeşil ağaç türüdür, özellikle Akdeniz kıyılarında yaygındır. Dallanmış sert gövdesi, gümüşümsü yaprakları ve koyu gri ürünü ile büyük ölçüde yağ içerir.

Zeytin ağaçları uzun 500 - 600 yıl ömürlü ağaçlardır. Özellikle deniz kıyılarında yetiştirilir. Zeytin yağı insanın beslenmesinde önemli yeri vardır. En büyük dünya üreticileri: İspanya, İtalya, Yunanistan ve Portekiz. Daha az Kuzey Amerika kıtasında Kaliforniya’da yetiştirildiği görülür.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Akdeniz iklimi, rölyef özelllikleri ve çok sayıda akarsu vadileri, Güney Avrupa’da bitki örtüsünün gelişmesini etkilemiştir.

Buna bağlı olarak Güney Avrupa’da Akdeniz veya Mediteran bitki örtüsü ortaya çıkar. Gelişmiş kök sistemi ve buharlaşmayı engelleyen kalın yaprakları ve dikenli uzantıları, sıcak ve uzun yazlara dayanıklı, ılıman kışlar ise yaprakların yeşil kalmasını sağlamaktadır.

En tipik bitki çeşitleri, yeşil çam, ardıç, köknar ve maki adı verlerilen yeşil alçak çalılardan oluşmuş bitki örtüsüdür. Güney Avrupa’da, özellikle deniz kıyılarında en tanınmış mediteran kültürü olarak zeytindir. Zeytin bu bölgenin en tipik bitkisidir ve asırlar ve millenyum kadar geçmişe sahip, en eski yetiştirilen bitkilerden birisi sayılır.

Karanın iç kesimlerinde kışın yaprağını döken ve karma ormanları oluşturan ağaç çeşitleri; meşe, kayın, köknar, kim, huş, vb. Düzlük ve akarsu vadilerinde çeşitli ot toplulukları yaygın ve kültürler (tahıllar, bahçe kültürleri, sanayi bitkileri, bağlar vb.) yetştirilir. Dağların yüksek kesimlerinde, 1800 m den yüksek orman kuşağının üzerinde yüksek dağ otlakları ve taşlık bölgeler yer alır.

Akdeniz bitki örtüsü 39

GÜNEY AVRUPA DİYALOG İç denizler nedir ve Akdenizin kıyı denizleri hangileridir?

Makedonya’ya en yakın hangi iç deniz bulunur?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

UNUTMA Akdeniz, Avrupa, Afrika ve Asya kıtaları arasında yer alır ve Atlas Okyanusu’nun iç denzi sayılır.

Akdenizin kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır.

Akdeniz bölgesinde subtropikal iklimi hüküm sürer.

Akdenize dökülen ırmaklar: Ebro, Rön, Po, Tuna, Neretva, Vardar, Dnyepar, Dnyestar, Don, Nil vb.

Akdeniz, birçok limanı ve gelişmiş turizmi ile ulaşım açısından çok önemlidir.

AKDENİZ – DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE EKONOMİK ÖNEM Akdeniz veya Mediteran, Atlas Okyanusu’un iç denizi veya kıtalar arası denizdir. Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları arasında bulunur. Coğrafi ve matematiksel konumu olarak, kuzeyde 31o ile 36 o k.c.e. enlemleri ve 5o b.c.b. ile 41 o d.c.b. boylamları arasında yer alır. Yüzölçümü 2 972 000 km2 dir. Batıda Cebelitarık Boğazı ile Atlas Okyanusu’na, güneydoğuda Süveyş Kanalı ile Kızıl denizi ve Hint Okyanusu’na bağlanır. Akdeniz, Apenin yarımadası ve Siçilya adası ile doğu ve batı havzaya ayrılır. Batı havzasında Ligurya ve Tiren kıyı denizleri, Doğu havzasında ise Adriyatik denizi, İyon denizi, Ege, Marmara ve Karadenizi arasındaki Çanakkale ve İstanbul Boğazı bağlar.

Akdeniz kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Çok sayıda körfez, yarımada ve adaları vardır. Özellikle kuzey kıyıları. Büyük körfezleri, Valensiya, Lion ve Cenova körfezleridir.

Akdenizin çok sayıda adaları vardır, örneğin, Balear takım adaları, Korsika, Sardinya, Siçilya, Malta, Girit, Kiklad, Sporad, Kıbrıs ve kuzey Ege ve Adriyatik adalarıdır.

Akdeniz’in iklimi; coğrafi durumu, deniz yüzeyleri, Afrika ve Asya kıtaları ile Atlas Okyanusu’nun yakınlığına bağlı olarak

Atlas Okyanusu

SLOVENYA

BOSNA-HERSEK

Madrid

KARADAĞ KOSOVA

Y

A

Sofya

MAKEDONYA

Podgoriça

TÜRKİYE

Nİ

niz

AN ST

MALTA

Akdeniz

Tiran

BULGARİSTAN

Üsküp

NA

Akde

L

Zagreb

YU

İSPANYA

A

Bükreş

SIRBİSTAN

UTLUK

Lizbon

Roma

Saraybosna

Belgrad

ARNAV

POR TEK İZ

İT

40

ROMANYA

Lyublyana HIRVATİSTAN

Atina

ÖDEVLER Güney Avrupa haritasında,yarımadaları, adaları, kıyı denizleri, körfezleri ve büyük limanları bulunuz.

Güney Avrupa haritasında daha büyük ırmakların akarsu ağızlarını bulmaya ve hangi denize döküldüklerini göstermeye çalışınız. Bunu defterinize kaydediniz.

SORULAR Akdenizin coğrafi konumunu belirlemeye çalışınız.

Akdeniz kaç havzaya ayrılır?

Güney Avrupa kıyıları nasıldır?

Akdenizde bulunan yarımada ve adaları sayınız.

Akdeniz bölgesinde hangi iklim ve iklim özellikleri yaşanır?

Akdenize dökülen büyük ırmakları say.

Akdenizin bitki örtüsü ve hayvanat dünyası nasıldır ve neden?

En tanınmış boğazlarını söyleyiniz.

Akdeniz

Akdenizin en tanınmış limanlarını söyleyiniz.

Deniz kıyı ve şeridinde hangi sanayi gelişmiştir.?

Turizmin önemi nedir ve gelişmesi neden önemlidir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

gelişir. İklimi subtropikaldır, kışları ılıman ve yağışlı yazları ise çok sıcak ve kuraktır. Ortalama yıllık sıcaklıkları 16 ile 20 arasında değişir. Rüzgarları yerel, deniz ve karanın etkisiyle oluşur. Bulutluluk az, güneşli günleri çoktur.

Akdenize, Ebro, Rön, Po, Vardar, Tuna, Don, Nil vb. akarsular dökülür. Suyun sıcaklık derecesi Akdenizin güneyinde yüksek, kuzeye doğru azaldığı görülür.

Akdenizin bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, çeşitlilik ve sayı bakımından yoksul sayılır. Öyleki, bugün balıkçılık, ekonomik kolu olarak pek gelişmiş değildir. En sık rastlanılan balık çeşitleri; sardalye-ateşbalığı, uskumru, kalamar vb. özellikle gelişmiş ekonomik kolu deniz ulaşımıdır. Önemli ulaşım hattı Cebelitarık ve Süveyş arasında gerçekleşir. Diğer hatlar üç kıtayı da bağlayacak şekilde kıyılardaki limanlardan gerçekleşir, özellikle Avrupa limanları önemlidir. En tanınmış limanlar: Malaga, Valensiya, Barselona, Marsey, Cenova, Napuli, Palermo, Mesina, Bari, Venedik, Trieste, Riyeka, Split, Dubrovnik, Draç, Atina, Selanik, İstanbul, Burgaz, Odesa, Aleksandriya, Bengazi, Tripoli ve Cezayir. Deniz kıyı şeridinde, birçok liman ve yerleşim birimlerinde sanayi gelişmiş, özellikle ithal ham maddelerin imalatı yapılmaktadır. Petrokimya, tekstil, gıda sanayisi vb.

Akdenizin ekonomisi daha fazla turistik ekonomisine yönelmiş, kurulan birçok turistik merkezlerinde büyük ölçüde turistik alışverişi yapılmaktadır. Özellikle, İspanya, Hırvatistan, İtalya ve Yunanistan tanınmıştır.

Kızıl denizi Süveyş Kanalı

EK BİLGİLER Süveyş Kanalı, Akdeniz ve Kızl denizini bağlayan ulaşım hattıdır. Süveyş Kanalı, Atlas, Hint ve Büyük Okyanus arasında en kısa şekilde ulaşımın gerçekleşmesini sağlar. Avrupa ve Hint ile Büyük Okyanus limanları arasındaki yolun 8 000 km’den 15 000 km’ye kadar kısaltılması ve Afrika’yı çevrelemeden gerçekleşir.

Süveyş Kanalı’nın uzunluğu 161 km, yüzeyi 120-150 m geniş, tabanı 80 m ve derinliği 12 metredir. 1859 ile 1869 yılları arasında inşa edilmiştir. Önemli limanları, Süveyş ve Port Said. Süveyş Kanalı, Süveyş vadisinden geçerek birkaç gölü birleştirir. Süveyş Kanalı’na paralel bir şekilde oto, demiryolu ve gemilerin su ile tedarik edilmesi için tatlı su şebekesi inşa edilmiştir. Süveyş Kanalı’ndan yıl boyunca, yüzlerce ton yük taşıyan binlerce gemi geçerek ulaşım gerçekleşir.

41

GÜNEY AVRUPA

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

DİYALOG Güney Avrupa nüfusu hangi uluslardan oluşur?

Güney Avrupa’da bildiğiniz devletlerin adlarını söyleyiniz.

Güney Avrupa’da hangi diller konuluşmaktadır?

Güney Avrupa nüfusunun benzer özellikleri nelerdir?

SORULAR Güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Hangi bölgeleri en yoğun yerleşmiştir? İberik yarımadasında hangi uluslar yaşar?

Apenin yarımadasında hangi uluslar yaşar?

Balkan yarımadasında hangi uluslar yaşar.

Güney Avrupa’da kullanılan diller hangi dil grubundandır?

GÜNEY AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ Coğrafi durumu, doğal coğrafi özellikleri, tarihi ve diğer olaylara bağlı olarak, güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu farklılık göteriri. En yoğun yerleşmiş ovalar (örneğin, Po ırmağı boyunca Lombardi düzlüğü) ve girintili ve çıkıntılı Güney Avrupa kıyılarında birçok şehir ve Barselona, Cenova, Napuli, Palermo, Trieste, Riyeka, Split, Atina, Selanik, İstanbul, Odesa gibi liman kentleri kurulmuştur.

Güney Avrupa’da farklı dini, kültür ve gelenekleri ile çok sayıda ulus yaşamaktadır.

Pirene-İberik yarımadasında İspanyalı ve Portekizliler nüfusun en büyük kısmını oluşturur.İspanya’nın Akdeniz kıyılarında Katalonlar yaşar bunlar kendi dilinde konuşan ve geniş özerk bölgeye sahiptirler. Baskiler, Atlas Okyanusuna doğru, yarımadanın kuzey bölgelerinde, Avrupa dillerinden çok farklı dil konuşan bir ulustur.

Apenin yarımadsında en çok İtalyanlar yaşar, daha küçük azınlıklar Furlanlar ve Güney Tirollulardır. Bunlar İtalya’nın kuzeydoğu bölgelerinde yerleşmiş, Sardinya adasında da Sardinyalılar yaşar.

Balkan yarımdasında, çok sayıda millet ve azınlıkların yerleşmiş bulunduğu ve yaşadığı görülür: Sloven, Hırvat,

Güney Avrupa’da konuşulankullanılan dilleri sayınız.

Hangi dil ve alfabe çeşitleri kullanılmaktadır.

Nüfus hangi dinlere mensuptur?

Güney Avrupa nüfusunun özellikleri nelerdir?

ÖDEVLER Güney Avrupa siyasi haritasında, konuşulan dillere göre ülkeleri renkler ile ayırt ediniz.

42

’’Aziz Kliment Ohridski’’ Ortodoks Kilisesi

Güney Avrupa – dinler

UNUTMA Güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu farklılık gösterir.

En yoğun yerleşmiş alanları düzlükler, ovalar ve deniz kıyılarıdır.

Güney Avrupa’da çok sayıda uluslar yaşar, çoğunluğunu İtalyanlar, İspanyalılar, Romanyalılar, Yunanlar, Portekizliler ve Sırplar oluşturur.

Güney Avrupa ülkelerinde genellikle Hint Avrupa diller topluluğuna ait dil gruplarından İtalyan ve Slav dil grubu dilleri kullanılmaktadır.

Hint Avrupa diller topluluğunaait olmayan Yunan ve Arnavutça, Türk, Baski ve Malta dilleridir.

Güney Avrupa nüfusunun çoğunluğu Hristiyan ve Ortodoks Kilisesine mensuptur.

Müslümanların ise sayısı azdır.

Katolik Protestan Ortodoks Müslüman Diğer

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Boşnak, Sırp, Karadağlı, Makedon, Bulgar, Arnavut, Yunan, Roman, Türk vb. Bu ulusların kendine ait devletlerinde farklı azınlıklar yaşamaktadır.

Güney Avrupa’da nüfusun benzerlikleri, Baki, Türk ve Malta dilleri hariç, hepsi Hint Avrupa diller topluluğuna girer. İtalyan/ Romen dil grubuna Portekiz, Roman, İspanya ve İtalya dili; Slav dil grubuna, Sloven, Hırvat, Sırp, Makedon, ve Bulgar dili aittir.

Yunan ve Arnavutça farkli dil gruplarıdır. Yunan alfabesi hariç, Roman ve Slav grubunun bir kısmında Latin ve Kiril alfabesi kullanılır.

Dini mensubiyete göre (müslümanlar hariç), Arnavutluk, Kosova, Bosna-Hersek ile Türkiye ve diğer üllkelerde yaşayan azınlıklar hariç, nüfusun çoğunluğu Hristiyan dinine mensuptur.

Bosna-Hersek, Karadağ, Sırbistan, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan ve Romanya’daki nüfus Ortodoks, Güney Avrupa’nın diğer kalan nüfusu Katolik Kilisesine mensup olduğu görülür.

Güney Avrupa’da nüfusunun farklı yaşam tarzı, kültürü, gelenekleri koruma ve geliştirme, dostluk kurma, misafirperverlik gibi özellikleri gibi, neşeli ruha ve yapıya sahip oldukları da bilnir. Coğrafi koşullara bağlı ve antropojen açıdan koyu tene sahiptirler.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DİN – insanların dini inancıdır.

KÜLTÜR – toplumun ekonomik, toplumsal ve manevi değerlerini yansıtır.

ADETLER – doğal, toplumsal ve kültürel özellikleri içine kapsayan, insanların yaşam ve çalışma tarzıdır.

Vatikan 43

GÜNEY AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Güney Avrupa’nın gelişmiş düzeyi nedir?

En gelişmiş ekonomik kollarını sayınız.

Güney Avrupa bölgesini diğer bölgelerden ayırt eden hangi özelliklerdir?

SORULAR Güney Avrupa, diğer bölgelere nazaran, ekonomisi daha geride kalmış bölgedir? Neden?

Sanayisi genelde hangi ham maddelere dayalı gelişmektedir?

Güney Avrupa’da en yaygın ve gelişmiş ekonomik kolları hangileridir?

Daha önemli tarım ürünlerini söylemeye çalışınız.

Tarımın gelişmesini hangi faktörler etkiler?

Güney Avrupa’da en gelişmiş sanayi kollarını sayınız.

En gelişmiş sanayi bölge ve merkezlerini söyleyiniz.

Gelişmiş hizmet sektörlerini sayınız.

Turizm ne düzeyde gelişmiştir ve neden?

Porto

GÜNEY AVRUPA’NIN TURİZM VE EKONOMİSİ Güney Avrupa ekonomisi, madenlerin yetersizliğ (özellikle demir madeni)ve enerji kaynaklarından dolayı diğer Avrupa bölgelerin ekonomisine nazaran daha geri kalmış sayılır. İş gücünün büyük bir kısmı XIX ve XX. y.y. da, Kuzey, Orta ve Batı AVrupa ve Amerika kıtasına göç etmştir. Göç edenlerin bir kısmı dönüş yaparak, deneyimlerine dayalı, özel ekonomik kapasiteler ve şirketler kurmuştur. Güney Avrupa ülkelerinin AB’ ne girmesiyle ekonomileri de hızlı bir şekilde gelişti. Bu özellikle deniz kıyı bölgeleri ve çok sayıda gelişmiş deniz ticareti ve ithal ham maddelerin imalatı yapılan limanları için geçerlidir. Ülke içindeki belirli sanayi bölgeleri de gelişmiş bulunmaktadır. Örneğin, İspanya’da Madrid, İtalya’da Milano ve Torino’dur. Gelişmiş ve gelişmemiş bölgeler arasındaki fark kıyı ve iç bölgelerde daha azdır. Az gelişmiş bölgelerin geliştirilmesinde çağdaş ulaşımın – oto ve demir yollarının inşa edilmesi önemlidir.

Bugün Güney Avrupa ekonomisi, tarım, sanayi ve turizme dayalıdır.

Tarımcılık Güney Avrupa’da, engebeli ve dağlık bölgeler ile çoğu karstik alanlar, verimli toprak alanlarının yetersiz olmasına ve teras şeklinde tarım yapılmasına neden olmuştur.

Marsey Split

Lizbon Barselona Roma

Tiran Kartagina

Kalyari Atina Sirakuza

Akdeniz Güney Avrupa - Zeytinlik alanları 44

Güney Avrupa’da özellikle, zeytin, portakal, limon, mandarin, incir ve kivi yetiştirilir. Güney meyveleri genellikle Akdeniz kıyılarında yaygındır. Bunların yanısıra hem kıyılar hem de daha iç kesimlerinde bağlar yetiştirilir, özellikle İspanya ve İtalya’da.

Birçok düzlükler ve akarsu vadilerinde tahıl, sanayi, bahçe ve yem bitkileri yetiştirilir. Hangi düzlüklerde daha yaygındır? Üç yarımadanın büyük akarsularını söyleyiniz. Hangileri tahıl, bahçe kültürleri hangileri sanayi bitkileridir? Güneşli günler, yüksek sıcaklıklar ve yağışların yetersizliği olduğu dönemlerde, Güney Avrupa’da tarımın gelişmesi sulama sistemine bağlı kaldığı görülür. Özellikle bu sulama sistemleri İspanya ve İtalya’da gelişmiş ve inşa edilmiş, Balkan yarımadası ülkelerinde ise az gelişmiş olup seyrek rastlanır.

Sanayi Maden zenginliğinin yetersizliği, Güney Avrupa’da sanayinin ithal ham maddelere bağlı kalmasına neden olur. Bu nedenle sanayi daha çok deniz kıyı bölge ve limanlarında gelişmiştir.

Başlıca gelişmiş, kimya, tekstil ve gıda sanayisidir. Güney Avrupa ülkelerinin çoğu, sanayisi az gelişmiş ülkelerdir. İtalya hariç, Lombardi düzlüğündeki sanayi kapasitelerive gelişmiş sanayi merkezi olan Milano ile sanayisi en gelişmiş Avrupa ülkeleri arsında yer alır. En gelişmiş, otomobil, beyz eşya ve tekstil sanayi kollarıdır. Az gelişmiş sanayi bölgeleri, İspanya’da Barselona ve Bilbao şehirlerin çevresidir.

ÖDEVLER Güney Avrupa haritasında, sanayi bölgeleri ve merkezleri ile tanınmış turistik merkezlerini bulmaya ve göstermeye çalışınız.

Turizm Sanayinin yetersiz veya az gelişmişliği, deniz ulaşımı, taşımacılık, ticaret ve turizm ile tedarik edilmektedir. İklim koşulları, girintili ve çıkıntılı deniz kıyıları, çok sayıda tarihi ve arkeoloji eserleri, zengin ve farklı kültürel gelenekleri, Güney Avrupa’da turizmin ekonomik kolu olarak gelişmesini sağlamıştır.

Güney Avrupa’da çok sayıda turistik tesisleri inşa edilmiş ve Avrupa ile diğer kıtalardan turistlerin gelmesi ve kapasitelerin her yıl tam olarak kullanışa açık olup faydalanılması ve dövizin ülkeye girmesini sağlamaktadır. Özellikle turistlerin ilgisini çeken deniz kıyı şehirleri, Valensiya, Barselona, Napuli, Venedik, Dubrovnik, Atina ve Selanik gibi turistik merkezleri ve iç kesimlerdeki şehirlerdir. Dağlarında kış ve yaz turizmi gelişmiştir. Örneğin, İspanya’da Pirene dağlarında, İtalya’da Alp dağlarında vb. En uzun deniz kıyıları olan İspanya, İtalya, Hırvatistan ve Yunanistan gibi ülkelerde turizmin en gelişmiş olduğu görülmektedir.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Rafineri

Venedik

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ EKONOMİ – birinci ve ikinci sektörün farklı kollarının ortak üretimini kapsar.

TURİSTİK YERLERİ – turistik önemi olan ve görmeye değer yerlerdir.

45

BATI AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Batı Avrupa’nın nerede bulunduğunu biliyor musunuz?

Coğrafi durumu nasıldır?

Batı Avrupa ülkelerinden hangilerini biliyorsunuz?

COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER Coğrafi durumu Batı Avrupa, genellikle Atlas Okyanusu’na kıyısı olan alanları kapsar ve Atlas yada Atlantik Avrupa olarak da adlandırılır. Bir kısmı Avrupa karası diğer kısmı da adalarıdır. Batı Avrupa ülkelerinin denize kıyısı olması, Dünya ülkeleri ile geniş ve serbest bir şekilde deniz ulaşımını ve bağlantıyı sağlar. Fransa ve Büyük Britanya arasındaki Manş Kanalı, Batı Avrupa ile diğer Avrupa BATI AVRUPA

İRLANDA

Dablin

BÜYÜK BRİTANYA

HOLLANDA

Londra

Amsterdam

BEBrüksel LÇ İK A LÜKSEMBURG

Paris

Paris EK BİLGİLER Benelüks, Belçika, Hollanda (Nederland) ve Lüksemburg ülkelerinin ortak adıdır. 1944 yılında, üç ülke arasında, ekonomik ve gümrük birliğini oluşturacak şekilde kurulmuş ve sözleşme imzalanmıştır. Bugün bu ülkeler Avrupa Birliği üye ülkeleridir.

46

FRANSA

SORULAR Batı Avrupa, Avrupa’nın hangi bölge ve alanlarını kapsar?

Batı Avrupa’nın, Dünya çapında iletişimi ne şekilde gerçekleşir?

Büyük ve ulaşıma elverişli akarsuları Batı Avrupa’ya neyi sağlar? Ülkeleri ekonomik açıdan gelişmiş midir?

Koloni güçleri ve koloniler nedir?

Batı Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Batı Avrupa ülkeleri – devletleri Batı Avrupa bölgesinde, 7 ülke yer almaktadır. Bunlar, Büyük Britanya ve İrlanda ada ülkeleri; denize kıyısı olan Hollanda, Belçika, Fransa ve Monako; Lüksemburg ise tek karasal ülkedir.

Aralarında yakın işbirliği ile Belçika, Hollanda (Nederland) ve Lüksemburg ülkelerine Benelüks ortak adı verilmiştir.

Bayrak

Devlet

Başkent

Belçika

Brüksel

Fransa

Paris

İrlanda

Dablin

Lüksemburg

ÖDEVLER Batı Avrupa haritasında, devletleri ve başkentleri bulmaya çalışınız.

Nüfus (BMÖ, 2009)

Yzölçümü km2 30 528

10 741 000

543 965

65 073 482

70 286

4 517 800

Lüksemburg

2 586

491 700

Monako

Monako-Vil

2

33 000

Hollanda

Amsterdam

41 526

16 517 532

Büyük Britanya

Londra

244 110

61 612 300

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

ve Dünya ükeleri arasında deniz ulaşımının gerçekleşmesini sağlar. Büyük ve ulaşıma uygun akarsuları ile kıtanın iç kesimlerine ulaşılması mümkün olur. Batı Avrupa kıyılarından geçen Golf Strim deniz akıntısı bu bölgelerin hoş iklim bölgesi özelliklerine sahip olmasını sağlar.

Batı Avrupa’nın doğal özellikleri, ekonominin gelişmesini etkilemiş ve sanayisi yüksek düzeyde gelişmiş ülkelerin ortaya çıkmasını ve dünya çapında diğer bölgelerin de gelişmesini etkilemiştir. Etkenlerden veya faktörlerden birisi, İspanya ve Portekiz’in yanısıra diğer Batı Avrupa ülkelerinin de dünyanın farklı bölgelerinde büyük kolonilerin oluşturmasıdır. Büyük doğal zenginlikleri ve ham maddelerinden faydalanmış ve günümüzde de faydalanılmaktadır.

Elverişli doğal koşullar Batı Avrupa’nın coğrafi durumunu etkiler.Buna bağlı olarak Batı Avrupa’nın çok elverişli coğrafi durumuna sahip olmasını sağlar.

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

47

BATI AVRUPA DİYALOG Hangi devlet düzeni veya devlet yönetim şekillerini biliyorsunuz?

Devletin başında kraliçe bulunan ülkeleri söyleyiniz?

SORULAR

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kapitalist toplumların neye yönelik ekonomisi vardır?

Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine sahiptir?

Batı Avrupa’da yer alan devletleri söyleyiniz.

Birleşmiş Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı hangi alanları kapsar?

Batı Avrupa ülkelerinin hangilerinde, devletin başında kral veya kraliçe bulunur?

Hangi, Batı Avrupa devletlerinin başında cumhurbaşkanı bulunur?

DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ Avrupa kıtsında gerçekleşen, genel tarihi, kültürel ve geleneksel değişim ve gelişmeler, Batı Avrupa ülkelerinin devlet düzenini etkilemiştir. Genel olarak pazar ekonomisine dayalı kapitalist toplumsal yapısı olan ülkelerdir, toplumsal siyasi düzeni ise farklıdır.

Belçika Krallığı, başında kralın bulunduğu ve yasama iktidarı kral ve parlamentoya ait parlamenter monarşidir.

Fransa Cumhuriyeti, cumhurbaşkanının geniş çapta yetkileri olan bir cumhuriyettir. İrlan da Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu ve parlamentonun yasama organı olan cumhuriyettir.

Büyük Lüksemburg Prensliği, başında büyük prensin bulunduğu ve yasama yetkisi millet vekillerine ait anayasal monarşidir.

Hollanda Krallığı, başında kraliçenin bulunduğu ve kraliçe ile parlamentonun yasama yetkisi olan anayasal monarşidir.

Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşmiş Krallığı, başında kraliçenin bulunduğu ve yasama yetkisi parlamentoya ait olan parlamenter monarşidir. Krallık çerçevesi içinde İngiltere,

Bakingam Sarayı – Londra 48

Vels ve Milli Meclisi, İskoçya ve parlamentosu, Kuzey İrlanda ve Bölgesel Meclisi bulunur.

Monako – başında prensin bulunduğu ve yasama yetkisi prens ve Milli Konsey'e ait olan anayasal monarşi, prensliktir.

ÖDEVLER Batı Avrupa ülkelerinin devlet düzeni nedir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Paris – Milli Topluluk

EK BİLGİLER Atlas Okyanusu’na açık olması ve kıyısı ile, Batı Avrupa ülkeleri, geçmişten bu yana, özellikle coğrafi keşifleri esnasında ve sonrasında, birçok Afrika, Kuzey ve Güney Amerika, Asya ve Avustralya kıtalarında koloniler oluşturmuş ve büyük koloni güçleri olarak adlandırılmışlardır. En büyük koloniler, Büyük Britanya ve Fransa, daha küçük ve az Holanda ve Belçika’ya aittir. Büyük Britanya, Fransa ve Hollanda’nın bugün de bu şekilde kolonileri bulunur.

Büyük kolonilere sahip ülkelerdeki nüfusun bir kısmı diğer kıtalara göç etmiş bulunmaktadır. Özellikle ada ülkelerinden, Büyük Britanya ve İrlanda’dan.

49

BATI AVRUPA DİYALOG Batı Avrupa rölyefi hakkında bilgileriniz nelerdir?

Batı Avrupa’da hangi iklim hüküm sürer?

BATI AVRUPA’NIN RÖLYEFİ VE İKLİMİ Rölyef

Batı Avrupa’nın rölyefinde genellikle düzlük alanlarının yaygın olduğu görülür. Bölgede düzlükler ve geniş akarsu vaBatı Avrupa’da hangi dağlar budilerinde ovalar yer alır. Tipik düzlük ülkesi olarak Hollanda lunur? tanınmıştır. Elverişli koşulları, nüfusun yoğun yerleşmesini ve Hollanda’nın rölyefi nasıldır? ekonominin gelişmesini etkilemiştir.

Eski çökük dağları alçak, rakımı 500 m’ ye kadar ulaşır. 1000 Batı Avrupa’nın iklimini etkileyen m ’ye kadar yüksek dağlara seyrek rastlanır. Örneğin, Büyük faktörleri sayınız.

Britanya’daki dağlar, Belçika’da Ardenler ve Fransa’da Merkez Golf Strim deniz akıntısı nedir?

Dağ Kitlesi. Bu dağlardaki maden zenginliği, dünyada sanayinin Kış ve yaz ayalrı arasındaki küçük ortaya çıkmasını ve gelişmesini sağlamış çevresinde ise madenci sıcaklık farkı neye bağlıdır? ve sanayi şehirleri kurulmuştur.

Atlas iklim bölgesinin özellikleri Batı Avrupa’da genç sıra dağlara çok az rastlanır. Bunlar, Pinelerdir? rene ve Fransız Alplerinin bir kısmını oluşturur, tepeleri kalıcı kar Batı Avrupa’nın, Yeşil Avrupa olarak ve buzullarla örtülüdür. Fransa ve İtalya arasında, Avrupa’nın en adlandırılması neye bağlıdır? yüksek Mon Blan/Monte Byanko (4810m) tepesi bulunur. Buzul çağından, buzul kalıntılarına İskoçya dağlarının bazılarında görülebilir.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR

İklim Batı Avrupa’nın iklimi, genelde Atlas Okyanusu ile Batı rüzgarları adı verilen ve okyanustan karaya doğru esen rüzgarların etkisi ile oluşur. Golf Strim sıcak deniz akıntısı da Batı Avrupa’nın güney denizlerinden kuzeye doğru kıyılarından geçerek iklimi etkiler. Bu iklim faktörlerin etkisiyle kış ve yaz mevsimleri arasında küçük sıcaklık farkı yaşanır. Ocak ayında 0oC ile Temmuz ayında 15o C’ye kadar sıcaklıklar görülür, bu da yazın bulutlu, yağmurlu ve sisli havanın oluşmasına neden olur.

Atlas Oktanusu etkisi altında kalan batı Avrupa’da ılıman kışlar le ılıman yazlar yaşanır.

Bölgenin bazı kesimlerinde farklı iklim özellikleri görülür.

Fransa’nın güneyinde Mediteran iklimi, Fransız Alplerinde ve Pirene dağlarında dağ iklimi, İrlanda ve Büyük Britanya’nın batı kesimlerinde yağışlar daha fazladır.

Batı Avrupa - rölyefi

50

Ilıman ve hoş iklimi ile bol yağışların yıl boyunca düzgün bir şekilde dağılımı, gür otlaklar ile yer yer kışın yaprağını döken ormanlara rastlanır. Bu şekilde Batı Avrupa yeşil bir görüntüye sahip olarak Yeşil Avrupa adını alır.

Batı Avrupa yağışlar

Golf Strim akıntısı ÖDEVLER

UNUTMA Batı Avrupa’nın rölyefi genellikle düzlüktür.

Eski çökük dağları Büyük Brittanya’da, Ardenler Belçika ve Merkez Dağ Kitlesi Fransa’da bulunur.

Genç sıra dağları, Fransız Alpleri ve Pirene dağlarıdır.

yaz aylarında yağış miktarı 300 - 500 mm 500 - 7500 mm 7500 - 1 000 mm 1 000 - 1 500 mm 1 500 - 2 000 mm

Batı Avrupa’nın iklimi, Atlas Okyanusu ve Golf Strim sıcak deniz akıntısının etkisi altında kalır.

Kışları ılıman ve hoş, ılımanve sıcak yazları yaşanır. Fransa’nın güneyinde Mediteran, dağlarında dağ iklimi hüküm sürer.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Batı Avrupa haritasında, dağlık bölgeleri, düzlükler ile yağışların dağılımını göstermeye çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ PLATO – rakımı yüksek olan büyük düzlük alan.

DEPRESYON – tabanı ve su düzeyi, deniz yüzeyinden daha alçak olan göldür. Örneğn, Hazar gölü.

KRİPTODEPRESYON – tabanı deniz yüzeyinin altında, suyun düzeyi ise deniz yüzeyinin üstünde olan göllerdir. Örneğin, İşkodra ve Baykal gölü.

DAĞ – karadan çıkıntı olarak görüntü veren ve çevresindeki alçak ve düzlük alanlardan yüksek olan rölyef şeklidir.

51

BATI AVRUPA DİYALOG Denizler, insanların yaşam tarzını ne şekilde etkiler?

Batı Avrupa’nın özellikleri nelerdir?

SORULAR

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Deniz kıyı tiplerini söyleyiniz.

Yüksek deniz kıyılarına ne ad verilir?

Batı Avrupa’da alçak kıyılar nerede görülür?

Hollanda kıyılarının özellikleri nelerdir?

Deniz hareketleri, gelgit olayı ve etkileri nedir?

Batı Avrupa ham madde ihtiyacını ne şekilde karşılar?

Estuar veya haliç nedir ve birkaç örnek vermeye çalışınız.

GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE, DENİZLERİN İNSANIN YAŞAMINA ETKİLERİ Batı Avrupa’nın denizlere açık olması ve deniz kıyıları, insanların deniz kıyı yerleşmelerinde yaşam tarzını da etkilemiştir.

Kıyıların özellikleri de önem kazanmıştır. Genellikle yüksek ve alçak kıyı tipleri yaygındır.

Yüksek kıyılar, deniz dalgalarının kayaları parçalaması ile oluşan kıyılarıdır. Bu kıyılar falez adını almıştır ve Britanya adaları, Fransa’nın kıyı bölgelerinde görülür. Deniz dalgalarının daha uzun süre etkisiyle kıyılardaki falezlerin yüksekliği azalır ve alçak kıyılar oluşur. Alçak kıyılar, kıyılardaki rölyefin rakımına da bağlıdır. Batı Avrupa’da Fransa, Belçika ve Hollanda kıyıları alçaktır. Alçak kıyılar, deniz dalgalarıyla kıyılara yığılan kumların birikmesiyle oluşur. Bu şekilde büyük kumsal setleri, rüzgarların etkisiyle de kumul şekilleri ortaya çıkar. Çok sayıda kumsal yarımada ve adalar sığ körfezleri ile bu şekilde meydana gelmiştir.

Deniz ulaşımı iç bölgelerin gelişmesini nasıl etkiler?

Tayms - Haliç (estuar) 52

ÖDEV Batı Avrupa hartasında, kıyıları inceleyiniz ve Atlas Okyanusu ile Kuzey denzine dökülen ırmakları ve limanları bulunuz.

UNUTMA Batı Avrupa kıyıları iki şekilde olabilir, alçak ve yüksek.

Hollanda’da genelikle kıyılar alçak, kum setleri ve insanların inşa etmiş setleri ile poderler oluşturularak denizden yeni alanlar kazandırılır.

Batı Avrupa’da denizlerinde su düzeyi çok sık değişiklik gösterir.

Batı Avrupa kıyılarında çok sayıda büyük limanlar inşa edilmiştir: Roterdam, Amsterdam, Londra gib vb. İnşa edilen petrol platformları ile Kuzey denizinden petrol çıkarılır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

XIII.y.y.’da Hollandalılar, deniz kıyı şekillerini birleştirip baraj oluşturarak sığ deniz sularını ayırmış ve meydana gelen körfezlerden suyun yelkenlerle çekilmesiyle kara yüzeyi denize göre genişlemiş ve polder adı verilen verimli toprak arazisine dönüştürülmüştür. Polderler, deniz yüzeyinden daha alçak ve depresyon olarak ifade edilir. Bugün Hollanda torpraklarının % 40’ı deniz yüzeyinden alçaktır. Batı Avrupa’nın Atlas Okyanusu kıyılarında Ay’ın gücü ve etkisiyle deniz suyu hareketleri gel–med olayı ile deniz suları deniz kıyılarına taşar ve denizin su düzeyi yükselir, git-cezir olayı ile ise deniz suları deniz kıyılarından çekilir ve deniz su düzeyi alçalır. Özellikle Fransa’nın kıyılarında belirgindir.

Gel olayı ile kıyılarda akarsu ağıalarında estuar akarsu ağız şekilleri oluşur. Örneğin, Sen, Loar, ve Garon ırmakları Fransa’da, Tayms ırmağı Büyük Britanya’da, Ren Hollanda’da vb. Denize açık ve deniz kıyıları çok geçmişe dayalı Batı Avrupa’da balıkçılığın gelişmesini sağlamıştır. Deniz yolu ile diğer dünya deniz ülkelerine deniz ulaşımı yapılır. Deniz ulaşımı amacıyla birçok limanlar işa edilmiş ve Avrupa ülkelerinin farklı ham maddeler ile diğer ülkelerden tedarik edilmesi sağlanır. Limanların çoğunda petrol gibi enerji kaynakları ve petrolun işlenmesi için rafineriler kurulur. Tipik örnek olarak, Hollanda’da Roterdam dünyanın en büyük limanıdır.

Limanları, estuar ve ulaşıma açık akarsuları ve kanalları ile Batı Avrupa’nın iç kesimlerindeki ülkeleri ve Orta Avrupa ülkeleriyle bağlantıyı kurar.Batı Avrupa’nın Kuzey denizi kıyılarında deniz altı yedeklerindeki petroldan faydalanma amacıyla petrol platformları inşa edilmiştir.

ESTUAR – körfez şeklinde akarsu ağzıdır; deniz dalgaları ve gelgit olayları sonucunda akarsu teknesinin ağız böümünde genişlemesidir. Estuar şeklinde akarsu ağzı olan ırmaklar,Tayms, Elbe, Loar vb.

KANAL – insanlar tarafından inşa edilen ve su akıntısı oluşturulup, su ulaşımı, sulama ve hidroelektrik enerji ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla büyük ekonomik önemi vardır.

POLDER - yıllarca süren deniz ile mücadele sonucunda insanlar, büyük alanları polder adı verilen verimli toprak arazisine dönüştürmüştür. Özellkle Hollanda, Belçika, ve Almanya kıyılarında görülür. Polderler deniz düzeyinden alçak ve denizden setler inşa edilerek ayrılmıştır.

PETROL PLATFORMU – petrolun deniz dibinden çıkarılma işlemini gören tüm cihaz sitemi denizlerde inşa edilen inşaat yapımı (platformu) ile gerçekleşir.

SETLER - deniz kıyılarına setler inşa edilerek, dalgaların yıkıcı gücü ile gelgit olayı esnasında suların karaya girmesi engellenir.

53

BATI AVRUPA DİYALOG - Cilat shtete bëjnë pjesë në Evropën Perëndimore?

- Sipas shteteve, cilët popuj jetojnë në Evropën Perëndimore?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

- Çka është forcë koloniale?

Nüfus

BATI AVRUPA’DA NÜFUS Batı Arupa bölgesi nüfus ile çok yoğun yerleşmiş bulunmaktadır. Nüfus yoğunluğu her yerde aynı değildir. Nüfus ile en yoğun yerleşmiş ülkeler; Hollanda, Belçika, Fransa’nın kuzey ve Büyük Britanya’nın güney bölgeleridir. Diğer bölgeleri ise, Fransa ve İrlanda’nın güneyi gibi nüfusu seyrek yerleşmiştir.

