Информатика by Ministry of education and sience

INFORMATIKA ZA V ODDELENIE ZA OSUMGODI[NOTO OBRAZOVANIE I ZA VI ODDELENIE ZA DEVETGODI[NOTO OBRAZOVANIE

П р е д г о в ор Учебникот Информатика е пишуван за учениците од петто одделение од осумгодишното образование и од шесто одделение од деветгодишното образование. Учебникот е приспособен кон наставната програма дефинирана од Бирото за развој на образованието и одобрена од Министерството за образование и наука. Следејќи ја наставната програма, учебникот е поделен на шест теми: Преку првата тема − Информатика − учениците ќе се запознаат со основните поими од информатиката, со значењето на информатиката како наука, како и со историскиот развој на компјутерите. Обрнато е внимание и на информатиката во образовниот процес. Преку втората тема − Компјутери − учениците ќе се запознаат со машинскиот и со програмскиот дел на компјутерите. Најважните физички делови на компјутерот, како и поделбата на програмскиот дел се обработени на едноставен и разбирлив начин приспособен кон возраста на учениците. Преку оваа тема учениците ќе се запознаат и со оперативниот систем Windows, со организацијата и со основните елементи на Windows и ќе научат да работат со икони, со папки и со документи. Учениците ќе се запознаат и со едноставните апликации Notepad и Calculator, кои се составен дел на оперативниот систем Windows. Особено внимание е посветено на практичната работа, така што и оние ученици што за првпат се среќаваат со Windows лесно ќе ги совладаат основните вештини на користење на тастатурата и глувчето. Преку третата тема − Мултимедија − учениците ќе се запознаат со поимот мултимедија и на забавен начин ќе ги усовршат вештините преку апликациите Windows Media Player, Sound Recorder и Windows Movie Maker. Преку четвртата тема − Интернет − учениците се воведуваат во волшебниот свет на светската мрежа и ризница на знаења. Ќе се запознаат со сервисите на Интернет и со основните поими за Интернет. Преку практична работа ќе научат да ги користат многубројните можности на Интернетот. Но, исто така, ќе се запознаат и со негативните последици што ги носи Интернетот со себе, како што се компјутерските вируси и опасностите со кои можат да се сретнат. Особено внимание е посветено на безбедноста и на етиката на Интернет. Во оваа тема е претставен и порталот на основните и на средните училишта во Република Македонија, на кој учениците ќе можат да креираат своја имејл (e-mail) адреса, да учествуваат на форум и да посетат електронски курсеви. Поради многубројните опасности со кои можат да се i

соочат учениците, користењето на Интернетот треба да биде под надзор на наставникот или под надзор на родителите. Во петтата тема − Основи на цртање − претставена е едноставната апликација Paint, преку која учениците ќе се запознаат со основите на компјутерската графика и ќе научат да ги користат алатките и техниките на цртање. Во шестата тема − Обработка на текст − претставена е апликацијата Microsoft Word 2003, преку која учениците ќе се запознаат со основите на обработката на текст, како што се пишување и уредување на текстовите и печатење на документите. Сите акции се објаснети чекор по чекор и сите се претставени со слика, така што учениците лесно ќе ги совладаат техниките на програмата. Како додаток, дадени се наредбите во апликацијата penOffice. org Writer, која е аналогија на Microsoft Word за оперативниот систем Linux. Начинот на работа во двете апликации е многу сличен. Во училиштата каде се користи Writer, наставниците можат да ги користат истите вежби што се дадени за Word. Акцентот во учебникот е ставен на практична работа, при што од голема помош на учениците ќе им биде големиот број на примери, вежби и задачи. Многу од задачите се интерактивни, со допишување, со спојување парови и слично. Со помош на слики и други визуелни помагала учениците ќе бидат во можност и самостојно да ги совладаат новите вештини. Составен дел на учебникот е и CD со практични вежби, особено за апликациите Paint и Word. Вежбите што се наоѓаат на CD-то се посебно означени во учебникот со слика на CD. На почетокот на лекциите посебно е означен списокот на нови поими со кои ќе се сретнат учениците, а на крајот уште еднаш се подвлечени најважните моменти, преку посебно означените рубрики „Треба да запомниш!“ и „Вештини што треба да ги усовршиш!“. На маргините на учебникот се дадени забелешки, совети, предупредувања и занимливости. За надарените и за љубопитните ученици се издвоени целините „Повеќе“ и „За оние што сакаат да научат повеќе“. Авторот

Содржина

1 ИНФОРМАТИКА

Информатика – основни поими . . . . . . . . . . . 2 Податок и информација . . . . . . . . . . . . . 2 Обработка на податоци . . . . . . . . . . . . . 2 Што е информатика . . . . . . . . . . . . . . . 3 Зошто учиме информатика? . . . . . . . . . . . 3 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 4 Историја на компјутерите . . . . . . . . . . . . . .5 Што е компјутер?. . . . . . . . . . . . . . . . 5 Историски развој на компјутерите . . . . . . . . . 5 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 8 Видови компјутери и примена на компјутерите. . . . . 9 Видови компјутери. . . . . . . . . . . . . . . .9 Примена на компјутерите. . . . . . . . . . . . 10 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Информатичка култура и етика . . . . . . . . . . . 12 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 12

2 КОМПЈУТЕРИ Машински дел на компјутерот . . . . . . . . . . . Компјутерски систем . . . . . . . . . . . . . . Машинскиот дел. . . . . . . . . . . . . . . . Основната градба на персоналниот компјутер . . . Поделба на машинскиот дел. . . . . . . . . . Прашања . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 14 14 14 14 15 16 iii

Централна единица (куќиште) . . . . . . . . . . . 16 Матична плоча. . . . . . . . . . . . . . . . 17 Процесор. . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Внатрешна меморија . . . . . . . . . . . . . . 18 Прашања. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Периферни единици. . . . . . . . . . . . . . . 19 Влезни единици. . . . . . . . . . . . . . . . 19 Тастатура . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Глувче. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Други влезни единици. . . . . . . . . . . . . 20 Излезни единици. . . . . . . . . . . . . . . . 21 Монитор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Печатач . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Други излезни единици. . . . . . . . . . . . 22 Опрема за пренос на податоци . . . . . . . . . 22 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 23 Надворешни мемории . . . . . . . . . . . . . . . 24 Магнетен или хард диск. . . . . . . . . . . . 24 Компакт диск . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 DVD (digital video disk) . . . . . . . . . . . . . 25 Мемориски стик. . . . . . . . . . . . . . . . 25 Дискета. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 26 Провери што си научил/а за машинскиот дел . . . . . 26 Програмски дел на компјутерот. . . . . . . . . . . 27 Системски програми . . . . . . . . . . . . . . 28 Оперативен систем. . . . . . . . . . . . . . 28 Контролни програми. . . . . . . . . . . . . . 28 Услужни програми . . . . . . . . . . . . . . 28 Апликативни програми. . . . . . . . . . . . . 28 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 29 Компјутерски игри . . . . . . . . . . . . . . . 29 Задача . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Оперативен систем WINDOWS. . . . . . . . . . . 31 Стартување на оперативниот систем Windows. . . . 31 Елементи на работниот простор на Windows . . . . . 32 Работа со тастатура и со глувче. . . . . . . . . . 34 iv

Работа со глувче . . . . . . . . . . . . . . . 34 Работа со тастатура. . . . . . . . . . . . . . 34 Затворање на оперативниот систем Windows . . . . 36 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 36 Елементи на оперативниот систем. . . . . . . . . 37 Стартување апликации . . . . . . . . . . . . . . 37 Работа со икони. . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Означување. . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Поместување . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Отворање икона . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Прозорци. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Елементи на прозорецот. . . . . . . . . . . . 40 Работа со прозорци. . . . . . . . . . . . . . 41 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 42 Датотеки и папки . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Датотека (File). . . . . . . . . . . . . . . . 42 Папка (Folder). . . . . . . . . . . . . . . . 43 Видови икони . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Организација на папките и на датотеките . . . . . . 43 Работа со датотеки и со папки . . . . . . . . . . 44 Креирање нова папка . . . . . . . . . . . . . 44 Преименување датотека/папка. . . . . . . . . 44 Бришење датотека/папка. . . . . . . . . . . . 44 Враќање на избришаните датотеки/папки. . . . . 45 Отсечување, копирање и прилепување датотека/папка.45 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 46 Провери дали си разбрал/а!. . . . . . . . . . . . 47 Програмата NOTEPAD . . . . . . . . . . . . . . . 49 Активирање на програмата Notepad. . . . . . . . 49 Прозорец Notepad . . . . . . . . . . . . . . . 49 Креирање документ. . . . . . . . . . . . . . . 49 Работа со документ . . . . . . . . . . . . . . . 50 Отворање нов документ . . . . . . . . . . . . 50 Зачувување на документот. . . . . . . . . . . 50 Отворање постоен документ . . . . . . . . . . 51 Печатење документ . . . . . . . . . . . . . . . 52 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 52 Електронски калкулатор . . . . . . . . . . . . . . 53 v

Активирање на програмата Calculator. . . . . . . . Прозорецот Calculator . . . . . . . . . . . . . . Пресметување со основните математички операции. Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . Компјутерите во образованието . . . . . . . . . . . Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . .

3 МУЛТИМЕДИЈА

53 53 54 55 55 58

Поим за мултимедија. . . . . . . . . . . . . . . 60 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 61 Windows Мedia Player . . . . . . . . . . . . . . . 61 Активирање на програмата Windows Media Player . . . 61 Репродукција на звучни и на видеозаписи. . . . . . 62 Копчиња за регулирање мултимедијален запис. . 62 Креирање нова листа со записи (playlist). . . . . 63 Слушање музика од CD. . . . . . . . . . . . . 63 Зачувување музика на CD . . . . . . . . . . . . 64 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 64 Снимање звучни записи со Sound Recorder. . . . . . 65 Активирање на програмата Sound Recorder . . . . . 65 Работа со звучен сигнал . . . . . . . . . . . . . 65 Вежби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Програмата Windows Movie Maker. . . . . . . . . . 66 Работа со проект. . . . . . . . . . . . . . . . 66 Елементи на прозорецот Windows Movie Maker . . . 66 Приспособување на работниот простор. . . . . . 67 Изработување проект . . . . . . . . . . . . . . 68 Панел за задачи (Movie Tasks) . . . . . . . . . 68 Внесување слики и видеозаписи . . . . . . . . . 68 Поставување клипови на временската лента . . . . 68 Времетраење на клип . . . . . . . . . . . . . 69 Прашања и вежби . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Видеоефекти и премин . . . . . . . . . . . . . 70 Поставување видеоефект . . . . . . . . . . . . 70 Поставување премин . . . . . . . . . . . . . 71 Внесување звучни записи. . . . . . . . . . . . . 71 Зачувување филм . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Проект. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 vi

4 ИНТЕРНЕТ

Компјутерски мрежи . . . . . . . . . . . . . . . 74 Видови компјутерски мрежи . . . . . . . . . . . 74 Локална мрежа. . . . . . . . . . . . . . . . 74 Глобална мрежа. . . . . . . . . . . . . . . . 74 Моделот сервер − клиент . . . . . . . . . . . . . 75 Работа со училишна компјутерска мрежа. . . . . . 75 Делење на датотеки/папки . . . . . . . . . . . 75 Преземање датотека/папка. . . . . . . . . . . 76 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 76 Интернет . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Интернет-сервиси . . . . . . . . . . . . . . . . 77 WWW (World Wide Web) . . . . . . . . . . . . 77 Електронска пошта (E-mail) . . . . . . . . . . . 78 Разговор во реално време (IRC - Internet Relay Chat). 78 Повеќе: Како настанал Интернетот?. . . . . . . . 78 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 79 Однесување на Интернет. . . . . . . . . . . . . 79 Совети за однесување. . . . . . . . . . . . . 79 Неколку совети за безбедност. . . . . . . . . . 80 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 80 Веб терминологија . . . . . . . . . . . . . . . 80 Веб-страница. . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Хиперлинк . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Веб-сајт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Домашна страница. . . . . . . . . . . . . . . 81 Публикување и хостирање . . . . . . . . . . . 81 URL-адреса . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Прашања и вежби . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Веб-прелистувачи. . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Internet Explorer . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Лента за адреса. . . . . . . . . . . . . . . . 84 Лента со менија. . . . . . . . . . . . . . . . 84 Лента со алатки . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 85 Веб-пребарувачи . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 87 vii

Образовен портал . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Користење на електронската пошта на порталот. . . 88 Формат на порака . . . . . . . . . . . . . . . 89 Адреса на електронската пошта . . . . . . . . . 89 Регистрирање на нов корисник. . . . . . . . . . 90 Најава во е-пошта . . . . . . . . . . . . . . . 90 Промена на лозинката . . . . . . . . . . . . . 91 Читање пораки. . . . . . . . . . . . . . . . 91 Испраќање пораки . . . . . . . . . . . . . . . 92 Бришење пораки . . . . . . . . . . . . . . . 92 Одјавување од е-пошта. . . . . . . . . . . . . 92 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 92 Форумот на порталот . . . . . . . . . . . . . . 93 Регистрирање на форумот . . . . . . . . . . . 93 Пријавување на форумот . . . . . . . . . . . . 94 Избирање и читање теми . . . . . . . . . . . . 94 Испраќање одговор на тема. . . . . . . . . . . 95 Задачи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Online-курсеви . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Компјутерски вируси . . . . . . . . . . . . . . . 96 Што се компјутерски вируси? . . . . . . . . . . . 97 Групи вируси . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 За оние што сакаат да знаат повеќе: Што е „тројански коњ”? . . . . . . . . . . . . . 97 Заштита од вируси . . . . . . . . . . . . . . . 98 Антивирусната програма AVG Free Edition . . . . . 99 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 100

5 ОСНОВИ НА ЦРТАЊЕ

101

Компјутерска графика . . . . . . . . . . . . . . 102 Што е резолуција? . . . . . . . . . . . . . . . 102 Прашања . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Програма за цртање Paint . . . . . . . . . . . . . 104 Активирање на програмата Paint . . . . . . . . . 104 Работен прозорец на програмата Paint. . . . . . . 104 Приспособување на работна околина . . . . . . 104 Затворање на програмата Paint . . . . . . . . . . 105 Работа со цртеж. . . . . . . . . . . . . . . . 105 viii

Менито File. . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Зачувување цртеж . . . . . . . . . . . . . . 105 Затворање цртеж. . . . . . . . . . . . . . . 106 Отворање постоен цртеж . . . . . . . . . . . 106 Својства на цртежот. . . . . . . . . . . . . . 107 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 108 Палета со бои и лента со алатки за цртање . . . . . 108 Палета со бои . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Избор на нови бои . . . . . . . . . . . . . . 108 Лента со алатки . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Боење заднина. . . . . . . . . . . . . . . . 109 Алатка за бришење . . . . . . . . . . . . . . 109 Поништување акција. . . . . . . . . . . . . 110 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 110 Цртање со слободна рака . . . . . . . . . . . . 110 Цртање со молив . . . . . . . . . . . . . . . 110 Цртање со четка . . . . . . . . . . . . . . . 111 Цртање со спреј. . . . . . . . . . . . . . . 111 Исполнување со боја . . . . . . . . . . . . . 111 Алатка за земање боја. . . . . . . . . . . . . 111 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 112 Линии и геометриски облици. . . . . . . . . . . 112 Цртање линии . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Цртање права линија . . . . . . . . . . . . . 112 Цртање крива линија. . . . . . . . . . . . . 113 Цртање геометриски облици. . . . . . . . . . . 113 Цртање правоаголник и квадрат. . . . . . . . . 113 Цртање елипса и круг . . . . . . . . . . . . . 113 Цртање заоблен правоаголник и квадрат . . . . . 114 Цртање многуаголници . . . . . . . . . . . . 114 Вежби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Вметнување текст. . . . . . . . . . . . . . . . 115 Лента за уредување фонт (Font) . . . . . . . . . 115 Задачи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 За надарени ученици - Проект . . . . . . . . . . 116 Работа со делови од цртеж . . . . . . . . . . . . . 117 Поглед на цртеж (зумирање). . . . . . . . . . . 118 Означување на дел од цртеж. . . . . . . . . . . 118 ix

Означување правоаголна област. . . . . . . . . 118 Означување со слободна рака. . . . . . . . . . 118 Операции со означениот дел од цртежот . . . . . . 118 Промена на димензии. . . . . . . . . . . . . 118 Отсечување и прилепување дел од цртежот . . . . 119 Копирање и прилепување дел од цртежот . . . . 119 Бришење дел од цртеж . . . . . . . . . . . . 119 Вежби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 За надарени ученици . . . . . . . . . . . . . . 120 Менување карактеристики на цртеж. . . . . . . . . 120 Трансформации на цртеж . . . . . . . . . . . . 120 Превртување и ротација. . . . . . . . . . . . 120 Развлекување и искосување. . . . . . . . . . . 121 Промена на бои . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Поставување инверзни бои. . . . . . . . . . . 121 Замена на една боја со друга. . . . . . . . . . 121 Прашања и вежби . . . . . . . . . . . . . . . 122 Проект. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

6 ОБРАБОТКА НА ТЕКСТ

123

Основи на обработка на текст. . . . . . . . . . . 124 Microsoft Word - почетни елементи . . . . . . . . 124 Активирање на програмата Microsoft Word. . . . . 125 Приспособување на работната околина . . . . . . 126 Прикажување ленти . . . . . . . . . . . . . 126 Прикажување линеар . . . . . . . . . . . . . 126 Поместување ленти . . . . . . . . . . . . . 126 Прикажување алатки на лента . . . . . . . . . 126 Затворање на програмата Microsoft Word . . . . . 127 Прашања и вежби . . . . . . . . . . . . . . . 127 Работа со документ . . . . . . . . . . . . . . . 128 Менито File. . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Зачувување документ . . . . . . . . . . . . . 129 Затворање документ . . . . . . . . . . . . . 129 Отворање нов документ . . . . . . . . . . . . 130 Отворање постоен документ . . . . . . . . . . 130 Вежби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Пишување текст. . . . . . . . . . . . . . . . . 132 x

Јазична поддршка. . . . . . . . . . . . . . . 132 Внесување текст . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Исклучување на автоматска корекција на текст. . 133 Корекции на текст. . . . . . . . . . . . . . . 133 Позиционирање во текст. . . . . . . . . . . 133 Бришење текст. . . . . . . . . . . . . . . . 133 Допишување текст. . . . . . . . . . . . . . 133 Горен и долен индекс. . . . . . . . . . . . . . 134 Внесување симболи во текст . . . . . . . . . . . 134 Прашања и вежби . . . . . . . . . . . . . . . 135 Операции со деловите од текстот. . . . . . . . . 136 Движење низ текстот . . . . . . . . . . . . . . 136 Означување (селектирање) на текст . . . . . . . . 137 Означување со глувче . . . . . . . . . . . . . 137 Означување со тастатура. . . . . . . . . . . . 137 Поништување акција. . . . . . . . . . . . . 138 Отсечување, копирање и прилепување текст . . . . 138 Копирање и прилепување текст. . . . . . . . . 138 Отсечување и прилепување текст. . . . . . . . 138 Прашања и вежби . . . . . . . . . . . . . . . 139 Уредување текст. . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Дотерување фонт. . . . . . . . . . . . . . . 140 Избор на големина на буквите . . . . . . . . . 140 Различни стилови на буквите. . . . . . . . . . 141 Избор на боја на буквите. . . . . . . . . . . . 141 Боење заднина на текст. . . . . . . . . . . . 141 Израмнување пасус . . . . . . . . . . . . . . . 141 Прозорецот Font. . . . . . . . . . . . . . . . 142 Вежби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Набројување (креирање листи) . . . . . . . . . . . 144 Определување стил на броеви и знаци. . . . . . 144 Практична вежба. . . . . . . . . . . . . . . . 144 Графички елементи . . . . . . . . . . . . . . . 145 Лента за цртање . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Вметнување слики . . . . . . . . . . . . . . . 145 Вметнување слики од хард диск . . . . . . . . 146 Однос на графички објект и текст. . . . . . . . 146 Внесување слики од галеријата Clip Art . . . . . 147 xi

Вметнување готови графички облици (AutoShapes).147 Вметнување текст со ефекти . . . . . . . . . . 147 Цртање рамка за текст (Text Box) . . . . . . . . 148 Работа со графички објекти. . . . . . . . . . . 148 Вметнување текст во графички објект. . . . . . 148 Означување. . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Трансформации . . . . . . . . . . . . . . . 148 Уредување графички елементи. . . . . . . . . 149 Прашања и задачи . . . . . . . . . . . . . . . 149 Работа со табели . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Цртање табела . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Цртање табела преку менито Table . . . . . . . 151 Цртање табела преку стандардната лента . . . . . 151 Работа со редови и колони . . . . . . . . . . . . 151 Означување ќелија, ред и колона . . . . . . . . 151 Бришење ред или колона . . . . . . . . . . . 152 Вметнување ред или колона. . . . . . . . . . 152 Уредување табели . . . . . . . . . . . . . . . 152 Димензии на редови и колони. . . . . . . . . 152 Изглед на табела . . . . . . . . . . . . . . . 153 Практични вежби . . . . . . . . . . . . . . . 153 Печатење документ. . . . . . . . . . . . . . . 154 Изглед на страница. . . . . . . . . . . . . . . 154 Маргини и положба на страница. . . . . . . . 154 Формат и димензии на страница . . . . . . . . 154 Нумерирање страници . . . . . . . . . . . . 155 Печатење документ . . . . . . . . . . . . . . 155 Практична вежба. . . . . . . . . . . . . . . . 155 И за крај нешто повеќе... . . . . . . . . . . . . . 156

ДОДАТОК: OPENOFFICE.ORG WRITER

157

Openoffice.org writer . . . . . . . . . . . . . . . 158 Активирање на програмата Writer. . . . . . . . 158 Изглед на работниот прозорец на програмата Writer.158 Приспособување на работната околина . . . . . . 159 Прикажување ленти . . . . . . . . . . . . . 159 Прикажување линеар . . . . . . . . . . . . . 159 Поместување ленти . . . . . . . . . . . . . 159 xii

Прикажување алатки на ленти . . . . . . . . . 159 Промена на поглед на документ . . . . . . . . 160 Зголемување и намалување (зумирање) на страница.160 Затворање на програмата Writer . . . . . . . . . 161 Менито Датотека. . . . . . . . . . . . . . . . 161 Отворање нов документ . . . . . . . . . . . . 161 Отворање постоен документ . . . . . . . . . . 161 Зачувување документ . . . . . . . . . . . . . 162 Зачувување документ во друг формат . . . . . . 163 Затворање документ . . . . . . . . . . . . . 163 Јазична поддршка. . . . . . . . . . . . . . . 163 Горен и долен индекс. . . . . . . . . . . . . . 164 Вметнување специјални знаци и симболи . . . . . 164 Поништување на измена . . . . . . . . . . . . 164 Операции со деловите од текстот. . . . . . . . . 165 Отсечување, копирање и вметнување текст . . . . . 165 Копирање текст. . . . . . . . . . . . . . . 165 Отсечување текст. . . . . . . . . . . . . . . 165 Основни уредувања на текст. . . . . . . . . . . . 166 Уредување фонт. . . . . . . . . . . . . . . 166 Дотерување фонт преку лентата за форматирање. 166 Избор на големина на буквите . . . . . . . . . 166 Различни стилови на буквите. . . . . . . . . . 167 Избор на боја на буквите. . . . . . . . . . . . 167 Израмнување пасус . . . . . . . . . . . . . . . 167 Набројување (Креирање листи). . . . . . . . . . 168 Определување стил на броеви и знаци. . . . . . 168 Графички елементи . . . . . . . . . . . . . . . 168 Лента за цртање . . . . . . . . . . . . . . . 168 Вметнување слики од хард диск . . . . . . . . 168 Однос на графички објект и текст. . . . . . . . 169 Вметнување објекти од галерија . . . . . . . . 169 Вметнување готови графички облици. . . . . . 169 Вметнување текст со ефекти . . . . . . . . . . 170 Цртање рамка за текст . . . . . . . . . . . . . 170 Работа со графички објекти. . . . . . . . . . . 170 Вметнување текст во графички објект. . . . . . 170 Означување. . . . . . . . . . . . . . . . . 171 xiii