Batı Avrupa nüfusu iki ulus grubuna mensuptur; Alman ve İtalyan/Romen. Daha büyük çoğunluğu Alman ulus grubuna girer. Alman ulus grubuna, İngilizler, Hollandalılar ve Belçikalı Flamanlar; Roman ulus grubuna, Fransızlar ve Belçika’daki Valonlar mensuptur. Batı Avrupa’da farklı özellik olarak İrlanda, Kuzey İskoçya, Vels ve Bretanya Fransız yarımadasında eski yerli Keltlerin nesilleri kendilerine ait dilde konuşmaktadırlar.

Fakat başlıca ve resmi dil İngilizce’dir, İngiltere, İskoçya, Vels, Kuzey İrlanda ve İrlanda’nın daha büyük kısmında kulanılmaktadır. Fransızca, Fransa ve Belçika’da; Hollandaca Hollanda ve Belçika’nın yarısında; Almanca, Belçika’nın bir kısmında, Lüksemburg ve Fransa’da konuşulur.

SORULAR Batı AVrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Batı AVrupa nüfusunu hangi uluslar oluşturur?

Alman ulus grubuna hangi uluslar girer?

Keltlerin nesli nerede yerleşmiş bulunmaktadır?

Batı Avrupa ülkelerinde hangi diller konuşulur?

Ayrı diller hangileridir?

Batı Avrupa nüfusu hangi dinlere mensuptur?

Hangi Batı Avrupa ülkeleri koloni güçleri olarak tanınmıştır?

Batı Avrupa’da nüfus artışı nasıldır?

54

Katolikler Protestanlar

Batı Avrupa’dan kolonilerin oluşum süreçleri ve nüfus göçlerinin diğer kıta ve ülkelere ne şekilde yapıldığını ve kültürlerin yayılışını araştırınız.

UNUTMA Batı Avrupa nüfus ile yoğun yerleşmiş bölgedir. Nüfusu, Alman ve İtalyan/Romen ulus grubuna aittir.

Alman ulus grubunu: İngilizler, Hollandalılar ve Flamanlar; İtalyan grubunu, Belçika’daki Fransızlar ve Valonlar oluşturur.

En çok kullanılan ve konuşulan diller, İngilizce, Hollandaca ve Almanca dilidir. Baski ve Korsika dili ayrı ve farklı dillerdir.

Batı Avrupa’daki dinler: Katolik dini, Fransa ve İrlanda’da; Protestan dini Hollanda ve Büyük Britanya’da yaygındır.

Batı Avrupa Diller i dil lt Ke

Batı Avrupa ülkelerinden, Büyük Britanya, Fransa, Hollanda ve Belçika koloni güçleri olarak bilinmektedirler. İlk üç ülkenin bugün bile kendilerine ait olmayan alanları işgal edip hüküm sürdükleri görülür.

İng

Ke lt d ili

ÖDEV

ili z d ili Dablin i dil lt Ke

Amsterdam

i dil nda lla Ho Brüksel

Londra

i dil lt Ke

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Daha az kullanılan ve konuşulan Baski dili, Fransa’nın güneybatı bölgelerinde, Katalonca, Fransa’nın güneyinde ve Korsika dili Korsika adasında konululmaktadır.

Dini mensubiyete göre, Batı Avrupa’nın nüfusu genellikle Hristiyan dinine, Fransa, İrlanda ve Belçika’da Katolik, Büyük Britanya ve Hollanda’da yaşayan nüfus protestandır.

Koloni ülkeleri tanınmış ve geçmişe bağlı dünyada tanınmış koloni güçleri Olarak dört ülke ortaya çıkar, Büyük Britanya, Fransa, Hollanda ve Belçika. Bu ülkelerdek nüfusun belirli zaman sürecinde farklı nedenlerle koloni ülkelerine göç etmiştir. Örneğin, İrlanda.

Fakat, uzun süre kolonilerdeki yaşam ve iletişimden sonra nüfusun bir kısmı Batı Avrupa ülkelerine yerleşmiştir. Bu özellikle, bugün Fransa’da yaşayan nüfusun büyük bir kısmı Cezayir, Maroko kökenli ve diğer ülkelerden de oldukarı görülür. Büyük Britanya’nın çok sayıda nüfusu, Hindistan kökenli veya farklı Afrika ülkelerinden kökenli olanların yaşadığı görülür.

Nüfus artışı açısından Batı Avrupa’nın nüfusunda sabit doğal artışı 20 promil civarında değişir.

Bugün, Batı Avrupa ülkelerinin kültürü nerdeyse tamamiyle Kuzey Amerika kıtasına, Avustralya ve Afrika ile Asya kıtalarının bir kısmına yayılmıştır.

Batı Avrupa nüfusu, sayımlara göre dengeli artış gösterdiği görülür.

Paris

F

ra

ns

ız

di

li

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

Korsika dili

İMİGRASYON ÜLKESİ – GÖÇ ALAN ÜLKE – diğer ülkeleden nüfusun göç ettiği ve yerleştiği ülkedir.

55

BATI AVRUPA DİYALOG Batı Avrupa ülkelerinin ekonomisi nasıldır?

Hangi ekonomik kolları gelişmiştir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

UNUTMA Batı Avrupa ülkeleri çok gelişmiş NAFTENA PLATülkeler arasındadır.

FORMA Batı Avrupa ülkelerinde tarım ve hayvancılık gelişmiştir.

En gelişmiş sanayi kolları; otomobil, uçak, elektrik, iletişim teknolojisi, tıbbı malzemeler sanayisi ve farklı elektronik cihazları sanayisidir.

Batı Avrupa ülkelerinde enerji üretimi, atom ve hidro santralleri, yeldeğirmenleri ve Kuzey denizindeki petrol yedeklerinden sağlanır.

Batı Avrupa’nın ekonomisi gelişmiş ve ekonomik alanlarının çoğu primer (birinci), sekünder (ikinci) üretim ve tersiyer (üçüncü) hizmet sektörleri gibi uzmanlaştırılmış sayılır.

Birinci sektörde çiftçilik ve hayvancılık gelişmiştir. Tarım kültürlerinden, tahıllar, özellikle buğday, şeker pancarı, patates, bağlar ve yem bitkleri en fazla yetiştirilir. Hayvancılık dallarından, sığırcılık ve koyunculuk gelişmiştir. Koyunculuk, İskoçya’nın az gelişmiş bölgelerinde, İrlanda ve Fransa’nın yüksek alanlarında gelişmiştir.

Fransa’da özellikle, buğday, şarap ve peynir üretilir, Hollanda ise çiçeklerin yetiştirilmesi ile tanınmış ülkedir. Üretimde çağdaş makineleştirme ve kaliteli gübrelerin kullanımı ile yüksek üretim elde edilmekte, bir kısmı da diğer Avrupa ve dünya üllkelerine ihracat edilmektedir.

Sanayi BATI AVRUPA Sanayi Bölgeleri

Dablin Amsterdam Londra Brüksel

Paris

56

BATI AVRUPA’NIN GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE EKONOMİSİ

Batı Avrupa’da sanayi XIX. y.y.’ da gelişmeye başlamıştır.

Başlangıç olarak üretim manifatura şeklinde ve küçük iş yereleri, atölyelerde yapılmaktaymış. Demir ve kömür zenginliği ile ilk sanayi fabrikaları Büyük Britanya’da daha sonra diğer Batı Avrupa ülkelerinde kurulmuştur. Metalürji ve tekstil sanayisi, en gelişmiş sanayi kollarıymış. Üretilen ürünlerin büyük bir kısmı dünya çapında ülkelere ihracat edilmiş, oradan da farklı ham maddelerin ithalatı yapılmıştır. XX. y.y.’ ikinci yarısında, çeverenin korunması amacıyla Batı Avrupa ülkelerinin bazılarında madencilik ve metalürji üretimi durdurulmuştur. Ham maddelerin çoğu yabancı ülkelerden ithal edilmiştir. İşsizlik sorunu, sanayide farklı kolların gelişmesi ile final üretim ile geniş tüketime yönlendirilmiş ve otomobil, uçak, elektrik, kimya ve son zamanlarda iletişme yönelik yüksek teknoloji sanayisi, tıbbi malzemeler, çeşitli elektronik cihazlar vb. İş gücünün büyük bir kısmı robotlar tarafından karşılanır.

Başlıca sanayi merkezleri, büyük şehirlerdir, örneğin, Glazgov, Mançester, Liverpul, Bermingem, Büyük Britanya’da Londra ve

diğer merkezler, İrlanda’da Dablin, Hollanda’da Amsterdam ve Groningen, Belçika’da Brüksel, Fransa’da Paris, Lion, Grenobıl, Marsey, Tuluz, Bordo vb.

Enerji kaynakları

Diğer sektör ve hizmetler Bugün, Batı Avrupa’da nüfusun üçte biri, birinci ve ikinci üretim sektöründe çalışmaktadır. Nüfusun üçte ikisi, tersiyer ve kvarter veya dördüncü hizmet sektöründe; ticaret, turizm,ulaşım,bankacılık ve benzer hizmetlerde çalışmakta ve geçimini sağlamaktadır. Batı Avrupa’da turizm sektöründe büyük gelişme yaşanmakta ve büyük turistik şehirleri, deniz kıyı merkezleri ve dağlık bölgelerde özellikle Alplerde kış turistik merkezleri gelişmiştir. Özellikle Akdenizin Azor kıyıları, Alp dağlarındaki merkezler, Paris, Amsterdam, Londra ve birçok diğer turistik merkezleri önemlidir.

Batı Avrupa haritasını inceleyiniz ve sanayi merkezlerini bulmaya çalışınız.

SORULAR Primer sektöre ait olan ekonomik kollarından, hangileri Batı Avrupa’da gelişmiştir? Çifçilik alanında en çok hangi bitkiler yetiştirilir? Gelişmiş hayvancılık dallarını sayınız.

Hollanda’da çiftçilik alanındaki özellikler nelerdir?

Batı Avrupa’da sanayinin başlangıç gelişme döneminde sanayi üretimi nasıldı?

Nerede ve neden ilk sanayi merkezleri açılmıştır?

Yeni sanayi kolları ne şekilde yönlendirilmiş ve neler üretilmektedir?

Batı Avrupa’da en büyük sanayi merkezlerini söyleyiniz.

Batı Avrupa’da enerji ihtiyaçları ne şekilde karşılanmaktadır?

Enerji alanında, Fransa’nın sahip olduğu özellikler nelerdir? Üretim yapmayan hizmet sektörlerinden hangileri gelişmiştir?

En tanınmış turistik bölge ve merkezleri sayınız.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Çağdaş yaşamın ihtiyaçlarından birisi enerjidir. Batı Avrupa ülkelerinde hidro veya su ve termik elektrik enerjisi yetersizliği, nükleer santralleri, yeldeğirmenleri ve petrol ile doğal gaz hatlarından tedarik etmektedir. Kuzey denizinde farklı petrol ve gaz platformlarıyla elde edilen petrol ve doğal gaz boru hatları ile Büyük Britanya, Hollanda ve Belçika ile bağlıdır. Fransa’da, eletrik üretimi farklılık gösterir. Elektrik enerjisinin % 78’i atom (nükleeer) santrallerinden elde edilir.

ÖDEV

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ TARIM – ekonomik kolu olarak bitki ve hayvanların üretim ve tüketimi ile beslenme ve sanayide ham madde olarak kullanılmasını sağlar.

SANAYİ – mekaniksel yöntem ile ham maddelerin imalatı ve madenlerin üretimini kapsayan ekonomik koludur.

DOĞAL ZENGİNLİKLER – belirli alanlarda madenlerin ve madeni olmayan farklı ham maddelerin bulunması ve insanlar tarafından kullanılması mümkün olan doğal zenginliktir.

ULAŞIM – taşımacılık, radyo ve televizyon ile posta iletişim hizmetlerini, ulaşımın alt yapısı ve ulaşım araçlarını da kapsar. Ulaşım, kara, su ve hava ulaşımı olarak gerçekleşir.

TURİZM – tatil, dinlenme, eğlence, tedavi yada doğal güzellikleri ve kültürel değerleri tanımak amacıyla yapılan yolculuk ve belirli süre ile yerleşmeyi kapsayan ekonomik koludur.

57

KUZEY AVRUPA DİYALOG COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER Coğrafi durumu Kuzey Avrupa, İskandinav yarımadasını kapsar ve çok sık İskandinavya olarak da adlandırılır. Avrupa’nın en kuzey bölgelerini (en kuzey noktası, Nordkap, Norveç’te bulunur), terim olarak, norden – kuzey anlamına geldiği için Kuzey Avrupa devletleri Norden ülkeleri olarak da adlandırılabilir. Özellikle, Norveç ve İsveç ülkeleri, fakat, toplumsal ve kültürel özellikleri ve benzerlikleri ile Finlandiya, Danimarka ve İzlanda, yarımadanın dışında olmalarına rağmen bunların arasında sayılır.

Oslo

İZLANDA

SORULAR

58

Helsinki Stokholm

Kopenhag

DANİMARKA

İ YA FİN

LA

I S

V

ND

E

E V R Oslo

ÖDEV İskandinav yarımadasında hüküm süren iklim tiplleri arasındaki fark nedir ve neyden kaynaklanır?

Ç

Ç

Norveç denizi

O

Kuzey Avrupa hangi bölge ve alanları kapsar.

Kuzey Avrupa, yer aldığı yarımdaya göre nasıl adlandırılır?

Kuzey Avrupa ülkeleri, neden Norden devletleri olarak adlandırılır?

Kuzey Avrupa’nın coğrafi durumu neden elverişlidir?

Kuzey Avrupa’da hangi rölyef şeklleri görülür?

Kuzey ve Baltık denizi hangi geçitler ile bağlanır?

Kuzey Avrupa’da hangi devletler yer alır?

Kuzey Avrupa’da başkent ve daha büyük kentlerin adlarını söyleyiniz.

N

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kuzey Avrupa’da tanınmış yarımada hangisidir?

Kuzey Avrupa’da hangi iç deniz bulunur?

Atlas Okyanusu’na kıyısı ve Baltık denizine derin girintisi ile Kuzey Avrupa elverişli coğrafi durumuna sahiptir. Kuzey Avrupa, Batı, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri yanısıra, Kuzey Amerika ve Arktik bölgeleri ile de bağlantı ve iletişim kurmaktadır.

Farklı coğrafi konumu farklı etken ve özelliklerden kaynaklanır.

Kuzey Avrupa’da iklim diğer bölgelere göre daha soğuktur. Glasiyel rölyefin ve buzulların etkisi ile farklı buzul rölyef şekilleri görülür.

Coğrafi durumu açısından boğazların önemi vardır. Örneğin, Eresund, Büyük ve Küçük Belt, Skagerak ve Kategat boğaz ve geçitleriyle Atlas Okyanusu’ndan Baltık denizine geçilebilir. Baltık denizi ve Orta ile Doğu Avrupa’daki ulaşıma uygun akarsuları ile İskandinavya kıtanın iç bölge ve kesimleri ile bağlantı kurar.

Kuzey Avrupa, genellikle yarımada ve ada bölgesi olarak, ülkelerinin denize kıyısı vardır. Bölge beş devlete bölünmüştür. İskandinav yarımadasında Norveç ve İsveç, Finlandiya. Yutland yarımadası Takım adalarıyla Danimarka’ya, İzlanda adası küçük takım adaları ile İzlanda’ya aittir.

Bayrak

Devlet

Başkent

Kuzey Avrupa, İskandinav yarımadasını ve NAFTENAkapsar PLATİsakndinavya FORMA olarak adlandırılır.

En kuzey noktası olan Nordkap kuzey anlamına geldiği için bu ülkeler Norden ülkeleri olarak da bilinmektedir.

Kuzey Avrupa’nın elverişli coğrafi durumu vardır.

Kuzey Avrupa ülkelerinin hepsi denize çıkar.

Rölyefini genellikle buzul rölyef şekilleri oluşturur.

Kuzey Avrupa’da: Norveç, İsveç, Finlandiya, Danimarka ve İzlanda devletleri yer alır.

Yüzölçümü km2

Nüfus (BMÖ, 2009)

Norveç

Oslo

323 878

4 821 137

İsveç

Stokholm

449 964

9 276 509

Finlandiya

Helsinki

338 145

5 336 458

Danimarka

Kopenhag

43 094

5 515 287

İzlanda

Reykyavik

102 819

319 326

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

Stokholmi

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Devletler

UNUTMA

Kopenhag 59

KUZEY AVRUPA DİYALOG Kuzey Avrupa ülkelerinin devlet düzeni nedir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kuzey Avrupa hangi ülkeleri kapsar?

SORULAR Kuzey Avrupa devletlerinden hangileri krallıktır?

Hangileri cumhuriyet?

Norveç’e ait olan diğer alanlar hangileridir?

DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ Özel coğrafi durumu, farklı rölyef şekilleri, soğuk iklim özellikleri, Avrupa karasından ayrı kalması, farklı yaşam şartları, Kuzey Avrupa’da farklı ülkelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Kuzey Avrupa ülkelerinin ortak ve farklı doğal coğrafi ve ekonomik özellikleri vardır. Ülkelerin hepsinde kapitalist toplumsal düzeni ve farklı devlet düzeni vardır.

Danimarka Krallığı, başında kraliçe bulunan anayasal monarşi. Yasama yetkisi kraliçe ve parlamentoya aittir. Danimarka, Far adalarından oluşan İç Özerk Bölgeyi de içine kapsar. İsveç Krallığı, başında kralın bulunduğu, yasama yetkisi parlamentoya ait anayasal monarşidir. mbret. Në kuadër të mbretërisë së Norveçsë hyn Svalbardi, të cilin e përbëjnë Ishujt e Spicbergenit dhe Ishullin e Ariut dhe ishullin Jan Maen si territor i veçantë.

Oslo –Parlamento Binası ÖDEVLER İnternetten, Kuzey Avrupa ülkeleri ile ilgili bilgi toplayınız.

Kuzey Avrpa’nın özelliklerin yansıtan resimleri de bulmaya çalışınız.

60

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ MONARŞİ – başında kralın bulunduğu ve kalıtsal, ömür boyu yetkisi olan monarşi.

Norveç Krallığı, başında kralın bulunduğu anayasal monarşi.

Norveç Krallığı çerçevesinde Svalbard (Şpiçbergen adaları, Ayılar adası ve Yan Maen adası ayrı alan olarak) yer alır. İzlanda Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi cumhurbaşkanı ve parlamentoya aittir.

Finlandiya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Cumhurbaşkanının ve parlamentonun yasama yetkisi vardır. Finlandiya’ya, Baltık denizindeki Oland adaları aittir.

UNUTMA Kuzey Avrupa ülkelerinde kapitalist toplumsal düzeni vardır.

Norveç, İsveç ve Danimarka Krallık devletleridir.

Finlandiya ve İzlanda’nın devlet düzeni, başında cumhurbaşkanının bulunduğu cumhuriyettir.

Parlamento Binası - Kopenhag EK BİLGİLER İskandinav yarımadası Avrupa’nın en büyük yarımadasıdır. Atlas Okyanusu ve Baltık denizi (Botni körfeziyle) ile Arktik Okyanusu arasında yer alır. Yüzölçümü 1 100 000 km2 dir. Uzunluğu 1 900 km, genişliği 400 ila 700 km arasındadır. İskandinav yarımadasında 15 milyon nüfus yaşar. Iskandinav yarımadasının boyunca, eski İskandinav dağları uzanır, bunlar granit ve gnays kristaller ve kayalıklardan oluşmuştur. Buzul Çağında, buzul erozyonun etkisi altında kalmış dağlardır. Buzullar, İskandinav yarımadasındaki rölyef şekillerinin oluşmasını ve görüntüsünü etkilemiş. Batı kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Buzul vadilerinin su altında kalması ile uzun, dar ve derin fiyort adı verilen körfezler oluşmuştur. Geniş düzlük alanlarına fleyd adı verilir.

Buzullar çok sayıda göllerin oluşumunu etkilemiş. İskandinav yarımadasının büyük bir kısmı, bugün bile buzullar altında kalmıştır.Batı kıyıları, Atlas iklimi ve Golf Strim sıcak deniz akıntısı ile kuzey ve doğudan gelen soğuk hava kitlelerinin etkisi altında kalır. Batı bölgeleri daha fazla yağış alır. Akarsuları kısa, hızlı, eğimli ve suyla bol ve enerji gücüne sahiptir. Diğer doğal zenginlikleri, ormanlar, ve madenler, özellikle demir madeni, bakır, kurşun, çinko vb. Yarımada siyasi açıdan, Norveç, İsveç ve Finlandiya devletlerine bölünmüştür.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Parlamento Binası - Stokholm

61

KUZEY AVRUPA DİYALOG Rölyef insan yaşamını nasıl etkiler? İklimin etkileri nelerdir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kuzey Avrupa’nın rölyef ve iklimi yerleşmiş nüfusun yaşamını ne şekilde etkiler?

SORULAR Kuzey Avrupa’da hangi rölyef şekilleri görülür?

Kuzey Avrupa’nın hangi dağları rölyef özelliklerini ortaya koyar?

Farklı özelliği olan rölyef şekillerine ne ad verilmştir?

Fiyortlar hangi amaçla kullanılır?

KUZEY AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ VE ÖNEMİ

Rölyef Rölyef özelliklerine göre Kuzey Avrupa çeşitlilik gösterir.

Danimarka’nın yer aldığı, Yutlanda yarımadası ve çok sayıda adaları 200 m rakımı ile düzlük alanlardır. Atlas Okyanusu’ndan İskandinav yarımadasına doğru ve yarımada boyunca İskandinav dağları uzanır. İsveç’te Baltık denizine ve Botni körfezine doğru uzanırlar. Finlandiya’nın rölyefi genellikle düzlüktür ve binlerce gölleri ile bölünmüş, su ulaşımı gerçekleşir. Buzulların etkisi altında kalan (bugün bile kuzey bölgelerinde rastlanan), İskandinav dağlarının (Norveç) Atlantik kıyılarında fiyort adı verilen buzul - glasiyel rölyef şekilleri yer alır. Fiyortlar, kıyı vadilerinin buzullar ile örtülü olduğu dönemlerde, buzulların etkisi ile vadiler genişleyip derinleşmiş, daha sonra buzulların erimesiyle vadiler suyla dolarak, derin ve uzun körfezler şeklinde karaya girmiş, fiyort adı verilen körfezlerdir.

Kuzey Avrupa’nın neresinde yanardağlar, gayzerler ve deprem olayları görülür?

Norveç kıyılarının iklim özellikleri nelerdir?

Baltık denizi ve Botni körfezi kıyılarında hangi iklim hüküm sürer?

Baltık denizinde deniz ulaşımını iklim ne şekilde etkiler?

ÖDEVLER Fiyortların nasıl oluştuğunu araştırınız.

Golf Strim sıcak deniz akıntısı Norveç’in iklimini ne şekilde etkiler?

62

Kuzey Avrupa – rölyefi

Tüm Norveç kıyıları boyunca fiyortlara rastlanır. Ülkenin iç bölgelerinin ulaşımı açısından fiyortların önemi büyüktür.

Buzulların etkisiyle buzul göllerinin de oluştuğunu belirtmek gerekir. İskandinav karasına kıyasen, İzlanda adasında yer kabuğundaki harektlerin sonucunda çok sık görülen depremler ve yanardağ püskürmeleri, orada yaşayan nüfusun hayatını tehdit etmektedir.

Volkanların bir kısmı buzulların altında bulunması ve etkin hale gelmesiyle buzulların eriyip sellere yol açmasına neden olur. İzlanda adasında çok sayıda sıcak ve mineral suları ile gayzerler bulunur, insanlar ısınma ve farklı amaçla kullanmaktadırlar.

Golf Strim sıcak deniz akıntısının Batı Avrupa kıyılarından, özellikle Danimarka, Norveç ve Danimarka’nın batı kıyılarından geçmesiyle İskandinavya’da hoş ve iliman iklimin hissedilmesini sağlar. Golf Strim sıcak deniz akıntısı, büyük coğrafya enlemleri ve yarımadanın en kuzey bölgelerinde bulunmasına rağmen, Atlas Okyanusu kıyılarının kış aylarında buz tutmasını engeller. İç bölge ve kesimlerde, İsveç, Finlandiya ve Botni körfezindeçok farklı iklim özellikleri yaşanır. Botni körezinin kuzey kıyıları birkaç ay boyunca buz tutar. Sıcaklık özelliklerine bağlı olarak yağış miktarında farklılık görülür. Batı Atlas Okyanusu kıyılarında yağışlar fazla yarımadanın iç kesimlerinde azdır.

Noreç’in iklim özellikleri enerji kaynaklarının, deniz ulaşımının ve balıkçılığın gelişmesini sağlamıştır. Finlanda ve Botni körfezinin ise birkaç ay donması deniz ulaşımını olumsuz etkiler.

Genel olarak, büyük coğrafya enlemleri, rölyef ve iklim özellikleri ve denizleri ile Avrupa kıtasında biraz uzakta kalması İskandinav yarımadsının nüfus ile seyrek yerleşmiş olmasını etkilemiştir.

Kuzey Avrupa’nın rölyefinde farklı rölyef şekilleri görülür. Önemli rölyef şekillerinden başta İskandinav dağlarıdır.

Norveç’in batı kıyıları girintili ve çıkıntılı ve çok sayıda fiyortları vardır. İskandinaya’nın iç kesimleri ile Baltık denizi kıyılarında rölyef düzlüktür.

Kuzey Avrupa’da çok sayıda göller bulunur, bunlar buzul çağında oluşmuş buzul gölleridir.

Golf Strim sıcak deniz akıntısının etkisiyle Norveç kıyılarında iklim hoş ve ılıman, Baltık denizi kıyılarında ise soğuk iklim hüküm sürer.

Yazın yağış miktarı

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

İklim

UNUTMA

Kuzey Avrupa – yağışlar KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ BUZUL – kendi ağırlığından dolayı yeryüzünde yavaş hareket eden, akıntı veya dil şeklini almış büyük buz kitlesidir. Buzullar, kalıcı kar sınırı üzerindeki alanlarda oluşan buz parçalarıdır.

Yeşil ormanlar 63

KUZEY AVRUPA DİYALOG Kıyı şekillerini sayınız.

Norveç kıyılarındaki uzun körfezler nasıl adlandırılır.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR İskandinav yarımadasının kıyıları nasıldır?

Kuzey Avrupa’nın neresinde fiyort şeklinde kıyılar bulunur?

Danimarka’nın rölyefi ve deniz kıyıları nasıldır?

Kuzey Avrupa’nın girintili ve çıkıntılı kıyıları neden önemlidir?

DENİZ KIYILARININ ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ Kuzey Avrupa’yı kapsayan İskandinav ve Yutlanda yarımadası, İzlanda adası ve diğer çok sayıda adaları, dünyada en girintili ve çıkıntılı kıyılara sahiptir. Bu şekildeki kıyılar, Baltık denizinin Avrupa karasına derince girmesi ve Norvaç kıyılarında çok sayıda fiyortların bulunmasından kaynaklanır. Genellikle Kuzey Avrupa’da iki deniz kıyı çeşitleri görülür, alçak ve yüksek. Alçak deniz kıyıları, rölyef ve rakımı 200 metreden yüksek olmayan Danimarka’da ve İsveç ve Finlandiya’nın Baltık denizine olan alçak kıyılarıdır. Norveç ve İzlanda yüksek kıyılara sahiptir. Bu kıyılar buzuların etkisi altında oluşarak, fiyort şeklinde dar ve derin körfezler meydana gelmiş.

Kuzey Avrupa kıyılarında hangi önemli şehirler gelişmşitir?

Kuzey Avrupa’da akarsu akıntılarının özellikleri ve avantajları nelerdir?

UNUTMA İskandinav ülkeleri en girintili ve çıkıntılı kıyılara sahiptir.

Norveç ve İzlanda adasında deniz kıyıları yüksek, Danimarka, Finlandiya ve İsveç kıyılarının bir kısmı alçaktır.

Fiyort tipi kıyıları deniz ulaşımını sağlar. İskandinav yarımadasının, çok sayıda kısa, suyla bol ve hızlı akan ırmakları enerji gücüne sahiptir. Kuzey Avrupa ülkelerinde turizm ve balıkçılık gelşmiştir. Fiyortlar, özellikle Norveç kıyılarında, gelgit olayından faydalanılarak, hidroelektrik santrallarının enerji üretmesini sağlar.

Norveç kıyılarında fiyortlar 64

ÖDEV İnternet yada büyük ölçekli haritalarda, fiyort körfeezlerini ve fiyort kıyılarını incleyiniz.

Skagerak ve Kategat – deniz geçitleri

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Uzun deniz kıyıları, deniz kıyı yerleşmeleri limanları ve büyük anakent veya metropol gibi büyük kentlerin kurulması açısından önemlidir. Örneğin, Kopenhag Danimarka metropolu, Stokholm İsveç metropolu, Helsinki Finlandiya’nın başkenti, Malme, Geteburg gibi büyük şehirler. Bu şekildeki kıyılar ve limanları ile Kuzey Avrupa ülkeleri arasında ve Batı, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile de ulaşım gerçekleşmektedir. Özellikle Norveç’in Atlas kıyılarındaki fiyort kıyıları büyük önem taşır. Fiyortlar, uzun ve derin körfezler olarak karanın iç kesimlerine girilmesini sağlar. Hoş ve ılıman Atlas iklimi büyük yağış miktarı ile suyla bol akarsuları oluşturur. Bu akarsular İskandinav dağlarının dik yamaçlarından yüksek eğim ile akar ve büyük enerji potansiyeline sahiptir. Deniz suları ve deniz su seviyesinin gelgit olayları ile değişmesi sonucunda, özellikle fiyortlarda büyük enerji potansiyeline neden olur. Buna bağlı olarak Norveç, büyük elektrik enerjisi üreticisidir. Hidro elektrik santrallerinden ve fiyortlardaki gelgit olayalarından enerjinin elde edilmesi amacıyla kurulan santrallerden elde edilir.

Kuzey Avrupa’nın deniz kıyılarının önemi, denizin farklı ekonomik amaçlarla kullanılmasını sağlar, örneğin, balıkçılık ve turizm gibi.

Kuzey Avrupa’nın en kuzey noktası - Nordkap Burnu 65

KUZEY AVRUPA DİYALOG Kuzey Avrupa’da nüfus yoğunluğunun ne şekilde olduğunu biliyor musunuz?

KUZEY AVRUPA’NIN NÜFUSU

Büyük coğrafya enlemi, soğuk iklim koşulları, büyük orman alanları vb. faktörler Kuzey Avrupa’nın nüfus ile az yerleşmiş olmasını etkilemiştir. Kuzey Avrupa ülklerinin yüzöçümü ve nüfusu ile iligili verilere dayanarak, ortalama nüfus yoğunluğu km2 başına 20 kişidir. Nüfus yoğunluğu farklılık gösterir. Nüfusun en yoğun olduğu güney bölgeleridir. Kuzeye doğru gidildikçe, İskandinav dağları boyunca rakımın da yükselmesiyle nüfus yoğunluğu da azalmaktadır. Norveç’in Atlas kıyılar, hoş ve ılıman iklim özelliklerinden dolayı Norveç’in kuzey kıyılarını da etkilemiş ve nüfus yoğunluğunu arttırmıştır.

Nüfus ile en yoğun yerleşmiş deniz kıyı bölgeleri, Atlas Okyanusu ile Baltık denizi kıyılarıdır. Bu kıyılarda en büyük, hatta bazıları metropol haline gelmiş şehirler yer alır. Örneğin, Norveç’te Tronheym ve Oslo; Danimarka’da Kopenhag ve Ostende; Stokholm, Geteburg ve Malme İsveç’te; Helsinki ve Turku Finlandiya’da ve Reykyavik İzlanda’da bulunur.

ÖDEVLER Kuzey Avrupa haritalarını inceleyiniz ve nüfus yerleşmelerinin neden faklılık gösterdiğini açıklayınız.

Laponya ve Laponyalılar ile ilgili araştırma yapınız, nerede yerleştiklerini, neyle uğraştıklarını vb.

İZLANDA

İZLANDA

Norveç denizi

Ç

LA

E

FİN

V

Helsinki

Oslo

Stokholm

ND

R İ S

FİN

N

O

ND LA

V İ S

Helsinki

Oslo

İ YA

V

İ YA

Ç E

V R O N

E

Ç

Ç

Norveç denizi E

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kuzey Avrupa ülkelerinde nüfus yerleşmeleri ve nüfus yoğunluğu ne durumdadır?

Stokholm Nüfus yoğunluğu km2 başına insan sayısı

DANİMARKA Kopenhag

66

1' den az 1 - 10 10 - 50 50 - 100 100 - 200 200 ve üzeri

DANİMARKA Kopenhag

Alman dil grubu Macar/Finlanda dil grubu

Diller Kuzey Avrupa’da konuşulan ve kullanlılan diller, Alman ve Macar-Finlanda dil grubuna girer. Alman dil grubu, Norveç, Danimarka, İsveç’in daha büyük kısmında ve İzlanda adasında kullanılmaktadır. Norveç, İsveç ve Danimarka dilleri arasında büyük benzerlikler vardır. İzlanda dili biraz farklıdır. Finlanda dili, Finlandiya’da ve Kuzey İsveç’in daha küçük kısımlarında kullanılmaktadır.

Dinler Kuzey Avrupa nüfusu genellikle Hristiyan-Protestan dinine mensuptur. Bu durum tüm Kuzey Avrupa ülkleri için geçerlidir.

SORULAR Kuzey Avrupa bölgesinde nüfus yerleşmeleri nasıldır?

Nüfus yoğunluğu ve dağılımı ne şeklde görülür?

Kuzey Avrupa’nın genellikle hangi bölgeleri nüfus ile yerleşmiş bulunmaktadır?

Kuzey Avrupa ülkelerindeki en büyük şehirlerin adlaırnı sööylemeye çalışınız.

Kuzey Avrupa ülkelerinin, yüksek gelişmiş ekonomisi, iyi organizasyonu ve devletlerin toplumsal düzeni, nüfusun yüksek eğitim ve kültür seviyesine ulaşmasını sağlamıştır. Bu ülkelerde çok geçmişe bağlı, okuma ve yazmayı bimeyen yoktur.

Nordik halkı, yaşam şartlarına uyumlu bir şekilde farklı kültür ve geleneklere sahiptir. Özellikle, İskandinavya’nın en kuzeyindeki Laponya bölgesinde yaşayan nüfusun göcebe hayatı, konuştuğu farklı Lapon dili (Macar/Finlanda dil grubundan) ile farklılık gösterir. Antropojen açıdan, Kuzey Avrupa ülkelerindeki nüfus beyaz tenli ve açık saç rengi özelliklerini taşır.

Kuzey Avrupa’da Macar/Finlanda dil grubuna hangi diller girer?

Genellikle, Kuzey Avrupa nüfusu hangi dine mensuptur?

Nüfusun kültür ve eğitim seviyesi ne düzeydedir?

Laponya nerede bulunur ve hangi özellikleriyle tanınmıştır?

UNUTMA Kuzey Avrupa nüfus ile seyrek yerleşmiş bölgedir.

Nüfusu yoğunluğu farklılık gösterir.

Deniz kıyıları en yoğun yerleşmiş bölgelerdir.

Geniş orman alanları ile daha kuzey böleler nüfus ile seyrek yerleşmiştir.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kuzey Avrupa ülkelerinde konuşulan diller hangi dil grubuna aittir?

Kültür

Nüfusu, Alman dil grubuna giren Norveç, İsveç ve Danimarka dilini konuşmaktadır.

Finlanda dili, Macar/Finlanda dil grubuna aittir.

Kuzey Avrupa nüfusu Protestan dinine mensuptur.

Katolikler Protestanlar Ortodokslar

Kuzey Avrupa’da yaşayan nüfus, yüksek kültürü ve eğitimi ile tanınmıştır.

67

KUZEY AVRUPA DİYALOG Kuzey Avrupa ülkelerinin ekonomisi ne düzeyde gelişmiş bulunmaktadır?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kuzey Avrupa’nın doğal zenginlikleri nelerdir?

SORULAR Kuzey Avrupa ülkelerinin ülkeleri gelişmiş ekonomisi ile hangi üllkeler arasında yer alır?

Kuzey Avrupa’da en gelişmiş ekonomik kollarını sayınız.

Hangi ülke ve neden çok gelişmiş tarıma sahiptir? İsveç’te hangi sanayi gelişmiştir?

Hangi ülkelerde balıkçılık ve balık konserve sanayisi gelişmiştir?

Odun sanayisi ve kağıt üretimi neden gelişmiştir?

KUZEY AVRUPA’NIN DOĞAL KAYNAKLARI VE EKONOMİSİ Kuzey Avrupa ülkeleri, dünyada en gelişmiş ülkeler arasında yer alır. Özellikle ekonomik alanlarında belirgindir. Üretimi kaliteli ve tüm dünayaya ihracatı yapılmaktadır. Coğrafi özelliklerine bağlı olarak, Kuzey Avrupa ülkelerinin herbiri farklı ekonomik alanlara yönelmiş olduğu görülür.

Başlıca ekonomik kolları, tarım, sanayi, enerji kaynakları ve balıkçılıktır.

Sanayisi, doğal maden zenginliği yetersizliğinden, ithal ham maddelere yöneliktir. En gelişmiş sanayi kollarından, İsveç’te makine ve ’’volvo’’ otomobillerinin üretimi yapıldığı otomobil sanayisi; Norveç’te gemi yapımı sanayisi; Finlandiya ve İsveç’te odun ve kağıt ile selülöz sanayisi; Danimarka’da gıda sanayisi; İzlanda, Norveç ve Danimarka’da balıkçılık ve balık konserve sanayisi gelişmiştir. İskandnav yarımasındaki büyük orman alanları, İsveç’in üçte ikisi ve Finlandiya’nın dörtte üçü ormanlarla kaplı alanları ile odun sanayisinin yüksek düzeyde gelişmesini sağlar. Odunun işletilmesi ile elde edlen farklı final ürünleri ve kağıt dünyanın her yerine ihraç edilmektedir. Fakat, özellikle, orman alanlarının ve ağaçların korunması ve yenilenmesine da büyük önem verilmektedir.

Gıda sanayisi en fazla Danimarka’da gelişmiş, en fazla ne üretilir?

Danimarka’da hangi tür enerji kullanılmakta ve neden?

Hidrotermik enerji hangi ülkede özellik göserir? İskandinav ülkelerinden hangileri Kuzey denizinde en çok petrol platformlarına sahiptir?

Norveç hidroelektrik potansiyelini ne şekilde kullanmaktadır?

Balık havuzları hakkında bilgileriniz nedir ve neden kurulur?

Petrol platformu 68

UNUTMA Kuzey Avrupa genelde uzmanlaştırılmış üretimi ile tanınmıştır.

Danimarka’da tarımcılık ve gıda sanayisi, İsveç ve Finlandiya’da odun sanayisi, Norveç’te enerji üretimi ve balıkçılık gelişmiştir.

Norveç, Kuzey denizinden büyük enerji ve petrol üretici ülkesidir. İzlanda’da hidrotermik enerjisi, Danimarka’da rüzgar enerjisi kullanılmaktadır.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Gıda sanayisi özellikle Danmarka’da gelişmiştir.

Danimarka’nın rölyefi düzlük ve ılıman ve yağışlı iklimi ile yüksek gelşmiş tarım ekonomisi vardır. Tanınmış ürünleri; tahıl bitkileri, yem bitkileri, domuz eti, süt ürünleri, yumurta vb.

Danimarka’da tarım ve hayvancılık üretiminin yüksek olduğu ve örgütlü bir şekilde yapıldığı dünyada tanınmıştır. Tarım ve hayvancılkta en yeni bilmsel gelişmeler takip edilmekte ve çağdaş gübreler kullanılmaktadır.

Kuzey Avrupa ülkelerinde enerji üretimi çok gelişmiştir.

Danimarka’da rüzgar enerjisi kulanılmakta, yeldeğirmenleri inşa edilmektedir. İzlanda’da ise hidrotermik enerji kullanılmaktadır.

Enerji üretimi ile Norveç tanınmıştır ve Büyük Britanya’dan sonra Kuzey denizinde en fazla petrol platformlarına sahiptir. Kıyılarındaki denizaltı petrol yedeklerinin bir kısmı henüz kullanılmış değildir. İskandinav dağlarından büyük eğim ile akan suyla bol ırmakların büyük su potansiyelini Norveç birçok hidroelektrik santrallerinde kullanmaktadır. Gelgit olayları esnasında, deniz suyu hareketlerinin gücünden faydalanılarak güçlü hidroelektrik santralleri kurulmuştur. Demek ki Norveç, büyük petrol ve elektrik enerjisi üretimi ve ihracatı yapılan ülkedir.

Kuzey Avrupa ülkelerinin diğer bir özelliği, balıkçılıktır.

Norveç, İzlanda ve Danimarka balıkçılığın ve balık konserve sanayisinin çok gelişmiş olduğu ülkeler sayılır. Kuzey denizinde farklı ülkelerden de balık avının yapılması, balık fonunun azalmasına neden olduğu için balık avı kontrol altında alınmıştır.

Bu yönde yeni balıkçılk yöntemleri geliştirilmekte ve denizlere ağların, balık havuzlarının kurulmasına geçilmektedir.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ GAYZER – yerin içinden gelen yüksek basıncın etkisiyle suyun sıcak ve kaynar suyu olan kaynaktan dışarıya çıkması-fışkırmasıyla meydana gelir. Gayzerler, özellikle .İzlanda, Kuzey Amerika ve Yeni Zellanda’da yaygındır.

MADEN ZENGİNLİĞİ – kayalık bölgelerde metal ve ametal ham maddelerinin, demir, bakır, çinko, alüminyum, kurşun, mermer ve oniks gibi madenlerin bulunmasıdır.

HİDROENERJİ POTANSİYELİ – belirli alanlarda, akarsu, göl ve denizler gibi suların enerji gücünü, hidroelektrik enerjisinin elde edilmesinde kullanılmasını kapsar.

ORMANLAR – gövdeli bitkiler topluluğu olarak, çevresindeki çalıları, otlakları ve alçak bitkileri ile farklı asalak bitkileri kapsar.

Yeldeğirmenleri

ÖDEV Kuzey Avrupa ülkelerinde en gelişmiş olan ekonomik kollarını yazınız.

69

ORTA AVRUPA DİYALOG COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER

Orta Avrupa, Avrupa’nın hangi kısmını kapsar?

Orta Avrupa’da yer alan birkaç ülkeyi söylemeye çalışınız.

Coğrafi durumu

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

UNUTMA Orta Avrupa’nın merkezi coğrafi durumu vardır.

Coğrafi durumu çok elverişlidir.

Orta Avrupa, otoyolları, demiryolları ve akarsu – kanal ulaşım hatları ile diğer Avrupa bölgelerine bağlanır.

Orta Avrupa’da yer alan devletler: Almanya, Polonya, Çek, Slovakya, İsviçre, Lihtenştayn, Avusturya ve Macaristan.

Orta (Merkez) Avrupa, Alp dağları ile Baltık denizi arasındaki bölgeyi kapsar. Avrupa’da merkezi coğrafi durumu vardır. Bu bölgede, Güney, Batı ve Doğu Avrupa arasında birçok doğal ve toplumsal etkenler ile iletişimin gerçekleştiği görülür. Doğu Avrupa alanları aralarında özellikleriyle farklılık gösterirler.

Güneyde Avrupa’nın en yüksek Alp dağları, doğuya doğru biraz daha alçak olan Karpatlar bulunur. Karpatların güneyinde, Panonya düzlüğü bulunur. Orta Avrupa, Panonya düzlüğü ile güney Avrupa’ya bağlanır. Orta Avrupa’nın orta kesimlerinde orta yüksek ve alçak dağlar ile ovalar, kuzeyinde büyük Alman - Polonya Düzlüğü yer alır.

Varşova

Berlin

P O L O N Y A

ALMANYA Prag

Ç E K SLOVAKYA Viyana Bern

İSVİÇRE

70

AVUSTURYA

Bratislava

Budapeşte

MACARİSTAN

Orta Avrupa bölgesinde, birçok akarsu ve kanallar ile ulaşım ve iletişim ağı kurulmuştur.

Orta Avrupa ülkelerinin bir kısmının denize kıyısı vardır ve deniz kıyı ülkeleri olarak adlandırılırlar. Deniz kıyı ülkeleri, Almanya ve Polonya’dır. Diğer ülkelerin deniz kıyısı yoktur ve karasal ülkelerdir. Karasal ülkeleri, İsviçre, Lihtenştayn, Avusturya, Çek, Slovakya ve Macaristan’dır. Denize kıyısı olmayan ülkelerde büyük ve ulaşıma açık akarsu ve kanalları ile diğer ülkelerle bağlantı kurulur.

Orta Avrupa devletleri

Bayrak

Devlet

Başkent

Orta Avrupa hangi bölgeyi kapsar?

Orta Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Coğrafi dudumu neden elverişlidir?

Güneyden kuzeye doğru gidildikçe Orta Avrupa’da hangi bölgesel farklar ortaya çıkar?

Kara yollarından (oto ve demiryolları) mada hangi ulaşım çeşitleri coğrafi durumunu olumlu etkiler?

Orta Avrupa ülkelerinden hangileri karasal ülkeleridir?

Orta Avrupa’da bulunan devletleri ve başkentlerini söylemeye çalışınız.

Yüzölçümü km2

Nüfus (BMÖ, 2009)

Avusturya

Viyana

83 859

8 356 707

Çek

Prag

78 866

10 474 600

Lihtenştayn

Vaduç

160

35 593

Macaristan

Budapeşte

93 030

10 029 900

Almanya

Berlin

366 978

82 062 200

Polonya

Varşova

312 685

38 130 300

Slovakya

Bratislava

49 036

5 413 548

İsviçre

Bern

41 285

7 719 100

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Orta Avrupa bölgesi sekiz ülkeye – devlete bölünmüştür. Bunlar: Avusturya, İsviçre, Lihtenştayn, Almanya, Çek, Polonya, Slovakya ve Macaristan.

SORULAR

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

ÖDEV Orta Avrupa ülkelerinin en gelişmiş olan ekonomik kolları hakkında metin hazırlayınız.

71

ORTA AVRUPA DİYALOG Orta Avrupa ülkelerinin devlet düzeni, geçmişte ve günümüzde nasıldır?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Orta Avrupa’da, hangi tarihi olaylar ülkelerin devlet düzenini etkilemiştir?

Varşova Antlaşması nedir?

Orta Avrupa’da bulunan ülkelerin resmi adını söylemeye çalışınız.

Almanya’nın devlet düzeni nedir?

DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ Orta Avrupa ülkelerinin devlet düzenini, XX. y.y.’da gelişen tarihi olaylar etkiledi. Bu devletler: Polonya, Çek, Macaristan ve Doğu Almanya, Varşova Antlaşması üyeleri olarak, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra sosyalist toplumsal düzene; Avusturya, Lihtenştayn, İsviçre ve Batı Almanya ise kapitalist toplumsal düzene sahipti. 1990 yılında, Varşova Antlaşması’nın bozulması ile Orta Avrupa’nın yeni siyasi haritası çizildi. Batı ve Doğu Almanya’nın birleşmesi ile bugünkü Federal Almanya Cumhuriyeti oluştu, Çekoslovakya ise Çek ve Slovakya’ya ayrıldı.

Bugün, Orta Avrupa devletleri kapitalist toplumsal düzene sahiptir.

Avusturya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu ve yasama yetkisi iki bölümden oluşan parlamentoya ait parlamenter ve federal cumhuriyettir.

Parlamento Binası – Berlin 72

UNUTMA İkinci Dünya Savaşı’ndan 1990 yılına kadar, Polonya, Doğu Almanya, Çekoslovakya ve Macaristan’ın sosyalist toplumsal düzeni vardı.

1990 yılında, Varşova Antlaşması ile Batı ve Doğu Almanya birleşti, Çekoslovakya ise Çek ve Slovakya’ya ayrıldı.

Bugün tüm Orta Avrupa ülkelerinin pazar ekonomisine yönelik kapitalist toplumsal düzeni vardır.

Devlet düzenine göre, Lihtenştayn Prensliği hariç, diğer devletler cumhuriyettir.

ÖDEVLER İspanya’nın devlet düzenini araştırınız ve edindiğiniz bilgileri yazınız.

Polonya, Çek, Slovakya, Doğu Almanya ve Macaristan, 1990 yılı ve Varşova Antlaşması’na kadar hangi devlet düzenine sahipmiş?

Araştırınız.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Federal Almanya Cumhuriyeti, federal devlete üye ülkelerinin kendi anayasası, parlamentosu ve hükümeti vardır. Devletin en yüksek organı federal başkanıdır. Yasama yetkisi federal hükümete ait ve başında federal şansölye -başbakanın bulunduğu federal cumhuriyettir.

Lihtenştayn Prensliği, başında prensin bulunduğu anayasal monarşi.

Polonya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Cumhurbaşkanının yasama yetkisi vardır ve beş yılda bir seçilir.

Slovakya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu, Milli Konseyi’nin yasama yetkisi ve hükümetin icra yetkisi olan cumhuriyettir.

Macaritan Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi iki kamaralı parlamentoya ait ve hükümetin icra yetkisi olan cumhuriyettir. İsviçre Konfederasyonu, federal parlamenter cumhuriyettir. Her kantonun kendi anayasası, parlamentosu ve hükümeti vardır. İki kamaral Meclisin yasama yetkisi olan, devletin ve hükümetin başında Konfederasyon başkanı bulunur. Çek Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu, yasama yetkisi parlamentoya ait, hükümetin icra yetkisi olan cumhuriyettir.

Praha EK BİLGİLER İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, müteffik güçleri Almanya’yı Batı ve Doğu Almanya olarak ikiye böldüler. ABD, Büyük Britanya ve Fransa’nın yönetimi altında bulunan Batı Almanya’nın bir kısmı, Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında, 1949 yılında, kapitalist dünyaya bağlandı. Doğu Almanya ise Demokratik Almanya Cumhuriyeti olarak Sovyetler Birliğinin yönetimi altında bulunan sosyalist dünyaya bağlandı. Berlin şehri de, Berlin Duvarı ile Batı ve Doğu Berlin olarak ikiye bölündü. 1989 yılında, Doğu Almanya’daki protestolar ile Berlin Duvarı yıkılmış ve iki devlet biraraya gelip Federal Almanya Cumhuriyeti’ni oluşturdu.

73

ORTA AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Haritayı inceleyiniz ve Orta Avrupa’nın rölyefini tasvir ediniz.

Orta Avrupa’da hangi faktörler iklimin oluşmasını etklemiş?

Alplerden peysaj

SORULAR Orta Avrupa’da, Alplerden Baltık denizine kadar yer alan rölyef şekillerini ve dağılımını söyleyiniz.

Orta Avrupa’nın yüksek dağlık rölyefinde hangi dağlar bulunur?

Orta yüksek dağlar hangileridir?

Alçak dağların adlarını söyleyiniz.

Orta Avrupa’da hangi düzlükler yer alır?

Orta Avrupa’nın iklimini hangi etkenler etki eder?

Orta Avrupa’nın kuzeybatı ve doğu kesimlerinde hangi iklim özellikleri yaşanır?

Dağlarında hangi iklim hüküm sürer?

Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?

ORTA AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ Rölyef Orta Avrupa’nın rölyefinde yüksek, orta yüksek ve alçak dağlar ile düzlükler yer alır.

Yüksek dağlık rölyefinde Alp dağları, Orta Arupa’nın güney kesimlerinde yer alır. Genellikle İsviçre, Lihtenştayn ve Avusturya alanlarını kapsar. Yüksekliği 3000 metrenin üzerinde ve buzul rölyefi ile kalıcı kar ve buzlardan oluşan rölyef şekilleri bulunur.

Orta yüksek dağlar olarak, Batı Karpatlar ve Sudetler Slovakya, Çek ve Güney Polonya’da yer alır. En yüksek tepesi Gerlah koruyucu kanadı (2655 m) Tatri dağlarında bulunur.

Alçak dağlar, daha büyük alanları kapsar. Özellikle Çek ve Almanaya’nın orta ve güneybatı bölgelerini kapsar. Alçak dağlardan; Orta Avrupa Hersin dağları (Şvarçvald, Herç, Tiriniş Orman Dağları, Yura, Çek Dağ Kitlesi, Maden Dağları vb.).

Düzlükler, Orta Avrupa’nın en büyük kısmını kapsar. İki büyük düzlük bütünlükleri olarak ayırt edilebilir. Orta Avrupa’nın kuzey kesimlerinde Almanya-Polonya Düzlüğü ve Orta Avrupa’nın güneydoğusunda Panonya Düzlüğü bulunur.

Orta Avrupa - rölyef 74

İklim

UNUTMA Orta Avrupa’nın güneyinde yüksek dağlık rölyefi; Alp, Slovakya dağları ve Güney Polonya’daki dağlar, Almanya’nın orta kesimlerinde, Çek ve Polonya da alçak dağları ve Baltık kıyılarındaki düzlükler ve Panonya Düzlüğü.

Orta Avrupa’da iklim, ılıman kıyı ikliminden ılıman karasal ve dağ klimine geçer.

Bitki örtüsünde geniş otlaklar, yaprağını döken ve iğne yapraklı ormanlar ile otlarklar va taşlık alanlar oluşturur

ÖDEV Orta Avrupa haritsında önemli rölyef şekillerini; dağları ve düzlükleri bulunuz. Coğrafi konumuna göre farklı alanlarında hangi iklim tipleri hüküm sürer?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Orta Avrupa’nın iklim özellikleri, coğrafi durumu ve rölyef özelliklerine bağlı olarak gelişmiştir? Bu bölgede, batıdan Atlas Okyanusu’nun etkisi, doğudan ise karasal iklim özelliklerin etkisi görülür. Atlas Okyanusu’ndan esen Batı rüzgarları, yağışlı ve hoş ılıman iklimi, doğudan kuru ve soğuk karasal iklimin etkileri hissedilir. Orta Avrupa’nın iklimini, güneyden Alp ve Karpat dağları da etkiler. Birçok etkenlerin birarada etkisiyle Orta Avrupa’nın kuzeyinde deniz kıyı iklimi, düzlükler ve alçak dağlarında karasal iklimi, çok yüksek dağlık bölgeleri ve Alplerde dağ iklimi hüküm sürer.

Alanının daha büyük kısmında, ortalama aylık sıcaklıkları 0oC ile 20oC arasında deişir, yağış miktarı da 700 mm dir. Batı ve dağlık kesimlerinde yağışlar yoğun, özellikle Alp dağları yıl içerisinde 3 000 mm yağış alır.

Bu iklim koşulları, düzlüklerde geniş otlaklar ve dağlık bölgelerde kışın yaprağını dökmeyen ve karma ormanlar, yüksek dağlarda ise iğne yapraklı ormanlar ve üzerinde dağ otlakları, Alplerin en yüksek kesimlerinde de taşlık alanlar ile kalıcı kar ve buzlar yer alır.

Orta Avrupa – yağışlar KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ALP veya DAĞ İKLİMİ – yüksek dağlarda hüküm sürer. Soğuk, karlı ve uzun kışları ile kısa ve serin yazları vardır. Yağışlar genellikle kar yağışlıdır.

KARASAL İKLİMİ – kıtaların, karaların iç bölgelerinde hüküm süren ve karaların üzerinde oluşan, özellikle kuzey yarımküredeki kıtalarda özellikleri görülür. Tipik karasal iklimi, Doğu Avrupa, Orta Asya ve Kuzey Amerika’nın orta bölgelerinde hüküm sürer. Yağış miktarı azdır, 500 mm civarında, yazları sıcak, kışları soğuk ve büyük yıllık sıcaklık farklılıkları yaşanır.

75

ORTA AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Panonya düzlüğü nerede bulunur?

Hangi ülkelerde yer alır?

Panonya Düzlüğü

SORULAR Panonya Düzlüğü nedir ve hangi dağlar arasında bulunur?

Hangi ülkeler, Panonya Düzlüğü alanlarının bir kısmını kapsar?

Adalarda buöunan dağlar nasıl dağlardır? Bikaç dağın adını söyleyiniz.

Menderes nedir?

Akarsu ağı ne şekilde gelişmiştir?

Daha büyük ırmakların adllarını söyleyiniz.

Panonya Düzlüğü’nde hangi iklim hüküm sürer ve neden?

Hangi bitki örtüsü yaygındır?

Panonya düzlüğü, tarım ekonomisinin gelişmesini ne kadar olumlu etkiler? En fazla hangi bitkiler yetiştirilir?

Panonya Düzlüğü’nde hayvancılık gelişmiş midir?

Panonya Düzlüğü’nün ulaşım bağlantıları ne şekilde gerçekleşir?

PANONYA DÜZLÜĞÜ VE EKONOMİNİN GELİŞMESİNDEKİ ÖNEMİ Panonya Düzlüğü, Orta ve Güney Avrupa’nın bir kısmını kapsayan farklı bir bölge sayılır. Alpler, Karpatlar, Rodoplar ve Dinara dağları arasında tektonik bir vadiyi oluşturur. Macaristan, Hırvatistan, Sırbistan, Romanya’ın bir kısmı ile Slovenya, Avusturya ve Slovakya’nın küçük alanlarını kapsar. Panonya Düzlüğü’nden, Batı, Orta ve Güney Avrupa ile Küçük Asya’ya; Doğu Avrupa’dan Adriyatik denizi ve Akdenize doğru önemli ulaşım hatları geçer.

Rölyefi genellikle düzlük, rakımı 200 metredir civarındadır.

Macaristan’da Tuna ırmağının doğusunda, büyük Alfeld düzlüğü, daha güneyde ise Hırvatistan ve Srem’de Slavonya, Sırbistan’da Baçka düzlüğü yer alır. Adalarda 500 m’ye kadar yüksek dağlara rastlanır. Örneğin, Meçek, Bakonya Orman dağları, Fruşka Gora ve Slavonya dağları gibi. Rölyefin oluşmasını menderes şeklindeki akarsu akıntıları etkilemiş ve düzlükleşmiş rölyef alanları ortaya çıkmıştır. Rüzgarların da küçük tortuları, akarsulardan uzak alanlara götürmesi ile rölyefi etkilemiş. Jeolojik yapısında alüvyal tortular, gelişmiş verimli çernozyem toprakları, tarımsal ekonominin gelişmesini sağlamıştır. Panonya Düzlüğü’nde yoğun akarsu ve kanallar ağı bulunur. Tuna ırmağı yanısıra, Sava, Drava, Morava, Tisa ve diğer akan akarsular, Avrupa’nın en büyük hidrografya şebekesini oluşturur. Birçok kanalın inşa edilmesiyle meliorizasyon uygulanmış ve arazi kaznılmıştır. Örneğin, en tanınmış Tuna – Tisa – Tuna kanalı vb.

Yeraltı su düzeyi yüksektir.

Ayçiçeği tarım alanı 76

UNUTMA Panonya Dülüğü ayrı bir bölge olmak üzere, bir kısmı Orta bir kısmı da Güney Avrupa’da yer alır.

Panonya Düzlüğü’nden önemli ulaşım hatları geçer.

Düzlük alanları ve alçak ada dağları ile tanınmıştır.

Yoğun akarsu ağı ve kanalları vardır.

En önemli akarsuları: tuna, Tisa, Drava ve Sava ırmaklarıdır.

Yüksek gelişmiş tarım, hayvancılık ve gıda sanayisine sahiptir.

Panonya Düzlüğü’nde küçük petrol ve doğal gaz yedekleri bulunur.

ÖDEV Haritada Panonya Düzlüğü’nü bulunuz. Haritadaki düzlüğün simgeleri ve konusuna göre, Panonya düzlüğü’nün rölyef özelliklerini yazınız.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Panonya Düzlüğü’nde iklim karasaldır. Ortalama sıcaklık dereceleri, Ocak ayında - 30o C ve Temmuz ayında 25o C’ ye kadar yü-kselir. Ortalama yıllık yağış miktarı, batı bölgelerinde 800mm ve doğu bölgelerinde 500mm’dir. Bitki örtüsünü genellikle istepler oluşturur. Pedoloji, iklim ve hidrografi özellikleri tarım ekonomisinin gelşmesini sağlar. Bu özellikleriyle Panonya Düzlüğü, Avrupa’nın en önemli tarım alanları arasında yer alır. En fazla, buğday, mısır, sanayi bitkilerinden ayçiçeği, zetin pancarı, şeker pancarı vb. Akarsu vadileri boyunca çiftçilik, engebeli arazilerde bağcılık ve meyvecilik gelişmiştir. Hayvancılık çağdaş bir şekilde yapılmaktadır. En fazla sığır, domuz ve kümes hayvanları yetiştirilir. Buna bağlı olarak gıda sanayisi gelişmiştir.

Panonya Düzlüğü’nde küçük petrol ve doğal gaz yedekleri bulunur.

Panonya Düzlüğü ulaşım açısından uygun ve ulaşımı rahat bir şekilde gerçekleşir. Önemli sorunlarından biri büyük ırmaklardır.

Bunlara bağlı olarak ulaşım hatları belirli sayıda köprüsü olan ırmak vadilerinden geçer. Buradan önemli oto ve demiryolları geçer ve Batı ve Orta Avrupa’yı, Güney Avrupa ve Küçük Asya ve doğu Avrupa ile bağlar. Başlıca ekonomik, ulaşım, administratif ve ticaret merkezleri: Budapeşte, Belgrad, Zagreb vb. Ulaşım bağlantısı ulaşıma uygun akarsular ve kanallar ile de gerçekleşir. Örneğin, Ren – Mayn – Tuna akarsu ulaşım hatı ile Kuzey denizi Karadenize bağlanır.

Mısır tarım alanı 77

ORTA AVRUPA DİYALOG Avrupa’da en yüksek olan dağları söyleyiniz.

Dağların yüksekliği kaç metredir?

Dağların neden önemli rölyef şekilleridir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Alp dağları kitlesinin uzandığı sınırlarını söylemeye çalışınız.

Alp dağları nerede yer alır?

Rölyefi nasıldır?

Buzullar nedir? Önemli buzullardan bazılarının adlarını söyleyiniz.

Alplerin güney yamaçları, hangi iklimin etkisi altında kalır?

Dağların rakımına bağlı olarak hangi yükseltilerde kalıcı kar ve buzullar görülür?

Alp dağlarında, bitki topluluklarının yükeltiye bağlı olarak dikey sıralanışı nasıldır?

Alp ırmakları, hangi amaçla kullanılır?

Bu dağlık bölgede hizmet sektörlerinden hangileri gelişmiştir?

ALP DAĞLARININ ORTA AVRUPA ÜKELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Alp dağları, Avrupa’da en yaygın ve en yüksek dağ sistemidir. Ligurya denizinden Panonya düzlüğüne kadar 1200 km uzun ve 150 – 300 km geniştir. Alpler, Ligurya denizi, Lion körfezi ve Rön ırmağından Cenevre ve Boden gölü, Bavarya düzlüğü ve Tuna vadisinden Viyana koyağı, Panonya düzlüğü, Trieste körfezi, Pad ve Lombardi düzlüğü ile Cenova körfezine kadar uzanır.

Rölyef özelliklerine göre Alpler, Cenova körfezinden Viyana koyağına kadar uzanan merkezi dağ sırtını oluşturur.

Alp dağları, derin akarsu vadileri ile su bölümü çizgilerini takip eder. Örneğin, Drava ırmağı vadisi ve çoğu enine ve dar akarsu vadileridir. 400 metreden yüksek rakımı (Mon Blan 4810m) ile Alp dağlarında buzul rölyefi ve buzul şekilleri görülür.

Buzulların etkisiyle buzul morenleri oluşmuştur. Buzulların erimesiyle buzul gölleri ve buzul akıntıları ile büyük ırmaklar meydana gelir. Buzullar boyunca buzul vadileri oluşur. Alplerdeki buzullar, çok sayıda ırmak, göl ve kaynakları oluşturarak, Rön, Ren, Po ve Tuna gibi Avrupa ırmaklarının büyük su yedekleri sayılır. Akarsuların su seviyesi ilkbaharda yüksek, kışın düşük olur. Alp dağlarında buzullardan meydana gelen buzul göller-

Alpler Viyana Münhen Bratislava Bern

Cenevre

r e l p l A Zürih

Milano

78

Lyublyana

Venedik

Torino

Marsey

Vaduç

Monako

Padova

AD San Marino

Zagreb Trieste Riyeka

Rİ

YA Tİ

Zadar

K

DE

Split

Nİ

Zİ

UNUTMA Alpler, Avrupa’da en yüksek dağ kitlesidir.

Mon Blan (Monte Byanko) tepesi ile 4800 m rakıma ulaşır.

Cenova körfezinden Viyana havzasına kadar Alp dağlarının 1200 metre uzantısı vardır.

Alplerde, çok sayıda buzullar ile buzul rölyefi gelişmiştir.

2500 m’ den yüksek alanları kar ve buzlar altındadır.

Bitki örtüsü yüksekliğe bağlı olarak değişir; kışın yaprağını döken ormanlar, yeşil ormanlar, yüksek dağ otlakları, taşlık ve kar ile buzla örtülü alanlardır.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

inden daha önemlileri; Cenevre, Boden, Macore, Komo, Garda ve çok sayıda küçük buzul gölleri Alp dağlarının yüksek dağ kesimlerinde görülür.

Büyük alanı ve rakım farkları, Alplerde değişik iklim tiplerinin yaşanmasını etkilemiş. Güney yamaç ve eteklerinde, Akdeniz ikliminin etksi altında kalarak ılıman iklim özellikleri yaşanır. Kuzeyden gelen soğuk hava kitleleri, kuzey yamaçlara, erken kışı ve bol kar yağışlarını getirir. 2500 metreden yüksek bölgeler kalıcı kar ve buzlar altındadır. Buzullar, rakımı 2000 ve 1300 metre olan alanlara kadar hareket eder, yaz mevsimi 3 – 4 ay kadar sürer. Yağışlar, Alplerin genellikle orta kesimlerinde en yoğundur ve yıllık yağış miktarı 3000 mm dir.

Bitki örtüsü ayırt edilebilir şekilde yaygındır. Alçak bölgelerde yaprağını döken, yüksek bölgelerde yeşil kış ormanları 1800 m’ye kadar uzanır. Yükseklik arttıkça otlaklar, taşlık alanlar, kalıcı kar ve buz örtüsü görülür. Bu bölgelerde hayvancılık gelişmiş, kışın alçak, yazın yüksek alanlarda yaygın olur. Özellikle koyunculuk ve sığırcılık önemlidir. Hayvancılık ürünleri, gıda sanayisinde ham madde olarak kullanılır ve yüksek kaliteli et ve süt ürünleri elde edilir. Maden zenginliği yeterli olmadığından dolayı, az ham madde kullanılarak, yüksek kaliteli ürünlerin üretilmesine yönelik sanayisi vardır. Örneğin, İsviçre’de saat üretimi vb. Alp dağlarındaki akarsuların gücü hidroelektrik enerjisinin üretilmesi için kullanılır.

Turizmin gelişmesine önem verilir. Çok sayıda kış ve yaz turistik merkezleri bulunur. İsviçre’de özellikle bankacılık çok gelişmiş, dünyanın en tanınmış bankaları burada bulunur.

Dünyanın her yerinden banka hesabı açılabilir ve bunların sayısı yüksektir.

Alplerden peysaj

ÖDEVLER Haritada, Alp dağlarını bulunuz ve rölyefini inceleyiniz. Alplerde alanı olan devletleri bulumaya ve göstermeye çalışınız.

Kayak Merkezi 79

ORTA AVRUPA DİYALOG Akarsular neden önemlidir ve insanın hayatını ne şekilde etkiler?

Orta Avrupa’da bildiğiniz ırmakları söyleyiniz.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Orta Avrupa hidrografyasını hangi su yüzeyleri oluşturur?

Oreta Avrupa’daki akarsular hangi havzalara dökülür?

Orta Avrupa akarsu ağının özellikleri ve önemi nedir?

Ren ırmağının özellikleri nelerdir?

Ren ırmağını diğer ırmaklara bağlayan birkaç kanalı sayınız.

Tuna ırmağının özelliklerini söyleyiniz.

Orta Avrupa’ya ait diğer akarsuları sayınız.

Almanya – Polonya Düzlüğü’nde hangi bitki kültürleri yetiştirilir ve Orta Avrupa’nın tarıma etkileri nelerdir?

Akarsuların ulaşıma açık olması neden önemlidir?

Orta Avrupa akarsuları hangi sorunları getirir?

AKARSULAR VE İNSANIN HAYATINDAKİ ÖNEMİ Avrupa’nın hidrografyası (su yüzeyleri), çok sayıda akarsular, kanallar, göller ve bataklıklardan oluşur.

Orata Avrupa’nın akarsu ağı, bölgedeki devletlere göre Baltık ve Kuzey havzasına ait akarsuları kuzeye doğru; Akdeniz havzasına ait akarsuları ise güney doğuya doğru akar. İki karsu havzaını ayıran su bölümü çizgisi; Alpler, Svarçvald, Alman Yurası, Şumava, Çek ve Morava platosu, Sudetler ve Karpatlardan geçer. Orta Avrupa’nın daha büyük kısmı Baltık ve Kuzey denizi havza bölgesini kapsar. Alplerde , bir yandan kalıcı kar ve buzlar, diğer yandan Atlas Okyanusu’nun iklim etkileri ve alçak rölyefiyle eğimi küçük olan fakat geniş ve yoğun akarsu ağı gelişmiştir. Bu şekilde, akarsuların suyla bol olması ve yavaş akması, akarsu ulaşımını sağlar.

Almanya’da en tanınmış Ren ırmağı, Zürih, Boden gölü ve çok sayıda Alp ırmaklarının sularını toplar ve Bazel şehrinden başlayarak akarsu ulaşımı gerçekleşir. Ren ırmağı, ulaşıma açık olan Mozel ve Mayna ırmak kollarına bağlanır, bunlar ise kanallar ile Tuna ırmağına bağlıdır. Bu şekilde Kuzey ve Karadeniz arasında akarsu ulaşım hatı kurulur ve akarsu ulaşımı yapılır.

Ren ırmağı, daha sonra kanallar ile Vezer ve Elbe ırmaklarına bağlanır. Ulaşıma uygun olan Elbe ırmağı ile Çek (Vıltava ırmağı), Baltık denizi ile Polonya’daki Odra ırmağı bağlanır.

Odra ırmağı daha sonra, akıntısı boyunca Varta ve Notek kanalı

Akarsu – kanal ulaşımı 80

UNUTMA Orta Avrupa’da geniş ve yoğun akarsu ağı, kanallar ve göl ile bataklıklar bulunur.

Akarsu ağını; Ren, Mayn, Elbe, Odra, Vistül, Tuna, Tisa, vb. ırmaklar oluşturur.

Orta Avrupa akarsuları, aralarında kanallar ile bağlıdır ve yoğun akarsu ve kanal ulaşım ağını oluşturur.

Bu ırmak ve kanallar, Kuzey denizi ve Baltık denizini, Karadeniz ve Hazar denizi ile bağlar. Akarsu kıyılarında, birçok şehir ve limanlar bulunur.

Orta Arupa ırmakları sellere de neden olur.

Şelale

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

ile Polonya’da Vistül ırmağına bağlanır. Baltık denizine dökülür ve devletlerin iç bölgeleriyle ulaşım ağı gelişir. Denizler ise diğer ülkelerle de bağlantı kurulmasını sağlar.

Akdeniz havza bölgesinde önemli ve ulaşıma açık Tuna ırmağı bulunur. Ren ırmağı gibi Tuna ırmağı da Alp dağlarından suları toplayarak, Bavarya’dan ulaşıma açık olur.

Orta Avrupa’da Tuna ırmağının önemli ırmak kolları; Vah, Drava ve Mura, Sava ve Tisa’dır. Bu bölgede yer alan Panonya düzlüğünde birkaç kanal bulunur, örneğin, Tuna -Tisa - Tuna kanalı Tuna ırmağını Balaton gölüne bağlar.

Akarsu ağı, çok sayıda küçük akarsuları ve kolları ile ulaşım ve tarımın gelişmesinde önmelidir. Almanya-Polonya ve Panonya Düzlüğü’nün büyük alanlarında tahıllar (buğday, arpa, mısır), sanayi bitkileri (şeker pancarı, zeytin pancarı, ayçiçeği vb), sebzeler (patates, lahana, biber, domates vb.), ve yem bitkileri yetiştirilir. Yem bitkilerinin yetiştirilmesine bağlı olarak çağdaş hayvancılık gelişmiştir.

Suyla zengin ve ulaşıma elverişli akarsular, sanayinin gelişmesini sağlar. Sanayi, genellikle tarım ve hayvancılık üretimine bağlı olduğu için özellikle gıda sanayisi gelişmiştir.

Dolayısıyla Orta Avrupa’nın birçok şehri, aynı zamanda akarsu limanlarıdır. Örneğin, Köln, düzeldorf, Duizburg, Frankfurt, viyana Prag, Bratislava, Vrotslov, Varşova ve Budapeşte gibi şehirlerde, metal sanayisine gereken ham maddelern ithalatı yapılır.

Orta Avrupa ırmakları, nüfus ile ilgili önemli avantajlara sahiptir. Fakat, alçak rölyefiyle, bol yağış evrelerinde suların akarsu yatağından taşar ve seller meydana gelir. Dolayısıyla, önlemek amacıyla kanallar ve setler inşa edilerek meliorasyon uygulamaları yapılır.

ÖDEVLER KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KANALLAR AĞI – inşa edilmiş olan akarsu akıntılar-kanallar sistemi, su ulaşmı, sulama, toprağın – bataklıkların kurutulması ve hidro enerjinin üretimini sağlar.

ATIK SULAR KANALI – belirli alanlardan, kanallar sistemi aracılığı ile birikmiş suların akıtılması, daha uygun koşullarda bitki örtüsünün gelişmesini ve bataklıkların kurutulmasını (meliorızasyon) sağlar, tarım ekonomisini, yerleşim yerlerinin kurulmasını, yolların inşa edilmesini kolaylaştırır.

Kitapta verilmiş olan hidrografya bilgilerinden faydalanarak, haritada ırmakları, kanalları ve aralarında inşa edilen akarsu-kanal sistemlerini bulunuz. Kuzey denizini, Baltık denizine ve Karadenizi ve Hazar denizine bağlayan akarsu-kanal ulaşım hatını haritada işaret ediniz.

Akarsu-ırmak kıyılarında hangi şehirler gelişmiştir?

81

ORTA AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Avrupa’da en yoğun nüfus nerede görülür?

Avrupa’nın hangi bölgeleri nüfus ile en yoğun yerleşmiştir?

SORULAR Orta Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

En yoğun yerleşmiş böge ve şehirleri söyleyiniz.

Orta Avrupa’da hangi dil grupları yaygındır?

Nüfus hangi dinlere mensuptur?

Nüfusun kültürel özellikleri nelerdir?

ORTA AVRUPA NÜFUSU Orta Avrupa, nüfus yoğunluğu en fazla görülen Avrupa bölgesidir. Diğer bölgelerde de olduğu gibi nüfus yoğunluğu farklılık gösterir. Nüfus ile yoğun yerleşmiş alanları; Almanya’nın batı bölgeleri, özelikle rur (Köln, Düzeldorf, Düizburg, Esen, Dortmund vb.) ve Sar bölgesi (Frankfurt, Maynç, Vizbaden, Manhaym), Berlin ve Münhen şehirlerinin çevresi, Çek’te Prag, Polonya’da Şleziya bölgesinde (Katoviçe, Sosnyoveç,Gliviçe, Hojuf vb.), Avusturya’da Viyana, Slovakya’da Bratislava ve Macaristan’da Budapeşte.

Orta Avrupa’da yaşayan nüfusun, dil, din ve kültürel açıdan farklılık gösterir.

Diller Orta Avrupa’da, Alman ve Slav dil grupları yaygındır, İtalyan/ Romen ve Macar/Finlanda dil gruplarının ise daha az yaygın olduğu görülür. Almanya, Avusturya ve İsviçre’nin büyük bir kısmında, nüfusun konuştuğu Alman dili, Alman dil grubuna girer. Polonya, Çek ve Slovakya’da konuşulan Polonya, Çek ve Slovak dili, Slav dil grubuna aittir. Bu dil grubuna Lujik-Sırp dili

km2 - kişi sayısı Hamburg

200 ve üzeri

Berlin

100 - 200 Varşova

50 - 100

Köln

10 - 50

Prag

1 - 10

Münhen Bern

Viyana

Budapeşte

1' den az Nüfus

Orta Avrupa – Nüfus yoğunluğu 82

de dahildir ve Almanya’da konuşulan dildir. İsviçre nüfusunun bir kısmı İtalyan dil grubundan, Fransızca, İtalyanca, Retromanca (Furlanlara özel), Macaristan’da da Macar dili kullanılır ve Macar/Finlanda dil topluluğuna aittir.

Dinler Orta Avrupa nüfusu, Hristiyan dinine mensuptur. Polonya ve Çek’te nüfusun % 40’ı herhangibir dine mensup değildir. Slovakya, Macaristan, Avusturya, İsviçre’nin daha büyük kısmı, Almanya’nın güney ve batı bölgelerinde nüfus Katolik, Orta ve Kuzeydoğu Almanya’da Protestandır.

Orta Avrupa, nüfus, yüksek düzeyde gelişmiş eğitim ve culture sahiptir. Okuma yazma bilmeyenler yok sayılır. Yüksek gelişmiş ekonomisi ile çok sayıda inşaat ve mimari yapılara sahiptir. Tipik örnekler olarak şu şehirler sayılabilir; Viyana, prag, Budapeşte, Krakov, Hamburg, Münhen; daha yeni mimarisi ile Frankfurt, Düzeldorf, Varşova vb. Orta Avrupa’da sanatlar çok gelişmiş sayılır.

Orta Avrupa’nın doğu ve batı bölgeleri arasındaki ekonomik farklılıklar, nüfusun yaşam tarzını, iş ve beslenme şeklini etkiler. Örneğin, Macaristan, çok farklı ve lezzetli yemeklerle tanınmış, Çek ve Almanya dünyada en kaliteli bir üreten ülkelerdir. İsviçre en kaliteli çikolata ile tanınmıştır.

Avrupa’nın nüfus ile en yoğun yerleşmiş, Orta Avrupa bölgesidir.

Nüfus yoğunluğu farklılık gösterir.

En yoğun yerleşmiş bölgeler; Almanya’da Rur ve Sar, Polonya’da Şlezya bölgesidir.

Orta Almanya’da genellikle Alman ve Slav dil grubuna ait diller konuşulur.

Nüfusu, Katolik ve Protestan dinine mensuptur.

Orta Avrupa nüfusu, yüksek seviyeli eğitim ve kültüre sahiptir.

Ekonomik açıdan, farklı gelişmiş bölgeler, insanların yaşam tarzını etkilemiştir.