Трансформации . . . . . . . . . . . . . . . 171 Уредување графички елементи. . . . . . . . . . 171 Уредување линија . . . . . . . . . . . . . . 172 Уредување област . . . . . . . . . . . . . . 172 Уредување позиција и големина . . . . . . . . 172 Израмнување повеќе објекти. . . . . . . . . . 173 Подредување повеќе објекти. . . . . . . . . . 173 Работа со табели . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Цртање табела . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Цртање табела преку менито Табела. . . . . . . 173 Цртање табела преку стандардната лента . . . . . 174 Работа со елементи на табела . . . . . . . . . . 174 Означување елементи на табела . . . . . . . . 174 Означување со глувче . . . . . . . . . . . . . 175 Бришење елементи на табела. . . . . . . . . . 175 Вметнување елементи на табела. . . . . . . . 175 Печатење документ. . . . . . . . . . . . . . . 175 Изглед на страница. . . . . . . . . . . . . . . 175 Димензии, маргини и положба на страница. . . . 176 Печатење документ . . . . . . . . . . . . . . 177 Мал информатички речник. . . . . . . . . . . . 178 Користена литература . . . . . . . . . . . . . . 178

xiv

Информатика

СОДРЖИНИ: ИНФОРМАТИКА − ОСНОВНИ ПОИМИ ИСТОРИЈА НА КОМПЈУТЕРИТЕ ВИДОВИ И ПРИМЕНА НА КОМПЈУТЕРИТЕ ИНФОРМАТИЧКА КУЛТУРА И ЕТИКА

Информатика

Размисли! Дали си слушнал/а за зборот информација? Какви информации можеш да дадеш за себе? На кој начин разменуваш информации со твоите другарчиња или со родителите? Од каде најчесто добиваш нови информации?

ИНФОРМАТИКА − ОСНОВНИ ПОИМИ Нови поими: податок, информација, обработка на податоци, информатика

П о д а т о к и и нформација Развојот на човекот и на општеството пред сè зависи од способноста на луѓето да дејствуваат во состав на заедницата. Луѓето секогаш имаат потреба да комуницираат меѓу себе. На тој начин тие разменуваат информации.

Информација е збор што го слушаш често во секојдневниот

живот. Кога слушаш музика или кога гледаш некоја слика, кога разговараш или кога читаш... ти примаш или даваш информации. Тие имаат значење за тебе − ти го зголемуваат знаењето и ти помагаат при носењето одлуки. Информациите се пренесуваат на различни начини: усно, преку весници, преку телевизија, преку радио, преку книги, преку Интернет... Под зборот информација се подразбира сознание, поим и претстава за нештата.

Истражи! Како луѓето разменувале информации во минатото? Дали секогаш постоеле телефонот, телевизијата, компјутерите...?

Информацијата е апстрактен поим и затоа мора да биде прикажана преку податоци разбирливи за човекот, како што се броеви, текст, слика или звук. Важно е да се разбере разликата помеѓу податокот и информацијата. На пример, бројот 5 е податок и како таков не значи ништо. Но: „сега е 5 часот”, или „добив 5 по информатика”, или „ова чини 5 денари” − веќе е информација, затоа што има значење. Исто така, оценките се податоци што ти даваат информација за тоа колку добро си ги совладал/а лекциите. Ѕвончето е податок што дава информација кога започнува или завршува часот. Светлото на семафорот е податок што ти дава информација кога можеш да ја преминеш улицата, а кога не. Податокот најчесто е запишан со знаци (букви, броеви и други знаци), но може да биде и слика, звук или боја. Податокот е запис на информацијата. Обработка на податоци Понекогаш ни се потребни повеќе податоци за да добиеме некоја информација. На пример, за да добиеме информација за успехот на некој ученик, потребни ни се оценките по сите предмети. Оценките ги собираме и делиме со бројот на

Информатика

предметите. На тој начин ние сме извршиле обработка на податоците. Ние секојдневно „обработуваме податоци” во нашите глави, само што тоа не го нарекуваме така. Обработката на податоците претставува низа дејства на податоците со цел да се добие информација. Развојот на науката и на општеството е незамислив без користење информации. Денес сè повеќе се зборува дека живееме во информатичко општество. Многу е важно навреме да се дојде до потребната информација. Но, се јавува проблем како да се собираат и чуваат сè поголемите количества податоци и како тие да се обработат колку што е можно побрзо. Овој проблем се решава со конструирање машини кои ги обработуваат податоците самостојно, без учество на човекот. Таквата обработка ја нарекуваме автоматска обработка на податоците. Голем напредок е постигнат со појавата на компјутерите како средство за автоматска обработка на податоците, а со нив и новата наука − информатиката.

Шт о е и н ф о р м а т и к а ? Информатиката е една од најмладите науки, но таа е и наука што се развива многу брзо. Појавата и развојот на информатиката како наука е во врска со развојот на компјутерите и затоа често се мисли дека информатиката ги проучува компјутерите. Но, таа е многу посложена наука. Предмет на изучување на информатиката се информациите и нивното добивање од податоците. Информатиката ги користи компјутерите како средство за обработка на податоци. Терминот информатика за првпат е употребен во Франција во 1962 година, а е добиен со спојување на зборовите информација и автоматика. ИНФОРмација + автоМАТИКА = ИНФОРМАТИКА Информатиката е наука за информациите и за нивното добивање од податоците со примена на компјутерите. З о ш т о у ч и ме информатика? Знаењето и способноста да се употребува компјутерот за некои основни цели се нарекува информатичка писменост. Целта на изучувањето на информатиката е здобивање со основите на информатичката писменост за решавање едноставни проблеми. Ученик на твојата возраст треба да биде способен: ♦♦

амостојно да користи различни извори на информации во и с надвор од училиштето преку употребата на компјутерот; 3

Информатика ♦♦

♦♦

амостојно да користи компјутер за обработка на графика с (цртање); самостојно да користи компјутер за пишување текстови. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

Информација значи сознание, поим или претстава за нештата. Податокот е запис на информацијата. Обработката на податоците претставува низа дејства на податоците со цел да се добие информација. Информатиката е наука за информациите и за нивното добивање од податоците со примена на компјутерите.

Прашања и задачи: 1. Што е информација, а што податок? 2. Како се претставуваат податоците? 3. Какво значење имаат информациите за човекот? 4. Која обработка на податоци ја нарекуваме автоматска? 5. Што проучува информатиката? 6. Како настанал терминот информатика? 7. Што подразбираме под поимот информатичка писменост? За наведените податоци напиши соодветна информација:

SK 123-AA ________________________

070/222-111 ________________________

ВАРДАР − СИЛЕКС 3 : 2 __________________

10:25 AM

________________________

8. Боите на географските карти имаат определено значење. На секоја линија напиши каква информација даваат боите:

9. Сликата е податок. Во табелата до секоја од сликичките напиши соодветна информација: 4

Информатика

Податок

Информација

ИС Т О Р ИЈ А Н А К О М П Ј У Т ЕРИТЕ Нови поими: компјутер, електронска лампа, транзистор, интегрално коло, чип, персонален компјутер

Шт о е к о м п ј у т е р ? Не е лесно да се одговори на ова прашање. Компјутерот нема само една намена како повеќето машини. Го користиме за многу работи: за пишување, за цртање, за пресметување, за слушање музика, за гледање филмови, за играње, за барање информации... Компјутерите регулираат сообраќај, управуваат со ракети и прават уште многу други работи. Сепак, за сите овие задачи е важно тоа што компјутерот добива податоци, како што се броеви, текст, графика или звук, ги обработува автоматски и како резултат на тоа ни дава нови податоци и информации. Затоа можеме да кажеме дека компјутерот е електронски уред наменет за автоматска обработка на податоци.

Ист о р и с к и р а з в о ј н а к о м пјутерите Низ историјата компјутерите станувале сè помали и побрзи и можеле да меморираат сè поголем број податоци.

Размисли! Кога е направен првиот компјутер? Дали првите компјутери изгледале како денешниве? 5

Информатика

Историски, компјутерите се поделени на четири технолошки генерации. Се изработува и петтата генерација компјутери. Секоја од генерациите ја карактеризира електронски елемент кој вршел обработка на податоци. Прва генерација (1940-1958)

Електронска лампа

Компјутерите од првата генерација за обработка на податоци користеле електронски лампи. Овие компјутери многу се разликуваат од денешните. Тие биле огромни, зафаќале цели катови и трошеле многу електрична енергија. Освен тоа, работеле бавно и помнеле малку податоци. Немале монитор, туку резултатите ги печателе на хартија. Првиот електронски компјутер, кој можел да се програмира, се смета дека бил ENIAC, конструиран во 1946 година во САД. Тој бил тежок 30 тони и зафаќал површина од околу 150 m2. Во него биле вградени 18 000 електронски лампи. Работел сè до 1955 година кога бил расклопен.

Истражи! Каде е конструиран првиот компјутер? Кој го конструирал? За какви цели е конструиран првиот компјутер? ENIAC

Втора генерација (1959-1963)

Транзистор

Компјутерите од втората генерација користеле транзистори кои биле многу помали и побрзи од лампите, така што и самите компјутери станале помали, поевтини, помалку се загревале и трошеле помалку енергија. Имале поголема меморија и работеле и до дестпати побрзо. Овие компјутери веќе имале и многу делови како што имаат и денешните компјутери. На пример, имале меморија слична на денешната, магнетен диск и печатач. Започнал и развојот на програмските јазици.

Компјутер од втората генерација

Информатика

Трета генерација (1964-1970) Компјутерите од третата генерација биле многу помали и побрзи од компјутерите од првата и од втората генерација. Тоа се должело на користењето на новиот пронајдок − интегралното коло. Интегралното коло содржи во себе стотици транзистори. Оваа генерација донесла голем напредок во развојот. Се користеле монитор и тастатура и се појавил оперативен систем − програма што управувала со компјутерот и овозможувала повеќе програми да се извршуваат истовремено.

Интегрално коло

Компјутер од третата генерација

Четврта генерација (од 1971 година до денес) Во денешно време се користат компјутерите од четвртата генерација. Во нив е вграден нов елемент − чип. Тоа е парче силициум на кое се спакувани милиони транзистори и други електронски елементи. Компјутерите стануваат сè помали и побрзи. Денешните компјутери извршуваат неколку милиони операции во секунда. Чипот е пронајден во 1971 година, а набргу е произведен и првиот микропроцесор. Компјутерите во кои се вградени микропроцесори ги нарекуваме микрокомпјутери. Поради ниската цена на производството на компјутерите, доаѓа и до нивна масовна употреба.

Чип

Во 1975 година е произведен првиот персонален компјутер (personal computer − PC), наменет за работа на еден човек.