ÖDEVLER Orta Avrupa haritası üzerinde, nüfus ile en yoğun yerleşmiş bölgeleri bulunuz. Bu bölgelerde yer alan şehirleri araştırınız ve hangi alanlarına da Alman, hangilerinde Slav dil grubu dilleri konuşulduğunu öğrenmeye çalışınız.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Kültür

UNUTMA

POLONYA

ALMANYA ÇEK

SLOVAKYA E

ÇR

İ

İ SV

LIHTENŞTAYN

AVUSTURYA

MACARİSTAN

Orta Avrupa – Diller

Orta Avrupa – Dinler 83

ORTA AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Orta Avrupa’nın ekonomik özelliklerini söylemeye çalışınız.

Almanya’da bildiğiniz sanayi bölgelerini söyleyiniz.

SORULAR Orta Avrupa’da ekonomi neye bağlı olarak gelişmiştir?

Orta Avrupa ülkelerindeki sanayi bölgelerini sayınız.

Almanya-Polonya Düzlüğü’nde hangi ekonomik kolları gelişmiştir?

Orta Avrupa’da en gelişmiş ülke ve ülkedeki gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız. İsviçre, Almanya ve Avusturya’da hangi hizmet sektörleri gelişmiştir?

Avusturya’nın ekonomik özellikleri nelerdir?

Polonya’da hangi sanayi gelişmiştir?

En az gelişmiş Orta Avrupa ülkesi hangisidir?

Macaristan’ın ekonomik özellikleri nelerdir?

ÖDEV Orta Avrupa haritasını inceleyiniz ve ülkelerinin hangi ekonomi ve ekonomik kollarının gelişmesine yönelmiş olduğunu araştırınız.

84

ORTA AVRUPA EKONOMİSİ (GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE) Orta Avrupa ekonomisinin gelişmesi, Almanya, Çek, Polonya ve Slovakya’nın alçak dağlık bölgelerindeki büyük demir ve kömür yataklarına dayanır. Bunlara bağlı olarak, ilk önce ağır sanayi, daha sonra elektronik, makine, otomobil ve kimya sanayisi gelişmiştir. Bu şekilde çok sayıda Almanya’daki Rur ve Sar, Polonya’da Şlezya, Orta çek ve Moravya’da sanayi bölgeleri ortaya çıkmıştır. Almanya’da başlıca sanayi merkezleri. Dortmund, Köln, Hanover, Frankfurt, Ştutgard, Münhen, Yena, Magdeburg, Berlin, Drezden vb. Çek Cumhuriyeti’nde Prag, Libereç, Brno, Ostrava vb. Polonya’da: Varşova, Bidgoşç, Slovakya’da Bratislava ve Jilina.

Almanya-Polonya Düzlüğü’nün kuzey ve nemli bölgelerinde bataklıklara rastlanır. Ekonomisi daha çok hayvancılığa yöneliktir. Düzlüğün daha kurak güney bölgelerinde çiftçilik gelişmiştir. En çok yetiştirilen kültür bitkileri; patates, şeker pancarı ve tahıl bitkileridir.

Bugün, Orta Avrupa ülkelerinin farklı toplumsal ve ekonomik gelişmesi, farklı özelliklere sahip bölgeleriyle, ekonomisi de farklı yönde gelişmiştir. Almanya çok gelişmiş sanayi ülkesidir. Almanyada tüm ekonomik kolları gelişmiş, en büyük patates, tahıl, sanayi ve yem bitkileri, süt ve süt ürünleri üreticisidir. Sanayisi çeşitlidir, özellikle otomobil, makine, uçak, kimya, elektroteknik ve gıda sanayisi gelişmiştir. Sanayi kolları yüksek otomatik teknoloji ve robotların kullanıma girdiği özelliklere sahiptir. Tersiyer veya üçüncü sektörde bankacılık, ticaret hizmetleri yaygındır. Enerji kaynaklarını ithal eder, değerli sanayi ürünlerini ise ihraç etmektedir. İsviçre’nin dağlık bölgelerinde hayvancılık gelişmiş ve dünyada en tanınmış süt ürünleri ve çikolata üretmektedir. Ham maddelerin yetersiz olduğu dönemlerde hassas mekanik (saatler ve farklı ölçme cihazları) üretimine yönelir, makine, ilaç, mücevher vb. Gelişmiş turizmi vardır, bankacılık ise dünyaca tanınmıştır. İsviçre, dünyada ve Avrupa’da en gelişmiş ülkeler arasında yer alır.

Lihtenştayn, İsviçre’ye bağlı ve ekonomiye yönelik küçük bir devlettir.

UNUTMA Orta Avrupa, nüfus ile en yoğun yerleşmiş Avrupa bölgesidir.

Demir ve kömür yedeklerine bağlı olarak, Orta Avrupa’da ilk kez ağır sanayi gelişmeye başlamıştır.

Tanınmış sanayi bölgeleri: Almanya’da Rur ve Sar, Polonya ve Orta Çek’te Şleziya ve yine Çek’te Moravya’dır. Almanya, yüksek gelişmiş otomatik teknolojisi ile otomobil, makine, uçak, kimya, elektroteknik ve gıda sanayisi gelişmiştir.

Almanya, İsviçre ve Avusturya’da bankacılık ve turizm gelişmiş bulunmaktadır.

Polonya’da ağır sanayi ve tarım gelişmiştir.

Slovakya, Orta Avrupa’da en az gelişmiş ülkedir.

Hamburg

Berlin

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Avusturya’da tarımı ve gıda sanayisi, ormancılık ve odun ile kağıt sanayisi gelişmiştir. Doğal zenginlik ve hidro enerjiye sahip, makine, elektroteknik ve diğer sanayi kolları gelişmiştir.

Turizm ve ticaret de gelişmiş bulunmaktadır. En önemli sanayi bölgesi, Viyana havzasıdır.

Diğer Orta Avrupa ülkeleri, Sovyetler Birliği’nden dağılmış ve daha az gelişmiş ülkelerdir: Polonya, Çek, Slovakya ve Macaristan.

Polonya’nın kuzeyinde tarım ekonomisi, güney ve güneybatı bölgelerinde ağır sanayi gelişmiştir. Başta gelen sanayi bölgeleri, Şleziya ve Varşova çevresidir. Çek ekonomisi sanayiye dayalıdır. Özellikle otomobil ve elektroteknik sanayisi, Çek’in kuzey ve orta bölgelerinde gelişmiştir.

Moravya’da daha çok tarım gelişmiştir. Çek’te önemli ve başta gelen merkezler: Prag, Bırno, Ostrava vb. Turizm gelişmiş, turistik merkezleri Prag ve Karlovi Vari. Çek birası dünyada tanınmıştır.

Slovakya, Orta Avrupa’da en az gelişmiş ülkedir. Genellikle dağlık ülkedir ve ormanlarla kaplı büyük alanlara sahiptir. En gelişmiş bölgesi ve metalürji merkezi Koşitse, en çok sanayi kolları Bratislava’da gelişmiştir. Tatri dağları ve bölgesinde turizm gelişmiştir.

Macaristan’ın büyük tarım üretimi (buğday, mısır, şeker pancarı, ayçiçeği, bağları) ve gelişmiş gıda sanayisi vardır.

Başlıca merkezleri Budapeşte ve Balaton gölleri çevresindeki bölgelerdir. Sanayi ve turizmi gelişmiştir. Son zamanlarda hizmet sektörleri yaygındır.

Varşova

Köln Prag

Münhen

Viyana Budapeşte

Bern

Sanayi Bölgeleri 85

DOĞU AVRUPA DİYALOG Doğu Avrupa’ da hangi ülkeler yer alır?

Rusya ile ilgili bilgileriniz nedir?

Rusya için özellik olan nedir?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Doğu Avrupa hangi alanı kapsamaktadır?

Doğu Avrupa’nın sınırlarını belirt.

Duğu Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Coğrafi durumun düzelmesi için neler yapılmaktadır?

Hangi alana Ulusların Kapısı adı veriliyor ve neden?

Rölyefe göre Doğu Avrupa’nın bölgesi nasıldır?

Sovyetler Birliği ne temsil ediyormuş?

Bugün hangi ülkeler Doğu Avrupa ülkeleri olarak sayılmaktadır?

COĞRAFİ DURUMU, ÜLKELER VE BAŞKENTLER Coğrafi Durumu Doğu Avrupa, Avrupa kıtasının doğu bölgesinin geniş bir alanını kapsamaktadır. Daha doğrusu kuzeyde, Kuzey Buz denizinden Kara denize kadar olan bölgeleri, güney ve güneydoğuda Kafkasya ve Hazar denizi, batıda Baltik denizi ve Karpatlar, doğuda da Avrupa ve Asya arasında resmi sınırları oluşturan Ural Dağları ve Ural ırmağına kadar olan bölgeleri kapsamaktadır.

Fakat, bu denizlere çıkmasına rağmen Doğu Avrupa’nın coğrafi durumu Avrupa’nın diğer bölümlerine kıyasen daha elverişsizdir.

Durum, kurulan akarsu-kanal ulaşımı sayesinde düzelmektedir. Ki bu, iç bölgenin Karadeniz, Baltik denizi, Hazar gölü ve dolaylı olarak Kuzey deniziyle bağlantı kurmasını sağlar.

Doğu Avrupa

RUSYA FEDERASYONU (Avrupa bölümü)

Talin ESTONYA LETONYA

Moskova

Riga LITVANYA

Moskova

Minsk BEYAZ RUSYA

ÖDEV

86

UKR VA LDO MO

Doğu Avrupa haritasında, devlet ve başkentleri, ülkelerinin hangi denizlere kıyısı bulunduğunu ve Doğu Avrupa’nın neden daha az elverişli coğrafi durumuna sahip olduğunu açıklayınız.

Kiyev

AYNA

Kişinev

ROMANYA

Bükreş

KAZAKİSTAN

Doğu Avrupa, Ulusların Kapısı (Hazar denizi ve Ural dağı arasındaki bölge) üzerinden Asya’yla, Karadeniz ve İstanbul ile Çanakkale Boğazı üzerinden Akdeniz ve Güney Avrupa’yla, Baltik denizi üzerinden ise Atlas Okyanusu’yla bağlantı kurar. Büyük coğrafya enlemleri ve buzlanma yüzünden kuzey denizlerine çıkma ve denizcilik sınırlıdır. Beyaz Rusya ve Moldavya’nın dışında Doğu Avrupa’nın bütün diğer ülkeleri denize çıkmaktadır.

Doğu Avrupa bölgesi, genelikle düzlüktür. Önemsiz sayıda yüksek yerleri, rölyef şekilleri bulunur. Kolay geçidi ve maden yatakları olan Ural dağı, orta yükseklikte sıra dağlar olarak dikkat çekmektedir. Bu nedenle Doğu Avrupa’da ve Rusya’nın Avrupa bölümünde çok sayıda milyonluk şehirler gelişmiştir.

Doğu Avrupa 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği adı altında siyasal-idari olarak tek bir ülkeyi oluşturuyordu. O, Avrupa ve Asya’ya yayılan dünyada en büyük ülkeydi. Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra 1991 yılında 6’sı Avrupa’da, 8’i Asya’da olmak üzere 15 ülke kuruldu. Rusya ise hem Avrupa hem de Asya’ya yayılmaktadır. Avrupa bölgesinde Kazakistan’ın çok küçük bir bölümü bulunmaktadır. Bunun için o Asya ülkesi sayılmaktadır.

Bugün doğal ve iktisadi özelliklerine göre Estonya, Latviya/ Letonya, Litvanya, Beyaz Rusya, Ukrayna, Moldova ve Rusya, Doğu Avrupa ülkeleri olarak sayılmaktadırlar.

Bayrak Bayrak

Devlet Devlet

Başkent Başkent

Doğu Avrupa, Avrupa’nın doğu bölgesinin geniş bir alanını kapsamaktadır.

Batıda Karpatlar’dan doğuda Ural’a kadar, kuzeyde Arktik Okyanusu’ndan güneyde Karadeniz ve Hazar denizine kadar yayılmaktadır. Ural dağı ve Hazar denizi arasında Uluslar’ın Kapısı adı verilen alan yer almaktadır. Çünkü bu bölge Avrupa ve Asya milletleri arasında iletişimin kurulmasında geçit için en uygun kara yolu olarak kullanılmıştır.

Doğu Avrupa, Karadeniz ve Baltik denizindeki akarsu-kanal ulaşımı ile dünyayla bağlantı kurar.

Sovyetler Birliği’nin çökü-şünden sonra Doğu Avrupa’da şu ülkeler kuruldu: Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya, Estonya, Latviya/ Letonya, Litvanya ve Moldova.

Nüfus Povr{ina Nüfus Yüzölçümü2 km2 (BMÖ, 2009) vo km (BMÖ, 2009)

Beyaz Rusya BeloRusyaja

Minsk Minsk

207 207 595 595

99 671 671 900 900

Estonya Estonija

Talin Talin

45 45 227 227

11 340 340 341 341

Latvija / Latvia /Letonya Letonija

Riga Riga

64 64 610 610

22 257 257 300 300

Litvanya Litvanija

Vilnus/Vilno Vilnius/Vilno

65 65 301 301

33 350 350 400 400

Moldavya Moldavija

Kişinev Ki{iwev

33 33 700 700

33 572 572 700 700

Rusya Rusyaja

Moskova Moskova

17 17 075 075 400 400

143 143 420 420 000 000

Ukrayna Ukraina

Kiyev

603 603 700 700

46 46 143 143 700 700

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Ülkeler ve Başkentler

UNUTMA

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

87

DOĞU AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

1917 yılındaki Sosyalist Ekim Devrimi hakkında ne biliyorsunuz?

Sovyetler Birliği ne temsil ediyormuş?

Sovyetler Birliği’yle ne olmuş?

SORULAR Sovyetler Birliği ne zaman kurulmuş ve ne zamana kadar yaşamış?

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra ne olmuş?

Doğu Avrupa’da hangi egemen devletler kurulmuş?

Bu ülkelerin siyasal düzenleri nasıldır? Ülkelerden hangisi hem Avrupa hem de Asya’ya yayılıyor?

ÜLKELERİN DÜZENLERİNDEKİ GENEL ÖZELLİKLERT 1917 yılındaki Sosyalist Ekim Devrimi’nden sonra bir zamanki Çarlık Rusya’dan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Birliği kuruldu. Bunun sınırları içine 6’sı Avrupa’da, 8’i Asya’da olmak üzere 15 cumhuriyet giriyordu. Rusya ise hem Avrupa hem de Asya kıtasına yayılıyordu. Hepsi tek bir merkezden yönetiliyordu. Bu merkez Moskova’daydı.

Sovyetler Birliği en büyük ülke olarak (yüzey ölçümüne göre) 1991 yılına kadar yaşadı. Bir zamanki cumhuriyetler egemen devlet oldular.

Avrupa kıtasında egemen devlet olarak şu ülkeler kuruldu: Beyaz Rusya, Estonya, Latviya/Letonya, Litvanya, Moldova ve Ukrayna. Rusya, Avrupa’dan doğuda Pasifik Okyanusu’na kadar yayılıp bütün Kuzey Asya’yı kapsamaktadır. Yakın geçmişteki düzenlerine ve iktisadi hayatlarına uygun olarak Doğu Avrupa ülkelerinin özel devlet düzenleri vardır.

Moskova-Kreml 88

UNUTMA 1917 yılında Sosyalist Ekim Devrimi’nden sonra bir zamanki Çarlık Rusya’dan Sovyetler Birliği kuruldu.

1991 yılına kadar Sovyetler Birliği dünyada en büyük ülke olarak varoldu.

1991 yılında SovyetlerBirliği’nden Avrupa’da şu devletler kuruldu: Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya, Estonya, Latviya, Litvanya ve Moldova.

Doğu Avrupa’dan tüm ülkeler devlet düzenine göre cumhuriyettir.

ÖDEV Sovyetler Birliği’yle ilgili bilgiler için soruş, oku ve yaz. Ne zaman kurulmuş, ne zaman çökmüş ve ondan sonra ne olmuş?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Beyaz Rusya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanı ve yasama iktidarı (yetkisi) olan iki kamaralı parlamentodan oluşan cumhuriyet. İcra yetkisi hükümetin elindedir.

Estonya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanının başında bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi tek kamaralı parlamentin, icra yetkisi ise hükümetin elindedir.

Latviya/Letonya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanı başta olmak üzere parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi parlamentonun, icra yetkisi ise hükümete aittir.

Litvanya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanlı cumhuriyet, parlamento yasama organıdır. İcra yetkisi ise cumhurbaşkanı ve hükümetin elindedir.

Moldova Cumhuriyeti - Cumhurbankanının başında bulunduğu cumhuriyet.Yasama yetkisi parlamentoya, icra yetkisi ise hükümete aittir.

Rusya Federasyonu - Başında başkanın bulunduğu federatif cumhuriyet. İcra yetkisi hükümete aittir. Yasama organı iki kamaralı federal meclistir. (Federasyon Konseyi ve Devlet Duması) Ukrayna Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanın başında olduğu cumhuriyet. Yasama yekisi yüksek mecliste, icra yetkisi ise bakanlar kurulundadır.

Kiyevi EK BİLGİLER 1917 yılındaki Ekim Devrimi’yle ve Çarlık Rusya’nın çöküşüyle sosyalist devlet düzeni olan ve Moskova’dan yönetilen Sosyalis Sovyet Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) kuruldu. Bütün hayat ve iktisadi devlet çıkarlarına göre düzenlenmişti. Böylece Sovyetler Birliği sınai, askeri ve siyasal gücü olan, yoğun uzay araştrmaları yapan ve Amerika Birleşik Devletleri’ne rakip bir devlet oldu. Fakat bunun sonucu olarak vatandaşlar yeteri kadar zengin yaşayamadıkları için genellikle rus olmayan ahali 20. yüzyılın 80’li yıllarında memnuniyetsizlik göstermeye başladı. Bu da Sovyetler Birliği’nin çöküşüne sebep oldu. 1991 yılında 15 Sovyet cumhuriyeti egemen devlet oldu. Bunların arasında ilk zamanda ekonomide gerileyen Rusya da vardı. Bugün doğal zenginlikleri ve üretimdeki değişiklikler sayesinde Rusya bunalımı atlatıp uluslararası, iktisadi, siyasi ve askeri alanda yükseliyor.

89

DOĞU AVRUPA DİYALOG Avrupa haritasını inceleyiniz, Doğu Avrupa’da hangi rölyef şekilleri yaygındır.

Doğu Avrupa ikliminde hangi ikllim farklılıkları görülür?

DOĞU AVRUPA’NIN RÖLYEF VE İKLİMİ

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Rölyef

ÖDEV Ders kitabında konu içeriğini okuduktan sonra, Doğu Avrupa haritası üzerine, iklim kuşaklarını ve bitki topluluklarını farklı renklerle boyayıp ayırt ediniz.

İklim

Doğu Avrupa’dan bir görüntü rölyef 90

Doğu Avrupa’nın rölyefi genellikle düzlüktür ve çok farklı rölyef şekillerine rastlanmaz. Doğu Avrupa, Doğu Avrupa Düzlüğü’nü kapsar. Hafif engebeli arazidir ve rakımı 500 metreyi geçmez.

Farklı rölyef şekiller, platolardır. Örneğin, Orta Rusya Platosu, Volga, Valday, Pridnyepar, Kuzey platosu vb.

Düzlükler, deniz kıyı bölgelerinde ve platolar arasında yer alır. Örneğin, Hazar denizi kıyı düzlüğü, Karadeniz kıyı deniz düzlük alanı, Oçko-Don düzlüğü, Beyaz Rusya ve Kuzey Ukrayna’da, Polesye ve Baltık denizi kıyı düzlükleridir.

Rölyefinde, Macaristan’nın batı bölgesinde, Karpat dağlarının rakımı 200 m’nin üzerinde olan bir parçası ve Ural dağının 1500 m’ye kadar yüksek olan yamaçları yer alır.

Engebeli arazi büyük alanlara yayılır ve güney, batı ve kuzeyde birçok denize kıyısı vardır. Alçak dağ kitlesi olan Ural dağı, doğudan, Doğu Avrupa iklimini etkileyen faktörlerden birisidir.

Doğu Avrupa bölgesinin, 45o ile 70o kuzey coğrafya enlemleri arasında yer alması, birçok iklim çeşitlerinin ortaya çıkmasını etkilemiştir. Örneğin, Doğu Avrupa’nın en kuzey bölgelerinde kutup iklimi hüküm sürer, düşük sıcaklıklar yıl boyunca uzun süre yaşanır. Bölgenin güneyinde, Karadeniz kıyılarında Akdeniz ya da Mediteran iklimi hüküm sürer ve sıcaklık derceleri çok seyrek 0o C’nin altına düşer. Bu iki iklim tipi arasında karasal iklim özellikleri görülür. Karasal iklimi, doğuda Sibirya’dan, batıda Kuzey denizinden gelen iklim etkenlerinin etkisi altında kalır. Bu iklim bl-ölgesinde yağış miktarı 500 – 700 mm arasında değişir. Doğu Avrupa’nın kuzey ve güney kesimlerinde yıllık yağışlar, 300 – 500 mm arasında değişir, Hazar kıyı düzlüğünde yıllık yağış miktarı 300 mm’dir ve yarıçöl iklim özellikleri yaşanır.

SORULAR

Doğu Avrupa

Talin Riga

Moskova

Kiyev

Kişinev

Yazın yağış miktarı

Bükreş

Doğu Avrupa - yağışlar Bitki örtüsü Doğu Avrupa’nın iklim özellikleri, bitki topluluklarının dağılımını etkiler. En kuzey alanlarında, tundra adı verilen iklim ve bitki örtüsü bölgesi yer alır. Bitkilerden bodur, likenler, yosunlar ve seyrek otlar görülür. Güneye doğru yeşil, tayga adı verilen orman kuşağı uzanır. Daha da güneye gidildikçe tayga, yaprağını döken ormanlara ve daha güneye doğru alçak ve seyrek otlak alanları – isteplere dönüşür.

UNUTMA Doğu Avrupa rölyefini hafif bayırlar ve engebeli arazi ile 500 metreyi aşmayan rölyef şekilleri oluşturur?

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Minsk

Doğu Avrupa’nın rölyefi nasıldır?

Bildiğiniz platoları söyleyiniz.

Doğu Avrupa’da hangi düzlükler yer alır? İklim, hangi iklim etkenlere bağlı olarak gelişir?

Hangi iklim tipleri görülür?

Doğu Avrupa’nın hangi bölgelerinde kutup iklimi yaşanır?

Karadeniz kıyılarında hangi iklim etkleri görülür?

Doğu Avrupa’nın kuzey ve güney bölgeleri arasında hangi iklim hüküm sürer?

Hazar denizi kıyılarında hangi iklim hüküm sürer?

Kuzeyden güneye doğru gelişen bitki topluluklarını sayınız.

Tundra nedir?

Tayga nedir? İstep nedir?

Doğu Avrupa bölgesinin yer aldığı geniş ve büyük alanında, birçok iklim tipi hüküm sürer; kutup, karasal, mediteran ve yarıçöl iklimi.

Doğu Avrupa’da bitki toplulukların sıralanışı şu şekilde görülür; kuzeyde tundra, tayga, istep ve güneyinde yarıistep bitki toplulukları yer alır.

Buğdayın biçilmesi 91

DOĞU AVRUPA DİYALOG Volga nedir?

Nerede bulunur?

Doğu Avrupa’da bildiğiniz ırmakları söyleyiniz.

AKARSU AĞI, ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Doğu Avrupa ırmaklarının özellikleri nelerdir?

Doğu Avrupa ırmakları hangi havzalara aittir?

Doğu Avrupa ırmak kıyılarında birçok şehirler gelişmiştir?

Doğu Avrupa’da, akarsu - kanal ulaşımı nasıl gerçekleşir?

Akarsu ve denizleri bağlayan kanallardan birkaçını söyleyiniz.

Doğu Avrupa ırmakları hangi amaçla kullanılır?

Doğu Avrupa ırmakları hangi sorunlara ve olaylara neden olabilir?

Doğu Avrupa’nın akarsu ağını, büyük ve uzun ırmaklar ile geniş havzalar oluşturur. Akarsuları, Atlas Okyanusu, Kuzey Buz Denizi ve Hazar denizi havzasına dökülür. Atlas Okyanusu’na ait akarsu havzasındaki ırmaklar, Baltık denizi, Karadeniz ve Azak denizine dökülür ve havza alanı 1 800 000 km2 dir. Baltık denizine dökülen en uzun ırmaklar, Neva ve Batı Dvina, Karadenize Dnyestar ve Dnyepar, Azak denizine Don ırmağı dökülür.

Hazar denizine, Doğu Avrupa’dan Oka ve Kama ırmak kollarıyla Volga ve Ural ırmağı dökülür. Volga, Avrupa’da en büyük ve en uzun ırmaktır. Kuzey Buz Denizi ve kıyı denizlerinden, Beyaz ve Barenç denizine Kuzey Dvina, Peçora ve Onyega ırmakları dökülür.

Doğu Avrupa ırmakları, genellikle Valday, Orta Rusya ve Kuzey platolarından kaynaklanır. Bunlar, aynı zamanda havzalar arasındaki su bölümü çizgisini oluşturur. Alçak rölyefine bağlı olarak geniş ve yoğun akarsu ağı gelişmiş, iklim özellikleri ise akarsuların büyük ve suyla bol olmasını sağlamıştır.

EK BİLGİLER IRMAKLAR

92

Uzunluk4 km

VOLGA

3 688

TUNA

2 850

URAL

2 534

DNYEPAR

2 285

DON

1 970

PEÇORA

1 809

REN

1 326

KUZEY DVİNA

1 302

ELBE

1 165

VİSTÜL

1 095

Volga – delta ıramk ağzı

Önemi

UNUTMA Doğu Avrupa ırmakları uzun, büyük, yavaş akıntısı olan ve suyla bol ırmaklardır.

Doğu Avrupa ırmakları Atlas, Arktik ve Hazar gölüne dökülür.

Doğu Avrupa akarsuları, kanallar ile birbirine bağlıdır ve büyük akarsu – kanal sistemini oluşturarak, Baltık denizi, Hazar gölü ve Karadenizini birbirine bağlar.

Akarsuların kullanım amaçları, ulaşım, sulama, elektrik enerjinin üretimi vb.

Sorunlar Doğu Avrupa’nın yoğun akarsu ağı, alçak rölyefi, akarsu yataklarının az eğimli olması, suların akarsu yatağından taşmasına ve sellerin oluşmasına neden olur.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Akarsuların kıyılarında büyük şehirler gelişmiş: Moskova, .nijni Novgord, Kazany, Samara, Volgograd, Rostov, Kiyev,Dnyepropetrovsk vb. Akarsuların uzun ve suyla bol olması, akarsu-kanal ulaşımının gelşmesini sağlar.

Doğu Avrupa’da tek bir akarsu ulaşım sistemi olarak, Volga, Don, Dnyepar, Dnyestar, Batı Dvina, Neva ve kollarından kurulmuştur. Bu şekilde Hazar gölü, Karadeniz ve Azak denizi ile Baltık ve Beyaz denizini bağlar. Önemli kanal ulaşım hatı, Baltık denizi – Beyaz deniz, Moskova ve Volga - Don arasında gerçekleşir.

Akarsular, tarım ve elektrik enerjisinin üretimi için önemlidir. Akarsularda, çok sayıda baraj gölleri ile hidro santraller kurulmuştur. Volga ırmağında inşa edilmiş baraj gölleri, Volgograd, Ribino, Kuybişev, Gorkiev, Don ırmağında Çimlyan baraj gölü vb.

Don – Volga Kanalı KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DELTA – akarsuyun taşıdığı materyal, çakıl, kum vb. akarsu ağzında birikir, göl veya denze dökülürken kollara ayrılır ve delta akarsu ağız şeklini oluşturur. Delta akarsu ağzı, üçgen şeklindedir, Nil, Volga ve Tuna ırmaklarında görülür.

SEL – akarsuların yüksek su düzeyi, suların akarsu yatağından taşmasına ve çevredeki toprakların (akarsu vadilerinin) su altında kalmasına neden olur.

93

DOĞU AVRUPA DİYALOG Doğu Avrupa’da hangi ülkeler bulunur?

Doğu Avrupa’da bulunan devletlere göre hangi uluslar yaşamaktadır.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Doğu Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Hangi Avrupa ülkeleri nüfus ile daha yoğun yerleşmiştir?

Doğu Avrupa’da en fazla nüfus sayısına sahip olan uluslar hangileridir?

Doğu Avrupa’da yaşayan ulusları sayınız. Doğu Avrupa’da konuşulan diller, hangi dil grubuna aittir?

Macar/Finlanda dillerini sayınız. İtal dil grubuna, hangi diller girer?

Baltık dillerinden bazılarını söyleyiniz.

Doğu Avrupa, hangi kültürel gelişmelere ulaşılmıştır.

DOĞU AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ Doğu Avrupa, diğer Avrupa bölgelerine göre daha büyük alana (yüzey ölçümüne) sahiptir. Büyük coğrafya enlemleri arasında yer alması ve farklı iklim özellikleri, Doğu Avrupa’nın nüfus ile daha az yerleşmiş ve nüfus yoğunluğunun 1km2 de 50 kişi olmasını etklemiştir. Ukrayna ve Moldova nüfus ile daha yoğun yerleşmiş ülkelerdir. Nüfus genellikle, Doğu AVrupa’nın orta kesimlerinde daha yoğun yerleşmiş, kuzey ve güney Hazar kıyı bölgeleri nüfus ile seyrek yerleşmiş bulunmaktadır.

km2 _ kişi sayısı 200 ve üzeri 100 - 200 50 - 100 10 - 50 1 - 10 1' den az Nüfus

Perm Helsinki Kazany

St. Petersburg Talin

Moskova

Riga

Samara Vilnus

Minsk Varşova

Kiyev

Volgograd

Harkov Donyets

Moskova ÖDEVLER Doğu Avrupa haritasında, ülkeleri mensup oldukları dil gruplarına göre renklendiriniz.

94

Rostov Odesa

Doğu Avrupa – Nüfus yoğunluğu

Diller Doğu Avrupa’da ulusların çoğu, Rus ve Ukraynalılar, daha az Beyaz Ruslar, Moldovalılar, Litvanyalılar, Letonyalılar ve Estonyalılar’dır. Ruslar, Ukraynalılar ve Beyaz Ruslar, Slav dil grubuna mensup ve benzer özelliklere sahip, Rus, Ukrayna ve Beyaz Rusya dili ve Kiril alfabesini kullanırlar. Moldova’da, İtalyan/Romen dil grubuna ait Moldova dili konuşulmaktadır.

Litvanya ve Letonyalılar, Baltık dil bölgesine ait olan Litvanca ve Letonca dilini; Estonyalılar, Macar/Finlanda dil grubuna ait Estonca dilini kullanmaktadırlar. Litvanya, Letonya ve Estonya ülkelerinde, Ruslar çok sayıda gruplara ayrılmış şekilde görülür ve bunlar azınlık statütüne sahip ve Rusça konuşmaktadırlar.

Dil grupları

Din Doğu Avrupa – Diller Doğu Avrupa nüfusunun çoğunluğu, Hristiyan dinine mensuptur. Nüfusun bir bölümü, daha doğrusu Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Moldova halkı Ortodoks, Litvanya Katolik, Letonya ve Estonya halkı protestandır.

Kültür Doğu Avrupa’nın büyük alana yayılması, farklı kültür ve geleneklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya’nın farklı özellkleri; genel kültürü, gelenekleri, farklı mimari yapıları, zengin edebiyat, bilimsel, müzik ve spor alanlarında ulaşılan başarıları önemli ve tanınmıştır. Moldova halkı, Slavlara kıyasen farklı kültür ve geleneklere sahiptir. Benzer durum Baltık ülkelerinde de görülür, fakat bunlar Slav ulusunun etkisi altında kalmıştır.

Sonuç olarak, diğer Avrupa bölgelerine kıyasen, Doğu Avrupa’nın büyük bölümünde yaşayan ahali benzer dil, dinive kültüre sahiptir.

UNUTMA Doğu Avrupa, nüfus ile seyrek yerleşmiş, bölgedir.

Daha yoğun yerleşmiş ülkeler, Moldova ve Ukrayan’dır.

Rus, Ukrayna ve Beyaz Rus dili, Slav dil grubuna aittir.

Moldova dili, İtalyan dil grubu dilidir.

Litvanya ve Letonya dili, Baltık dil bölgesine girer.

Macar/Finlanda dil grubuna Estonya dili aittir.

Rusya, Beyaz rusya, Ukrayna ve Moldova’da yaşayan ahali Ortodoks Kilisesi’ne mensuptur.

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Alman Romen Slav Diğer Hint-Avrupa dil gr.

Macar/Finlanda

Litvanyalılar Katolik, Letonya ve Estonyalılar Protestan’dır.

Doğu Avrupa nüfusu, yüksek eğitime ve farklı kültüre sahiptir, birçok alanlarda başarılara ulaşılmıştır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ GÖÇ VEREN ÜLKE – nüfusun belirli bir ülkeden, başka bir alana veya ülkeye göç etmesiyle göç veren ülke ortaya çıkar.

Nüfusun, dili ve dini özellikleri açısından birçok benzerlikleri vardır?

95

DOĞU AVRUPA DİYALOG

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Rölyef ve iklime bağlı olarak, Doğu Avrupa’da hangi ekonomik kollarının gelişmiş olması gerekir.

EK BİLGİLER 26 Nisan, 1986 yılında, Kuzey Ukrayna, Çernobil’de dört atom rektöründen birisi patladı ve dünya çapında, doğal ortama zarar getiren ekoloji afeti olarak orataya çıktı.

Milyonlarca insan radyoaktif ışına maruz kaldı, çok sayıda insan hayatını kaybetti ve daha da çok insan hastalandı.

Rüzgarlar ile radyoaktif tozları kuzeybatı yönüne doğru, özellikle Beyaz Rusya’ya dağıldı. Böyle büyük bir kazadan sonra, atom santrallerinin kurulmasına karşı dünyanın tepkisi daha da çok artmıştır.

Fabrika 96

DOĞU AVRUPA’DA EKONOMİNİN GELİŞMESİNİ SAĞLAYAN KOŞULLAR

Doğu Avrupa, Avrupa kıtasının kapsadığı büyük alanında, farklı doğal zenginliklere sahiptir. Dolayısıyla bu bölgede, ekonomik kolları gelişmiştir. Fakat ekonomik kollarının, Orta ve Batı Avrupa’ya göre daha az gelişmiş düzeyi vardır.

Tarım, Doğu Avrupa’nın orta alanlarında gelişmiş ve genellikle tahıl bitkileri yetiştirilir. Tahıllardan, en yaygın olan buğday Ukrayna ve Rusya’dan Ural dağına kadar uzanan kuşakta yetiştirilir. Kuzey daha soğuk bölgelerde çavdar, arpa ve yulaf gibi tahıl alanları görülür. Doğu Avrupa’nın tahıl bölgesi, Avrupa’da en büyük tahıllar alanıdır. Tahıl bitkilerinden başka patates, şeker pancarı ve ayçiçeği yetiştirilir. Güneyde, Karadeniz kıyılarında sebzeler ve bağlar yetiştirilir.

Tarımla birlikte hayvancılk da gelişmiştir. Özellikle sığırcılık ve domuzculuk.

Kuzeyde, geniş rus taygasını oluşturan orman kuşağında ormancılık gelişmiştir.

Kuzey soğuk iklim bölgesi ve bataklıklar ile güney Hazar bölgesindeki, yüksek sıcaklık dereceleri ve yarıçöl iklim şartları, tarım ekonomisini olumsuz etkiler.

Doğu Avrupa ülkelerinde, diğer Avrupa ülkelerine göre sanayinin gelişmesi farklılık gösterir. Sovyetler Birliği döneminde, ekonomi ağır sanayinin gelişmesine yönelikti. Özellikle büyük inşaat makineleri, lokomotıv, ulaşım araçları ve silah üretimine yönelik sanayi kolları gelişmişti. En gelişmiş sanayi merkezleri, şehir çevre bölgelerinde görülür. Örneğin, Moskova, St. Petersburg, Nijni Novgorod, Samara ve volgograd Rusya’da; Kiyev, Zaporojye ve Donyets Ukrayna’da, Minsk Beyaz Rusya’da vb.

Ural dağındaki maden zenginliği ve enerji kaynakları sanayinin gelişmesi için büyük önem taşır.

Doğu Avrupa, büyük enerji kaynakları ve maden zenginliğine sahiptir. Özellikle Rusya’daki enerji kaynakları, çünkü diğer ülkelerdeki sanayiler bunlara bağlı olarak gelişmektedir. Doğu Avrupa, büyük kömür, petrol ve doğal gaz yedekleri ile büyük hidro enerji üretimine sahiptir.

SORULAR Doğu Avrupa’nın doğal zenginlikleri nelerdir?

Tarımın özelliklerini söyleyiniz.

En gelişmiş hayvancılık kolları hangileridir?

Ormancılık ve odun sanayisi neye bağlı olarak gelişir?

Hangi sanayi yaygındır ve üretimi nedir?

Doğu Avrupa’da bulunan birkaç sanayi merkezini söyleyiniz.

Doğu Avrupa, hangi enerji kaynaklarına sahiptir?

Neden ulaşım ağı az gelişmiş durumdadır?

Doğal ortam ne şekilde ve düzeyde kirlenmiştir?

Rusya, dünyadaki teknik ve teknoloji gelişmelerini takip eder mi?

DOĞU AVRUPA

Turizm, Doğu Avrupa’da nerede gelişmiştir?

ÖDEV Perm St. Peterburg

Doğu Avrupa haritasında, şehirlerin konumuna göre sanayi bölgelerini ayırt etmeye çalışınız.

Talin

Moskova

Riga

Kazany

Vilnus

Samara Minsk

Kiyev Volgograd Donyets Rostov

Zaporojye

AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI

Fakat, Rusya nüfusunun daha büyük kısmı Avrupa karasında yerleşmiş olmasına rağmen, doğal enerji kaynakları, Rusya’nın Asya bölümünden istifade edilmektedir. Doğu Avrupa ve diğer Avrupa ülkelerine yönelik çok sayıda büyük petrol ve doğal gaz boru hatları kurulmuştur.

Büyük alanlarından dolayı, Doğu Avrupa’da yolların sayı ve kalitesine göre ulaşım ağı daha az gelişmiştir. Demiryolu taşımacılığı, su ulaşımı, özellikle akarsu – kanal ulaşımı ve uçak ulaşımının büyük önemi vardır.

Dünyada sanayinin başlangıç ve gelişme sürecinde, Doğu Avrupa ülkelerinde de aynı şekilde üretimin büyük ölçüde sağlanması için, çevrenin kirlenmesi ve korunması gözönünde bulundurulmadan farklı fabrikalar kuruldu. Büyük atom patlamalarından birisi 1986 yılında gerçekleşti, Ukrayna’nın Çernobil’deki atom santralı patladı.

Teknik ve teknoloji gelişmeler dünyasında, Doğu Avrupa ülkeleri özellikle Rusya, dünya ve Batı Avrupa ülkeleriyle birikte başta gelen ülkelerdir. Rusya, aynı zamanda dünyada kosmoz güçlerinden birisi sayılır.

Turizm daha büyük merkezlerde ve sıcak Karadeniz ve Hazar kıyı bölgelerinde gelişmiştir.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ DOĞAL KAYNAKLAR – insanlar, doğrudan veya dolaylı şekilde doğal zenginliklerinden faydalanır ve kendi ihtiyaçları yönünde değiştirir. Doğal kaynaklar veya zenginlikler olarak; tarım alanları, su potansiyeli, maden zenginliği, ormanlar ve enerji potansiyeli şeklinde olabilir.

Doğu Avrupa – Sanayi bölgeleri 97

SORULAR

Güney Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Güney Avrupa’da tanınmış bitki topluluklarını söyleyiniz.

Kıyı denizleri nedir60?

Yaprağını döken bitki çeşitleri hangileridir?

Pirene yarımadasındaki devletleri sayınız.

Güney Avrupa’da en yaygın kültür btkileri hangileridir?

Güney Avrupa’da hangi yarımadalar bulunur?

Apenin yarımadasındaki devletleri söyleyiniz.

Balkan yarımadasında hangi devletler yer alır?

Akdenizin coğrafi konumunu belirlemeye çalışınız.

Akdeniz’de önemli boğazların adlarını söyleyiniz

Akdeniz kaç havzaya ayrılır?

Avrupa’nın tarihi boyunca gelişmiş ve en tanınmış kültür ve uygarlıklarını söylemeye çalışınız.

Güney Avrupa kıyıları nasıldır?

Güney Avrupa ülkelerinde hangi devlet yönetim şekilleri uygulanmaktadır.

Genç sıra dağların tanımını yapınız.

Dağların arasındaki düzlüklere ne ad verilir.

Coğrafya haritasında Avrupa kıtasının dağ kitlelerini-dağlarını bulmaya ve göstermeye çalışınız.

Avrupa’da en tanınmış düzlüklerin adlarını söyleyiniz.

Güney Avrupa’da hangi rölyef şekillerine rastlanır?

Toprağın jeolojik yapısına bağlı olarak, yer kabuğunda hangi hareketler ve olaylar meydana gelir?

Akdeniz bölgesinde hangi iklim ve iklim özellikleri yaşanır?

Akdenize dökülen büyük ırmakları say.

Akdenizin bitki örtüsü ve hayvanat dünyası nasıldır ve neden?

En tanınmış boğazlarını söyleyiniz.

Akdenizin en tanınmış limanlarını söyleyiniz.

Deniz kıyı ve şeridinde hangi sanayi gelişmiştir.?

Turizmin önemi nedir ve gelişmesi neden önemlidir?

Güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Hangi bölgeleri en yoğun yerleşmiştir?

Deprem nedir?

İberik yarımadasında hangi uluslar yaşar?

Depremler hangi aletle ölçülür?

Apenin yarımadasında hangi uluslar yaşar?

Güney Avrupa’da tanınmış etkin yanardağların adlarını söyleyiniz.

Balkan yarımadasında hangi uluslar yaşar.

Akdeniz bölgesinde hangi iklim tipleri hüküm sürer?

Güney Avrupa’da kullanılan diller hangi dil grubundandır?

Mediteran ikliminin özellikleri nelerdir?

Güney Avrupa’da konuşulan-kullanılan dilleri sayınız.

Dağ iklimi hüküm süren bölgelerden bazılarını söylemeye çalışınız.

Hangi dil ve alfabe çeşitleri kullanılmaktadır.

Güney Avrupa’da hangi bitki örtüsü gelişmiştir?

98

Akdenizde bulunan yarımada ve adaları sayınız.

Nüfus hangi dinlere mensuptur?

Güney Avrupa nüfusunun özellikleri nelerdir?

Güney Avrupa, diğer bölgelere nazaran, ekonomisi daha geride kalmış bölgedir? Neden?

Sanayisi genelde hangi ham maddelere dayalı gelişmektedir?

Güney Avrupa’da en yaygın ve gelişmiş ekonomik kolları hangileridir?

Daha önemli tarım ürünlerini söylemeye çalışınız.

Batı Avrupa’da yer alan devletleri söyleyiniz.

Birleşmiş Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı hangi alanları kapsar?

Batı Avrupa ülkelerinin hangilerinde, devletin başında kral veya kraliçe bulunur?

Hangi, Batı Avrupa devletlerinin başında cumhurbaşkanı bulunur?

Tarımın gelişmesini hangi faktörler etkiler?

Kapitalist toplumların neye yönelik ekonomisi vardır?

Güney Avrupa’da en gelişmiş sanayi kollarını sayınız.

Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine sahiptir?

En gelişmiş sanayi bölge ve merkezlerini söyleyiniz.

Batı Avrupa’da yer alan devletleri söyleyiniz.

Gelişmiş hizmet sektörlerini sayınız.

Turizm ne düzeyde gelişmiştir ve neden?

Batı Avrupa, Avrupa’nın hangi bölge ve alanlarını kapsar?

Batı Avrupa’nın, Dünya çapında iletişimi ne şekilde gerçekleşir?

Büyük ve ulaşıma elverişli akarsuları Batı Avrupa’ya neyi sağlar?

Birleşmiş Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı hangi alanları kapsar?

Batı Avrupa ülkelerinin hangilerinde, devletin başında kral veya kraliçe bulunur?

Hangi, Batı Avrupa devletlerinin başında cumhurbaşkanı bulunur?

Orta Avrupa’da, hangi tarihi olaylar ülkelerin devlet düzenini etkilemiştir?

Varşova Antlaşması nedir?

Koloni güçleri ve koloniler nedir?

Orta Avrupa’da bulunan ülkelerin resmi adını söylemeye çalışınız.

Batı Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Almanya’nın devlet düzeni nedir?

Bati Avrupa Bölgesinde hangi ülkeler bulunur?

Orta Avrupa’da, Alplerden Baltık denizine kadar yer alan rölyef şekillerini ve dağılımını söyleyiniz.

Ülkeleri ekonomik açıdan gelişmiş midir?

Kapitalist toplumların neye yönelik ekonomisi vardır?

Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine sahiptir?

Batı Avrupa’da yer alan devletleri söyleyiniz.

Birleşmiş Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı hangi alanları kapsar?

Orta Avrupa’nın yüksek dağlık rölyefinde hangi dağlar bulunur?

Orta yüksek dağlar hangileridir?

Alçak dağların adlarını söyleyiniz.

Orta Avrupa’da hangi düzlükler yer alır?

Batı Avrupa ülkelerinin hangilerinde, devletin başında kral veya kraliçe bulunur?

Orta Avrupa’nın iklimini hangi etkenler etki eder?

Hangi, Batı Avrupa devletlerinin başında cumhurbaşkanı bulunur?

Orta Avrupa’nın kuzeybatı ve doğu kesimlerinde hangi iklim özellikleri yaşanır?

Batı Avrupa'nın rölyefi nasıldır?

Dağlarında hangi iklim hüküm sürer?

Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine sahiptir?

Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?

99

Panonya Düzlüğü nedir ve hangi dağlar arasında bulunur?

Orta Avrupa akarsu ağının özellikleri ve önemi nedir?

Hangi ülkeler, Panonya Düzlüğü alanlarının bir kısmını kapsar?

Ren ırmağının özellikleri nelerdir?

Adalarda buöunan dağlar nasıl dağlardır? Bikaç dağın adını söyleyiniz.

Tuna ırmağının özelliklerini söyleyiniz.

Menderes nedir?

Orta Avrupa’ya ait diğer akarsuları sayınız.

Akarsu ağı ne şekilde gelişmiştir?

Almanya – Polonya Düzlüğü’nde hangi bitki kültürleri yetiştirilir ve

Daha büyük ırmakların adllarını söyleyiniz.

Panonya Düzlüğü’nde hangi iklim hüküm sürer ve neden?

Hangi bitki örtüsü yaygındır?

Panonya düzlüğü, tarım ekonomisinin gelişmesini ne kadar olumlu etkiler? En fazla hangi bitkiler yetiştirilir?

Panonya Düzlüğü’nde hayvancılık gelişmiş midir?

Orta Avrupa’nın tarıma etkileri nelerdir?

Akarsuların ulaşıma açık olması neden önemlidir?

Orta Avrupa akarsuları hangi sorunları getirir?

Orta Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

En yoğun yerleşmiş böge ve şehirleri söyleyiniz.

Orta Avrupa’da hangi dil grupları yaygındır?

Panonya Düzlüğü’nün ulaşım bağlantıları ne şekilde gerçekleşir?

Nüfus hangi dinlere mensuptur?

Alp dağları kitlesinin uzandığı sınırlarını söylemeye çalışınız.

Orta Avrupa’da ekonomi neye bağlı olarak gelişmiştir?

Alp dağları nerede yer alır?

Rölyefi nasıldır?

Orta Avrupa ülkelerindeki sanayi bölgelerini sayınız.

Buzullar nedir? Önemli buzullardan bazılarının adlarını söyleyiniz.

Almanya-Polonya Düzlüğü’nde hangi ekonomik kolları gelişmiştir?

Alplerin güney yamaçları, hangi iklimin etkisi altında kalır?

Orta Avrupa’da en gelişmiş ülke ve ülkedeki gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız.

Dağların rakımına bağlı olarak hangi yükseltilerde kalıcı kar ve buzullar görülür?

Alp dağlarında, bitki topluluklarının yükeltiye bağlı olarak dikey sıralanışı nasıldır?

100

Ren ırmağını diğer ırmaklara bağlayan birkaç kanalı sayınız.

Nüfusun kültürel özellikleri nelerdir?

İsviçre, Almanya ve Avusturya’da hangi hizmet sektörleri gelişmiştir?

Avusturya’nın ekonomik özellikleri nelerdir?

Polonya’da hangi sanayi gelişmiştir?

Alp ırmakları, hangi amaçla kullanılır?

En az gelişmiş Orta Avrupa ülkesi hangisidir?

Bu dağlık bölgede hizmet sektörlerinden hangileri gelişmiştir?

Macaristan’ın ekonomik özellikleri nelerdir?

Orta Avrupa hidrografyasını hangi su yüzeyleri oluşturur?

Doğu Avrupa’nın sınırlarını belirt.

Oreta Avrupa’daki akarsular hangi havzalara dökülür?

Coğrafi durumun düzelmesi için neler yapılmaktadır?

Doğu Avrupa hangi alanı kapsamaktadır?

Duğu Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?

Hangi alana Ulusların Kapısı adı veriliyor ve neden?

Doğu Avrupa’da, akarsu - kanal ulaşımı nasıl gerçekleşir?

Rölyefe göre Doğu Avrupa’nın bölgesi nasıldır?

Sovyetler Birliği ne temsil ediyormuş?

Akarsu ve denizleri bağlayan kanallardan birkaçını söyleyiniz.

Bugün hangi ülkeler Doğu Avrupa ülkeleri olarak sayılmaktadır?

Doğu Avrupa ırmakları hangi amaçla kullanılır?

Sovyetler Birliği ne zaman kurulmuş ve ne zamana kadar yaşamış?

Doğu Avrupa ırmakları hangi sorunlara ve olaylara neden olabilir?

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra ne olmuş?

Doğu Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Doğu Avrupa’da hangi egemen devletler kurulmuş?

Bu ülkelerin siyasal düzenleri nasıldır? Ülkelerden hangisi hem Avrupa hem de Asya’ya yayılıyor?

Doğu Avrupa’nın rölyefi nasıldır?

Bildiğiniz platoları söyleyiniz.

Doğu Avrupa’da hangi düzlükler yer alır? İklim, hangi iklim etkenlere bağlı olarak gelişir?

Hangi Avrupa ülkeleri nüfus ile daha yoğun yerleşmiştir?

Doğu Avrupa’da en fazla nüfus sayısına sahip olan uluslar hangileridir?

Doğu Avrupa’da yaşayan ulusları sayınız.

Doğu Avrupa’da konuşulan diller, hangi dil grubuna aittir?

Macar/Finlanda dillerini sayınız. İtal dil grubuna, hangi diller girer?

Baltık dillerinden bazılarını söyleyiniz.

Hangi iklim tipleri görülür?

Doğu Avrupa, hangi kültürel gelişmelere ulaşılmıştır.

Doğu Avrupa’nın hangi bölgelerinde kutup iklimi yaşanır?

Doğu Avrupa’nın doğal zenginlikleri nelerdir?

Karadeniz kıyılarında hangi iklim etkleri görülür?

Tarımın özelliklerini söyleyiniz.

Doğu Avrupa’nın kuzey ve güney bölgeleri arasında hangi iklim hüküm sürer?

Hazar denizi kıyılarında hangi iklim hüküm sürer?

En gelişmiş hayvancılık kolları hangileridir?

Ormancılık ve odun sanayisi neye bağlı olarak gelişir?

Hangi sanayi yaygındır ve üretimi nedir?

Kuzeyden güneye doğru gelişen bitki topluluklarını sayınız.

Doğu Avrupa’da bulunan birkaç sanayi merkezini söyleyiniz.

Tundra nedir?

Doğu Avrupa, hangi enerji kaynaklarına sahiptir?

Tayga nedir? İstep nedir?

Doğu Avrupa ırmaklarının özellikleri nelerdir?

Doğu Avrupa ırmakları hangi havzalara aittir?

Doğu Avrupa ırmak kıyılarında birçok şehirler gelişmiştir?

Neden ulaşım ağı az gelişmiş durumdadır?

Doğal ortam ne şekilde ve düzeyde kirlenmiştir?

Rusya, dünyadaki teknik ve teknoloji gelişmelerini takip eder mi?

Turizm, Doğu Avrupa’da nerede gelişmiştir?

101

102

ÜNİTE VE KONULAR 4. ASYA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ ASYA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI ASYA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ HİDROGRAFYA ASYA KITASI’NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ

5. ASYA’NIN BEŞERİ - COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ ASYA’NIN NÜFUSU ASYA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

6. ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI DOĞU ASYA GÜNEY DOĞU VE GÜNEY ASYA ORTA ASYA GÜNEY BATI ASYA

103

COĞRAFİ DURUMU, SINIRALARI VE BÜYÜKLÜĞÜ

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG

104

Dünya'da en büyük kıtanın adını söyleyiniz.

Avrupa ve Afrika kıtalarına en yakın kıta hangisidir?

Bu üç kıtaya hangi ortak ad verilmiştir?

Çin Duvarı

Asya, Dünya’nın en büyük kıtasıdır. 44 587 555 km2 yüzey ölçümü ile yeryüzü alanının üçte birini kapsar. Birkaç ada hariç, Asya karasının en büyük kısmı kuzey yarımkürede yer alır.

Doğu-batı yönünde, 8 600 km uzunluğa sahip olan Asya kıtası, batıda Anadolu yarımadası ve doğuda Amur ırmak ağzına kadar uzanır. Kuzey-güney yönünde, 8 400 km ile kuzeyde Çelyuskin Burnu’ndan, güneyde Malakka takım adalarının Piyai Burnu’na kadar uzanır. Avrupa ile sınırı: Ural dağı – Ural ırmağı - Hazar gölü – Maniç vadisi – Karadeniz – İstanbul Boğazı – Marmara denizi – Çanakkale Boğazı – Ege denizi ve Kıbrıs adasına kadar uzanır. Afrika kıtasından, Süveyş kanalı, Kızıl denizi ve Bab – ül – Mandeb Boğazı ayırır. Güneyde, Hint Okyanusu, doğuda Büyük Okyanus ve kuzeyde Arktik Okyanusu suları ile çevrili olup birçok kıyı denizleri vardır. Asya kıtası kıyılarında,

SORULAR Asya’nın yüzey ölçümü kaç km2’dir?

Asya kıtasının sınırlarını söylemeye çalışınız?

Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının birleşme noktalarını hatırlayınız!

Asya kıtası ve Atlas Okyanusu arasındaki bağlantı ne şekilde gerçekleşir?

Asya kıtası, hangi bölge ve alanları ile Avustralya’ya yaklaşır?

ÖDEV Asya haritasını inceleyerek, Asya’nın hangi yarımkürede yer aldığını ve kıtanın en uç kara parçalarını ve hangi okyanus ile denizlerle çevrili olduğunu öğrenmeye ve haritada göstermeye çalışınız.

UNUTMA Asya, 44.5 mil. km2 yüzölçümü ile Dünya’nın en büyük kıtasıdır.

azı

BERİNG DENİZİ

g erin

Boğ

B

A LA

SKA

(ABD )

Asya kıtası, kuzeyde Arktik Okyanusu, doğuda Büyük Okyanus, güneyde Hint Okyanusu ve batıda Kızıl denizi, Süveyş Kanalı, Akdeniz, Karadeniz, Hazar gölü ve Ural dağı ile Ural ırmağıyla sınırlanır.

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Endonezya ve Timor denizi ile Moluk takım adalarına kadar çok sayıda adaları bulunur.

Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları birbirine bağlı, üzerinde farklı uygarlıkların ile kültürlerin gelişmiş veolduğu Eski Dünya adı verilen kıtalarıdır. Günümüzde aralarındaki sınırlar, sözleşmelere bağlı olarak geçerlidir. Doğal sınırı boyunca arazi, iklim, bitki va hayvanat dünyası ile nüfusun geçiş bögeleri yer alır. Sınır çizgisinde özellikle Avrupa ve Asya arasındaki Uluslar Kapısı (Ural dağı ve Hazar gölü arasındaki alan) ve Sinay Yarımadası Asya ve Afrika kıtaları için büyük önem taşır.

Asya kıtasını Kuzey Amerika’dan 85 km geniş olan Bering Boğazı ayırır. Bering Boğazı, arktik iklimi ve kış aylarında suların donması yüzünden iki kıta arasındaki ulaşımın gerçekleşmesi için uygun sayılmaz. Asya kıtası güneydoğuda Endonezya adaları ile Avustralya kıtasına yaklaşır.

Asya kıtasının coğrafi konumu, üç okyanusa olan kıyısı, Kızıl denizi, Süveyş Kanalı ve Akdeniz’den Atlas Okyanusu’na bağlanması, kıtanın çok elverişli ve merkezi coğrafi durumuna sahip olduğunu göstermektedir. Fakat, Asya kıtasının doğal faktörleri, kültürel ve tarihi olayları, Avrupa kıtasını etkilemiştir. Diğer kıtaların da Asya kıtasının bazı kıyı ve taşra bölgelerine etkileri olmuştur. Günümüzde, Asya kıtasının nüfusu Avustralya’yı etkilemektedir.

Asya, Avrupa ve Afrika kıtası ile birlikte Eski Dünya kıtalarıdır.

85 km geniş olan Bering Boğazı, Asya kıtasını Kuzey Amerika’dan ayırır.

Bering Boğazı 105

ASYA‛NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI

SORULAR Asya kıtasının deniz kıyıları uzundur. Neden?

Asya’nın ada veya yarımadalardan oluşan bölge ve alanlarını söylemeye çalışınız.

Harita üzerinde, Güney Asya kıyılarındaki deniz ve körfezleri bulmaya çalışınız.

Haritada, Asya’nın doğu kıyılarında bulunan deniz ve körfezleri göstermeye çalışınız.

Tanınmış ve önemli boğaz ve geçitleri sayınız.

Asya haritasını inceleyiniz. Deniz ulaşımına, hangi okyanus ve denizleri elverişli değildir?

adalardan kaynaklanır. Güneybatı kıyılarında, Anadolu ve Arap Yarımadası; Güney Asya’da Hint Yarımadası ile Hindiçini ve Malakka yarımadası, Endonezya ve Filipin adalarıdır. Doğu Asya’da Kore Yarımadası, Kamçatka ve Çukot yarımadaları ile Japon adaları, Sahalin adası ve Kyurel adalarıdır. Kıyıların büyük bir bölümü pek girintili ve çıkıntılı olmayıp çok sayıda küçük körfezleri vardır.

Asya kıtası kıyılarında, iç ve kıyı denizler ile körfezler yer alır. Avrupa, Afrika kıtaları ve Asya’nın güneybatı kıyıları arasında Akdeniz ve Kızıl denizi bulunur. Asya ve Afrika arasında bulunan Kızıl denizi, Süveyş Kanalı ve Bab – ül – Mandeb Boğazı, Akdeniz’i, Aden Körfezi, Arap denizi ve Hint Okyanusu’na bağlar.

Hint Okyanusu’ndan, Oman Körfezi ve Ormus Boğazı ile karaya derin girmiş Basra (Pers) Körfezi bulunur. Hint ve

Asya - Takım Adalar Hanoy ER NL Pİ Lİ Fİ

Manila

S O LA

TAyLAND

Ho Şi Min

De

ni

zi

KAMBOÇ

n

Bangkok

Do

ğu

Çi

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG Hangi kıyı şekilleri, çok girintili ve çıkıntılı kıyılar olarak tanımlanabilir?

Büyük alanı, Hint Okyanusu, Büyük Okyanus ve Akdeniz’e Asya kıtası, hangi okyanus ve deniolan deniz kıyıları ile Asya kıtası uzun kıyı çizgisine sahipzlerle sınırlanır? tir. Kıyıların girintilği ve çıkıntılığı çok sayıda yarımada ve

Borneo

MALE ZYA Kuala Lumpur Singapur DOĞU TİMOR

E N Cakarta

106

D

O

N

E

Z Y A

UNUTMA Asya kıtası, uzun deniz kıyılarına sahiptir. Özellikle, güneydoğu ve doğu kıyıları, birçok yarımada ve adalarıyla en girintili ve çıkıntılı kıyılardır.

Asya kıtasının en büyük yarımadaları: Anadolu, Arap, Hint, Hindiçini, Kore ve Kamçatka yarımadasıdır.

En büyük adaları: Endonezya, Filipin ve Japon adalarıdır. Önemli boğaz ve kanalları: Süveyş Kanalı, Bab-ül-Mandeb Boğazı, Malakka, Tayvan, Kore ve Bering Boğazı’dır.

ÖDEVLER Asya haritasında, Asya kıyılarının girintili ve çıkıntılığını inceleyiniz ve nedenlerini açıklayınız!

Deniz Ulaşımı - Araçları

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Hindiçini yarımadaları arasında büyük Bengal Körfezi; Endonezya ve Filipin adaları arasında iç denizler olarak; Andaman denizi, Siyam ve Tonkin körfezleri, Güney Çin denizi, Cava, Sulaves, Bandi, Timur, Arafur denizi vb. bulunur. Asya’nın doğu kıyılarında; Doğu Çin denizi, Sarı deniz, Japon denizi, Ohot denizi, Bering denizi vb. Arktik Okyanusu kıyı denizleri; Çukot denizi, Doğu Sibirya denizi, Laptev denizi ve Kars denizidir.

Güneydoğu ve Doğu Asya’nın kıyı denizlerindeki birçok boğaz ve geçitlerden ulaşımın gerçekleşmesi sağlanır. Önemli boğaz ve geçitler; Andaman ve Cava denizleri arasında Malakka boğazı; Hint Okyanusu ve Cava denizi arasında Sund boğazı; Güney Çin ve Doğu Çin denizleri arasında Tayvan boğazı; Japon ve Sarı deniz arasında Kore Boğazı; Ohot ve Japon denizleri arasında Tatar boğazı ve Bering ile Çukot denizleri arasında Bering Boğazı bulunur.

Bu şekildeki girintili ve çıkıntılı kıyılarında, Arktik Okyanusu hariç, tüm deniz ve okyanuslarında yıl boyunca ulaşım gerçekleşir. Özellikle, Güney, Güneydoğu ve Doğu Asya’nın nüfus ile yoğun yerleşmiş kıyı bölgeleri deniz ulaşımına elverişlidir.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KÖRFEZ – deniz veya göl sularının karaya girmesi ile oluşan kıyı şekilleridir. Denizlerin, karanın alçak kesimlerine, akarsu yataklarının aşağı bölümlerine veya geçmişteki buzul yataklarına girmesi ile oluşur.

BOĞAZ – iki deniz sularını birleştiren ve iki kıtayı ayıran dar deniz yüzeyidir. Örneğin: İberik yarımadası (Avrupa) ve Afrika kıtası arasındaki Cebelitarık Boğazı; Avrupa ve Asya kıtaları arasındaki İstanbul ve Çanakkale Boğazı’dır.

KIYI DENİZİ – kıtalar arası denizler veya büyük okyanusların kıyı denizleridir. Örneğin, Ligurya denizi, Norveç denizi gibi.

107

ASYA‛NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ DİYALOG Asya kıtasında, farklı rölyef bütünlüklerini oluşturan düzlükler, dağlar ve platolar yer alır.

Düzlükler, kıta alanının dörtte birini kapsar ve özellikle kıtanın kenar ve kıyı bölgelerinde yaygındır. Tanınmış düzlükleri; Avrupa ile doğal sınır bölgesine doğru yayılan Batı Sibirya Düzlüğü ve Turan Düzlüğü, Güneybatı Asya’da MesoSORULAR potamya, Güney Asya’nın İndüs, Ganj, Bramaputra, Mekong Asya kıtasında hangi rölyef bütünakarsu vadisi boyunca yer alan düzlükler, Doğu Asya’da, Doğu lükleri ayırt edilebilir? Çin Düzlüğü ve diğer küçük düzlüklerdir. Asya’nın zor geçitli Asya kıtasının tanınmış düzlüklerini olan dağlık rölyefinde, ulaşımı kolaylaştırma açısından düzlükler sayınız. büyük önem taşır.

Dağlık rölyef, alanın dörtte üçünde mevcuttur. Dağ sisteAsya kıtasında yer alan büyük dağ kitlelerini söylemeye çalışınız. mi, batıda Ege denizinden daha doğrusu Anadolu yarımadasından, doğuda Büyük (Pasifik) Okyanusu’na kadar uzanır. Dağ sisteDünya’nın en yüksek dağ tepesi minde zincir şeklinde birbirini izleyen dağlar; Taurus dağ kitlesi, hangisidir ve nerede bulunur? İran ve Afganistan dağları Pamir dağlarına kadar uzanır. BuAsya kıtasında yer alan büyük radan dağ sistemi, güneydoğuya doğru Hindukuş, Karakorum platoların adlarını söyleyiniz.

Asya kıtasında hangi çöller bulunur? ve Himalaya dağlarına, kuzeybatıda Tanrı dağları ve Altay, kuzeye doğru ise Yablanoy, Stanovoy, Vrerhoyansk, Çersk, KoRakımı yüksek olan alanlarda hangi limsk ve diğer dağlara devam eder. Ayrı ve farklı dağ kitleleri rölyef tipleri görülür? ve dağları olarak; Kafkas, Elburs, Suudi Arabistan’ın güneybatı ’’Ateşli Halka’’neyi ifade eder? bölgesindeki dağlar; Doğu Asya’da Kore dağları, Büyük Hingan Asya, doğal bütünlüklerine göre, ve adalarda bulunan dağlardır.

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Yeryüzünde en yüksek dağlar hangileridir ve nerede bulunur?

hangi bölgelere ayrılır?

H i m a l a y a

Himalaya Dağ Sistemi 108

UNUTMA Asya kıtasının en büyük düzlükleri: Batı Sibirya Düzlüğü, Turan Düzlüğü, Mesopotamya, İndüs-Ganj düzlüğü, Doğu Çin Düzlüğü vb.

En büyük dağ kitleleri: İran Dağları, Afganistan Dağları, Pamir, Hindukuş, Karakorum, Himalaya, Altay, Yablanov, Stanovoy ve Verhoyansk dağları, Batı Gatlar vb.

En tanınmış çölleri: Gobi, Takla Makan, Muyunkum, Karakorum ve Kızılkum, Büyük Nefud, Tar vb.

En büyük platoları: İran Platosu, Tibet Platosu, Orta Sibirya Platosu, Dekan Platosu vb.

ÖDEV Asya haritasını inceleyiniz ve düzlük bölgeleri, dağ kitleleri, platoları, çöl bölgeleri ve adalarını bulmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Asya kıtasının dağlık bölgerinde genellikle çok yüksek dağlar yer alır. Himalaya dağlarında, Dünya’nın en yüksek tepesi, 8 850 m yüksek olan Mont Everest ile birçok 8000 m’ den yüksek dağlar bulunur.

Asya karasında, dağ kitleleri arasında büyük alanları kapsayan platolar yer alır. Örneğin, İran Platosu, Tibet Platosu, Stanovoy Platosu, Orta Sibirya Platosu, Kazak Platosu, Dekan Platosu vb.

Asya’nın rölyef özelliklerinden birisi, rüzgar erozyonu ile oluşmuş, aşındırma ve biriktirme şekilleri ile çöller büyük alanlara yayılmış bulunur. Bu çöllerden bazıları; Arap yarımadasında Büyük Nefud ve Rub ül Hali, İran’da Büyük Tuz Çölü, Hindistan’da Tar çölü, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmesnistan’da Karakum, Muyunkum ve Kızılkum çölleri, Batı Çin’de Takla Makan, Çin ve Moğolistan’ın kuzey bölgelerinde Gobi çölü vs.

Asya’da rakımı yüksek olan dağ sistemleri 33o ila 50o kuzey coğrafya enlemleri arasında yer alır ve dolayısıyla dağlarında buzullara rastlanır. Büyük alanları kar ve buzlar altındadır. Dağların çoğundan, özellikle Himalaya dağlarından buzullar hareket eder ve çoğu Asya kıtası akarsularının kaynak sularını oluşturur.

Asya’nın çevresinde, çok sayıda volkan ve depremlerin oluşturduğu Ateşli Halka adı verilen kuşak ile yanardağ rölyef şekilleri görülür.

Rölyef özelliklerine göre Asya’nın rölyefinde birkaç rölyef bütünlükleri ayırt edilebilir: Kuzey Asya; Pamir ve Altay dağları ile Amur ırmağının kuzeyindeki büyük düzlük alanları kapsar.

Doğu Asya; Çin, Kore ve Japonya’nın doğu bölgelerini kapsar.

Güney (Muson) Asya; Himalaya ve Hindukuş dağ zincirinin güneyinde, Pakistan, Endonezya ve Filipinler’e kadar uzanan alanları kapsar. Güneybatı Asya; Afganistan ve Sinay yarımadası arasındaki bölgeyi içine alır. Orta veya Merkez Asya; en yüksek dağlık alanları ile çölleri kapsar.

VOLKAN PÜSKÜRMESİ – sürekli veya farklı zamanlarda, hafif veya güçlü volkanik püskürmeler sürecidir.

GENÇ SIRA DAĞLAR – mezozoik ve kenozoik gibi genç jeolojik evrelerde oluşan dağ sistemidir. ÇÖLLER – çok az yağış (yıllık 200 mm’ den az) miktarı alan, veya birkaç yıl yağış görülmeyen ve bitki örtüsünden yoksun alanlardır.

SİSMOLOJİK OLAYLAR – depremlerin sık yaşandığı belirli alanlar.

ESKİ ÇÖKÜK DAĞLAR – eski jeolojik evrelerde oluşmuş dağ kitleleridir. Örneğin, paleozoik evresi gibi.

109

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ DİYALOG

SORULAR Asya kıtasına yayılan iklim kuşaklarını söylemeye çalışınız.

Orta Asya’da hangi iklim tipleri hüküm sürer?

Güney ve Doğu Asya, hangi tanınmış periyodik (mevsimlik) rüzgarların etkisi altında kalır?

Kış ve yaz Muson rüzgarlarının özellikleri nelerdir?

Tayfun rüzgarlarının hangi bölgelerde oluşup estiği görülür?

Tsunami nedir? Çöl iklimi nerede hüküm sürer?

İKLİM ŞARTLARI – KOŞULLARI Asya’nın iklimi çeşitlilik gösterir. İklimini etkileyen faktörlerden, özellikle batı - doğu ve güneybatı – kuzeydoğu yönü olan dağların uzantısı ve muson rüzgarlarının etkisi görülür. Asya kıtası, iklim çeşitleri ile tüm iklim kuşaklarına yayılır. İki farklı uç iklim kuşakları görülür; güneyinde, tropikal – muson iklim kuşağı ile kuzeyinde kutup ve subkutup iklim kuşağıdır. Bunların arasında uzanan ılıman iklim kuşağındaki iklimi etkileyen; geniş kıta – kara alanı, denizlerden uzaklık ve çok yüksek dağlardan oluşan rölyefidir. Dolayısıyla karasal iklim ve tipik yüksek dağ iklimi (Alp iklimi) hüküm sürer.

Kışın, Asya’nın Kuzey ve Orta bölgelerinde, havalar soğur, en düşük sıcaklıklar – 68oC’ye düşer ve yüksek hava basıncı yaşanır. Yazın ise hava kitleleri ısınır ve hava basıncı alçak olur. Hint ile Büyük (Pasifik) Okyanus üzerinde farklı durum yaşanır. Hava kitlelerinin farklı özellikler göstermesi ile hava hareketlerinin hızı yükselir ve periyodik (mevsimlik) kış ve yaz Muson rüzgarları ortaya çıkar.

İklim ARKTİK OKYANUSU

Kutup

Oy

Subkutup

aş

kutup hava kitleleri

Muson-ılıman ve soğuk

iy o

Muso-ılıman ve sıcak Ilıman ve sıcak karasal Ilıman ve kurak karasal Ilıman ve çok kurak karasal Muson-subtropikal

ılıman okynusal hava kitleleri İstanbul

Tokyo

Kuru ve soğuk dağ Pekin Beyrut

Urumçi

Nemli subtropikal

Tropikal çok kurak

Riyad

Yeni Delhi

Kuru Kış Musonları Hong Kong

US

Tropikal kurak Nemli subekvatoral

Mu

Ekvatoral DENIZ AKINTILARI Sıcak Soğuk

RÜZGARLAR Musonlar

AN KY

Muson tropikal

KO

Nemli Yaz Musonları

YÜ

Şangay Bağdat

BÜ

Subtropikal çok kurak Subtropikal

110

Kiyoşiyo

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Asya’nın büyüklüğüne ve rölyefine bağlı olarak, Asya kıtasında hangi iklim koşulları ve iklim özellikleri yaşanır?

Nemli Yaz Musonları

son

De

HİNT OKYANUSU

niz

ak

Singapur

ınt

ısı

UNUTMA Asya’nın iklimi çeşitlilik gösterir.

Asya kıtasında hüküm süren iklim tipleri: ekvatoral, tropikal, subtropikal, ılıman, subkutup ve kutup iklimi.

Kıtanın büyüklüğü ve rölyefi, farklı iklim çeşitlerinin oluşmasını etkilemiştir. Örneğin, tropikal ve Muson iklimi, ılıman karasal iklimi, dağ iklimi, çöl iklimi, subkutup ve kutup iklimi.

Asya’nın iklimini büyük öçüde rüzgarlar etkiler; Güney Asya’da periyodik Muson rüzgarları, Doğu Asya’da Tayfun rüzgarları etkilidir.

ÖDEV Konu içeriğinden faydalanarak, tropikal ve Muson iklimi, tipik dağ iklimi, çöl ve kutup ikliminin hüküm sürdüğü bölgeleri ayırt ediniz.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ARKTİK (KUTUP) İKLİMİ – Arktik iklimi, kuzey kutup bölgesinde hüküm sürer. Kışları soğuk ve havanın sıcaklığı - 40o C’ye kadar düşer, yazları ise kısa ve havanın sıcaklık dereceleri 0 oC ila 10 oC arasında değişir.

MUSON – periyodik veya mevsimlik rüzgarlarıdır, yılın yarısı veya 6 ay süre kadar, denizden karaya doğru esen yaz Muson rüzgarlarıdır. Yılın diğer yarısında karadan denize doğru esen kış Muson rüzgarlarıdır. Özellikle Güney (Muson) Asya’da etkili oldukları görülür.

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Muson rüzgarları, Asya’nın iklim koşullarını etkileyen en önemli faktörlerden birisi olarak Muson ikliminin oluşmasını sağlar.

Yaz musonları, Büyük ve Hint Okyanusu’ndan karaya doğru eser. Sıcak ve nemli rüzgarlar olarak Himalaya dağlarına büyük miktarda yağışı getirir. Kış musonları karadan, güneyde Hint Okyanusu ve doğuda Büyük Okyanus’a doğru eser. Kış musonları, soğuk ve kuru rüzgarlardır, etkili oldukları bölgelerde kurak iklim özellikleri görülür.

Benzer iklim, Doğu Asya bölgesinde de yaşanmaktadır. Yazın, Büyük Okyanus’tan karaya doğru Tayfun adı verilen sıcak ve nemli rüzgarlar eser. Tayfun rüzgarları, Muson rüzgarlarına kıyasen daha az miktarda yağışı getirir. Kışın yüksek dağlık bölgelerden, doğuda düzlük ve denizlere doğru eser, soğuk ve kuru hava kitlelerini getirerek, soğuk ve kurak iklim yaşanır.

Tayfunlar, deniz dalgalarının etkisini artırır. Tsunami dalgaları, deniz altında meydana gelen deprem ve yanardağ püskürmeleri ile oluşur.

Sibirya’da sürekli düşük sıcaklıklar yaşanır. Kısa yaz mevsiminde derin donmuş olan toprakların yüzey tabakası erimeye başlar. Orta Asya’da yıllık yağış miktarı azdır ve 200 ila 500 mm arasında değişir. Dolayısıyla geniş çöl alanları ve çöl iklimi ortaya çıkar. Çöl iklimi, Güneybatı Asya’da daha belirgin olur. Rakıma bağlı olarak Orta Asya’nın yüksek dağlık bölgeleri sürekli kar ve buzlar altında olup düşük hava sıcaklıklarına neden olur. Bu bölgelerde yüksek dağlar iklimi hüküm sürer.

MUSON İKLİMİ – yıl boyunca bir kurak ve bir nemli evre olmak üzere, özellikle Muson rüzgarlarının oluştuğu ve etkili olduğu iklim tipidir. Muson iklimi Güney ve Güneydoğu Asya’da hüküm sürer. Çok sıcak ve yağışlı yazlar ile kurak ve sıcak kışlar yaşanır. Yağışlar, genellikle yaz aylarında görülür ve yıllık yağış miktarı 2 000 ila 3 000 mm arasında değişir. Kışın ise yağışlar hiç yok denecek kadar azdır. ÇÖL İKLİMİ – çok az yıllık yağış miktarı (200 mm) görülen yada birkaç yıl hiç yağış almayan iklim tipidir. Yazın hava sıcaklıkları çok yüksek olur, gece ve gündüz sıcaklıkları büyük farklılık gösterir. İSTEP (BOZKIR) İKLİMİ – istep bölgelerinde hüküm süren, yıllık 300 – 400 mm yeterli olmayan yağış miktarı ile yıl içerisinde ve özellikle yazın yüksek sıcaklıklar yaşanan farklı iklim tipidir.

111

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ DİYALOG

Asya kıtasının farklı rölyef ve iklim özellikleri, büyük alana yayılması, okyanus ve denizlere kıyısı, kıtanın iç bölgelerinin denizlerden uzak kalması ve diğer faktörlerin etkisi altında birçok iklim ve bitki örtüsü bölgeleri ayırt edilebilir.

Genel olarak, bitki örtüsü bölgeleri şu şekilde sıralanabilir; tropikal yağmur ormanları, savanlar, çöl ve yarıçöl bitki örtüsü, otlaklar, kışın yaprağını döken ormanlar, Mediteran ya da Akdeniz bitki örtüsü, yeşil ormanlar, yüksek dağ bitki örtüsü ve tundralar.

Tropikal yağmur ormanları, Güney ve Güneydoğu Asya ile Doğu Asya’nın daha güney bölgelerinde yaygındır. Tropikal yağmur ormanlarında, bitki örtüsü yoğun, rakıma bağlı olarak katlar şeklinde sıralanmış, geniş yapraklı ve gövdeli ağaçlar ile otlaklar yer alır. Tropikal ormanlarına cungul adı verilmiş, bu tür ormanlar Hindistan’ın kıyı bölgelerinde de yaygındır.

Cungul SORULAR

İstanbul Tokyo Pekin Beyrut

Şangay

Bağdat

Hong Kong

HİNT OKYANUSU

Asya - İklim ve bitki örtüsü bölgeleri

US

Yeni Delhi

AN KY

Riad

KO

İklim ve bitki örtüsü bölgeleri, hangi faktörlere bağlı olarak gelişir?

Asya’da hangi iklim ve bitki örtüsü bölgeleri mevcuttur.

Cungul adı verilen tropikal ormanlara, hangi iklim ve bitki örtüsü bölgelerinde rastlanılır?