Персонални компјутери

Информатика

Повеќе: Голем придонес во развојот на компјутерите дал Чарлс Бебиџ, англиски математичар, кој денес се смета за „татко на компјутерите”. Тој прв конструирал машина која можела да памети (чува) податоци.

Се создаваат и првите компјутерски мрежи и денес целиот свет е поврзан преку Интернет. Петтата генерација компјутери е сè уште во развој. Тоа ќе бидат компјутери со вештачка интелигенција. Научниците сакаат да создадат компјутер што ќе може сам да одлучува за определени работи. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

Компјутерот е електронски уред наменет за автоматска обработка на податоци. За прв електронски компјутер се смета ENIAC. Компјутерите од првата генерација работеле со електронски лампи, од втората − со транзистори, од третата − со интегрални кола и од четвртата − со чипови. Во 1975 година е произведен првиот персонален компјутер.

Прашања и задачи: 1. Што е компјутер? 2. Како е наречен првиот компјутер? 3. Какви особини имал првиот компјутер? 4. Какви пронајдоци се вградени во компјутерите од првата до четвртата генерација? 5. Која генерација компјутери се употребува денес? 6. Како уште ги нарекуваме компјутерите од четвртата генерација? 7. Што значи кратенката PC? 8. Во табелата до секој електронски елемент напиши го неговиот назив и во која генерација компјутери е вградуван: Електронски елемент Назив

Генерација компјутери

Информатика

ВИДОВИ КОМПЈУТЕРИ И ПРИМЕНА НА КОМПЈУТЕРИТЕ Нови поими: големи компјутери, миникомпјутери, микрокомпјутери, статични компјутери, преносни компјутери

Вид о в и к о м п ј у т е р и Постојат повеќе поделби на компјутерите. Според силата и можностите, компјутерите се делат на: големи компјутери,

миникомпјутери и микрокомпјутери.

Големите компјутери имаат најголема сила и се користат кога другите видови компјутери не можат да ги обработат податоците со доволно голема брзина. Пример за користење на големите компјутери е временската прогноза.

Голем компјутер

Миникомпјутерите се користат за обработка на поголеми количества податоци, побрзи се и имаат поголеми мемории од персоналните компјутери. На пример, миникомпјутерите регулираат сообраќај и се користат како сервери. Микрокомпјутерите ги нарекуваме и персонални компјутери (personal computer − PC). Тие се со ниска цена и се користат за домашна, но често и за деловна употреба.

Статичен компјутер

Преносен компјутер

Информатика

Микрокомпјутерите ги делиме на статични (desk-top computers) и преносни компјутери (portable computers). Статичните компјутери се наменети за работа на едно место. Преносните компјутери се со мали димензии и се лесни за пренесување (laptop и други).

Персоналните компјутери имаат најширока употреба и на нив може да работи секој човек, па затоа понатаму во учебникот ќе ги изучуваме компјутерите од четвртата генерација, односно PC. Размисли! За што го користиш ти компјутерот? Каде се користат компјутерите и за какви цели? Дали твојот компјутер би можел да ги задоволи потребите, на пример, во банка или на аеродром? Наброј неколку работни места каде што се користи компјутер! Зошто луѓето повеќе сакаат да користат компјутер отколку рачно да ги извршуваат работите?

П р и м е н а н а компјутерите Компјутерите имаат големи можности: − „помнатт“ милијарди податоци и извршуваат милиони операции во секунда. За неколку часови компјутерот извршува работа без грешки за која на човекот му се потребни неколку години, верoјатно со грешки. Поради нивните можности, компјутерите имаат сè поголема примена во сите области на животот (стопанството, науката, техниката, образованието...). Незамислива е работата без компјутер во јавните служби, во банките, во сметководството, на аеродромите. Со нив се решаваат математички задачи, се пишуваат текстови, се користат за изработка на проекти во градежништвото, во електротехниката, во машинството... Се применуваат во статистиката и во економијата. Незаменливи се во телекомуникациите, во банкарството, во сообраќајот, во медицината... Можеме да тврдиме дека прaктично не постои област на дејствување каде што компјутерите не нашле примена. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Според силата и можностите, компјутерите се делат на: големи компјутери, миникомпјутери и микрокомпјутери. Микрокомпјутерите ги делиме на статични и преносни компјутери.

Информатика

Прашања и задачи: 1. Како ги делиме компјутерите според нивните можности? 2. Каде се користат големите, а каде миникомпјутерите? 3. Каде се користат персоналните компјутери? 4. Како ги делиме персоналните компјутери? 5. Погледни ги сликите во табелата. Под секоја слика напиши ја соодветната област на примена на комјутерите. Еве ги областите: Модна индустрија Образование Автомобилска индустрија Банкарство

Сообраќај Медицина Филмска индустрија Комуникација

Истражи! Прашај некој од возрасните во твојата околина како ги користи компјутерите на своето работно место. Напиши краток состав.

Информатика

Размисли! Дали постојат правила на однесување со компјутерската опрема и користење на програмите? Дали е етички да се користат туѓи лозинки и туѓи трудови? Дали треба да ги чуваме компјутерите во училиштето?

ИНФОРМАТИЧКА КУЛТУРА И ЕТИКА Денес компјутерите и информатиката се составен дел од секојдневниот живот. Со развојот на информатиката се развива и информатичкото општество. За успешно да функционираме во едно такво општество, потребно е да се усвојат принципите на информатичката етика. Информатичката етика е само дел од општата етика и содржи правила на однесување во компјутерската училница и во интернет−клубовите како кон компјутерската опрема, така и кон другите корисници на компјутерите. Меѓусебното почитување е одраз на владеењето на информатичката култура. ♦♦

Почитувај ги правото на приватност и правото на сопственост на соучениците.

♦♦

Не користи туѓи датотеки како свои и не ги уништувај.

♦♦

Не менувај туѓи лозинки.

Дисциплината и самодисциплината се значајни елементи на однесувањето на учениците во компјутерската училница. Не се однесувај наметливо, грубо и некултурно, затоа што таквото однесување претставува потенцијална опасност за безбедноста во информатичката училница. ♦♦

♦♦

Биди внимателен/на при употребата на компјутерската опрема и на програмите. Не ја уништувај компјутерската опрема, чувај ја за следната генерација, како што претходната генерација ја зачувала за тебе и за твоите соученици.

Сите овие фактори ги отсликуваат ликот и карактерот на секој ученик при користењето на компјутерската опрема (хардверот и софтверот). Тие се и основните фактори за безбедноста во информатичката училница. Прашања и задачи: 1. Како се однесуваш во компјутерската училница? Размисли дали твоето однесување е во согласност со принципите на информатичката етика. 2. Состави свои правила за однесување во компјутерската училница! Направи плакат и истакни го на видно место!

Компјутери

СОДРЖИНА: МАШИНСКИ ДЕЛ НА КОМПЈУТЕРОТ ПРОГРАМСКИ ДЕЛ НА КОМПЈУТЕРОТ ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ WINDOWS EЛЕМЕНТИ НА ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ ПРОГРАМАТА NOTEPAD ПРОГРАМАТА CALCULATOR КОМПЈУТЕРИТЕ ВО ОБРАЗОВАНИЕТО

Компјутери

Размисли!

МАШИНСКИ ДЕЛ НА КОМПЈУТЕРОТ

Сигурно си Нови поими: слушнал/а за хардвер и софтвер. хардвер, софтвер, централна единица, перифериски Дали знаеш што единици, процесор, внатрешна меморија, влезни значат тие поими? единици, излезни единици, надворешни мемории На пример си купил/а компјутерска К о м п ј у т е р с к и систем игра на CD. Што Компјутерот е машина способна да работи автоматски, е во овој случај хардвер, а што е што значи дека ги извршува потребните операции без учество софтвер? на човекот. Но, човекот треба да ги обезбеди податоците и

програмите според кои ќе работи компјутерот. Затоа секој компјутер мора да има машински дел или хардвер (hardware) и програмски дел или софтвер (software). Овие два дела дејствуваат заедно како целина и го сочинуваат компјутерскиот систем. Компјутерски систем = машински дел + програмски дел

Машинскиот дел е сè она што можеш да го видиш или да го допреш − од најголемите делови што веднаш ги забележуваш (како што се куќиштето или мониторот), преку деловите вградени во куќиштето (како што е процесорот), па сè до најситните жички и шрафчиња. Програмски дел се сите програми што ги извршува еден компјутер − од програмите неопходни за работа на компјутерот, преку програмите што ни се потребни за некоја работа, па сè до програмите за забава и игра.

М а ш и нс к и о т дел Компјутерот е изграден од многу физички делови. Секој од тие делови има посебна функција и тие работат заедно за да може компјутерот да биде оперативен. Машинскиот дел го сочинуваат сите физички единици што можеме да ги допреме и видиме. Основната градба на персоналниот компјутер Персоналниот компјутер најчесто се состои од: куќиште (централна единица), монитор, тастатура и глувче, кои ја сочинуваат основната компјутерска конфигурација. Овие делови можеш да ги видиш, но во куќиштето се сместени и некои делови што не можеш да ги видиш, а се многу значајни за компјутерот, како што се: процесорот, внатрешната меморија и хард дискот. 14 14

Компјутери

Размисли! Наброј неколку машински делови на компјутерот! Кои делови се неопходни за да може да работи компјутерот? Основната компјутерска конфигурација

П о д е л б а на машинскиот дел Основна задача на секој компјутер е обработката на податоци. За да може да ја извршува оваа задача, секој компјутер мора да има: ♦♦

♦♦

Процесор − дел кој обработува податоци и во кој се извршуваат програмски инструкции и операции; Внатрешна (оперативна) меморија − дел во кој се чуваат податоците и програмите додека работи компјутерот; Влезни единици − делови со кои внесуваме податоци и даваме наредби (тастатура, глувче, скенер...); Излезни единици − делови за прикажување на податоците (монитор, печатач...); Надворешни мемории − делови каде се чуваат податоците кога не работи компјутерот (хард диск, дискети, CD...).

Процесорот и внатрешната меморија се главните делови на компјутерот и тие се сместени во централната единица која уште ја нарекуваме и куќиште. Сите други делови се поврзуваат со централната единица и со едно име ги нарекуваме перифериски единици. Централна единица Влезни единици

Процесор Внатрешна меморија

Излезни единици

Надворешни мемории Основната шема на машинскиот дел на компјутерот

15 15

Компјутери

Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Секој компјутер мора да има машински дел или хардвер (hardware) и програмски дел или софтвер (software). Машинскиот дел го сочинуваат сите физички единици што можеме да ги допреме и видиме. Куќиштето (централната единица), мониторот, тастатурата и глувчето ја сочинуваат основната компјутерска конфигурација. Секој компјутер мора да има: процесор, внатрешна (оперативна) меморија, влезни единици, излезни единици и надворешни мемории.

Прашања: 1. Од кои делови се состои компјутерскиот систем? 2. Што е хардвер, а што софтвер? 3. Кој дел од компјутерот ги обработува податоците? 4. Каде се чуваат податоците и програмите со кои процесорот работи? 5. Кои делови ги нарекуваме перифериски единици? 6. Зошто компјутерот мора да има влезни и излезни единици? 7. Зошто се потребни надворешни мемории? 8. Кои делови градат основна компјутерска конфигурација?