Asya kıtasında savanlar nerede yaygındır?

Dağlık bitki örtüsü, rölyefe bağlı olarak, hangi iklim bölgesinin özelliği olarak görülür?

Asya’nın hangi iklim bölgelerinde çöl ve yarı çöl bitki örtüsüne rastlanır?

Asya kıtasının istep (bozkır) ile örtülü alanlarını söyleyiniz.

Kışın yaprağını döken ormanlar nerede yaygındır?

Tayga adı verilen yeşil orman kuşağı, Asya kıtasının hangi alanlarını kapsar?

Tundra Ekvatoral gür ormanlar Yaprağını döken ormanlar Tropikal ormanlar Yüksek dağ otlakları Karma ormanlar Savanlar İstepler Çöller Yarıçöller Akdeniz bitki örtüsü

ARKTİK OKYANUSU

YÜ

112

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ

BÜ

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

İklim neyi etkiler? İklim ve bitki örtüsü bölgelerini sayınız.

Singapur

UNUTMA Asya kıtasında, birçok iklim ve bitki örtüsü bölgeleri ayırt edilebilir; tropikal ormanlar, savanlar, dağlık bitki örtüsü (otlaklar), çöl ve yarıçöller, istepler, kışın yaprağını döken ormanlar, yeşil yağmur ormanları (tayga) ve tundralar.

İstep

Tundra Tundra KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ CUNGUL – Hint ve Hindiçini Yarımadası ve Malakka Takım Adaları’nda geniş tropikal ormanlarıdır. Cungul ormanlarında ağaçların yüksekliği 20 – 30 m arasında değişir. Çoğunlukla tika, sandal, çeşitli palmiyeler ve diğer zengin bitki örtüsü katlar şeklinde sıralanmıştır.

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Savanlar, çok sık otlardan oluşmuş otlaklardır. Özellikle, Hint yarımadası ve Hindiçini yarımadasının orta bölgelerinde görülür.

Dağlık bitki örtüsünü yüksek dağ otlakları oluşturur ve Orta Asya’nın dağlık bölgeleri ile platolarında mevcuttur. Çöl ve yarıçöl bitki örtüsü, taşlık ve kumsallar Orta ve Güneybatı Asya’nın büyük bir kısmında bulunur. İstep adı verilen otlaklar, Anadolu Yarımadası ve Mesopotamya Düzlüğü’nde, güneyde, çöl ve yarıçöl kuşakları ve kuzeyde, yeşil yağmur ormanları arasında yer alan Orta Asya bölgesinde istepler yaygındır.

Kışın yaprağını döken ormanlar, özellikle Doğu Asya -Doğu Çin, Kore, Japonya ve Rusya’nın daha küçük alanlarında bulunur. Akdeniz bitki örtüsü, Akdeniz’in yarımadası olarak bilinen Anadolu yarımadsının Akdeniz kıyılarında gelişmiştir.

Yeşil yağmur ormanları Kuzey Asya – Sibirya’da yaygındır.

Yeşil yağmur ormanları tayga olarak bilinir.

Tundra, Asya’nın en kuzey deniz kıyılarında, tayga orman kuşağı ile Arktik Okyanusu arasında yer alan iklim ve bitki örtüsü bölgesidir.

Çöl ÖDEVLER Asya haritasında, Asya’nın iklim ve bitki örtüsü bölgelerini farklı renklerle boyayınız! Metindeki bilgilerden ve diğer haritalardan da faydalanmaya çalışınız.

113

HİDROGRAFYA DİYALOG

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Asya kıtasından bir ırmağın adını söyleyiniz.

Akarsular hangi amaçla kullanılır?

SORULAR Asya’nın kenar denizlerine dökülen ırmakların akıntıları ne şekildedir?

Kapalı havza bölgesi nedir?

Kapalı havza bölgesine ait olan tanınmış ırmakları söylemeye çalışınız.

Arktik Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?

Hint Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?

Güneybatı Asya’daki ırmakların özellikleri nelerdir?

Orta Asya’nın çöl ve yarıçöl bölgelerinde, akarsulardan ne şekilde yararlanılır?

Asya’daki akarsuların diğer farklı kullanım amaçları nelerdir?

AKARSULAR VE ÖNEMİ Asya’da hidrografya ağı, çok sayıda akarsulardan oluşmuştur.

Akarsuları, ışınlar şeklinde kıtanın kıyılarındaki kenar denizlere dökülür. Fakat, kıta alanının üçte biri (Hazar gölü ve Orta Çin) kapalı havza bölgesi olarak, suları göllere dökülür veya çöl bölgelerinde suları kaybolur. Asya’nın kapalı ve iç havza bölgesi büyük alanı kapsadığına rağmen, sadece birkaç akarsuya sahiptir. Aral gölüne Amu Derya ve Sir Derya, Takla Makan çölüne Tarim ırmağı dökülür. Havzanın büyük bir kısmının, (Avrupa’dan dökülen Volga ırmağı hariç) akarsu ağı gelişmemiş, suları yetersiz, yağış miktarı az ve çöl alanları mevcuttur.

Okyanus havzalarına ait olan akarsuları, rölyef ve iklime bağlı olarak farklı özellikler gösterir.

Arktik Okyanusu’na dökülen ırmakları su ile zengin, geniş düzlüklerden yavaş akar, yazın su ulaşımına elverişli, kışın ise kuzey bölgelerde suları donar. En büyük ve tanınmış ırmakları: İrtiş ırmak kolu ile Ob ırmağı, Aşağı Tungus ırmak kolu ile Enisey ırmağı, Lena, İndigir ve Kolim ırmaklarıdır. Bu ırmaklar, geniş akarsu havzalarına sahiptir. Arktik Okyanusu, Asya kıtasının en büyük havzası sayılır.

H i m a l a y a

Lahor

Yeni Delhi Katmandu

Daka

D

n a e k

Nagpur

Ganj düzlüğü 114

Kalküta

Çitagon

UNUTMA Asya kıtasındaki akarsular, Orta Asya’nın yüksek dağlık bölgelerinden kaynaklanır.

Asya ırmakları ışınlar şeklinde çevredeki okyanus ve denizlere doğru akmaktadırlar.

Asya kıtası alanının büyük bir kısmı kapalı havza bölgesini oluşturur. Kapalı havza bölgesi sularını Hazar gölü toplamaktadır.

Arktik Okyanusu havza bölgesine ait olan önemli ırmaklar: Ob, İrtiş ırmak kolu ile birlikte, Enisey, Lena, İndigir ve Kolim ırmaklarıdır.

Büyük Okyanus havza bölgesinin tanınmış ırmakları: Amur, Hoang Ho ve Yang Çe Yang ırmakları vb.

Güney ve Güneydoğu Asya’da: İndüs, Ganj, Bramaputra, Mekong, İravadi ırmakları vb., Güneybatı Asya’da Dicle ve Fırat ırmaklarıdır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KURU VADİ - Çöl bölgelerinde kuru akarsu vadileridir, ancak şiddetli yağışlardan sonra yoğun akarsu akıntıları oluşur.

SULAMA - suyun getirilmesi ve tarım kültürlerinin yetiştirilmesi için tarım alanlarının sulanmasıdır.

Hidroelektrik Santralı

HİDRO (SU ENERJİSİ) – suyun gücünden yararlanarak su enerjisi üretilir. Özellikle akarsuların enerjisinden faydalanmak önemlidir, akarsuların eğimi, akıntısı ve akarsu rejimi, su enerjisinin üretimini büyük ölçüde etkiler. Akarsuların yanısıra hidro enerji üretimi gelgit olaylarından da sağlanmaktadır.

ÖDEV

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Büyük Okyanus havza bölgesine ait akarsular, su ile zengin, su ulaşımına elverişli, dağlık bölgelerden akar, fakat kışın suları donmaz, aşağı akıntılarında Muson yağmurlarından dolayı, akarsu yataklarından taşar ve sellere neden olurlar. En tanınmış ırmakları: Amur, Hoang Ho, Yang Çe Yang, Sinkyang vs.

Güney Asya’nın akarsuları, genellikle Hint Okyanusu ve Endonezya’nın iç denizlerine dökülür. Tanınmış ırmakları: Mekong, Salvin, İravadi, Bramaputra, Ganj, İndüs vb. Himalaya buzullarından aşağıya doğru akıntısı olan akarsular, Muson yağmurları ile yaz aylarında suyla zengin ırmaklardır. Güneybatı Asya ırmakları ise küçük ve suyu az olan ırmaklardır. Tanınmış ırmakları: Dicle ve Fırat ırmaklarıdır, bunlar Pers denizine dökülmeden Şat el Arap ırmağını oluşturur. Dicle ve Fırat ırmakları, Mesopotamya Düzlüğü’nden akar ve Güneybatı Asya’nın orta kesimlerinde en elverişli ırmak vadilerini meydana getirirler.

Asya’nın çok az ırmakları Akdeniz’e dökülür. Genellikle, Anadolu Yarımadası’ndan akan ırmaklardır. Asya kıtasındaki akarsular, çöl ve yarıçöl bölgelerinde temel su kaynağıdır, ulaşımın az gelişmiş olduğu ülkelerde su ulaşımını sağlar. Doğu ve Güney Asya’da tarım alanlarının sulanması ve tarım üretimi ile çok sayıda nüfusun gıda ihtiyaçlarını karşılar ve elektrik enerjisinin üretimini sağlarlar.

Akarsuların geniş akarsu havzaları; ırmakların suyla bol olmasını, çok sık su düzeyinin yükselmesini ve aşağı akıntılarında suyun akarsu yatağından taşıp akarsu vadilerine akmasına neden olur. Yaz aylarında büyük buzulların erimesiyle, Arktik Okyanusu havzasına ait olan ırmaklarında buz dalgaları oluşur ve büyük düzlük alanlar su altında kalır.

Asya haritasında, akarsu havzalarına ait ırmakları bulunuz.

Irmakların kaynak, akıntıları, akıntı yönlerini ve ırmak ağızlarını haritada göstermeye çalışınız.

115

HİDROGRAFYA DİYALOG Hazar gölü hakkında bilginiz var mıdır?

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Hazar denizi mi Hazar gölü olarak mı adlandırılmalı?

SORULAR Asya kıtasında göllerin dağılımı nasıldır?

Asya’nın en büyük göllerini sayınız.

Hazar gölü, Aral gölü ve Lut gölü sularının tadı nasıldır?

Hazar gölünün özellikleri nelerdir?

Hazar gölüne hangi ırmaklar dökülür?

Baykal gölünün özelliklerini söylemeye çalışınız.

Aral gölünün önemli özelliği nedir?

Lut gölü mü, Lut denizi mi denmeli? Lut gölü hakkında bildiklerinizi söyleyiniz.

ASYA’NIN DÜNYACA TANINMIŞ GÖLLERİ VE ÖNEMİ Asya karasında farklı oluşum ve büyüklükte çok sayıda göller bulunur. En yoğun şekilde kıtanın orta kesimlerinde yerleşmiş ve Asya’nın iç kapalı havza bölgesinin sularını toplayan başlıca havzalardır. Göllerin büyük bir kısmı tuzludur, büyüklük ve tuzlu suyundan dolayı, göller deniz olarak da algılanmaktadır. Örneğin, Hazar gölü (büyüklüğü ve suyun tuz oranından dolayı) ve Lut gölü gibi. Asya kıtasının en tanınmış gölleri; Hazar gölü, Aral gölü, Urmiye gölü, Deryeç gölü, Nemek gölü ve Himalaya dağları ile Tibet platosunda çok sayıda buzul gölleri bulunur.

Hazar gölü, Dünya’nın en büyük gölüdür. Deniz yüzeyinden 28 metre alçak rakımı olan bir yeryüzü (çanak) şekilidir. Asya ile Avrupa arasındaki sınır çizgisinde yer alır. Rusya, Kazakistan, Türkmenistan, İran ve Azerbaycan’ın, Hazar gölüne kıyıları vardır. Oluşumuna göre tektonik göldür. Kuzey-güney yönünde 1200 km uzun, 300 km geniş ve 995 metre derindir. Yüzey ölçümü 370 000 km2’dir. Hazar gölüne Volga, Ural, Kuma,Terek vb. ırmaklar dökülür. Ekonomi ve ulaşım açısından büyük önem taşır. Hazar gölü üzerinden petrol, odun, pamuk vb. ham madde ile ürünlerin taşımacılığı ve ulaşımı gerçekleşir. Başlıca limanları Bakü, Astrahan, Enzeli, Raşt vb.

Lut gölünün uydudan görünümü 116

UNUTMA Asya kıtasında çok sayıda göller bulunur. Göllerin bir kısmı eski jeolojik zamanlarda oluşmuş Tetis adı verilen denizin kalıntılarıdır.

Göllerin suyu tuzlu ve çoğu kapalı havza bölgesine aittir.

Len a gar a Irkutsk

Bay kal göl ü

Kurkuman

Ula-Ude

Baykal gölü

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Göllerin çukur şeklinde çanakları vardır. Asya kıtasında tanınmış göller: Hazar gölü, Baykal gölü ve Lut gölüdür.

An

Astrahan ve Volga ırmakları, Akdeniz ve Baltık denizine kanal sistemiyle bağlanır ve üzerinden ulaşım yapılır.

Baykal gölü, Dünya’nın en derin (1620m) gölüdür ve yeryüzü rölyefinde bir çanaku oluşturur. Baykal gölü, Rusya’da Sibirya’nın güneyinde yer alır. Gölün uzunluğu 626 km ve genişliği 79 km, yüzey ölçümü 31 500 km2’dir. Baykal gölü, tektonik fay üzerinde yer alır ve 2 000 metre yüksek dağlar ile çevrilidir. Baykal gölüne 300’ den fazla ırmak dökülür. Baykal gölünden ise tek Angara ırmağı akar. Büyük, temiz ve tatlı su deposudur. Farklı ve seyrek görülen 1800 bitki ve hayvan türlerinden ¾’ü endemiktir(bu göle ait türlerdir).

Aral gölü, Kazakistan ve Özbekistan’a uzanan Turan düzlüğünde bulunur. Aral gölü tektonik gölüdür. Rakımı 53 metre, yüzey ölçümü 66 500 km2 ve derinliği 68 metredir.

Aral gölüne Amu Derya ve Sir Derya ırmakları dökülür. Yazın, göl suyunun sıcaklığı 30oC’ye ulaşır, kışın ise buzul parçaları görülür. Aral gölünde balıkçılık ve ulaşım gelişmiştir. Munyak ve Aralsk önemli limanlarıdır. Aral gölüne dökülen suların azalması, buharlaşma ve suların sulama amaçla kullanılması ile göl alanının küçülmesine neden olur.

Lut gölü, İsrail ile Ürdün sınırında yer alır. Suları, Ürdün ırmağından gelir, fakat buharlaşma nedeniyle suların bir kısmı kaybolur. Yüzeyi Akdeniz’den 392 metre alçak olup bir çanak rölyef şeklini almıştır. Lut gölünün tuzluluk oranı yüksektir ve 260 promil tuz oranı ile gölde canlı varlıklar yaşamaz. Gölün yüzey ölçümü 984 km2, uzunluğu 76 km ve genişliği 15 km’ dir.

Kimya sanayisinde kullanılan ham maddeleri içerir.

Aral gölünün uydudan görünümü

ÖDEV Asya haritasında önemli gölleri, göllere dökülen ve göllerden akan ırmakları bulmaya ve göstermeye çalışınız.

Hazar gölünün uydudan görünümü 117

ASYA KITASI‛NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ DİYALOG ASYA KITASI’NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ

Doğal zenginlikler nelerdir?

Asya kıtası büyük ve çeşitli doğal zenginliklere sahiptir.

Fakat, büyük alanı ve farklı koşulları (zor geçitli dağlık alanarı, geniş çölleri ve iklim şartları) nedeniyle doğal zenginlikleri SORULAR henüz araştırılmış değildir.

Asya kıtası hangi doğal zenginliklere Doğal zenginliklerden en önemlileri; petrol, kömür, sahiptir? doğal gaz ve demir ile büyük orman alanları, hidroenerji gücü, En önemli doğal zenginlikleri nelertarım alanları vb. dir?

Petrol, sıvı madensel yakıt olarak, Asya’nın önemli Asya kıtasının hangi alanları petrol doğal zenginlikleri arasında yer alır. En büyük petrol yatakları ile zengindir?

Güneybatı Asya’da, özellikle Suudi Arabistan, Mesopotamya, Büyük doğal gaz yedekleri nerede Kafkasların çevresi, Hazar gölü, Turan düzlüğü ve büyük Batı bulunur?

Sibirya Düzlüğü, Myanmar (Burma) ve Endonezya’da bulunur.

Kömür yatakları nerede yaygındır?

Doğal gaz, önemli enerji kaynağıdır. Sibirya ve Batı SiDemir, kalay ve volframın bulunduğu birya Düzlüğü’nün kuzey bölgelerinde yaygındır. bölgeleri söylemeye çalışınız.

Kömür, katı madensel yakıtıdır, kömür yatakları Ormanlar, büyük ve önemli doğal Sibirya’nın orta bölgeleri ve Çin ile Hindistan’ın doğu kesimlerzengiliktir? Neden? inde bulunur.

Tarım alanları, neden doğal zengilikler arasında yer alır?

ARKTİK OKYANUSU

İstanbul

Tokyo Pekin Urumçi

Beyrut

BÜ

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Doğal zenginlikler neden önemlidir?

Şangay

YÜ

Bağdat

KO

Yeni Delhi

Hong Kong

AN KY

Riyad

US

HİNT OKYANUSU Singapur

Asya’nın Doğal Zenginlikleri 118

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

UNUTMA Asya kıtası çeşitli doğal zenginliklere sahiptir. Örneğin, petrol, doğal gaz, kömür, demir, kalay, volfram, ormanlar, işlek araziler, su enerji potansiyeli, balıkçılık alanları vb.

Petrol Yatakları

Kömür havzası ve kömürün elde edilmesi

DOĞAL GAZ – Yer’in içinde bulunan gazdır. Doğal gaz, yakıt olarak insanların farklı ihtiyaçlarını karşılamakta önemlidir.

DENİZ – okyanusların kıyılarda oluşturdukları daha büyük veya daha küçük su yüzeyleridir. Genellikle denizleri, okyanuslardan yarımada veya adalar ayırır, geniş veya dar geçit ve boğazlar ise deniz ve okyanus sularını birleştirir.

YERLEŞMELER – farklı nüfus sayısı ile yerleşmiş olan belirli alanlardır. Yerleşmeler, nüfus sayısı ve nüfus yoğunluğuna bağlı olarak değişiklik gösterir.

PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur. Özellikle motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz, motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.

OKYANUS – yeryüzünde en büyük su yüzeyleridir. Dünya üzerinde dört okyanus ayırt edilebilir: Büyük (Pasifik) Okyanus, Atlas (Atlantik) Okyanusu, Hint Okyanusu ve Arktik Okyanusu (Kuzey Buz Denizi)’dur.

KALINTI – eski zamanlardan günümüze kadar belirli alanlarda rastlanılan bitkisel veya hayvansal kalıntılarıdır.

ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Metal ham maddelerinden; Çin ve Rusya’da demir, Malezya ve Endonezya’da kalay, Çin ve Mayanmar’da volfram bulunur.

Ormanlar, Asya alanının % 30’unu kapsar ve büyük ve önemli doğal zenginliktir. Fakat, Asya ormanları zor geçitlidir ve ormanlardan faydalanmak güçlük yaratmaktadır. Neden?

Tarım arazileri, kıta alanının % 20’sini kapsar. Tarım alanlarında, buğday, pirinç, çay, kauçuk, baharatlar ve diğer tarım kültürleri yetiştirilir. Asya, Dünya’da tarım kültürlerinin en çok yetiştirildiği kıtadır.

Dağlardan akan ırmakları, su enerjisine sahiptir. Büyük, uzun ve suyla bol olan ırmaklarında inşa edilmiş ve edilmekte olan hidrosantraller bulunur. Akarsularında, elektrik enerjisinin üretimi ve tarım alanlarının sulanması için birçok baraj gölleri kurulmuştur. Bu şekilde Güney, Güneydoğu ile Doğu Asya’da yaşayan ahalinin gıda sorunları giderilmektedir.

Asya’nın okyanus ve denizlerinde gerçekleşen ulaşım, yük taşımacılığı ve büyük balıkçılık alanları doğal zenginlikleri arasında yer alır.

Petrol Platformu ÖDEV Konu içeriğinden faydalanarak, Asya kıtasının doğal zenginliklerini ve yaygın oldukları bölgeleri algılamaya ve kavramaya çalışınız.

119

SORULAR Asya’nın yüzey ölçümü kaç km2’dir?

Asya kıtasının sınırlarını söylemeye çalışınız?

Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının birleşme noktalarını hatırlayınız!

Asya kıtası ve Atlas Okyanusu arasındaki bağlantı ne şekilde gerçekleşir?

Asya kıtası, hangi bölge ve alanları ile Avustralya’ya yaklaşır?

Asya kıtasının deniz kıyıları uzundur. Neden?

Asya’nın ada veya yarımadalardan oluşan bölge ve alanlarını söylemeye çalışınız.

Harita üzerinde, Güney Asya kıyılarındaki deniz ve körfezleri bulmaya çalışınız.

Haritada, Asya’nın doğu kıyılarında bulunan deniz ve körfezleri göstermeye çalışınız.

Tanınmış ve önemli boğaz ve geçitleri sayınız.

Asya haritasını inceleyiniz. Deniz ulaşımına, hangi okyanus ve denizleri elverişli değildir?

Asya kıtasında hangi rölyef bütünlükleri ayırt edilebilir?

Asya kıtasının tanınmış düzlüklerini sayınız.

Asya kıtasında yer alan büyük dağ kitlelerini söylemeye çalışınız.

Dünya’nın en yüksek dağ tepesi hangisidir ve nerede bulunur?

Asya kıtasında yer alan büyük platoların adlarını söyleyiniz.

Asya kıtasında hangi çöller bulunur?

Rakımı yüksek olan alanlarda hangi rölyef tipleri görülür? ’’Ateşli Halka’’neyi ifade eder?

Asya, doğal bütünlüklerine göre, hangi bölgelere ayrılır?

Asya kıtasına yayılan iklim kuşaklarını söylemeye çalışınız.

Orta Asya’da hangi iklim tipleri hüküm sürer?

Güney ve Doğu Asya, hangi tanınmış periyodik (mevsimlik) rüzgarların etkisi altında kalır?

Kış ve yaz Muson rüzgarlarının özellikleri nelerdir?

Tayfun rüzgarlarının hangi bölgelerde oluşup estiği görülür?

Tsunami nedir? Çöl iklimi nerede hüküm sürer? İklim ve bitki örtüsü bölgeleri, hangi faktörlere bağlı olarak gelişir?

Asya’da hangi iklim ve bitki örtüsü bölgeleri mevcuttur.

120

Cungul adı verilen tropikal ormanlara, hangi iklim ve bitki örtüsü bölgelerinde rastlanılır?

Asya kıtasında savanlar nerede yaygındır?

Dağlık bitki örtüsü, rölyefe bağlı olarak, hangi iklim bölgesinin özelliği olarak görülür?

Asya’nın hangi iklim bölgelerinde çöl ve yarı çöl bitki örtüsüne rastlanır?

Asya kıtasının istep (bozkır) ile örtülü alanlarını söyleyiniz.

Kışın yaprağını döken ormanlar nerede yaygındır?

Tayga adı verilen yeşil orman kuşağı, Asya kıtasının hangi alanlarını kapsar?

Asya’nın kenar denizlerine dökülen ırmakların akıntıları ne şekildedir?

Kapalı havza bölgesi nedir?

Kapalı havza bölgesine ait olan tanınmış ırmakları söylemeye çalışınız.

Arktik Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?

Hint Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?

Güneybatı Asya’daki ırmakların özellikleri nelerdir?

Orta Asya’nın çöl ve yarıçöl bölgelerinde, akarsulardan ne şekilde yararlanılır?

Asya’daki akarsuların diğer farklı kullanım amaçları nelerdir?

Asya kıtasında göllerin dağılımı nasıldır?

Asya’nın en büyük göllerini sayınız.

Hazar gölü, Aral gölü ve Lut gölü sularının tadı nasıldır?

Hazar gölünün özellikleri nelerdir?

Hazar gölüne hangi ırmaklar dökülür?

Baykal gölünün özelliklerini söylemeye çalışınız.

Aral gölünün önemli özelliği nedir?

Lut gölü mü, Lut denizi mi denmeli? Lut gölü hakkında bildiklerinizi söyleyiniz.

Asya kıtası hangi doğal zenginliklere sahiptir?

En önemli doğal zenginlikleri nelerdir?

Asya kıtasının hangi alanları petrol ile zengindir?

Büyük doğal gaz yedekleri nerede bulunur?

Kömür yatakları nerede yaygındır?

Demir, kalay ve volframın bulunduğu bölgeleri söylemeye çalışınız.

Ormanlar, büyük ve önemli doğal zengiliktir?

Neden?

Tarım alanları, neden doğal zengilikler arasında yer alır?

ASYA’NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

ASYA’NIN NÜFUSU - DİL VE

DİNİ MENSUBİYET

- KÜLTÜR VE GELENEKLER

ASYA’NIN BÖLGLERE BÖLÜNÜŞÜ

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ 122

ASYA‛NIN NÜFUSU DİYALOG DİL VE DİNİ MENSUBİYET

Asya’nın nüfusu ne kadardır? İslam ve Hristiyan dinleri yanısıra, hangi diğer dinler hakkında bilginiz vardır?

ÖDEV Asya haritasında düzlükleri bulmaya çalışınız. Daha sonra, iklim şartlarına bağlı olarak nüfus ile en çok ve en yoğun yerleşmiş alanları belirleyiniz!

Asya, Dünya’nın nüfus ile en çok yerleşmiş kıtasıdır. Dünya nüfusunun yarısından fazlası Asya kıtasında yaşamaktadır. Fakat, doğal koşullar (iklim, rakım, verimli toprak vb.) nüfusun yerleşme ve dağılımını olumsuz etkilemiştir. Kuzeyde tundra ve tayga ile örtülü büyük alanları, Orta ve Güneybatı Asya çölleri, yüksek dağları ve platolarında nüfus yerleşmeleri yok denecek kadar azdır. Çin, Hindistan, Hindiçini yarımadası ve Japon, Filipin ile Endonezya adalarında Asya nüfusunun % 90’ı yerleşmiş bulunmaktadır. Bu bölgelerde, milyonluk mega kentleri kurulmuştur. Örneğin, Çin’de Beycing (Pekin), Şangay, Tyancin Vuhan, Çengdu; Japonya’da Tokyo, Yokohama, Osaka, Kobe; Güney Kore’de Seul; Tayland’da Bankok; Endonezya’da Cakar-

ARKTİK OKYANUSU

İstanbul Tokyo

Pekin Urumçi Beyrut Şangay

Bağdat

Riad

BÜYÜK OKYANUS Yeni Delhi Hong Kong

Nüfus yoğunluğu / km2 200’den fazla 10 - 50 100 - 200 1 - 20 50 - 100 1’den az yerleşmemiş alanlar

Singapur

HİNT OKYANUSU

Dinler Kuzey, Güneybatı ve Güney Asya’da yaşayan nüfus, Hint Avrupa ulus grubuna mensup, Güney ve Güneydoğu Asya’da sarı ırk grubuna ait nüfus Malakka ulus grubuna mensuptur.

Sayısı yüksek olan Asya nüfusunun, farklı alanlara yerleşmesine rağmen, dini mensubiyete göre birkaç dini topluluk ortaya çıkmıştır. Rusya ve Kazakistan dahil, Kuzey Asya nüfusu Hristiyan-Ortodoks Kilisesine bağlıdır. Güneybatı Asya’nın, Orta Asya ülkelerinden Afganistan ve Pakistan da dahil olmak üzere, nüfusu İslam dinine mensuptur. Bangladeş, Endonezya ve Malezya halkının bir kısmı da İslam dinine bağlıdır.

Güney Asya’da, daha doğrusu Hindiçini yarımadasında yaşayan 280 civarında ulus, Hinduizm öğretisini benimsemektedir.

Birçok Güneydoğu Asya ülkesi, Çin ve Kore halkı Konfuçiye ve Budhizm öğretisini benimsemekte, Japonya’da ise nüfusun % 70’den fazlası Budhizm ve Şanthoizm öğretisine bağlıdır.

Diller Asya kıtasında yerleşmiş olan nüfusun çoğunluğu büyük ulusların-milletlerin mensuplarıdır. Örneğin, Hindistan’da 280 ulus, Çin’de 50’den fazla, Rusya’da da 30 civarında ulus mevcuttur. Asya’da halkın çoğu kendi dilini konuşmaktadır. Bir dilin ne kadar nüfus sayısı tarafından kullanıldığı kıyaslandığında; Asya kıtasında en yaygın Çin dilidir (1.3 milyar civarında insan Çin dilini ve alfabesini kullanmaktadır). Hindistan’da Hint dili, diğer kullanılan diller; Bengal, Arap, Malakka (Endonezya’da), Viyetnam, Türk dili vs. Güney Asya’da - Hint yarımadasında nüfusun büyük bir bölümü Hit dilini kullanmaktadır. Diğer dilleri farklı nüfus grupları konuşmaktadır. Örneğin, Japonya’da Japonca, Güney ve Kuzey Kore ülkelerinde Kore dili ve Türkiye’de Türk dili vb.

SORULAR Dünya nüfusundan Asya kıtasına yerleşmiş nüfus sayısı ne kadardır?

Asya kıtasında nüfus dağılımı nasıldır?

Asya nüfusu, Asya kıtasının hangi alan ve bölgelerine yerleşmiş ve yüzdelik oranı nedir?

Asya’da tanınmış birkaç milyonlukmega kentin adını söyleyiniz.

Asya ahalisi hangi ulus gruplarına mensuptur?

Asya kıtasında, hangi dinlerin yaygın olduğu görülür?

Hangi Asya bölgesinde Hindhuizm öğretisi yaygındır?

Konfuçiye ve Budhizm öğretisini Asya’nın hangi alanlarında yerleşmiş olan nüfus benimsemektedir? İslamiyet ve Hristiyanlık nerede yaygındır?

Nüfus sayısına göre en çok konuşulan dilleri söyleyiniz.

UNUTMA Asya kıtasında dünya nüfusunun yarısından fazlası yaşamaktadır.

Asya’nın nüfus dağılımı ve yoğunluğu farklılık gösterir. Nüfusun % 90’ı Güney, Güneydoğu ve Doğu Asya düzlüklerinde yerleşmiş bulunur. Asya kıtasında birçok milyonluk – mega kentleri kurulmuştur. Örneğin, Tokyo, Şangay, Beycing, Yeni Yeni Delhi vs.

Dini mensubiyete göre, nüfusun çoğu Konfuçiye (Çin), Hindhuizm (Hindistan), Budhizm (Güneydoğu Asya) öğretisini benimsemekte, İslamiyet, Güneybatı Asya ve Endonezya’da yaygındır.

En çok kullanılan ve konuşulan diller: Çin, Hint, Bengal, Malakka, Japon, Arap, Kore ve Türk dilidir.

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

ta; Filipinler’de Manila; Bangladeş’de Daka; Hindistan’da Yeni Yeni Delhi, Mumbai (Bombay), Kolkata (Kalküta); Pakistan’da Karaçi, Lahore vb.

Tempuj fetarë 123

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ 124

ASYA‛NIN NÜFUSU DİYALOG Gelenek ve kültürün tanımını yapınız.

KÜLTÜR VE GELENEKLER Asya kıtasının farklı doğal özelliklere sahip olan alanlarına çok sayıda nüfusun yerleşmesi ile çeşitli kültür ve gelenekler ortaya çıkmıştır. Çok farklı kültür ve uygarlıklar, eski dönemlerden tanınmış ve bilinmektedirler. Örneğin, Asur, Mesopotamya, Rus, Hint, Çin, Japon, Moğol kültür ve gelenekleri vb.

Son zaman süreci ve günümüzde, Asya kıtasına yerleşmiş olan nüfusun kültür farklılıkları ayırt edilebilir. Çoğu ulusların kültürü geçmişteki geleneklere, yaşam tarzına ve dini esaslara bağlı olduğu söylenebilir.

SORULAR Asya kıtasında farklı kültür, örf ve adetler gelişmiş bulunmaktadır?

Neden?

Asya kıtasında, hangi kültür ve uygarlıkların eski dönemlere ait olduklarını araştırınız. Çin uygarlıklarına ait önemli keşifleri öğrenmeye çalışınız.

Hint kültürü ve uygarlıklarının özelliklerini söyleyiniz.

Uygarlıkların mimari eserleri nelerdir?

Farklı ulusların geleneklerini tasvir ediniz.

Asya ülkelerinden, özellikle Doğu Asya ülkelerinde hangi sanat eserleri ve spor dalları tanınmış ve gelişmiştir?

Kastin hayat tarzının özelliklerini öğrenmeye çalışınız.

UNUTMA Asya kıtasının farklı ortamlarında yerleşmiş olan çok sayıda ulusları, farklı kültür ve geleneklere sahiptir.

Eski dönemlerde, Asya kıtasında, Asur, Mesopotamya, Pers, Hint, Çin ve Moğol kültürü ve uygarlıkları gelişmiştir.

Asya kıtası ülkelerinden, Çin’de kağıt, basın tekniği, barut, iplik, porselen vb. icat edilmiştir?

Hindistan’da matematik ve mekanik ile teknik alanlarında gelişmeler olmuştur.

Asya kıtasında, çok sayıda mimari yapıları bulunmaktadır. Örneğin, Çin Duvarı gibi, vs.

Asya’da yaşayan ulusların kendilerine ait kültürü, sanatı ve gelişmiş spor dalları vardır. Örneğin, satranç oyunu Hindistan’dan kaynaklanır.

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Asya ülkelerinin kültürel yapıtları ve eserleri, uygarlıkların keşiflerine bağlı olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir (kağıt, basın tekniği, barut üretimi, iplik, porselen vb.). Önce Çin, daha sonra Hindistan’da matematik ve mekanik ile tekniğin alt yapısı oluşturulmuş, alan ve zamanın ölçülmesi, bitki ve hayvan toluluklarının doğal ortamda gelişmesi ve mimari yapıların özellikleri incelenmiştir.

Genel olarak, dünyaca tanınmış kültürel ve tarihi yapıları; Çin duvarı, Hindistan’da Tac Mahal Mozolesi, Kamboç’daki Angkor Vat Hindu Tapınağı vb. Bunların yanısıra, Asya’nın tüm şehirlerinde, tanınmış ve çağdaş yapılara rastlanılır. Özellikle Japonya, Hong Kong, Singapur, Malezya vb.

Manevi kültür, bilim, kültür, örf ve adetleri kapsar. Kültürün geleneksel özellikleri ve tarzı, dini, örf ve adetleri kapsar. Örneğin, İslam dünyasında, kadınların tamamiyle yüzünü örtmesi, domuz etinin yenilmemesi, kutsal mekanlara akın ziyaretlerin yapılması ve duaların okunması, ibadetlerin yerine getirilmesi, kutsal şehirlerde törenlerin yapılması. Kutsal şehirler; Kudüs hem müslüman hem hristiyanlar için, Suudi Arabistan’da kutsal şehirler; Mekke ve Medine vb. Hindistan’da satranç oyunu keşfedilmiştir.

Asya kıtasında yaşayan ulusların, sanat ve eserlere önem verdikleri görülür. Örneğin, dans (özellikle Tayland’da), müzik vb.

Doğu ve Güneydoğu Asya’dan güreş sporları, Samuray adetleri, Sumo güreşleri kaynaklanır. Asya kıtasının merkezi bölgelerinde uzanan istep alanlarında göçebe ve yarıgöçebe yaşam biçimi mevcuttur.

Hindistan’da kastin hayat tarzı tanınmıştır, burada ahali birbirleriyle karışmadan değişik kastilere ayrılmıştır.

125

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

ASYA KITASI‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ DİYALOG Asya, çok büyük bir kıta olarak, bölge ve ülkelere ne şekilde bölünür?

Asya kıtasını bölgelere ayırmaya çalışınız.

SORULAR Asya kıtasının bölgelere bölünmesinde hangi faktörlerin etkisi olur?

Genellikle, Asya kıtası kaç bölgeye bölünür?

Kuzey Asya’da hangi ülkeler bulunur?

Doğu Asya’da yer alan ülkeler hangileridir?

Güneydoğu Asya bölgesinde yer alan ülkleleri söylemeye çalışınız.

Güney Asya’da hangi ülkeler bulunur?

Orta Asya ülkeleri hangileridir?

Güneybatı Asya ülkelerini söylemeye çalışınız.

Bayrak

Devlet

ASYA BÖLGELERİ Asya kıtasının bölgelere bölünüşünü etkileyen en önemli faktörler; kıtanın büyüklüğü, doğal – coğrafi alanları (düzlükler, dağlar, havzalar), beşeri ve ekonomik coğrafya özellikleri vb.

Asya kıtası şu bölgelere bölünmüştür: Kuzey Asya Doğu Asya Güneydoğu Asya Güney Asya Orta Asya Güneybatı Asya Kuzey Asya Kuzey Asya, Ural dağından Büyük Okyanus’a kadar uzanan Arktik Okyanusu havza bölgesini kapsar. Bu bölgenin tamamiyle Rusya’da bulunduğu görülür.

Doğu Asya Doğu Asya, Büyük Okyanus havza bölgesini kapsar. Bu bölge, Himalaya, Pamir, Altay, Yablanov dağları ve Amur ırmağına kadar uzanır. Doğu Asya’da; Çin Halk Cumhuriyeti alanları (Hong Kong, Makao), Moğolistan, Kuzey Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Güney Kore Cumhuriyeti, Japonya ve Tayvan bulunur.

Başkent

Çin

Beycin (Pekin)

Tayvani

Taypey

Moğolistan

Yüzölçümü km2

9 806 400 1 331 115 200 35 870

23 027 672

Ulan Bator

1 564 200

2 671 000

Kore Demokratik Pyonkyang Halk Cumhuriyeti

122 760

23 906 000

99 270

48 333 000

377 800

127 580 000

Kore Cumhuriyeti Seul Japonya

Tokyo

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

126

Nüfus (BMÖ, 2009)

Bayrak

Devlet

Başkent

Yüzölçümü km2

Nüfus (BMÖ, 2009)

Mzanmar

Yangon

676 600

50 020 000

Tazland

Bankok

513 100

63 389 730

Laosi

Viyentiyan

236 800

6 320 000

Kamboç

Pnom Pen

181 040

13 388 910

Vjyetnam

Hanoy

332 400

88 069 000

Malezya

Kuala Lumpur

329 760

28 200 000

Singapur

Singapur

185

4 839 400

Brunei

Bandar Seri Begavan

5 765

400 000

Endonezya

Cakarta

1 904 500

230 330 000

Dogu Timor

Dili

14 600

1 134 000

Filipin

Manila

300 400

92 226 600

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

Güney Asya Güney Asya, Hint yarımadasını kapsar. Bu bölge, kuzeyde Himalaya dağ zinciri, batıda Afganistan dağları ve doğuda Çin dağları arasında yer alır. Güney Asya’da yer alan ülkeler: Pakistan İslam Cumhuriyeti, Hindistan, Nepal, Butan, Bangladeş Halk Cumhuriyeti, Demokratik Sosyalist Cumhuriyeti Şri Lanka ve Maldivi.

UNUTMA Ülkeleri, coğrafi konumlarına göre ayırt ediniz. Ülkelerin başkentlerini de öğrenerek eğitim ve kültürünüzü geliştiriniz.