ЦЕНТРАЛНА ЕДИНИЦА (КУЌИШТЕ) Нови поими: матична плоча, магистрала, картички, фреквенција, херц, бит, бајт, ROM, RAM

процесор,

Централна единица или куќиште е метална кутија во која се сместени главните делови на компјутерот и таа има заштитна улога. Постојат вертикални и хоризонтални куќишта со различни облици и димензии, а има и тенки (slim) куќишта. На предната страна на куќиштето има копче за вклучување и исклучување на компјутерот, светлосни индикатори и отвори за единиците за надворешните мемории. Од задната страна се наоѓаат приклучокот за струја и портите за поврзување на влезните и на излезните единици. 16 16

Компјутери

Различни видови куќишта

Задната страна на куќиштето

М а т и ч на п лоча Во куќиштето се наоѓа еден од најважните делови на компјутерот − матичната плоча (motherboard). Тоа е плоча на која се сместени процесорот и внатрешната меморија. Главна задача на матичната плоча е да ги поврзе сите делови на компјутерот преку електрични патишта кои наречени магистрали. На матичната плоча се вградуваат и картички (графичка, звучна, мрежна...). Секоја од овие картички има специјална задача. Лежишта за внатрешната меморија

Лежиште за процесорот

Матичната плоча ги држи сите заедно

Процесор Процесорот е „мозокот“ на компјутерот. Тоа е, всушност, мал силиконски чип кој има задача да обработува податоци и да управува со работата на компјутерот. Кај персоналните компјутери го нарекуваме микропроцесор. Главна карактеристика на процесорот е фреквенцијата, која се мери со херци, односно со поголеми единици − мегахерц (MHz) и гигахерц (GHz) − и од неа зависи брзината на компјутерот. Во текот на работата процесорот се загрева многу и затоа до него се вградува мал ладилник (cooler). Најпознати типови процесори се Pentium, Celeron, Athlon и други.

Процесорот се загрева брзо

17 17

Компјутери

Внатрешна меморија Под меморија ги подразбираме сите единици што имаат способност да „помнат“ податоци. Главна карактеристика на мемориите е капацитетот. Тоа е количеството податоци што меморијата може да ги прими. Како основна единица за мерење на количеството податоци е воведена единицата бит (bit) која се означува со b. За да имате претстава колкаво е тоа количество информации, доволнo е да знаете дека една буква или еден знак се претставуваат со група од осум битови, која е наречена бајт (byte) и има ознака B. Често се употребуваат поголеми единици: килобајт (KB), мегабајт (MB), гигабајт (GB) и терабајт (TB). Најмала единица за мерење на количеството податоци е бит (b). Бајт (B) е група од осум битови. Во внатрешната меморија се чуваат податоците и програмите што се потребни за да може да работи процесорот. Постојат два вида внатрешна меморија: ROM и RAM. ROM е кратенка од read only memory, што значи дека од неа можеме само да читаме податоци, но не и да ги менуваме или да запишуваме нови податоци во неа. Тука се наоѓаат програмите што се потребни за да може да работи компјутерот. Податоците кои се впишани во ROM се трајни, односно не се бришат со исклучување на компјутерот. RAM е кратенка од random access memory, што значи дека од неа можеме да читаме и во неа да запишуваме податоци колку пати сакаме. Се користи за привремено чување на податоците и на програмите што се користат во моментот, што овозможува тие брзо да бидат пронајдени и испратени до процесорот. Затоа се нарекува уште и работна меморија. Податоците во RAM не се трајни, тие се менуваат во текот на работата и се бришaт со исклучување на компјутерот од струја. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

18 18

Централна единица или куќиште е метална кутија во која се сместени главните делови на компјутерот. Главна задача на матичната плоча е да ги поврзе сите делови на компјутерот. Процесорот има задача да обработува податоци и да управува со работата на компјутерот. Главна карактеристика на процесорот е фреквенцијата, која се мери со херци. Главна карактеристика на мемориите е капацитетот.

Компјутери

♦♦ ♦♦

Постојат два вида внатрешна меморија: ROM и RAM. Најмала единица за мерење на количеството податоци е бит (b). Бајт (B) е група од осум битови.

Прашања: 1. Како уште ја нарекуваме централната единица? 2. Што има на предната, а што на задната страна од централната единица? 3. Зошто матичната плоча е еден од најважните делови на компјутерот? 4. Кои делови се вградуваат на матичната плоча? 5. Зошто процесорот го нарекуваме „мозок“ на компјутерот? 6. Која е главната карактеристика на процесорот? 7. Која е главната карактеристика на мемориите? 8. Зошто внатрешната меморија е важен дел за компјутерот? 9. Какви видови внатрешна меморија постојат? 10. Кои се разликите меѓу мемориите ROM и RAM?

ПЕРИФЕРНИ ЕДИНИЦИ Нови поими: тастатура, глувче, скенер, монитор, печатач, графичка резолуција, инч, пиксел

Вле з ни е д и н и ц и Влезните единици ни овозможуваат да пратиме податоци и инструкции до процесорот и да му кажеме на компјутерот што да работи. Најчесто користените влезни единици се тастатурата и глувчето.

Размисли! Кои уреди служат за внесување податоци во компјутерот? Како даваме наредби? Како внесуваме текст, а како слика и звук?

Тастатура Тастатурата (keyboard) е една од основните влезни единици и се користи за внесување текст и броеви. Составена е од копчиња (тастери) означени со букви, цифри и други знаци. Со притискање на определен тастер, му кажуваме на компјутерот што да напише или што да направи. 19 19

Компјутери

Освен стандардните копчиња кои се користат за пишување, постојат и копчиња со посебни намени, како што се функциските копчиња на врвот или стрелките за движење по екранот. На десната страна се нумеричките копчиња, наменети за брзо внесување на цифрите. Глувче Глувчето (mouse) денес сè почесто се користи како влезна единица. Со глувчето не може да се внесува текст, но може да се одбере некоја од понудените наредби или опции. Од долната страна има специјално топче што ти овозможува да се движиш по подлогата и да го поместуваш покажувачот на екранот. Од горната страна се копчињата на кои кликнуваш и со тоа му кажуваш на компјутерот што да работи. Денес повеќе се користат оптички глувчиња (без топче), а има и безжични глувчиња. Други влезни единици Денес се користат и многу други влезни единици. Слики можеш да внесеш во компјутерот со скенер или со дигитален фотоапарат. Скенерот копира слики и документи, додека со дигиталниот фотоапарат фотографираш сам. Со дигиталната камера можеш да снимиш и кратки видеозаписи и да ги внесеш во компјутерот. Звукот се внесува преку микрофон. За игрите се користат џојстик, волан и други единици.

Влезни единици

20 20

Компјутери

Изл е з н и е д и н и ц и Излезните единици добиваат податоци од процесорот и ги Размисли! преведуваат во текст, слика или звук, разбирливи за нас. Најчесто Кои уреди ни овозможуваат да ги користени излезни единици се мониторот и печатачот. Монитор Мониторот наликува на телевизор и има екран на кој се прикажуваат текстови и слики и може да се види што работи компјутерот. Денес најмногу се користат монитори со димензии на екранот од 15 до 21 инч. Постојат монитори со катодна цевка (CRT) и монитори со течни кристали (LCD). LCD мониторите сè повеќе се користат и ги исфрлаат од употреба CRT мониторите.

видиме резултатите од работата на компјутерот?

Повеќе: 1 инч = 2,54 cm

CRT монитор

LCD монитор

Сликата на екранот се прикажува со помош на точки во различни бои кои ги нарекуваме пиксели (pixel). Тие се распоредени хоризонтално и вертикално. Бројот на пикселите на екранот се нарекува графичка резолуција. Поголема графичка резолуцијата дава појасна слика. Забелешка:

Пример на графика со поголема и со помала резолуција

Графичката резолуција најмногу зависи од графичката картичка.

Печатач Печатачот е излезна единица преку која текстот или сликата се испишуваат на хартија. Печатачите можат да бидат во боја или црно-бели. Постојат повеќе видови печатачи, но денес најмногу се користат следниве: ♦♦

иглични (матрични) печатачи кои печатат со помош на метални иглички кои преку лентата со боја удираат на хартијата. Печатат црно-бело. 21 21

Компјутери ♦♦

♦♦

млазни (ink-jet) печатачи кои печатат така што бојата со голема брзина се прска директно на хартијата. Погодни се за печатење во боја. ласерски печатачи кои печатат со помош на ласер и специјален прав во боја − тонер. Печатат брзо и даваат отпечаток со висок квалитет.

Матричен печатач

Млазен печатач

Ласерски печатач

Други излезни единици Други излезни единици се: звучникот за слушање музика, цртачот (plotter) за исцртување слики со висок квалитет и проекторот за презентирање содржини на платно.

Принтери

Излезни единици

За оние што сакаат да знаат повеќе: Опрема за пренос на податоци Со развојот на компјутерските мрежи се појавија и деловите за пренос на податоци. Најпознат е модемот. Тој се вградува на матичната плоча како картичка (интерен), но може да биде и посебен уред кој од надвор се поврзува со компјутерот (екстерен). Модемот се користи за пренос на податоци преку телефонската 22 22

Компјутери

врска − од еден до друг компјутер. Карактеристика на модемите е брзината со која се пренесуваат податоците и тaа се мери со битови во секунда (bps).

Интерен модем

Екстерен модем

Треба да запомниш! ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

Најчесто користените влезни единици се тастатурата и глувчето. Тастатурата се користи за внесување текст и броеви. Најчесто користени излезни единици се мониторот и печатачот. Постојат монитори со катодна цевка и монитори со течни кристали. Бројот на пикселите на екранот се нарекува графичка резолуција. Најмногу користени видови печатачи се матричните, млазните и ласерските.

Прашања и задачи: 1. Наброј неколку влезни единици! 2. Опиши ги тастатурата и глувчето! 3. Како се нарекуваат копчињата на тастатурата? 4. За што се користи скенерот? 5. Наброј неколку влезни единици! 6. Какви видови монитори постојат? 7. Што е пиксел? 8. Што е графичка резолуција? 9. За што се користат печатачите? 10. Какви видови печатачи постојат? 11. Опиши ги трите вида печатачи!

23 23

Компјутери

Размисли! Кои уреди се потребни за чување документи, музика, видеоигри... за подоцнежно користење? Зошто податоците не можеме да ги чуваме во внатрешната меморија?

НАДВОРЕШНИ МЕМОРИИ Нови поими: хард диск, дискета, компакт диск, CD-ROM, CD-R, CD-RW, дигитален видео диск, мемориски стик, преносни мемории Се запозна со внатрешната меморија и знаеш дека во неа не можеме да запишеме податоци и програми. За таа цел се користат надворешните мемории. Тоа се: магнетен или хард диск (hard disk), дискета (floppy disk), компакт диск (compact disc − CD) и дигитален видеодиск (DVD). Денес сè почесто се користат мемориски стикови (flash memory). Кога ти се потребни некои податоци што се зачувани на надворешните мемории, тие најпрво ќе се ископираат во меморијата RAM, каде што може да им пристапи процесорот. Сите наведени надворешни мемории, освен хард дискот, се користат за пренесување податоци од еден на друг компјутер и уште се нарекуваат преносни мемории. Магнетен или хард диск Магнетен или хард диск (hard disk) е примарна надворешна меморија. Тој е вграден во куќиштето и на него се чуваат најголемиот дел од податоците. Составен е од повеќе кружни метални плочи (дискови) со заедничка оска околу која ротираат со голема брзина. Податоците се запишуваат и се читаат од хард дискот со помош на глави за читање и

Метален диск

Глава за читање и за запишување

за апишување.