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Güneydoğu Asya Güneydoğu Asya, Hindiçini yarımadası ve çok sayıda adaları kapsar. En büyük adaları; Kalimantan/Borneo, Cava, Sumatra, Sulaves, Mindanao vb. Bu bölgede yer alan ülkeler: Myanmar (Burma), Tayland, Laos Demokratik Halk Cumhuriyeti, Kamboç, Viyetnam Sosyalist Cumhuriyeti, Malezya Federasyonu, Singapur, Brunei, Endonezya, Timor Demokratik Cumhuriyeti ve Filipinler.

127

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ 128

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI Bayrak

Devlet

Başkent

Pakistan

İslamabad

Hindistan

Yeni Yeni Delhi

Nepal

Katmandu

Butan

Yzölçümü km2

Nüfus (BMÖ, 2009)

796 100

166 649 000

3 287 600

1 165 040 000

147 200

29 331 000

Timfu

46 700

697 000

Bangladeş

Daka

147 600

162 221 000

Şri Lanka

Kolombo

65 610

20 238 000

Maldivi

Male

298

309 000

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

Orta Asya Orta Asya, genellikle, Asya kıtasının kapalı havza bölgesi ile eşleştirilir. Orta Asya, Hazar ve Aral gölü kapalı havza bölgesini, çöller ile Tibet platosundaki gölleri kapsar. Devlet sınırları açısından, Orta Asya’da şu ülkeler yer alır: Kazakistan Cumhuriyeti, Türkmenistan Cumhuriyeti, Özbekistan Cumhuriyeti, Kırgızistan Cumhuriyeti, Tacikistan Cumhuriyeti ve Afganistan.

Bayrak

Devlet

Başkent

Kazakistan

Astana

Türkmenistan

Yzölçümü km2

Nüfus (BMÖ, 2009)

2 717 300

15 571 506

Aşkabat

488 100

5 110 000

Özbekistan

Taşkent

447 400

27 488 000

Kırgızistan

Bişkek

198 500

5 482 000

Tacikistan

Duşanbe

143 100

6 952 000

Afganistan

Kabil

662 200

28 150 000

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

Güneybatı Asya Güneybatı Asya, Akdeniz, Kızıl ve Arap denizine kıyısı olan alanları kapsar. Güneybatı Asya’da: Türkiye, Gürcistan, Ermenistanstan, Azerbaycan, Kıbrıs, Lübnan, Süriye, İsrail, Ürdün, Irak, İran, Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahrein, Katar, Birleşmiş Arap Emirlikleri (BAE), Oman ve Yemen ülkeleri bulunur.

Devlet

Başkent

Türkiye

Ankara

Gürcistan

Yzölçümü km2

Nüfus (BMÖ, 2009)

780 600

71 517 100

Tbilis

69 700

4 382 100

Ermenistan

Erivan

29 800

3 230 100

Azerbaycan

Bakü

86 600

8 629 900

Kıbrıs

Lefkoşa

9 251

801 600

Lübnan

Beyrut

10 452

4 224 000

Suriye

Şam

185 180

21 906 000

İsrail

Kudüs

21 000

7 411 500

Ürdün

Amman

89 340

6 316 000

Irak

Bağdat

438 300

30 747 000

İran

Tehran

1 648 000

70 517 100

Suudi Arabistan

Riyad

2 149 700

25 721 000

Kuveyt

Kuveyt

17 820

2 985 000

Bahrein

Manama

7 109

791 000

Katar

Doha

11 430

1 409 000

B.A.E.

Abu Dabi

82 900

4 579 000

Oman

Maskat

212 460

2 845 000

Yemen

Sana

536 870

23 580 000

Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.

ÖDEVLER Konuda sözü geçen ülkeler ve diğer veriler tablo şeklinde verilmiştir.Tabloda gösterilmiş olan veriler; ülkeler, başkentler, yüzey ölçümler ve nüfus sayılarıdır. Verilerden faydalanarak, bölgelerin yüzey ölçümü ve nüfusunu hesaplayınız. Daha sonra, bölgelerin nüfus sayısını yüzey ölçümü ile bölünüz. Elde ettiğiniz sayı, bölgenin nüfus yoğunluğunu ifade edecektir. Nüfus yoğunluğuna bağlı olarak, bölgedeki nüfus dağılımı ortaya çıkacaktır. Rusya ile ilgili bilgiler, Avrupa ünite ve konularında verilmiştir

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ EMİRLİK - Tüm yetkinin elinde olan ve ülkeyi yöneten emirin başında bulunduğu bir monarşi.

SULTANLIK - Tüm yetkinin elinde olan ve ülkeyi yöneten sultanın başında bulunduğu bir monarşi.

FEDERASYON - Daha çok sayıda bölgesel birimden oluşan bir devlet düzeni biçimi. Onlar devlet, cumhuriyet, özerk bölge, bölge, kanton ve benzer statülere sahip olabilirler. Federal birimler özel iç devlet düzenine sahip olup özel haklara sahiptirler. Federasyon, tarihi, coğrafi, idari ya da milli bütünleri birleştirebilir.

KITA ALTI – bir kıtanın büyük kenar ya da kıyı kara parçasıdır. Örneğin, Hint Yarımadası, Hindistan Kıtaaltı olarak da adlandırılır.

ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ

Bayrak

129

SORULAR

130

Asya kıtasında farklı kültür ve gelenekler gelişmiş bulunmaktadır? Neden?

Kastin yaşam tarzının özelliklerini öğrenmeye çalışınız.

Eski dönemlerdeki uygarlıkların hangi zaman ve devirlere ait olduklarını araştırınız.

Asya kıtasının bölgelere bölünmesinde hangi faktörlerin etkisi olmuştur?

Çin uygarlıklarına ait önemli keşifleri öğrenmeye çalışınız.

Genellikle, Asya kıtası kaç bölgeye bölünür?

Hint kültürü ve uygarlıklarının özelliklerini söyleyiniz.

Doğu Asya’da yer alan ülkeler hangileridir?

Uygarlıkların mimari eserleri nelerdir?

Güneydoğu Asya bölgesinde yer alan ülkleleri söylemeye çalışınız.

Farklı ulusların geleneklerini tasvir ediniz.

Güney Asya’da hangi ülkeler bulunur?

Asya ülkelerinden, özellikle Doğu Asya ülkelerinde hangi sanat eserleri ve spor dalları tanınmış ve gelişmiştir?

Orta Asya ülkeleri hangileridir?

Kuzey Asya’da hangi ülkeler bulunur?

Güneybatı Asya ülkelerini söylemeye çalışınız.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

DOĞU ASYA DOĞAL AFETLER DOĞU ASYA’NIN NÜFUSU (DİL VE DİNİ MENSUBİYET, KÜLTÜR VE GELENEKLERİ) AİLE, KÜLTÜR VE GELENEKLERİN ROLÜ VE ÖNEMİ DOĞU ASYA’NIN EKONOMİSİ

GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA HİMALAYA – ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ MUSONLAR VE AHALİNİN YAŞAMINA ETKİLERİ HİNDİSTAN’IN NÜFUSU, DOĞAL ZENGİNLİKLERİ VE SORUNLARI

ORTA ASYA ORTA ASYA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

GÜNEY BATI ASYA PETROL – GÜNEY BATI ASYA ÜLKELERİNİN EN BÜYÜK DOĞAL ZENGİNLİĞİ

DOĞU ASYA DİYALOG Hangi doğal olaylar, doğal afetler olarak adlandırılır?

Deprem sarsıntısını hiç hissettiniz mi?

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Hangi doğal olaylar, Asya kıtasında doğal afetlere yol açar?

Asya kıtasında deprem ve yanardağlar nasıl ve neden meydana gelir? ’’Ateşli Halka’’ kuşağı nerede uzanır?

Etkin yanardağ nedir?

Denizaltı deprem ve volkanlar denizlerde hangi olayların yaşanmasına neden olur?

Doğu Asya’da hangi şiddetli rüzgarlar eser?

Doğu Asya’da hangi ırmaklar sellerin oluşmasına neden olur?

Heyelan olayları ile çok fazla insan kaybı olmaz.Neden?

Toprak kaymasının nedenleri nelerdir ve en sık hangi bölgelerde yaşanır?

Volkan-Yanardağ ÖDEV Doğu Asya haritasında, doğal afetlerin en çok yaşandığı yerleri bulmaya ve göstermeye çalışınız.

132

DOĞAL AFETLER Volkan, deprem, deniz dalgaları, sel, yangın, çığ ve heyelan gibi olaylar, yeryüzündeki doğal ve antropojen ortamını olumsuz etkileyen doğal afetlerdir.

Doğu Asya, yeryüzünde farklı doğal afetlerin yaşandığı bölgedir. Ana nedenlerden birisi, Avrasya ve Büyük Okyanus ile Filipin adalarının litosfer katmanında meydana gelen tektonik hareketleri ve kırılmalarıdır. Litosfer tabakası, doğuda Japon ve Filipin adalarından, Avrasya karasının altına girer ve Kamçatka’dan Malakka takım adalarına kadar derin deniz çukuru nu oluşturur. Çukur boyunca iki tabakanın çarpışması ile çok sayıda volkan ve depremler meydana gelir. Bu bölge ’’Ateşli Halka’’ olarak adlandırılır. Yıl içerisinde 1000 civarında deprem olayı yaşanır, fakat çoğu hafif olduğu için insanlar pek hissedemezler.

Arada yaşanan çok şiddetli ve yıkıcı depremler insan kaybına neden olur. Örneğin, 1923 yılında Tokyo yakınlarında yaşanan depremde 150 000’ den çok, 1995 yılında Kobe şehri yakınlığında yaşanan depremde 5 000’ den çok insan hayatını kaybetti. Sismoloji, depremleri inceleyen bilim dalıdır. Depremlerin şiddeti ise sismograf (depremyazar) aleti ile ölçülür. ’’Ateşli Halka’’ kuşağında, birçok etkin yanardağlar bulunur.

Bir kısmı karada, Japonya adasında Fuci yanardağı, Kamçatka yarımadasında Kluçevska Sopka vb. Bu kuşakta, deniz altında oluşan yanardağlar bulunur. Volkan püskürmeleri adaların oluşmasında önemli etken sayılır.

Deniz altı deprem ve volkanlar, Tsunami adı verilen yıkıcı deniz dalgalarını oluşturan esas faktörlerdir.

Deniz yüzeyinde (deprem veya volkan püskürmesinin oluştuğu yerin üzerinde) pek belirgin olmaz. Fakat dalgalar, katmanlar şeklinde kıyılara doğru büyür ve 30 m’ye kadar yükselerek maddi hasar ve insan kaybına yol açar. 2004 yılında Güney Asya’da deprem sonucunda meydana gelen böyle bir Tsunamide 200 000 kişi hayatını kaybetti.

Yazın, Asya kıtası ve Büyük Okyanus’un üzerindeki farklı hava basıncın etkisiyle Doğu Asya kıyılarına Kasırga (Tayfun) olarak bilinen şiddetli rüzgarlar eser.

Kasırgalar, yıkıcı dalgaları oluşturur, büyük miktarda yağış getirir ve Doğu Asya düzlüklerine yaklaştıkça (500 m’ye yakın), büyük ırmakların (Hoang Ho) taşmasına ve büyük alanların su altında kalmasına (sellere) neden olur. Seller, tarım ve yerleşmelere hasar getirir.

Yüksek dağlardaki kalıcı kar kütlelerinden çığ oluşur. Çığ, insanların hayatını pek etkilemez, genellikle yüksek dağlarda, yerleşmelerin bulunmadığı bölgelerde meydana gelir.

Endonezya ve Filipin adalarında büyük miktarda yağışlar toprak kaymasına (heyelan) ve yerleşmelerin yok olmasına neden olan önemli faktörlerden birisidir.

Saporo

Tokyo

Pyongyank Seul

Kamçatka, Japonya adaları, Filipinler ve Malakka takım

Kitakyuşu

adalarında aktif ve hala canlı olan volkanlar bulunur.

Deniz altı depremler ve volkanlar Tsunaminin oluşmasına neden olup Tsunami dalgaları karaya çarparak büyük maddi hasarın çıkmasına yol açar.

Doğu Asya’da doğal afetlere neden olan şiddetli rüzgarlar, daha doğrusu kasırgalar, denizdeki dalgaların yükselmesine etki yaparak yıkıcı özelliğe sahiptir.

Çing dao

Şangay

Taypey

BÜYÜK OKYANUS

Doğu Asya’da ise büyük akarsuların çoğu, defalarda taşıp su baskınlara neden olur.

Güney Doğu Asya’da toprağın kayması ve yoğun yağmur yağışları başlıca sorundur.

Hong Kong

Manila

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KASIRGA - kasırga adı verilen rüzgar, büyük ve yıkıcı kuvvete sahiptir. Kasırga 80-300 kilometre genişliğinde çevreyi kapsar.

Genelde tropik bölgelerinde kasırgalara rastlanır. Fakat, dünyanın öteki kesimlerinde de bu gibi belirtilere tanık olabiliriz. Kasırga, genelde denizin üstünde oluşup Batıya daha doğrusu karaya doğru yön almaktadır. Japonya adaları, Çin ve Filipinler kıyılarında olan kasırgalar en belirgindir. Yanısıra, Meksika körfezinde de kasırgalar var. Fakat, Meksika körfezindeki kasırgalara fırtına denir.

TSUNAMİ - Depremler ve deniz altı volkanlarının püskürmesi sırasında denizlerde ortaya çıkan şiddetli dalgalardır. Tsunami adı, Japon dilinden kaynaklanmaktadır. Genel olarak büyük Okyanus kıyılarında Tsunamiye rastlanır. Bunların dalgaları 20 ila 30 metre yüksekliğinde olup oldukça büyük olan yıkıcı kuvvete sahiptir.

Deniz kıyılarına yaklaştığında büyük maddi hasara yol açmaktadır.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

UNUTMA Kamçatka yarımadasından Endonezya adalarına kadar uzanan bölgedeki tektonik hareketleriyle meydana gelen deprem ve volkan püskürmeleri sonucunda Doğu Asya’da doğal afetler yaşanır.

Doğu Asya’daki volkanlar

133

DOĞU ASYA DOĞU ASYA NÜFUSU

DİYALOG Doğu Asya’da en çok sayısı olan nüfusu söylemeye çalışınız. Çince okumayı biliyor musunuz?

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Doğu Asya’da nüfüs sayısı ne kadardır?

Doğu Asya’da hangi dinler mevcuttur?

Doğu Asya’da hangi diller konuşuluyor? Çinliler hangi alfabeyi kullanıyor?

Doğu Asya ülkelerinde hangi milletler yaşıyor. Kültürleri nasıldır?

Ahali arasındaki toplumsal ve kültürel değişmelerin sebepleri nedir?

(DİNİ MENSUBİYETİ, DİL, KÜLTÜR VE GELENEKLER)

Doğu Asya bölgesi Dünya’da en nüfuslu bölgelerden biridir. Çin’in doğu kesimlerinde, daha doğrusu, Çin vadilerinde, Mancuriya, Kore yarımadası ve Japonya’da 1.6 milyardan çok nüfus var.

Dini Mensubiyeti Dini mensubiyetine bakarak Doğu Asya ahalisi genelde Konfuçiya, Budhizm ve Taoizm öğretisini benimsiyor. Örnek olarak; Çin’de ahalinin yaklaşık yüzde 90’nı Konfuçiye öğretisine saygı gösteriyor. Çin’de yaşayan ahalinin yüzde 5’ini Budistler oluşturuyor. Güney Kore’de ahalinin yüzde 50’si, Moğolıstan’da ise ahalinin yüzde 90’ı Budisttir.

Japonya’da ahalinin yaklaşık yüzde 80’ni Şintoizm ve Budhizm taraftarıdır. Tayvan adasında ise Konfuçiye ve Budhizm taraftarları çoğunluk olup, ahalinin yüzde 20’si Taoizme bağlıdır. Güney Kore’de ise % 40’tan çoğu Protestan ve Katolik hristiyanlardır.

Kuzey Kore’de ise resmi olarak insanlar hiçbir dine mensup değildirler (ateisttirler), oysa gayri resmi bilgilere göre Budhizm, Hristiyanlık ve Şamanizmi benimsemektedirler.

Banorë në km2 mbi 200 10 - 50 100 - 200 1 - 20 50 - 100 nën 1 rajone të pa banuara

Tokyo

Phenian

Pekin

Osaka Seul

Çing dao Şangay

Taypey Çonçun

Dalhi Hong Kong

Hanoy Daka

Nüfus Yoğunluğu 134

Manila

Diller Doğu Asya’da konuşulan diller şu dil topluluklarına aittir: Çince-Tibetçe, Tunguzca-Mancurca ve Moğolca. Çok sayıdaki ahalinin büyük bir kısmı değişik diller konuşuyor. Çin ve Tayvan’da genelde Çince kullanılıyor.

Yanısıra, Hieroglif alfabesi de kullanılıyor. Moğolistan’da, Kiril Alfabesi ile Moğolistan dili resmi dil oluyor. Bu dil 1945 yılından bu yana kullanılmaktadır. Fakat en yeni dönemde 13. yüzyıldan kaynaklanan Eski Moğolistan alfabesi de kullanılmaktadır. Kore yarımadasında bulunan her iki devlette Kore dili kullanılıyor.

Bununla birlikte özel Kore alfabesi de yürürlükte bulunmaktadır.

Japonya’da ise ahali Japon dilini ve ayrı olarak Japon alfabesinden yararlanmaktadır.

Kültür ve gelenekler

Konfuçiye öğretisiyle Çin’de ahalinin yaklaşık yüzde 90’nı kapsanılmıştır.

Doğu Asya’da, Çin, Kore ve Japon dilleri kullanılıyor. Ahalinin kültürü, örf ve adetleri geleneksel halini almış durumdadır.

Fakat, yeni gelişmelerle ahalinin köy ortamlarından kentlere taşınmasıyla toplumsal ve kültür alanlarında değişmeler olmuştur.

ÖDEV Tayvan ve Güney Kore’de Hristiyanlığın geniş boyut alması ile ilgili konuları inceleyiniz.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Doğu Asya’da yaşıyan uluslar genel olarak birkaç gruba bölünmüştür. Bu gruplarda Çinliler, Japonlar, Koreililer ve Moğolistanlılar kapsanılmıştır. Fakat, tüm bu ulusların kültürü değişiktir.Genede bu ulusların kültürü uzun yüzyıllık geleneklere dayanmaktadır. Din açısından da durum aynıdır. Eğitim, ve mimari alanlarında da uzun yüzyıllık gelenekler mevcuttur.

Ahalinin her günkü hayatı ve çalışmalarında da bu geleneklere saygı gösterilmektedir. Ahalinin daha büyük bölümü ise hala köy ortamlarında yaşamaktadır. Fakat, sanayinin gelişmesiyle daha doğrusu, ahalinin sanayi açısından kalkınmasıyla ahali daha büyük şehirlere geçip hayatlarını burada sürdürüyor. Tabii ki bununla birlikte, ahali arasında ve devletlerde toplumsal ve kültürel değişmeler de belirlemeye başlıyor. Yanısıra, tarımcılığın sanayileşmesi de gelişmeye başlıyor. Öyle ki şehirlerde ahalinin gelenekleri de değişiyor. Örneğin, Japonya’da trenlerin tam zamanda hareket etmeleri ve terminallere ulaşmaları süresi saniyeler ile ölçülüyor.

UNUTMA Doğu Asya’da yaşayan ahalinin dini mensubiyetine bakarak, ahali genel olarak Konfuçiye, Budhizm ve Taoizm öğretisine bağlıdır.

Dini (Kutsal) Mekanlar 135

DOĞU ASYA DİYALOG

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Aile ne demek?

Aile neden önemlidir?

AİLE, KÜLTÜR VE GELENEKLERİNİN ROLÜ Doğu Asya genelde büyük bir alan kapsamaktadır. Doğu Asya topraklarında gelişen ve yaşayan uluslar kendi devletlerini kurarak geleneklerini sürdürmekteler. Bu devletler arasında Çin, Japonya ve Kore yer almaktadır. Her 3 ülkenin nüfusu, oldukça büyüktür. Ayrıca, Çin’in nüfusu en büyük olmakla 1. 6 milyar dolayındadır.

Ahalinin geçimi için gıdanın sağlanması sorunu ise Güney doğu Asya’daki ahalinin aile, kültürel ve geleneksel niteliklerini etkilemektedir. Eğitimin düşük oranı Güney Doğu Asya’daki nüfusun artmasına sebep olan faktörlerden biridir.

Toplumun ve kültürün saygılanması ile birlikte ailedeki geleneksel ilişkiler ve mevcut olan sorunlar kontrol ediliyor. Doğu Asya’da aileler, genel olarak birçok aile fertlerinden oluşuyor.

Ailede kadının rolü hergünkü hayatta olduğu gibi, çalışma sürecinde de oldukça önemlidir.

Doğu Asya ailesi SORULAR Ailedeki ilişkiler nasıldır?

Doğu Asya’daki ailelerde kadınların rolünü nasıl görüyorsunuz?

Doğu Asya ülkelerinde yaşayan ahalinin sürdürdüğü aile geleneklerinin niteliklerini açıkla?

Aile terbiyesinin toplumda ve kültürdeki yansıtması nasıldır? Çağdaş yaşam koşullarında kültürel değişimlerin sebebini açıkla?

Tokyo 136

UNUTMA Doğu Asya’daki aile fertlerinin sayısı yüksek olur.

Aile arasındaki bağ ve ilişkiler güçlü olur. Doğu Asya’da aile ve toplumda, kültür, örf ve adetlerin korunması ve gelişmesi, aile bireylerinin eğitilmesinde kadının rolü büyüktür.

Doğu Asya halkı çalışkan, sabırlı ve azimlidir. Şehirleşme ve şehir yaşam şeklinin girmesi ile halkın yaşam tarzı, adetleri ve kültürü de değişim göstermektedir.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Yaşamın getirdiği sorunları çözmekte aile bireylerinin sabırlı, çalışkan ve azimli olmaları gerekmektedir. Hayat felsefesi kapsamı içerisinde olan bu değerler, Doğu Asya ailelerinde mevcuttur, bu da toplumdaki kültür ve geleneklere ne kadar bağlı olduklarının göstergesidir. Örneğin, Japonlar, ulaşım konusunda tam zamanında uymak gibi kurallara saygı duyarlar.

Bu şekilde eğitilmiş halk, yaşamın her alanında başarı göstermekte ve bunun neticesinde de ekonomide hızlı gelişmeler kaydedilmektedir. Çağdaş yaşam tarzı ve ailedeki çalışmalar, sürekli teknik ve teknolojinin takip edilmesi ve uygulanması ile üretimin çağdaş bir şekilde yapılmasını sağlamaktadır. Bu şekilde aile ve toplumdaki yaşam biçimi değişmekte ve hayat standardı yükselmektedir.

ÖDEV

Doğu Asya Sembolleri

Çin, Japonya ve Kore’de yaşayan halkın yaşam tarzı, örf, adet, kültür ve gelenekleri ile ilgili bilgilere internetten ulaşmaya çalışınız.

137

DOĞU ASYA DİYALOG

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Doğu Asya’da yaşayan halk neyle uğraşmaktadır?

Doğu Asya ülkeleri, gelişmiş ülkeler olarak tanımlanabilir mi?

SORULAR

ARKTİK OKYANUSU

İstanbul

Tokyo Pekin

Beyrut

Seul

Urumçi Bağdat

Phenian

Çonçun

Şangay Taypey

Riyad Yeni Delhi

Daka

Hong Kong

OKYAN US

Doğu Asya’nın kuzey ve güney bölgelerinin doğal ve iklim özellikleri nelerdir?

Hangi hayvan türleri, nerede ve hangi amaçla kullanıldıklarını söylemeye çalışınız.

Tarım üretiminde en önemli olan tarım kültürünü söyleyiniz.

Doğu Asya kıyı denizlerinden, ulaşımın dışında başka ne şekilde faydalanmak mümkündür?

Sanayi ne düzeyde gelişmiş bulunmaktadır? Çin ekonomik açıdan nasıl bir ülkedir?

Japon ekonomisinin özellikleri nelerdir?

Güney Kore ve Tayvan nasıl bir ekonomiye sahiptir?

Kuzey Kore’nin ekonomisi nasıldır? Araştırınız.

Doğu Asya alanının doğal özellikleri, bölge bölge farklılık gösterir. Çin’in kuzeybatı bölgeleri ve Moğolistan’ın iç kesimlerinde, yüksek dağlarla çevrili olan alanlarında, kurak iklim özellikleri olan çöl (Takla Makan, Gobi vb.), yarıçöl ve isteplerde ahalinin göçebe ve yarı göçebe hayvancılık (çoğunlukla koyunculuk ve sığırcılık) ile uğraştıkları görülür. Doğu Asya’nın alçak olan deniz kıyılarında daha elverişli iklim, büyük doğal zenginlik ve yoğun yerleşmiş nüfusu, tarım ve hayvancılık dalları (domuzculuk ve kümes hayvanları) gelişmiştir. Doğu Asya’da iş gücü olarak kullanılan iki önemli hayvan türü, bizon ve uzun tüylü sığır – Tibet platosunun yüksek dağlık alanlarında yetiştirilir; öküz ve manda, düzlük tarım alanlarında toprağın işlenmesinde kullanılan önemli fiziksel güç sayılır. Çiftçilik alanında en çok pirinç yetiştirilir. Pirinç, düzlük ve teras şeklindeki arazilerde yetiştirilir, özellikle büyük ırmak vadilerinde yaygındır. Örneğin, Hoang Ho ve Yang Çe Yang ırmak vadilerinde vb. Diğer tarım kültürlerinden, Çin en büyük buğday, mısır, patates, bahçe kültürleri, soya, çay ve tütün üreticisidir. Bu bölgede ipek üretimi de önemli yer alır.

BÜYÜK

138

Pirincin ekilmesi

DOĞU ASYA’NIN EKONOMİSİ

HİNT OKYANUSU

Singapur

UNUTMA Doğu Asya’nın bölge olarak gelişmesini, kuzeyde kurak iklim ve güneyde tropikal muson iklim özellikleri etkiler.

Temel hayvan iş gücüne sahip olan iki hayvan türü; Tibet platosunda bizon, öküz, pirincin yetiştirilmesinde ve üretiminde kullanılan hayvan gücüdür.

Tarım üretimi, genellikle nemli muson bölgelerinde gelişmiş ve pirincin yetiştirilmesine yöneliktir.

Pirinç alanları

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Doğu Asya ülkelerinin denize kıyıları, balıkçılığın gelişmesini sağlamış ve bu ülkeler dünyada büyük balıkçılık güçleri arasında yer alır.Geçmişte, Doğu Asya ülkeleri, ekonomiye kapalı ülkelermiş, fakat İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, tamamiyle tükenmiş ekonomiden, hızlı ve güçlü bir şekilde sanayi gelişmeye başlamış. Çok sayıda nüfusu ve beslenme sorunu belirgin olan Çin’de, daha sonra 1970 yılında sanayide hızlı gelişme kaydedilmiştir. Benzer durum Kuzey ve Güney Kore ülkelerinde de yaşanmıştır. Öyle ki, bugün Doğu Asya, Asya’nın en gelişmiş sanayi bölgesidir. 1990 yılından sonra, göç hareketlerindeki sınırların kaldırılması ile nüfusun şehirlere yerleşmesi artış göstermiştir. Bu şekilde, özellikle Hoang Ho ve Yang Çe Yang ırmak vadilerinde ve deniz kıyılarında çok sayıda milyonluk-mega kentler kurulmuştur. Asya haritası üzerinde Çin, Japonya ve Kore yarımadasında yer alan en büyük kentleri bulmaya çalışınız! Büyük şehir ve kentlerde farklı sanayi kolları gelişmiştir. Çin, büyük doğal zenginliklere sahip ve gelişme imkanı olan sanayi ve tarım ülkesidir. Burada kara metalürji, makine sanayisi, otomobil, uçak, gemi, vagon ve lokomotiv, elektrik, kimya, tekstil, gıda vb. sanayi kolları gelişmiştir. Büyük çapta oto ve demir yolları inşa edilmiştir.

Japonya çok gelişmiş bir ülkedir. Dünya’nın mucizesi olarak adlandırılmış. Dünya sanayisi üretiminde %12 ile payı vardır.

Japonya bilişim alanında, en çağdaş bilimsel ve üretim teknolojisi, iletişim, robot ve biyoteknolojiye sahiptir. Gemi yapımında, otomobil, traktör, elektronik cihazlar ve robot üretiminde Dünya’da birinci yeri alır. Japonya’da enerji kaynakları ve ham maddeler yetersiz olduğu için ithal edilir ve kara ile renkli metalürjinin gelimesi sağlanır. Japonya’nın 50’den fazla nükleer santralı vardır. Japonaya’da tekstil, gıda, kimya ve ilaç sanayisi gelişmiştir. Japonya, Dünya’da en gelişmiş ulaşım ağı, ulaşım araçları ve gelişmiş ticarete ve bankacılığa sahiptir.

Benzer sanayi gelişimi Güney Kore ülkesinde de görülür. Burada klasik gemi yapımı, otomobil ve elektrik sanayisi yanısıra birçok çağdaş sanayi kolları gelişmiştir. Örneğin, aerokozmik sanayisi, biyoteknoloji, genetik mühendisliği, lazer vb.

Tayvan, çok yüksek düzeyde gelişmiş kimya, makine, bilgisayar, elektronik cihazlar, kimya, makine, gemi yapımı ve tekstil sanayisine sahiptir.

Doğu Asya ülkelerinden biraz geride kalmış ve kapalı ekonomiye sahip olan Kuzey Kore’nin sanayisi eski teknolojiye dayalıdır ve üretimi düşüktür.

Çağdaş fabrika ÖDEV Doğu Asya, ekonomik faaliyetlerine göre, ekonomisi en gelişmiş bölge sayılır. Neden?

139

GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA DİYALOG

- Cili është masivi më i lartë malor në botë?

- Cila është maja më e lartë në botë?

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

SORULAR Himalaya nedir?

Himalaya dağ zinciri nerede uzanır?

Himalaya dağlarının kuzey ve güneyinde hangi bölgeler yer alır?

Himalaya dağları iklimi ne şekilde etkiler?

Himalaya dağlarında, dağ eteklerinden başlayarak yüksek alanlarına doğru uzanan dikey şekilde sıralanmış bitki örtüsü kuşaklarını sayınız.

Himalaya dağlarının 3000 m’den yüksek alanları ne gibi özelliklere sahiptir?

Himalaya dağlarında hangi hayvan türlerine rastlanır?

Himalaya dağları, rölyef şekilleri ve özelliklerinden faydalanma imkanları nelerdir?

Toprak kaymasına neden olan etkenleri sayınız.

HİMALAYA DAĞLARI-ÖZELLİKLERİ VE ÖNEM Himalaya dağları, Dünya’nın en yüksek dağlarıdır. Batıda İndüs nehrinden doğuda Myanmar-Çin sınırına kadar 2500 km uzun ve 200-300 km geniş olan dağlık bölge olarak uzanır.

Güneyde, Hindistan’ın İndüs düzlüğü ile kuzeyde İndüs ve Bramaputhra ırmaklarının yukarı akıntıları ile sınırlıdır. Kuzeyde Himalaya dağlarına paralel olarak Transhimalaya dağ zinciri ve Tibet platosu uzanır. Transhimalaya dağ zincirinin kuzeybatısında Karakorum dağları, Pamir dağ kitlesinin güneyinde ise Hindukuş dağları, Afganistan’a doğru devam eder. Bramaputhra ırmak akıntısının doğusunda Himalaya ve Transhimlaya dağ zinciri güneydoğuya doğru yön alarak daha sonra güneyde Myanmar (Burma) ülkesine doğru uzanır. Dolayısıyla Myanmar ile Afganistan arasında uzanan bu dağ zinciri, Hint yarımadasını Asya kıtasından ayırır ve Güney Asya Bölgesi sınırını çizer.

Himalaya dağlarında 8000 metreden yüksek olan 14 dağ tepesi bulunur. Maunt Everest yada Çomolungma (8850m) adı ile de bilinen Dünya’nın en yüksek dağ tepesidir. Himalaya dağları, Hindistan’daki Muson iklimi ve Tibet platosundaki sert karasal iklimi arasında belirgin iklim sınır kuşağını oluşturur.

Lancou

Çendu

T Lahor

b

e

t

H i m a l a j e t Yeni Delhi

Naypur

i

NE

PA

L

Kunmin

Katmandu

Lankou Daka

Himalaya dağlarının kapsadığı - Geniş Himalaya bölgesi 140

UNUTMA Himalaya Dünya’nın en yüksek dağ sistemidir. Himalaya dağlarının güneyinde İndüs Ganj düzlüğü, kuzeyinde Tibet platosu bulunur.

Himalaya dağları iki iklim bölgesi arasında sert iklim sınır kuşağını oluşturur.

Himalaya dağlarında bitki örtüsü dikey şekilde sıralanmıştır. Alçak eteklerinde tropikal – cungul adı verilen ormanlar, üzerinde sırasıyla subtropikal ormanlar, kışın yaprağını döken ormanlar, Himlaya yeşil ormanları ve huş ağaçları, otlaklar ve 3000 m’den yüksek alanları buzullar ile örtülüdür.

Himalaya dağları büyük enerji potansiyeline sahiptir, özellikle dik eğimli ve suyla bol akarsuları.

Büyük eğim ve yağışlar toprağın kaymasına neden olur.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Himalaya dağları, Avrupa kıtasındaki Alp dağları ile birlikte oligosen çağında, Tetis jeosenklinalinde katmanların kırışıp toplanması ile meydana gelmiş dağlardır. Jeolojik yapısı k bileşiktir ve içinde; kalker, dolomit, granit, kum vb. bulunur. Himalaya dağları güneyde İndüs düzlüğüne kadar uzanır. Güney ve güneydoğu yöne doğru uzanan derin girdab ve akarsu vadileri ile kesilmiştir. Irmakları özellikle yaz aylarında su ile zengin olur. Nedenlerini açıklayınız! En büyük ırmakları; İndüs, Ganj ve Bramaputhra’dır. Himalaya dağlarının güney yamaçları en çok yağış alır, yıllık yağış miktarı 12 000 mm’ye ulaşır.

Himalaya dağlarında bitki örtüsü kuşakları belirgindir ve birbirinden ayırt edilebilir. 1000-1200 m rakıma kadar yeşil tropikal yağmur ormanları (cungul) uzanır. Üzerinde subtropikal orman kuşağı ve yükseklere çıkıldıkça kışın yaprağını döken ormanlar (ılıman iklim bölgesinde görülen) yer alır. Bu ormanlar rakımı 2000-3000m yüksek olan alanlarda yaygındır. Daha yüksek ve rakımı 3500m olan alanlarda Himalaya yeşil ormanları ve huş ağaçları görülür. Orman sınır çizgisi üzerinde 4800m rakımlara kadar otlaklar, daha yüksek alanlarda kalıcı kar ve en yüksek alanlarındaki çıplak kayalar sürekli kar ve buzlar ile örtülüdür. Himalaya dağlarının yüksek kesimlerinde oluşmuş buzullar, buzul akıntıları boyunca 2000 metre rakımlara kadar inerek hareket ettikleri görülür.

Himalaya ormanları farklı hayvan türleri ile zengindir; fil, gergedan, bizon, maymun, yabanı domuz, ceylan, kaplan, yabanı tavuk, papağan vs. Yüksek dağlık bölgelerde yabanı keçi, koç, kurt, Himalaya ayısı ve farklı kemirici hayvanlara rastlanır.

Himalaya dağ kitlesi, büyük enerji potansiyeline sahiptir.

Birçok akarsuları, yüksek su rejimi - su düzeyi ve büyük akarsu eğimi vardır. Himalaya dağları su kaynağıdır, buradan İndüs, Ganj ve Bramaputhra ırmakları kaynaklanır, yaz aylarınıın kurak dönemlerinde İndüs ve Bengal düzlüklerinde yerleşmiş olan ahalinin içme suyu ile tedarik edilmesi sağlanır.

Yüksek rakımından dolayı Himalaya dağları, kuzeye doğru ulaşım açsından bir engeli oluşturur. Muson yağışları ve Himalaya dağlarında karların erimesi ile büyük seller ve dik dağ yamaçlarında heyelan olayları yaşanır.

Maunt Everest/Çomolungma ÖDEV

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ TOPRAK KAYMASI (HEYELAN) – topraklar içerdiği büyük nem ve yüksek eğimden dolayı, yerçekimi ile kayar ve heyelan adı verilen olay yaşanır.

Haritada veya internet üzerinden uydudan çekilmiş görüntülerden Himalaya dağlarının nereye kadar uzandıklarını, en yüksek Maunt Everest tepesini detaylı olarak izlemeye çalışınız.

141

GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA DİYALOG Muson nedir?

Muson rüzgarları Asya’nın hangi bölgelerinde etkili olur?

SORULAR Musonların tanımını yapınız.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Muson rüzgarlarından hangilerini biliyorsunuz?

Kış muson rüzgarları nereden eser ve hangi hava şartlarını beraberinde getirir?

Muson rüzgarları insanların hayatını ne şekilde etkiler?

Güney ve Güney Doğu Asya’da hangi değerli gövdeli bitkilere rastlanır?

Musonların gecikmesi hangi doğal afetlere yol açar?

MUSONLAR VE AHALİNİN HAYAT (YAŞAM KOŞULLARI) Musonlar, Güney ve Güney Doğu Asya ile Hint Okyanusu’nun kuzey bölgelerinde esen periyodik (mevsimlik) rüzgarlarıdır.

Musonlar, subtropikal iklim bölgelerinde, kıtanın kuzey kara kesimleri ile güney okyanus üzerindeki sıcaklık ve basınç farklılıklarından ortaya çıkar. Mevsimlere bağlı olarak rüzgarlar da adlandırılır. İki mevsim yaşanır ve kış ile yaz Muson rüzgarları olarak adlandırılan rüzgarlardır. Kış musonları Himalaya dağları ve Güney ile Güney Doğu Asya karasından Hint Okyanusu’na doğru, Ekim ayından Nisan ayına kadar esen rüzgarlardır. Kış muson rüzgarları çok şiddetli olmaz. Muson rüzgarlarının etkili oldukları bölgelerde ayaz, kuru ve soğuk hava durumu yaşanır, denizleri sakindir.

Yaz musonları, güneyde Hint Okyanusu’ndan kuzeyde Güney ve Güney Doğu Asya’ya doğru eser. Yaz musonları sıcak ve nemli rüzgarlardır. Kış muson rüzgarlarından daha hızlı ve güçlü bir şekilde denizden karaya doğru eser, dağlık bölgelerde yükseklere çıkarak yoğun bulutları ve bol yağışı getirirler. Yağışlarla birlikte 2 ay kesintisiz süren şiddetli gök gürültüleri yaşanır.

Kış Musonları

ASYA BÜYÜK OKYANUS

HİNT OKYANUSU ASYA

Yaz Musonları 142

HİNT OKYANUSU

BÜYÜK OKYANUS

UNUTMA Güney ve Güney Doğu Asya’da Muson rüzgarları, periyodik rüzgarları olarak eser.

Kış ve yaz musonları olarak kış ve yaz döneminde ortaya çıkarlar.

Kış musonları, Himalaya dağlarından Hint Okyanusu’na eser ve kuru ile soğuk havayı getirir.

Yaz musonları, Hint Okyanusu’ndan karaya doğru eser, nemli ve sıcak havayı getirir. Tarım ve özellikle pirincin üretilmesinde önemli etkendir.

Musonlar yelkenli gemilerinin ulaşımını sağlar.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ MAHAGONİ (MAUN) AĞACI – Meleiaceae gövdeli bitkiler topluluğuna aittir. Çok sayıda ağaçları ve tropikal ile subtropikal bölgelerinde yetişen çalıları kapsar. Mahagoni ağacı, ekonomik açıdan inşaat ve mobilya sanayisinde ham madde olarak kullanılması büyük önem taşır.