Главна особина на хард дискот е капацитетот. Првите хард дискови имале капацитет од неколку KB, но денес се користат хард дискови од неколку стотини GB. За споредба: на диск од 20 GB можат да се запишат околу 20 000 книги. Компакт диск Компакт дискот (CD − compact disk) е кружна пластична плоча премачкана со тенок слој алуминиум. Податоците на компакт дискот се читаат и се запишуваат со помош на ласер. Има капацитет од 650 до 850 MB. Постојат три вида компакт дискови: 24 24

Компјутери

CD-ROM − само за читање; CD-R − за запишување; CD-RW − за повеќекратно запишување. Исто така, се користат за пренесување податоци. Погодни се за чување музика и видеоигри. D V D ( d i g i t al video disk) DVD е сличен со CD. Со посебни техники се достигнати капацитети и над 10 GB. М е м о р и с к и стик Меморискиот стик или флеш меморија денес сè повеќе се користи за пренесување податоци поради малите димензии (3–6 cm) и релативно големите капацитети (денес 8 и повеќе GB). На компјутерот се приклучуваат преку универзални (USB) порти. Дискета Една од единиците за надворешни мемории што денес многу малку се користи е дискетата. Дискетата (floppy disk) е надворешна меморија во облик на кружна плоча изработена од тенка пластика и премачкана со магнетна материја. Заштитена е во опаковка од тврда пластика. Има капацитет од 1,44 MB. Се користи за чување и за пренесување на помали количества информации од еден на друг компјутер. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Надворешни мемории се магнетниот или хард дискот, дискетата, компакт диск,от дигиталниот видеодиск, меморискиот стик... Магнетен илихард диск (hard disk) е примарна надворешна меморија. Главна особина на хард дискот е капацитетот. Податоците на компакт дискот се читаат и се запишуваат со помош на ласер. Меморискиот стик се приклучува на компјутерот преку универзални (USB) порти. 25 25

Компјутери

Прашања и задачи: 1. Наброј неколку надворешни мемории! 2. Која надворешна меморија има најголем капацитет? 3. Од што е составен магнетниот диск? 4. Опиши ја дискетата! 5. Како се запишуваат и читаат податоците на CD? 6. Какви видови CD постојат? 7. Зошто флеш мемориите се погодни за користење? Провери што си научил/а за машинскиот дел: 1. Поврзи ги периферните уреди со соодветната група: Тастатура Хард диск Дискета Монитор Глувче Печатач Компакт диск

Влезни единици Излезни единици Надворешни мемории

2. Прочитај ги речениците. Одбери го вистинскиот збор од понудените и напиши го до соодветниот опис во табелата долу. ROM Хард диск Порти Матична плоча Јас ги поврзувам сите делови на компјутерот. Јас сум мозокот на компјутерот. Јас имам добро памтење. Можам да читам, но не можам да пишувам. На моите дискови се чуваат информациите и програмите од компјутерот. Јас имам голема меморија. Јас можам да читам и да пишувам, но кога ќе го исклучите компјутерот, сè заборавам. Други делови, како што се мониторот и тастатурата, се приклучуваат преку мене. 26 26

RAM

Процесор

Компјутери

ПРОГРАМСКИ ДЕЛ НА КОМПЈУТЕРОТ Нови поими: системски програми, оперативен систем, контролни програми, услужни програми, апликативни програми, Windows, BIOS, софтверски алатки

Размисли! Дали компјутерот е корисен без програмите?

Компјутерот може да извршува различни операции, но за да знае кои да ги извршува и по кој редослед, потребни му се програми. Програмите управуваат со хардверот и на компјутерот му даваат инструкции за тоа што и како да работи. Програмата е

Кои програми ги користиш најчесто? Кои програми ги користиш за пишување, а кои за цртање и за слушање музика?

Пишувањето програма се нарекува програмирање. Програмите што често ги користиме ги чуваме на хард дискот и за нив велиме дека се инсталирани во компјутерот.

Која програма е неопходна за да може да работи компјутерот?

составена од наредби напишани по строго определен редослед.

Сите програми што ги извршува компјутерот го сочинуваат програмскиот дел или софтверот. Софтверот е поделен на две основни групи: ♦♦

системски програми,

♦♦

апликативни програми. Системските програми се пишувани за системот.

Апликативните програми се пишувани за корисникот, за извршување на некоја работа (на пример за пишување, за цртање...)

Програмски дел

Системски програми

Апликативни програми

Оперативен систем

Контролни програми

Услужни програми

27 27

Компјутери

С и с т е м с к и п рограми Системские програми се оперативниот систем, контролните програми и услужните програми. Оперативен систем Оперативен систем (OS − Operating System) е програма без која ниту еден компјутер не може да работи. Тој е врската меѓу компјутерот и корисникот − прима инструкции од корисникот преку тастатурата и дава пораки преку мониторот. Оперативниот систем управува со целокупната работа на компјутерот: одлучува која програма ќе се изврши и кога, колку меморија ќе им се додели на програмите, се грижи за правилно извршување на командите дадени од корисникот и слично. Повеќе: При вклучувањето на компјутерот, прво се стартува контролната програма наречена BIOS, која проверува дали се исправни уредите што се неопходни за да може да работи компјутерот. Потоа се стартува оперативниот систем.

Ниту еден компјутер не може да работи без оперативен систем. Најпознати оперативни системи за персоналните компјутери се Windows и Linux. Linux дистрибуција дизајнирана за образовни институции која е инсталиран во училиштата во Република Македонија е Edubuntu. Контролни програми Контролните програми управуваат со хардверот. Тие ја проверуваат исправноста и ја контролираат работата на хардверот. Најпозната контролна програма е BIOS (Basic Input Output System). Услужни програми Услужните програми ни помагаат при секојдневната работа со компјутерот. Тоа се, на пример: програмите за инсталирање и деинсталирање, програмите за заштита од компјутерските вируси, програмите за местење параметри (време, датум...) и други.

Забелешка: Во овој учебник ќе биде обработен оперативниот систем windows, а како додатоци ќе бидат обработени и оперативниот систем Edubuntu и програмите за работа под тој оперативен систем.

28 28

Услужните програми се познати под името софтверски алатки.

А п л и к а т и в н и програми Апликативните програми уште ги нарекуваме апликации и кориснички програми. Тие се пишувани за извршување на некоја задача, на пример за пишување писмо, за цртање, за решавање математички задачи и слично. Некои од нив ги пишуваат корисниците на компјутерот, но постојат и готови програмски пакети. На пример, апликации се: Paint − за цртање, Microsoft Word − за пишување, Windows Media Player − за слушање музика, Windows Messenger − за допишување и други. И компјутерските

Компјутери

игри се апликации. Многу од компјутерските игри имаат едукативен карактер. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

♦♦ ♦♦

Сите програми што ги извршува компјутерот го сочинуваат програмскиот дел или софтверот. Софтверот е поделен на две основни групи: системски програми и апликативни програми. Оперативниот систем управува со целокупната работа на компјутерот. Контролните програми управуваат со хардверот. Услужните програми ни помагаат при секојдневната работа со компјутерот.

Прашања и задачи: 1. Зошто му се потребни програми на компјутерот? 2. Од што се составени програмите? 3. Дали компјутерот може да работи без оперативен систем? 4. Зошто оперативниот систем е важен за компјутерот? 5. Што се апликативни програми? 6. За кои апликативни програми си слушнал/а?

Ком п ј у т е р с к и и г р и Компјутерите многу често се користат за забава. Денес постојат повеќе компјутерски игри за децата, но и за возрасните. Тие се појавувале паралелно со развојот на персоналните компјутери. Со текот на времето станувале побогати со графички и со звучни ефекти и сè подобро ја симулираат реалноста. Компјутерските игри се поделени на жанрови: Акции се едноставни игри, мали и лесни за играње. Најчесто се поминува по некој пат и се добиваат поени за одредена работа. Треба да се совладаат и некои пречки, по што се поминува на потешко ниво. (Super Mario). Авантури се игри во кои се решаваат разни загатки − дел по дел − преку разни предмети. (Myst, Dreamfall, Fahrenheit). 29 29

Компјутери

Симулации се игри во кои ликовите се однесуваат како во животот. Најчесто треба да се изгради град во определено време, да се најде храна итн. (Sims, SimCity). Во овој жанр се вбројуваат и симулации на возење и летање, како и спортски игри. (FIFA Soccer, NBA Live) Играње улоги (RPG − Role Playing Games) се меѓу најпопуларните игри. Во нив се ставаш во улога на еден или на група ликови и треба да решиш дадена задача. Обично, ликовите имаат одредени особини и способности. Низ овие игри треба да собираш предмети, да совладуваш пречки, да се бориш со непријатели и слично. Најчесто имаат приказна богата со ликови, места, случувања. Ликовите низ играта напредуваат и преминуваат на повисоко ниво. (World of Warcraft, Final Fantasy). Занимливости:

Космичка војна

(Space War, 1961 година) е првата интерактивна компјутерска игра, во која играчите се бореле против непријателските вселенски бродови. Користени се примитивни џојстици за управување со бродовите. Создадена е од двајца студенти. Голем број од денешните се инспирирани од оваа игра.

Пукање од прво лице (FPS − First Person Shooter) се игри во кои играчот се поставува како прво лице и набљудува од перспектива на главниот лик. Имаат брзо темпо и се возбудливи, но и насилни, па поради тоа се многу критикувани. Многу од овие игри се играат во мрежа со повеќе играчи. (Far Cry, Call of Duty 2, Half-Life 2). Стратегиja во реално време (RTS − RealTime Strategy) се игри каде што играчите управуваат со еден народ кој воено и економски се развива и напредува низ историски епохи. На крајот, најчесто се бори со друг народ. (Warcraft, Starcraft, Command & Conquer, Age of Empires, Dune). Хорор преживување (Survival Horror) се игри во кои ликот треба да преживее во тешки услови. Непријателите се страшни (вампири, чудовишта...) и треба да се решат многу тешки загатки. Има многу насилни и страшни сцени, па не се препорачуваат за помладите. Некои од овие игри се дури и забранети. (Resident Evil, Silent Hill). Задача: 1. Објасни ги сите жанрови на компјутерските игри!

30 30

Компјутери

ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ WINDOWS Нови поими: Windows, заднина, икона, лента со алатки, копче, мени, листа, дијалог-рамка, лента со задачи, копчето Start Најзастапен оперативен систем за персоналните компјутери е Windows, произвoд на компанијата Microsoft. Windows е графички оперативен систем, што значи дека во работата ќе користиш сликички што се многу јасни и лесно можеш да го сфатиш нивното значење. Кои се карактеристиките на Windows? ♦♦

Управува со компјутерот и овозможува сигурна работа.

♦♦

Приспособен е кон корисникот.

♦♦

Истовремено работи со повеќе програми.

♦♦

Ги организира податоците во документи (текстови, слики, табели...). Извршува операции со документи (ги повикува, прегледува, пребарува, пренесува, копира...). Разменува податоци со други компјутери во мрежа со што овозможува работа на повеќе корисници. Едноставен е и има еднообразни правила за работа со различни програми.

Windows користи икони со кои можеш да пристапиш до програмите, до документите или до надворешните мемории, копчиња со кои можеш да изведуваш акции, менија и листи од кои можеш да одбереш една од понудените наредби или опции за натамошна работа, дијалог-рамки во кои пишуваш дополнителни информации и други графички објекти. Но, Windows има и неколку едноставни кориснички програми (апликации), како што се: ——

Notepad, која ти овозможува да пишуваш текстови;

——

Paint, која ти овозможува да црташ;

——

Calculator, со која можеш да пресметуваш.

Стартување на оперативниот систем Windows Со вклучување на компјутерот се стартува оперативниот систем Windows. 1 Најпрво се појавува логото на Windows;

31 31

Компјутери

Немој неовластено да „пробиваш“ или менуваш лозинки на туѓ компјутер.

2 Доколку на компјутерот има повеќе корисници, ќе се

појави прозорец за пријавување на корисникот. Прашај го наставникот како да се пријавиш на училишниот компјутер.

Корисниците ги пријавува сопственикот на компјутерот, со што се заштитува од неовластено користење на компјутерот. Обично корисниците на кои им се доделени поголеми привилегии (на пример, инсталирање програми) се пријавуваат и со лозинка (password).

Елементи на работната површина на Windows По пријавувањето се појавува екран на Windows, наречен работна маса (Desktop), каде што се одвиваат активностите на оперативниот систем и со кој започнува и завршува работата. Работната маса се состои од повеќе елементи. Најпрво ќе ја забележиш сликата што го исполнува екранот, а тоа е заднината (wallpaper). Заднината можеш да ја смениш по твоја желба. Потоа ќе забележиш и други објекти (графички елементи) што се потребни за да работи компјутерот. Сликичките што се распоредени на работната маса ги нарекуваме икони (icons), а лентата на дното на екранот ја нарекуваме лента за задачи (task bar).

32 32

Компјутери

Иконите се графички објекти со текстуален опис и овозможуваат пристап до документ, програма, место на надворешните мемории и слично. Сам/а можеш да определиш кои икони ќе се појават на работната маса. Најчести икони се: Мојот компјутер

За пристап до надворешните мемории Мрежно соседство

За пристап до другите компјутери во мрежата

Моите документи

За пристап до документите Корпата за отпадоци

За пристап до избришаните документи

Лентата за задачи (Task bar) е вообичаено во долниот дел на екранот и преку неа можеш да пристапиш до сите програми и документи во компјутерот. Исто така, таа ти покажува и кои програми и документи се отворени и активни.

Со копчето Start се отвора мени преку кое можеш да пристапиш до секоја програма и до секој документ во компјутерот, да побараш помош, да го исклучиш компјутерот и друго. На врвот е напишано името на корисникот (во овој случај тоа е администратор − корисник со највисоки привилегии).

33 33

Компјутери

Р а б о т а с о т а статура и со глувче Глувчето се користи за означување и за манипулација со иконите и со други објекти, за одбирање опции од менијата и за позиционирање во дијалог-рамки. Со тастатурата се внесува текст. Работа со глувче Со движење на глувчето по рамна површина го контролираш покажувачот на екранот (Pointer). Користи го за да покажеш на други објекти на екранот. Покажувачот може да добие различни облици, во зависност од тоа која акција можеш да ја извршиш или која акција е во тек.

Правилно држење на глувчето

Покажување (позиционирање): Со поместување на глувчето, доведи го покажувачот врз некој објект. Доколку покажувачот има облик на стрелка, врвот од стрелката мора да биде на објектот. Клик: Притисни го и отпушти го копчето од глувчето. Со кликнување се селектираат (означуваат) или одбираат објектите. Доколку одбереш наредба и потоа нема други опции, значи дека наредбата се извршува. За означување се користи левото копче, доколку не е определено поинаку. Двоклик: Брзо кликни на копчето двапати едноподруго. Важно е да не го поместуваш глувчето меѓу кликнувањата. Обично се користи за извршување на некоја операција. На пример, со двоклик на некоја икона за апликација се стартува апликацијата. Влечење: Позиционирај го покажувачот на некој објект, притисни го левото копче, држи го притиснато и движи се со глувчето до нова позиција, па тогаш отпушти го копчето. Влечењето се користи за поместување на објектите и за означување на некој дел од текст. Десен клик: Притисни го десното копче од глувчето и отпушти го. Десниот клик се користи за добивање помошно мени со опции или наредби кои се однесуваат на објект врз кој десниот клик е изведен. Работа со тастатура Тастатурата се користи за внесување текст, но и за давање наредби со употреба на некои специјални тастери, или со комбинација на тастерите. Веќе знаеш дека на тастатурата, освен тастерите за внесување знаци, постојат и тастери за други намени, како што се тастерите за движење, тастерите за извршување наредби и слично. На следната слика е дадено објаснување за најчесто користените тастери.

34 34

Со овие тастери се избира дали да се внесат големи или мали букви

Овие тастери се користат во комбинација со други тастери за извршување на некоја задача

Со овој тастер можеш да излезеш од програмата

Со овој тастер се задава некоја задача; во документите се користи за пишување нов пасус

Со тастерот Backspace се брише знак лево од курсорот, а со Delete - десно од курсорот

Со овој тастер се вметнува празно место во текст

Со овие тастери можеш брзо да извршиш некоја задача. На пример, тастерот F1 во повеќето програми има намена за давање упатства

Со стрелките се поместува курсорот во документот

Со овие тастери се вметнуваат цифри; се вклучува или исклучува со тастерот Num Lock

Светлата ти кажуваат дали се вклучени нумеричкиот дел и тастерот Caps Lock

Компјутери

35 35

Компјутери

З а т в о р а њ е на оперативниот систем Windows За да го затвориш оперативниот систем Windows, кликни на (Shut копчето Start, потоа од менито одбери го копчето Down или Turn Off Computer) и кликни на него. Ова копче служи за исклучување на компјутерот. Со кликнување на ова копче се појавува прозорец од кој можеш да одбереш: Stand By − компјутерот се префрла во режим на намалена потрошувачка на електрична енергија (за да продолжиш со работата притисни на кој било тастер од тастатурата или помести го глувчето). Внимавај!

Restart − се исклучува и веднаш повторно се вклучува компјутерот.

Сите апликации мора да бидат Turn Off − се исклучува компјутерот. затворени пред Cancel − се откажуваш и продолжуваш да го исклучите со работата. компјутерот.

Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Денес најзастапен оперативен систем за персоналните компјутери е Windows. Windows користи икони, копчиња, менија, листи и дијалог-рамки. Работната маса се состои од повеќе елементи: заднина, икони, лента за задачи.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да го стартуваш компјутерот.

♦♦

Да препознаваш икони.

♦♦

Да работиш со глувче: клик, двоклик, десен клик, влечење. Да работиш со тастатурата и да ги распознаваш копчињата на тастатурата.

Прашања и задачи: 1. Што е Windows? 2. Што овозможува Windows? 3. Како се вклучува компјутерот? 4. Што е Desktop? 36 36

Компјутери

5. Кои елементи има на екранот на Windows? 6. Каде е лентата за задачи? 7. За што служи копчето Start? 8. Што се икони? Кои икони ги препознаваш? 9. Како се исклучува компјутер? 10. Напиши ги имињата на следниве икони:

11. Кои групи тастери ги има на тастатурата? 12. Зошто се користат стрелките од тастатурата? 13. Објасни ги тастерите за специјални намени!

ЕЛЕМЕНТИ НА ОПЕРАТИВНИОТ СИСТЕМ Нови поими: подмени, прозорец, означување, поместување, отворање икона, работен простор, насловна лента, контролна икона, копче за минимизирање, копче за максимизирање, копче за затворање прозорец, лента со менија, лента со алатки, лента за лизгање, папка

Ста р т у в а њ е а п л и к а ц и и Со кликнување на копчето Start можеш да пристапиш до сите програми што се инсталирани во компјутерот. Опишана е постапката за стартување на играта Solitaire: 1 Кликни на копчето Start, ќе се отвори почетното мени. 2 Позиционирај се со глувчето на опцијата (All) Programs,

почекај малку и ќе се отвори подмени од десната страна.

3 Со движење на покажувачот од глувчето по почетното мени,

се појавува син правоаголник кој ти кажува на која опција си моментално позициониран/а.

4 Опциите кои имаат стрелка

од десната страна содржат подмени од кое можеш да одбереш нова опција или програма. На нив нема потреба да кликнуваш, доволно е да почекаш малку за да се појави подменито.

5 Позиционирај се на опцијата Games. Ќе се појави подмени.

37 37

Компјутери

6 Во подменито позиционирај се на опцијата Solitaire и кликни

на неа со левото копче од глувчето.

На овој начин можеш да ги стартуваш сите апликации од твојот компјутер. Забелешка: Со стартување на некоја апликација се отвора прозорец. За да го затвориш прозорецот, со што ќе излезеш и од . Подоцна ќе се запознаеш со програмата, кликни на копчето прозорците и со тоа како се работи со нив.

Р а б о т а с о и к они Означување Кога ќе кликнеш со левото копче од глувчето на некоја икона, таа ќе ја смени бојата. Тоа ти кажува дека иконата е означена и дека со неа можеш да извршуваш акции и операции. Со кликнување надвор од иконата се поништува означувањето. Поместување Кликни на некоја икона и, држејќи го левото копче од глувчето притиснато, движи се по екранот. Отпушти го копчето на новото место. Отворање икона Кога ќе отвориш некоја икона, таа ќе премине во прозорец. Постојат повеќе начини: ♦♦

38 38

кликни на иконата за да ја означиш, а потоа кликни на копчето Enter од тастатурата;

Компјутери ♦♦

♦♦

кликни двапати едноподруго (двоклик) на иконата; кликни на иконата со десното копче од глувчето, а кога ќе се појави помошно мени, кликни на наредбата Open.

Пр о з о р ц и Во Windows можеш да извршуваш повеќе програми или да разгледуваш документи. Сè што е во моментот отворено на работната маса со едно име се нарекува задача. Секоја задача се извршува во својот прозорец. Оттаму и оперативниот систем Windows го добил името. Кога ќе го затвориш прозорецот на некоја програма, ќе ја затвориш и самата програма. Прозорец се добива со стартување на некоја апликација или со отворање на некоја икона. Веќе се запозна со прозорецот на апликацијата Solitaire. Во еден момент можеш да извршуваш само една задача, чиј прозорец се нарекува активен прозорец и тој на екранот е пред другите неактивни прозорци за да може да се види цел (на сликата долу активен прозорец е My Documents). Кој било прозорец може да стане активен со едноставно кликнување на него. Копчето на активниот прозорец на лентата за задачи се разликува од копчињата на неактивните прозорци. Тоа има изглед на притиснато копче.

Активен прозорец

Копче на активниот прозорец

39 39

Компјутери

Елементи на прозорецот Стандарден прозорец во Windows има изглед како на следната слика.

Најголемиот дел од прозорецот го зазема работната површина (Work area) каде што се гледа содржината на прозорецот. Во овој случај тоа се иконите на папките во кои се чуваат документите на корисниците и иконите на надворешните мемории. Со иконите за надворешните мемории веќе се запозна. Во Windows папката . е сликовито прикажана со На врвот е насловната лента (Title bar), која содржи: контролната икона на прозорецот, името на прозорецот, копче за минимизирање (Minimize) со кое прозорецот се намалува до копче на лентата за задачи, копче за максимизирање (Maxi-

Совет: Наредби можеш да повикаш на повеќе начини: преку лентата со менија, од помошното мени или од лентата со алатки.

40 40

mize) со кое прозорецот се зголемува преку целиот екран; кога прозорецот е максимизиран, ова копче претставува копче за враќање на прозорецот во претходната големина (Restore Down) и копче за затворање на прозорецот (Close).

Под насловната лента е лентата со менија (Menu bar). Менијата содржат листи со на-редби и опции за работа со прозорецот. За да им пристапиш, кликни на името на едно од менијата. Ќе се отвори листа по која можеш да се движиш и да одбереш една од наредбите. Некои од наредбите убаво ќе се гледаат и нив можеш да ги извршиш. Други се бледи и нив во овој момент не можеш да ги извршиш. На сликава, од менито File, моментално можеш да ја одбереш само наредбата Close (затворање на прозорецот).

Компјутери

Лентата со алатки содржи икони на алатки што овозможуваат

побрз пристап до наредбите и до опциите, со кликнување врз нив.

Лентите за движење (Scroll bar) овозможуваат движење низ

содржината на прозорецот. Овие ленти ќе се појават само во случај кога не се гледа целосната содржина на прозорецот. Р а б о т а с о прозорци Поместување

Прозорецот можеш да го поместиш на екранот и да му ги смениш димензиите. За да го поместиш прозорецот: 1 кликни на насловната

лента;

2 со притиснато копче

движи се по екранот;

3 на новото место отпушти

го копчето.

Димензии За да ги смениш димензиите на прозорецот: 1 дојди со глувчето до некој

од рабовите на прозорецот;

2 кога покажувачот ќе се

смени во двонасочна стрелка, кликни;

3 држи го притиснато копчето

Забелешка: Не можеш да го поместуваш прозорецот ниту да ги смениш неговите димензии доколку тој е максимизиран.