SANDAL AĞACI - yeşil ve yarıparazit (yarıasalak) ağaçlardandır, farklı çeşitleri vardır. Hindistan, Endonezya Avustralya ve Okyanusya’da yaygındır. Sandal ağacı sert yapıya sahip, sarımtrak, beyaz veya kırmızı rengi ve kokusu vardır. Odun oyma şekilleri ve eter yağların elde edilmesinde kullanılır.

TİKA AĞACI - Söğüt ağaçları topluluğuna ait ağaç türüdür.

Güney ve Güney Doğu Asya’nın, muson bölgelerinde yaygındır.

Kuru kış döneminde yaprakları düşer, kaliteli ve değerli ağaç olarak inşaat ve mobilya sanayisi, gemi yapımında vb. sanayilerde kullanılır.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Büyük nem, yüksek sıcaklıklar ve gürültülü ve bulutlu havalar, özellikle Hindistan’ın batı kıyılarında, Malakka yarımadasında ve Endonezya adalarında görülür. Yaz musonları esnasında, Hindistan ve Şri Lanka kıyılarında hoş ve ılıman iklim yaşanır.

Sabit ve dengeli hava şartları, yaz ile kış dönemleri arasında iki hafta kadar sürer.

Muson rüzgarları, Güney ve Güney Doğu Asya halkının yaşamını büyük ölçüde etkiler. Doğanın bağışı olarak nitelendirilmesi ve algılanması mümkün olan yaz musonları, nüfus ile yoğun yerleşmiş (2 milyar civarında), Hindistan, Bangladeş, Şri Lanka, Myanmar (Burma), Tayland, Viyetnam, Malezya, Endonezya ve Filipinler’de başarılı bir tarım ekonomisinin gelişmesini ve gerçekleşmesini sağlar. Yaz musonları, pirincin bu alanlarda en yaygın tarım kültürlerinden birisi olarak yetiştirilmesini ve nüfusun beslenmesinde önemli rolü vardır.

Yarımada ve adalarda yerleşmiş milyonlarca nüfusun, yolculuk yaptığı sayısız yelkenli gemilerin denizlerde ulaşımı, Muson rüzgarlarının esme yönüne bağlı olarak gerçekleşir.

Coğrafya enlemleri ve musonların etkisi ile Hint ve Hindiçini yarımada ve adalarında değerli ağaçlardan (tika, sandal, mahagoni) oluşmuş gür ormanlar yaygındır. Orman ve ağaçların, odun sanayisinde farklı ürünlerin üretilmesinde kullanılması önemlidir.

Muson rüzgarlarının gecikmesi, tarım üretimini olumsuz etkiler ve bununla birlikte gıda ve beslenme sorunu yaşanır.

Cungul

ÖDEVLER Güney ve Güney Doğu Asya hritasında, Muson rüzgarlarının esiş yönlerini öğrenmeye ve işaret etmeye çalışınız. Yaz musonlarını kırmızı, kış musonlarını mavi çizgilerle işaret ediniz.

143

GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA DİYALOG HİNDİSTAN’IN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ

Hindistan nerede bulunur?

Doğal zenginlikleri var mıdır?

SORULAR

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Hindistan’ın yüzey ölçümü ve nüfusu ne kadardır?

Hindistan’ın doğal zenginlikleri nelerdir?

Uzun deniz kıyısı önemli doğal zenginliğidir. Neden?

Geniş düzlük alanları hangi amaçla kullanılmaktadır?

Irmaklarının önemi nedir?

Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?

Hangi madenlerle zengindir?

Hindistan’ın sahip olduğu enerji kaynakları nelerdir ve hangi bölgelerinde yaygındır?

Hindistan, Güney Asya Bölgesi’nde yer alır, yüzey ölçümü 3 287 000 km2’dir. Hindistan’da 1.1 milyar nüfus yaşar, nüfus yoğunluğu, 1km2 başına 345 kişi düşer ve Dünya’da nüfus ile en yoğun ülke sayılır. Nüfus sayısının yüksek olması; doğal zenginlikleri, deniz ve okyanus kıyıları, geniş düzlük alanları, büyük ırmakları, farklı bitki ve hayvan toplulukları, çeşitli maden zenginlikleri, zengin enerji kaynakları, balıkçılık alanları ve gür ormanları ile diğer etkenlere bağlıdır.

Hindistan’ın deniz ve okyanus kıyılarının 5700 km uzun olması, halkın büyük bir kısmının deniz kıyılarına yerleşmesini, denizin doğal zenginliklerinden faydalanmasını ve deniz ticaretinin yapılmasını sağlar.

Geniş düzlükleri ayrı bir zenginliktir. Düzlük alanlarının % 50’si verimli ve işlek arazileridir. Özellikle İndüs düzlüğü (Himalaya dağları ve Dekan platosu arasında), geniş ve birçok akarsu ve kanallar ile kesilmiş, kolay geçitli, verimli ve ekonomik açıdan Hindistan’ın en gelişmiş alanlarıdır. Bengal düzlüğü de benzer özelliklere sahiptir. Ganj ve Bramaputhra delta ırmak ağızlarının çevresindeki alanları kapsar. Bu düzlükler esas tarım alanları ve büyük sayıda olan Hint halkının gıda kaynağını oluşturur. Ilıman, tropikal ve subtropikal iklim bölgelerinde farklı tarım kültürleri yetiştirilir. En çok pirinç, buğday, mısır, sebze, zeytin pancarı, pamuk, keten vs.

Hindistan ırmakları 144

UNUTMA Hindistan petrol, kömür, demir, boksit, mangan, bakır, krom, kurşun, çinko, volfram gibi maden ve deniz kıyıları gibi doğal zenginliklere sahiptir.

Hindistan halkının yaşamını sağlayan ve etkileyen önemli etkenler işlek arazileri ve düzlükleridir. Pirinç üretimi ahalinin temel gıda kaynağıdır.

Hindistan ırmakları, ulaşım, sulama ve enerji potansiyeli olarak büyük önem taşır.

Zengin bitki örtüsünden, özellikle odun sanayisinde tika, sandal ve mahagoni ağaçları, değerli ham maddeleridir.

Hindistan’da balıkçılığın da önemli yeri ve önemi vardır.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Hindistan ırmakları, farklı amaçlarla kullanılan doğal zenginliği oluşturur. Irmakları, tarım ve ulaşıma uygun doğal su yüzeyleridir ve kanallar ile geniş ulaşım ağını oluşturmaktadır.

Hindistan ırmakları, ülkede alt yapısı gelişmemiş olan yolların alternatif ulaşım imkanını sağlar. Irmakları, özellikle Himalaya dağlarından kaynaklanan ırmakları hidro enerji gücüne sahiptir ve birçok baraj gölü ile hidroelektrik santrallerinin inşa edilmesi için uygundur.

Hindistan’da bitki örtüsü ve hayvanat dünyası çok gelişmiş ve çeşitlilik gösterir. Dekan platosu akarsu vadilerinde, İndüs ve Ganj ırmaklarının aşağı akıntılarında, Gat dağlarının batısında cungul ormanları çeşitli otlar ve gövdeli bitkilerle zengindir.

Dekan platosunun geniş savanlarında seyrek ve alçak palmiyeler ile akasya ağaçlarına rastlanır. Himalaya dağlarında 1000 metre rakımlara kadar kışın yaprağını döken ormanlar, daha yüksek alanlarında yeşil ormanlar görülür. Zengin bitki örtüsünden, özellikle odun sanayisinde tika, sandal ve mahagoni ağaçları değerlidir.

Hindistan’ın büyük ve geniş alanlarında eski çökük dağlar ve vadiler ile genç sıra dağlar bulunur. Madenlerle zengindir; demir, mangan, krom, volfram, kurşun, bakır, altın, gümüş ve boksit madeni vb. En büyük maden yatakları Bihar, Orisa ve Pencab’da bulunur. Ametal ham maddelerinden tuz, barit, feldspat, azbest, grafit vb. üretilmektedir.

Hindistan büyük enerji kaynaklarına sahiptir. Örneğin, kömür, petrol ve hidroenerji potansiyeli gibi. En büyük kömür yatakları Batı Bengal, Bihar ve Orisa; petrol, Asam, Pencab, Gucarat ve Doğu Hindistan’ın Çenay çevresinde bulunur. Hindistan büyük nükleer yakıtları ile zengindir. Örneğin, toryum madenleri, uran vb.

Hindistan’ın doğal zenginliklerini, deniz kıyılarındaki balıkçılık bölgeleri tamamlamaktadır.

Pirincin ekilmesi KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ ELMAS – saf kristal karbon içeren değerli (maden) taştır. Çok az miktarda demir, mangan veya diğer elementleri içerir, bunlar elmasın kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verir.

MADEN – metal veya ametal içeren kayadır, işlem gördükten sonra kullanıma uygundur.

ÖDEVLER Hindistan haritasında, doğal zenginliklerinin bulunduğu bölgeleri bulmaya çalışınız.

145

GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA DİYALOG

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Doğu Asya bölgesi yanısıra, Asya kıtasının başka hangi bölge ve alanaları nüfus ile yoğun yerleşmiş bulunmaktadır

HİNDİSTAN’IN NÜFUSU, DOĞAL ZENGİNLİKLERİ VE SORUNLARI Hindistan, farklı tarihi ve kültürü, dili ve dini özellikleri ile 280’den fazla ulusların yaşadığı bir mozaik ülke görüntüsünü verir. Bu durum aynı zamanda batıdan doğuya doğru İndüs ile Bengal düzlüğü üzerinden ulusların yer değiştirmesi ile de ortaya çıkar. Bu bölge farklı uygarlıklar, öğretiler ve inançların çatıştığı bölgedir. Hindistan’ın tarihi boyunca Eski Hindistan Dönemi, İslamiyet Dönemi, Britanya Dönemi ve 1947 yılından sonra Bağımsız Hindistan Dönemi yaşanmıştır.

Etnik yapısını %73’le Hint-Asya grubundan 30’dan çok millet oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra Dravid ve Çin-Tibet grupları da yer almaktadır.

Günümüzde 1.1 milyar nüfusu olan Hindistan’da, % 80’i Hint, % 12 İslam, % 3.5 Hristiyan ve diğerleri farklı öğretileri benimsemekteler.

Resmi dil Hint dilidir, fakat bölgelerin herbirinin kendine ait resmi dili vardır. Örneğin, Asam, Bengal, Kaşmir, Pencab, Tamil dili vb.

Hintli Amritsar

SORULAR Hindistan ülkesinde hangi uluslar yaşamaktadır?

Yeni Delhi Kanpur

Hindistan’ın nüfusu hangi ulus gruplarına mensuptur?

Hindistan’da hangi dinlerin yaygın olduğu görülür?

Ahmedabad

HİNDİSTAN

Büyük sayıda nüfusu ve farklı ulusları arasındaki ilişkiler nasıldır?

Hindistan’da nüfus sayısının yüksek olması hangi sorunlardan kaynaklanır?

Köy nüfusu ne durumdadır? Şehirlerinde temizlik ve hijiyen düzeni nasıldır?

Hindistan’da nüfusun ulaşımı ne şekilde gerçekleşmektedir?

146

Kalküta

Bombay

Bengal Körfezi Hayderabad ARAP DENİZİ

Bangalor

Çenay

1km2 başına kişi sayısı 50’ den az 50 - 100 100 - 200 200 - 400 400’ den fazla

UNUTMA Hindistan, nüfus ile çok yoğun yerleşmiş ülkedir.

Hindistan’da 280 farklı ulus yaşamaktadır.

Hindistan’da yaşayan ulusların %70’i Hint-Asya ulus grubuna, diğerleri de Dravid ve Çin-Tibet ulus grubuna mensuptur.

Dini mensubiyete göre, Hindistan nüfusunun % 80’i Hinduizm öğretisini benimsemektedir.

Resmi dil Hint dilidir, fakat bölgelerin herbirinin kendine ait resmi dili vardır.

Hindistan’ın büyük sayıda nüfusu ile birlikte gıda sorunu da yaşanmaktadır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ KÖMÜR – doğal ve katı yakıt olarak önemli ham madde ve enerji kaynağıdır. Kömür, bitkilerin uzun jeolojik zaman süreci içerisinde karbonlaşmasıyla meydana gelir. Tortul kayaların katmanlarında bulunur ve genişliği birkaç metreye ulaşır.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Hindistan’da uluslar, dinler ve diller çeşitlilik gösterir. Milletlerin birçok farklılıkları olmasına rağmen aralarındaki hoşgörü Hindistan’ın önemli manevi zenginliğidir.

Fakat, Hindistan’ın ülke olarak sorunları da olduğu bir gerçektir. Özellikle büyük nüfus yoğunluğu, İndüs ve Bengal düzlüğü ve deniz kıyı bölgelerinde görülür. Ortalama yıllık nüfus artışı 19 promildir daha doğrusu 1 yıl içerisinde Hindistan’da 17 milyon nüfus artar. Böyle bir nüfus artışı ahalinin gıda sorununu ortaya çıkarır. 300 milyondan fazla insanı fakirlik sınırının altındadır. Nüfusun % 70’i köylerde yaşar. Köylerde işsizlik ve yaşam koşullarının yetersiz olması nedeniyle, köy nüfusunun bir kısmı şehirlere göç etmektedir. Öyle ki günümüzde, Hindistan’da 30 milyon civarında şehirin bulunduğu tahmin edilmektedir. Şehir sayısının belirlenmesi zordur çünkü, halkın büyük bir kısmı fakir bölgelerde yaşar veya evsizdir. Şehirlerde yoğun yerleşmiş olan nüfus, çevre kirlenmesine, çöplerin yığınlaşmasına, şehir merkezlerinde ise eski ulaşım araçları ve fabrikalar havanın kirlenmesine neden olur.

Yolların yetersiz altyapısı, nüfus ve yolcu taşımacılığı demir yolu ulaşımına yönelmiş, eski raylar ile trenlerle günde 15 milyon yolcunun yoğun bir şekilde ve zor şartlarda ulaşımı gerçekleşmektedir.

GÖÇEBE HAYVANCILIK – hayvanlara (koyun, at, sığır) yem bulmak ve otlatmak, farklı otlak alanlarından faydalanmak amacıyla yapılan göç hareketleridir. Özellikle istep ve çöl bölgeleri ile tundaralarda göçebe hayvancılık gelişmiş ve yapılmaktadır.

YOĞUN YERLEŞMELER - farklı bölge ve ülkelerdeki nüfus yoğunluğu ile olumsuz toplumsal, ekonomik ve beşeri ilişkiler, nüfus ve yerleşmelerin hayatta kalma mücadelesini ve sorunlarını etkiler.

IRK - Ortak antropoloji özelliklere sahip insanlar grubu. Temelde deri rengine dayalı sınıflandırma mevcuttur, ancak sınıflandırma saç rengi ve görünüşüne, vücuttaki tüy ve boyun uzunluğuna göre de yapılmaktadır.

Hint kadını ÖDEVLER İnternet üzerinden, Hindistan ile ilgili diğer bilgilere de ulaşmaya ve bilgilerinizi zenginleştirmeye çalışınız.

147

ORTA ASYA DİYALOG ORTA ASYA’NIN NÜFUSU VE EKONOMİSİE

Orta Asya, Asya kıtasanın hangi bölgesini kapsar?

Orta Asya’da yer alan ülkeler: Afganistan, Kazakistan, Kıgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’dır. Ülkelerin toplam yüzey ölçümü 4 646 600 km2’dir. Bu bölgede 85 milyon nüfus yaşamaktadır. Çok büyük alana sahip olan Orta Asya bölgesinde nüfus sayısı azdır. Genellikle nedenleri rölyef ve iklim özelliklerine bağlıdır. Bu bölge batı, güney ve doğudan dağlar ile çevrili, kuzeyde denizlerden uzakta bulunur. Dolayısıyla yıllık yağış miktarı 200-500mm arasında değişir. Yağış yetersizliği çöllerin oluşmasına neden olmuştur. Orta Asya ülkelerinden Afganistan ve Özbekistan’ın nüfus sayısı daha büyüktür.

Etnik yapısını; Kazaklar, Ruslar, Türkmenler, Özbekler, Kırgızlar, Tacikler ve Paştunlar oluşturur. Afganistan’da Paştu dili ve Arap Alfabesi, diğer tüm ülkeler kendi dilini konuşmakta ve Kiril Alfabesini kullanmaktadırlar. Ülkelerde resmi dil yanısıra Rus dili de kullanılmaktadır.

Orta Asya nüfusunun % 80’i İslam, % 10’u Hristiyan ve kalan nüfusu diğer dinlere mensuptur. Kazakistan’da nüfusun % 45’i Ortodoks hristiyandır.

SORULAR Orta Asya ülkelerini sayınız.

Orta Asya’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Etnik yapısını hangi uluslar oluşturur?

Orta Asya ülkelerinde kullanılan alfabeleri söylemeye çalışınız.

Orta Asya ulusları hangi dinlere mensuptur?

Orta Asya ülkelerinden hangileri sanayi ve tarım, hangileri tarım ve sanayi ülkesidir?

Orta Asya’da farklı tarım üretiminin özellikleri nelerdir?

Hayvancılık hangi özelliklere sahiptir?

HAZAR GÖLÜ

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Orta Asya alanı hangi havza bölgesini içine alır?

KAZA Ö

Bakü

ZB

TÜ

RK

EK

ME

IS

NİS

TA Aşkabat N

R

A

N

Kuveyt

G AF

Taşkent

TA

N

AN

N TA S İ Kabil

Orta Asya 148

AN

Bişkek TACİKİSTAN

Duşanbe

Tahran

İ

Astana

KİST

UNUTMA Orta Asya’da bulunan ülkeler: Afganistan, Kazakistan, Kıgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan.

Orta Asya’nın büyük çöl ve yarı çöl alanları ile iklimi, nüfüs yoğunluğunun seyrek olmasına neden olmuştur.

Etnik yapısını: Puştunlar, Kazaslar, Türkmenler, Özbekler, Kırgızlar, Tacikler ve Ruslar oluşturur.

Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan sanayi ve tarım ülkeleri; Afganistan, Kıgızistan ve Tacikistan tarım ve sanayi ülkeleridir.

Orta Asya’da pamuk ve ipek böceği yetiştirilir.

Orta Asya’da zengin petrol yatakaları, doğal gaz, kömür, renkli metaller ve demir bulunur.

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Orta Asya ülkeleri ekonomik açıdan farklılık gösterir. Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan sanayi ve tarım ülkelerdir.

Afganistan, Tacikistan ve Kırgızistan az gelişmiş tarım ve sanayi ülkeleridir. Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın büyük alanları ve geniş düzlüklerinde tarımcılık gelişmiştir. Önemli tarım kültürleri; buğday (Kazakistan’da işlek arazinin % 50’sinde yetiştirilir), arpa, pirinç, mısır, ayçiçeği, pamuk, bağlar, patates vb. Pamuk ve ipek böceği de yetiştirilir, bunlar özellikle tekstil sanayisinin gelişmesini ve tekstil sanayisinde ihraç edilen ürünlerin ham maddelerini oluştururlar. Az yağış miktarı ve su yetersizlik sorunu, özellikle Amu Derya ve Sir Derya ırmaklarından yapılan sulama ile karşılanmaktadır. Dolayısıyla akarsuların sulama amaçlı kullanılması nedeniyle, suları sürekli azalmakta ve akıntıları Aral gölüne kadar ulaşamamaktadır.

Orta Asya’da hayvancılık gelişmiş, özellikle koyun ve keçiler yetiştirilir. Büyük baş hayvanlardan, sığır, at, deve, öküz vb.

Değerli kürk ve derisi olan hayvanlar (Özbekistan’da tilki, tavşan vb.) yetiştirilir.

Bölgenin özelliklerinden birisi, petrol, doğal gaz, demir, kömür, renkli metaller, poli metal madenleri volfram, uran, cıva gibi madenlerle zengin olmasıdır. Doğal zenginliklerinden, özellikle Hazar ve Aral gölü çevresinde petrol ve doğal gaz yatakları bulunur. Kömür, demir ve renkli metal yatakları Afganistan ülkesi (savaş ile tüm sanayi tükenmiş) dışında, diğer ülkelerde kara ve renkli metalürji, makine sanayisi, kimya ve petrol işletme sanayisinin gelişmesini sağlamıştır. Tarım ve hayvancılık ürünleri ile hafif sanayi kolları, tekstil, gıda sanayisi vb. gelişmiştir.

Orta Asya’da, çöller ve dağlık bölgelerinin yaygın olması nedeniyle ulaşım pek gelişmiş sayılmaz.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ PETROL KUŞAĞI - yer altında petrol yataklarının bulunduğu alanı kapsar.

OPEK-petrol ihraç eden ülkeleri kapsayan örgüttür.1960 yılında kurulan çok uluslu örgüt olarak, üye ülkelerinin petrol üretimini ve ihracat politikasını koordine eder. Örgütün üye ülkeleri: İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan, Venezüella, Katar, Endonezya, Libya, Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir ve Nijerya.

PETROL YEDEKLERİ – belirli bölge ve ülkelerde petrol yedeklerinin değerlendirilmesi ve kullanılmasıdır.

Pamuk tarlası ÖDEVLER Asya haritasında, Orta Asya ülkelerini bulunuz. Daha sonra bölgenin nüfus ile seyrek yerleşmiş olmasının nedenlerini araştırınız.

149

GÜNEY BATI ASYA DİYALOG

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Petrol hangi amaçla ve nerede kullanılır?

Dünya’nın petrol ile en zengin bölgelerini söyleyiniz.

Rafineria

PETROL - GÜNEY BATI ASYA ÜLKELERİNİN EN BÜYÜK DOĞAL ZENGİNLİĞİ Petrol, sıvı mineral yakıtı olarak, özellikle motorun icat edilmesi ile önem kazanmıştır. Dolayısıyla petrol yataklarının araştırılması ve incelenmesine yol açmıştır. Dünyadaki diğer petrol yedekleri yanısıra, Güney Batı Asya Bölgesi de büyük petrol yataklarına sahiptir.

Büyük çöl alanları ve yüksek çıplak dağlık bölgelerinde, Güney Batı Asya halkının tarım ve hayvancılık ile uğraşması sulama sistemine bağlı olarak gelişmiştir. Bu nedenle Güney Batı Asya’da Dicle ve Fırat ırmaklarında çok sayıda hidro sistemler kurulmuştur. Günümüzde ise çağdaş olan damla damla sulama sistemi gelişmekte ve uygulanmaktadır (özellikle İsrail’de). Birçok faktörlerin etkisiyle, genellikle nüfusu deniz ve göl kıyılarında, vahalarda ve büyük ırmak vadilerinde yerleşmiş bulunmaktadır. Dünya’da sanayinin gelişmesi ile (özellikle Avrupa ülkeleri, Japonya ve ABD gibi ülkeler büyük petrol yataklarına sahip değildi) hızlı ve yoğun bir şekilde ulaşım araçlarının üretilmesi ve kullanıma (otomobil, otobüs, gemü, uçak vb.) girmesi önem taşır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra petrol yakıtına daha çok ihtiyaç duyulduğu görülmektedir.

SORULAR Petrol, sıvı mineral yakıtı olarak ne zamandan beri kullanılmaya başlamıştır?

Petrol ve petrol ürünlerine ihtiyaç duyulmadan önce Güney Batı Asya’daki nüfus neyle uğraşıyormuş?

İstanbul

Raşt Monsul Tahran Homs Haifa

Şam

İskenderiye Amman

Petrolden faydalanma ilgisi ne zaman artmıştır ve hangi örgütler Güney Batı Asya’daki petrolü istifade etmeye başlamıştır?

150

Bağdat

İsfahan

Abadan

Kahire

Şiraz

Kuveyt Ras Riyad

Doha Maskat

Petrol Güney Batı Asya’da yaşayan halkın yaşam tarzını ne şekilde etkilemiş ve değiştirmiştir?

Petrolün Güney Batı Asya’dan başka yer ve ülklere ulaşması ne şekilde gerçekleşir?

Kermanş

başlıca petrol yatakları inşa edilmiş

inşa edilmekte

doğal gaz boru hattı petrol boru hattı

UNUTMA Güney Batı Asya’da büyük petrol yedekleri bulunur. ABD, Büyük Britanya, Fransa, Hollanda ve Japonya ülkelerinin birkaç petrol topluluğu tarafından Güney Batı Asya’daki petrol yataklarından petrol elde edilir.

Petrolden elde edilen büyük finans geliri, Güney Batı Asya ülkelerindeki ahalinin yaşam tarzını etkilemekte ve değiştirmektedir.

Petrol boru hatları ve deniz ulaşımı üzerinden birçok kıta ve ülkelere petrolün aktarımı yapılır.

Çöl

ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI

Bununla beraber, Güney Batı Asya ülkelerinde sermaye olmaması nedeniyle, petrol 50 : 50 oranında (çok seyrek 75 : 25 oranında) ABD, Büyük Britanya, Fransa, Hollanda, Japonya ve İtalya gibi ülkelerden oluşan petrol örgütleri (topluluklar) tarafından istifade edilmiştir. Bu örgüt ve ülkeler, Güney Batı Asya’da petrol üretiminin % 90’ı ile ilgilenir, üretim ve tüketimini yönlendirir.

Dünya’da petrol ve petrol ürünlerine büyük ihtiyaç duyulmasına ve petrol yataklarını isitifade etme ilkelerine rağmen, Güney Batı Asya ülkelerine mali gelir getirmekte ve bu ülkelerde yaşayan nüfusun hayat şartlarını ve tarzını etkilemekte ve değiştirmektedir. Örneğin, göçebe hayvancılıktan yarı göçebe hayvancılığa geçiş, deniz kıyı bölgeleri, ırmak vadileri ve vahalarda yerleşmeler, çağdaş tarım vb. Günümüzde, Güney Batı Asya ülkelerinde, çağdaş düzene sahip birçok gelişmiş şehirleri, sanayi merkezleri ve çeşitli sanayi kolları gelişmiştir. Ülkelerin çoğunda (petrol ve doğal gaz), milli brüt hasılatın % 90’ı, petrol ve doğal gazdan elde edilir. Halka yapılan hizmetlerin çoğu ücretsiz, fakat zengilerin sayısı sınırlı, genelde şeiklerdir ve bunların büyük bir kısmı ülkeyi yönetenlerdir. Örneğin, Kuveyt, B.A.E., Suudi Arabistan vb.

Petrolün elde edilmesini ve imalatını geliştirmek amacıyla büyük petrol boru hatları inşa edilmiştir. Petrol boru hatları üzerinden, petrolün işlem gördüğü ve ihraç edildiği Akdeniz ve Pers denizi limanlarına, oradanuğ da sanayisi çok gelişmiş ve petrolü ithal eden Japonya, Güney Kore, ABD ve Avrupa ülkelerine gönderilir.

Petrolün elde edilmesi ÖDEVLER

Dubai

- Në hartën e Azisë Jugperëndimore shikoi mirë vend zbulimet e naftës, drejtimet e naftësjellësve dhe drejtimet nëpër të cilat transportohet nafta!

151

SORULAR Hangi doğal olaylar, Asya kıtasında doğal afetlere yol açar?

Hangi hayvan türleri, nerede ve hangi amaçla kullanıldıklarını söylemeye çalışınız.

Asya kıtasında deprem ve yanardağlar nasıl ve neden meydana gelir?

Tarım üretiminde en önemli olan tarım kültürünü söyleyiniz.

’’Ateşli Halka’’ kuşağı nerede uzanır?

Doğu Asya kıyı denizlerinden, ulaşımın dışında başka ne şekilde faydalanmak mümkündür?

Etkin yanardağ nedir?

Denizaltı deprem ve volkanlar denizlerde hangi olayların yaşanmasına neden olur?

Doğu Asya’da hangi şiddetli rüzgarlar eser?

Doğu Asya’da hangi ırmaklar sellerin oluşmasına neden olur?

Heyelan olayları ile çok fazla insan kaybı olmaz.Neden?

Toprak kaymasının nedenleri nelerdir ve en sık hangi bölgelerde yaşanır?

Çin ekonomik açıdan nasıl bir ülkedir?

Japon ekonomisinin özellikleri nelerdir?

Güney Kore ve Tayvan nasıl bir ekonomiye sahiptir?

Kuzey Kore’nin ekonomisi nasıldır?

Araştırınız.

Himalaya nedir?

Doğu Asya’da nüfüs sayısı ne kadardır?

Himalaya dağ zinciri nerede uzanır?

Doğu Asya’da hangi dinler mevcuttur?

Himalaya dağlarının kuzey ve güneyinde hangi bölgeler

Doğu Asya’da hangi diller konuşuluyor? Çinliler hangi alfabeyi kullanıyor?

Doğu Asya ülkelerinde hangi milletler yaşıyor.

Kültürleri nasıldır?

Ahali arasındaki toplumsal ve kültürel değişmelerin sebepleri nedir?

Ailedeki ilişkiler nasıldır?

Doğu Asya’daki ailelerde kadınların rolünü nasıl görüyorsunuz?

Doğu Asya ülkelerinde yaşayan ahalinin sürdürdüğü aile geleneklerinin niteliklerini açıkla?

Aile terbiyesinin toplumda ve kültürdeki yansıtması nasıldır? Çağdaş yaşam koşullarında kültürel değişimlerin sebebini açıkla?

Doğu Asya’nın kuzey ve güney bölgelerinin doğal ve iklim özellikleri nelerdir?

152

Sanayi ne düzeyde gelişmiş bulunmaktadır?

yer alır?

Himalaya dağları iklimi ne şekilde etkiler?

Himalaya dağlarında, dağ eteklerinden başlayarak yüksek alanlarına doğru uzanan dikey şekilde sıralanmış bitki örtüsü kuşaklarını sayınız.

Himalaya dağlarının 3000 m’den yüksek alanları ne gibi özelliklere sahiptir?

Himalaya dağlarında hangi hayvan türlerine rastlanır?

Himalaya dağları, rölyef şekilleri ve özelliklerinden faydalanma imkanları nelerdir?

Toprak kaymasına neden olan etkenleri sayınız.

Musonların tanımını yapınız.

Muson rüzgarlarından hangilerini biliyorsunuz?

Kış muson rüzgarları nereden eser ve hangi

hava şartlarını beraberinde getirir?

Köy nüfusu ne durumdadır?

Muson rüzgarları insanların hayatını ne şekilde etkiler?

Şehirlerinde temizlik ve hijiyen düzeni nasıldır?

Güney ve Güney Doğu Asya’da hangi değerli gövdeli bitkilere rastlanır?

Hindistan’da nüfusun ulaşımı ne şekilde gerçekleşmektedir?

Musonların gecikmesi hangi doğal afetlere yol açar?

Orta Asya ülkelerini sayınız.

Hindistan’ın yüzey ölçümü ve nüfusu ne kadardır?

Etnik yapısını hangi uluslar oluşturur?

Orta Asya’da nüfus yoğunluğu nasıldır?

Hindistan’ın doğal zenginlikleri nelerdir?

Orta Asya ülkelerinde kullanılan alfabeleri söylemeye çalışınız.

Uzun deniz kıyısı önemli doğal zenginliğidir.

Neden?

Orta Asya ulusları hangi dinlere mensuptur?

Geniş düzlük alanları hangi amaçla kullanılmaktadır?

Orta Asya ülkelerinden hangileri sanayi ve tarım, hangileri tarım ve sanayi ülkesidir?

Irmaklarının önemi nedir?

Orta Asya’da farklı tarım üretiminin özellikleri nelerdir?

Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?

Hayvancılık hangi özelliklere sahiptir?

Hangi madenlerle zengindir?

Petrol, sıvı mineral yakıtı olarak ne zamandan beri kullanılmaya başlamıştır?

Hindistan’ın sahip olduğu enerji kaynakları nelerdir ve hangi bölgelerinde yaygındır?

Hindistan ülkesinde hangi uluslar yaşamaktadır?

Hindistan’ın nüfusu hangi ulus gruplarına mensuptur?

Hindistan’da hangi dinlerin yaygın olduğu görülür?

Büyük sayıda nüfusu ve farklı ulusları arasındaki ilişkiler nasıldır?

Hindistan’da nüfus sayısının yüksek olması hangi sorunlardan kaynaklanır?

Petrol ve petrol ürünlerine ihtiyaç duyulmadan önce Güney Batı Asya’daki nüfus neyle uğraşıyormuş?

Petrolden faydalanma ilgisi ne zaman artmıştır ve hangi örgütler Güney Batı Asya’daki petrolü istifade etmeye başlamıştır?

Petrol Güney Batı Asya’da yaşayan halkın yaşam tarzını ne şekilde etkilemiş ve değiştirmiştir?

Petrolün Güney Batı Asya’dan başka yer ve ülklere ulaşması ne şekilde gerçekleşir?

153

İÇİNDEKİLER AVRUPA 1. AVRUPA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ........................................................6 - AVRUPA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI ....................................................8 - AVRUPA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ.........................................................................10 - İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ - İKLİM ŞARTLARI - KOŞULLARI.................................................................................12 - İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ......................................................................14 - HİDROGRAFYA..............................................................................................................16 - SORULAR.....................................................................................................................18

2. AVRUPA’NIN BEŞERİ - COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ - AVRUPA’NIN NÜFUSU - AVRUPA’DA NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ (NÜFUS SAYISI VE NÜFUS YOĞUNLUĞU).................................................................20 - AVRUPA’DA DİL VE DİNİ FARKLILIKLAR......................................................................22 - AVRUPA’DA YERLEŞMELER VE YERLEŞİM BİRİMLERİ.........................................24 - AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ........................................................26 - AVRUPA BİRLİĞİ..........................................................................................................28 - SORULAR....................................................................................................................30

3. AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI - GÜNEY AVRUPA - COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER..............................................32 - DEVLETLER VE DEVLETDÜZENİ ............................................................................34 - DEPREM VE YANARDAĞLARIN OLUŞMASINA EĞİLİM GÖSTEREN BÖLGELER VE BUNLARIN İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ.........................................36 - GÜNEY AVRUPA’NIN İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ.....................................................38 - AKDENİZ – DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE EKONOMİK ÖNEM.....................................................................................................................40 - GÜNEY AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ......................42 - GÜNEY AVRUPA’NIN TURİZM VE EKONOMİSİ.....................................................44 - BATI AVRUPA - COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER..........................................46

- DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ.......................................................................48 - BATI AVRUPA’NIN RÖLYEF VE İKLİMİ..................................................................50 - GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE DENİZLERİN İNSANIN..........................................52 - BATI AVRUPA NÜFUSU...........................................................................................54 - AVRUPA’NIN GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE EKONOMİSİ....................................56 - KUZEY AVRUPA - COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER.........................................58 - DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ.......................................................................60 - KUZEY AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN İNSANIN YAŞAMINDAKİ ÖNEMİ VE ETKİLERİ.............................................................................................62 - DENİZ KIYILARININ ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ...................................................64 - KUZEY AVRUPA’DA NÜFUS...................................................................................66 - KUZEY AVRUPA’NIN DOĞAL KAYNAKLARI VE EKONOMİSİ...............................68 - ORTA AVRUPA - COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER..........................................70 - DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ.......................................................................72 - ORTA AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ........................................................................................74 - PANONYA DÜZLÜĞÜ VE EKONOMİNİN GELİŞMESİNDEKİ ÖNEMİ....................................................................................................................76 - ALP DAĞLARININ ORTA AVRUPA ÜKELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ.................78 - AKARSULAR VE İNSAN HAYATINDAKİ ÖNEMİ......................................................80 - ORTA AVRUPA’DA NÜFUSORTA............................................................................82 - AVRUPA EKONOMİSİ - GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE.......................................84 - DOĞU AVRUPA - COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER...............................................86 - DEVLETLER VE DEVLETDÜZENİ.............................................................................88 - DOĞUAVRUPA’DARÖLYEF VE İKLİM.......................................................................90 - AKARSUAĞI – ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI............................................92 - DOĞUAVRUPA’DAEKONOMİNİN GELİŞMESİNİ ETKİLEYEN KOŞULLAR.............94 - DOĞU AVRUPA’DA EKONOMİNİN GELİŞMESİNİ ETKİLEYEN KOŞULLAR...........96 - SORULAR................................................................................................................................98

ASYA 4. ASYA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ - COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ.......................................................104 - ASYA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI........................................................106 - ASYA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ..................................................................................108 - İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ - İKLİM ŞARTLARI – KOŞULLARI............................................................................110 - İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ....................................................................112

- HİDROGRAFYA - AKARSULAR VE ÖNEMİ........................................................................................114 - ASYA’NIN DÜNYACA TANINMIŞ GÖLLERİ VE ÖNEMİ......................................116 - ASYA KITASI’NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ..................................................................118 - SORULAR.......................................................................................................................120

5. ASYA’NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ - ASYA’NIN NÜFUSU - DİL VE DİNİ MENSUBİYET....................................................................................122 - KÜLTÜR VE GELENEKLER..................................................................................124 - ASYA’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ.............................................................................126 - SORULAR.......................................................................................................................130

6. ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI - DOĞU ASYA - DOĞALAFETLER......................... ...........................................................................132 - DOĞU ASYA’NIN NÜFUSU (DİL VE DİNİ MENSUBİYET, KÜLTÜR VE GELENEKLERİ)................................134 - AİLE, KÜLTÜR VE GELENEKLERİN ROLÜ VE ÖNEMİ.........................................136 - DOĞU ASYA’NIN EKONOMİSİ...........................................................................138 - GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA - HİMALAYA – ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ................................................................140 - MUSONLAR VEAHALİNİN YAŞAMINAETKİLERİ..................................................142 - HİNDİSTAN’IN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ.............................................................144 - HİNDİSTAN’IN NÜFUSU, DOĞAL ZENGİNLİKLERİ VE SORUNLARI....................146 - ORTA ASYA - ORTA ASYA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ.....................................148 -GÜNEY BATI ASYA - PETROL – GÜNEY BATI ASYA ÜLKELERİNİN EN BÜYÜK DOĞAL ZENGİNLİĞİ.........................................................................................................150 - SORULAR.......................................................................................................................152

Prof. d-r Blagoja Markoski: GEOGRAFIJA za VII oddelenie za osumgodi{no osnovno obrazovanie * Glaven i odgovoren urednik: Qube Ristovski * Prevod i lektura: m-r Mubexel Ahmed * Tehni~ko-grafi~ki urednik: Dejan Bo{kov * Podgotovka: Trimaks Kartografija - Skopje * Podgotovka za pe~at - ureduvawe: PROSVETNO DELO AD ul.

Dimitrija ^upovski 15 * Pe~at: Grafi~ki centar - Skopje * Tira`: 350 700 primeroci.

COĞRAFYA, VII. Sınıf Sekizyıllık İlköğretim Kitabı * Müellif: Prof.Dr. Blagoya MARKOSKİ Redaktör: Lyube RİSTOVSKİ * Çeviren ve Lektör: M-r Mübeccel AHMED * Grafik ve Teknik Tasarım: Deyan BOŞKOV * Tasarım: Trimaks Kartografya - Üsküp * Baskı Düzeni: PROSVETNO DELO A.Ş. Cad. Dimitriya Çupovski 15 - Üsküp * Basım: Grafiçki Centar - Üsküp * Tiraj: 350 700 adet.

CIP - Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Kliment Ohridski“ - Skopje 373.3.016:91(075.2)=163.3 MARKOSKI, Blagoja Geografija za VII odddelenie za osumgodi{no osnovno obrazovanie / Blagoja Markoski. - Skopje : Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija, 2009 - 153 str. : ilustr. vo boja: 29 sm Re~nik na pomalku poznati zborovi: str.[82-85] ISBN - 978-608-4575-54-2 COBISS. MK-ID 79221002