и движи се по екранот;

4 отпушти го копчето кога прозорецот ќе ги добие саканите

димензии.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да стартуваш апликација.

♦♦

Да означиш, да поместиш и да отвориш икона.

♦♦

Да ги препознаваш елементите на прозорецот.

♦♦

Да препознаеш активен прозорец.

♦♦

Да минимизираш, да максимизираш и да затвориш прозорец.

♦♦

Да го поместиш и да ги смениш димензиите на прозорецот. 41 41

Компјутери

Прашања и задачи: 1. Што значи кога до името на опцијата стои знакот

2. Како се стартува апликација? 3. Како се затвора апликација? 4. Како се означува икона? 5. Како ќе препознаеш дали иконата е означена? 6. Како се поместува иконата? 7. Како се добива помошно мени? 8. На колку начини може иконата да премине во прозорец? 9. Што е прозорец? 10. Кои се елементите на еден прозорец? 11. Како можеш да ја видиш целата содржина во еден прозорец? 12. Kаде се наоѓаат наредбите? 13. За што служат лентите со алатки? 14. Кои икони ги има во прозорецот My Computer? 15. Отвори еден прозорец. Помести го. Смени му ги и димензиите.

ДАТОТЕКИ И ПАПКИ Нови поими: датотека, извршна датотека, датотека со податоци, наставка (екстензија), тип (формат) на датотека, систем папка-во-папка

Д а т о т е к а ( F i le) Сигурно си слушнал/а за поимот датотека или фајл (file). Датотеките се користат за организирање на податоците во целина за да можеме да ги зачуваме на надворешна меморија. Датотека е множество податоци организирани во целина и зачувани на дискот или на друга надворешна меморија под заедничко име. Постојат извршни датотеки (кои ги нарекуваме програми) и датотеки со податоци (кои ги нарекуваме документи). Програмите содржат наредби кои компјутерот ги разбира и извршува. Документите содржат податоци креирани од корисникот, и тие можат да бидат во форма на текст, цртеж, слика, звук...

42 42

Компјутери

Датотеките ги разликуваме според името. Договорено е на крајот од името да се стави точка по која се додава наставка (extension) од три (може и четири) букви - име.наставка. Според наставката, разликуваме тип или формат на датотека. Програмите најчесто имаат наставка exe, com или bat… (word. exe, pinball.exe, solitaire.exe, igra.bat, soberi.com) Името на документот го става корисникот, додека наставката ја доделува програмата во која е изработен. Податоци од ист вид можат да бидат запишани во различен формат. Ќе наведеме само неколку основни формати на документи (датотеки со податоци): ——

текстови: txt (Notepad), doc (Word);

——

слики: bmp (Paint), jpg, gif (Photoshop), cdr (CorelDRAW);

——

табели: xls (Excel).

Па п к а ( F o l d e r ) Кога сите датотеки би ги зачувале на дискот без ред, за кратко време веќе не би можеле да се снајдеме во хаосот. Поради тоа, датотеките се организираат и чуваат во папки. Секоја папка има свое име. Во една папка може да има и други папки (потпапки). Но, во една папка не може да има две потпапки со исто име, ниту две датотеки со исто име.

Вид о в и и к о н и Време е да се запознаеш со НЕКОЛКУ видови икони: ♦♦

♦♦

Икони на програми − апликации Икони на документи што се зачувани на надворешна меморија Икона на папка

Орг а н и з а ц и ј а н а п а п к и т е и на датотеките Папките се организирани по систем папка-во-папка. Тој вид организација уште го нарекуваме стебло. Во коренот на стеблото е работната маса (Desktop). Сите документи, по правило, се организирани во папката My Documents и се распоредени во одделни потпапки. Отвори го прозорецот My Documents. На лентата со алатки кликни на алатката Folders. Во левиот дел на прозорецот ќе ги 43 43

Компјутери

видиш сите папки и нивната организација. Во десниот дел се гледа содржината на означената папка.

Р а б о т а с о д атотеки и со папки Отвори го прозорецот My Documents. Во него можеш да ги вежбаш операциите со датотеки и папки. За да работиш со датотека или папка, најпрво мора да ја означиш. Креирање нова папка Документите треба да ги чуваш во својата папка. За да креираш папка: Совет:

1 отвори го менито File; кликни на New,

потоа на Folder;

Windows 2 ќе се појави икона како на сликава; со овозможува помош на тастатурата внеси го името пишување со на твојата папка и притисни на тастерот Enter. кирилични букви, но се препорачува Преименување датотека/папка за имиња на датотеки и папки да 1 Означи ја иконата на датотеката/папката што сакаш да ја преименуваш; се користат буквите од англиската 2 кликни на Rename од менито File; абецеда. 3 внеси го новото име. Внимавај! Не ја менувај наставката во името на документот или на датотеката. Програмите ги препознаваат документите според наставката − за да можат да ги отворат.

44 44

Бришење датотека/папка 1 Означи ја иконата на онаа датотека/папка што сакаш да ја

избришеш;

2 одбери Delete од менито File; 3 ќе се појави прозорец со

прашање „Дали навистина сакаш да ја избришеш датотеката/папката?“;

4 кликни на Yes.

Компјутери

В р а ќ а њ е на избришаните датотеки/папки Датотеките и папките што си ги избришал/а се чуваат во посебна папка, наречена корпа за отпадоци (Recycle Bin), и сè уште не се вистински избришани. Сè додека не ја испразниш корпата, можеш да ги вратиш твоите датотеки/папки: 1 отвори ја папката Recycle Bin; 2 означи ја бараната датотека/

папка;

3 од менито File одбери Restore;

датотеката/папката ќе се врати во истата папка од каде што е избришана.

Отсечување, копирање и прилепување датотека/папка Датотеки/папки можеш да отсечеш или копираш и да ги прилепиш во друга папка. Разликата меѓу отсечувањето и копирањето е во тоа што со отсечувањето датотеката/папката се отстранува од старото место и се пренесува на новото, додека, пак, со копирањето таа останува на старото место и се пренесува на новото. Датотеката/папката привремено се чува во меморија и потоа се повикува и се прилепува на новото место. Освен во друга папка, можеш да ги копираш или пренесеш и на надворешната меморија, а потоа и на друг компјутер.

Внимавај! Доколку од Recycle Bin избришеш некоја датотека/ папка, веќе нема да можеш да ја вратиш.

Наредбите Cut (сечи), Copy (копирај) и Paste (прилепи) можеш Внимавај! да ги повикаш од менито Edit или од помошното мени (со десен Иконите кои имаат клик). Не заборавај претходно да ја означиш датотеката/папката. Копирање и прилепување: 1 Означи ја датотеката/папката што сакаш да ја копираш. 2 Одбери ја наредбата Copy. Датотеката/папката се сместува во

меморијата и истовремено останува на истото место.

3 Отвори ја папката во која сакаш да ја прилепиш датотеката/

папката.

4 Прилепи ја датотеката/папката со наредбата Paste. Провери

за да се увериш дека датотеката/папката ја има во двете папки.

Отсечување и прилепување:

мало квадратче со стрелка во него содржат патоказ (Shortcut) за пристап до датотека и датотеките можат да ги отворат само на твојот компјутер. Внимавај, наместо датотеката да не пренесеш Shortcut на друг компјутер!

1 Означи ја датотеката/папката што сакаш да ја пренесеш. 2 Одбери ја наредбата Cut. Датотеката/папката се сместува во

меморијата и ја снемува од местото.

3 Отвори ја папката во која сакаш да ја прилепиш датотеката/

папката.

45 45

Компјутери

Забелешка: Можеш да ги користиш и кратенките од тастатурата: Ctrl+X − за отсечување; Ctrl+C − за копирање; Ctrl+V − за прилепување.

4 Прилепи ја датотеката/папката со наредбата Paste. Дато-

теката/папката ќе се појави во новата папка. Вештини што треба да ги усовршиш!

♦♦

Да препознаваш икони.

♦♦

Да најдеш папка во стеблото од папки.

♦♦

Да креираш нова папка.

♦♦

Да преименуваш, да избришеш и да вратиш некоја избришана датотека/папка. Да отсечеш, да копираш и да прилепиш датотека/папка.

Прашања и задачи: 1. Како се организирани податоците во компјутерот? 2. Што е датотека? 3. Какви датотеки има? 4. Кои датотеки можат да се извршуваат? 5. Какви податоци можат да содржат документите? 6. Како се дава име на датотека? 7. Што значи наставката по точката во името? 8. Што е папка? 9. Дали папката може во себе да содржи други папки? 10. Како се креира нова папка? 11. Како се преименува датотека/папка? 12. Како се брише датотека/папка? 13. Како може да се врати избришаната датотека/папка? 14. Која е разликата меѓу отсечување и копирање датотеки/ папки? 15. Во папката My Documents креирај папка со твоето име, преименувај ја, избриши ја и врати ја од корпата за отпадоци.

46 46

Компјутери

Провери дали си разбрал/а! 1. Погледни ја сликата. На неа се претставени основните елементи на работната површина на Windows. Од понудените поими одбери соодветен и напиши го на линијата до соодветниот број. My Documents Заднина Икона за папка (folder) My Computer Минимизиран прозорец Лента за задачи

Копчето Start Recycle Bin Активен прозорец

1. ___________________ 2. ____________________ 3. ___________________ 4. ____________________ 5. ___________________ 6. ____________________ 7. ___________________ 8. ____________________ 9. ___________________

47 47

Компјутери

2. Организирај ги фајловите во соодветните фолдери (папки): Crvenata roza.gif Mravkite marsiraat.jpg Golemata Мecka.txt

NLO pilot.txt Jorgovan.jpg Skakulec.gif

Sustestvoto od Mars.txt Lalinja.jpg

Bumbar.jpg Od vselenata.txt Moeto kuce.txt Lavot.txt

48 48

Компјутери

ПРОГРАМАТА NOTEPAD Notepad е текстуален уредувач вклучен во оперативниот систем Windows. Има основни наредби за работа со документ и можност да се одберат различни стилови на букви. Погоден е за пишување белешки, потсетници, писма. Сега ќе се запознаеш со неколку основни правила за внесување текст што, главно, важат во сите апликации. Исто така, и наредбите за работа со документ се исти во сите апликации што се под оперативниот систем Windows.

Акт и в и р а њ е н а п р о г р а м а та Notepad 1 Од менито Start одбери (All) Programs, потоа Accessories и

на крај Notepad:

2 Ќе се активира програмата и ќе се отвори прозорецот Notepad.

Пр о з о р е ц N o t e p a d Најголемиот дел од прозорецот е празен простор каде што можеш да пишуваш текст. Тоа е работен простор.

На врвот е насловна лента (Title bar) кадешто од левата страна се прикажува името на документот (додека документот не добие име, се прикажува Untitled – неименуван). Лента со менија (Menu bar). Секое од менијата содржи листа со наредби која можеш да ја видиш кога ќе кликнеш на менито.

Од десната страна се трите копчиња за работа со прозорецот.

Кре и р а њ е д о к у м е нт Текст се внесува во работната површина на местото каде што се наоѓа курсорот. Тоа е вертикалната црта што трепка и претставува позиција на која ќе се внесе знак. По внесувањето на секој знак, курсорот се поместува за едно место кон десно. Погледни уште еднаш како се користат тастерите на страницата 35. Напиши ги твоето име и твоето презиме во документот. 49 49

Компјутери

Забележуваш дека текстот се испишува со латиница. Ако сакаш да пишуваш со кирилица, треба да го смениш фонтот. Фонт се сите букви од азбуката или од абецедата, како и броевите напишани на ист начин. Секој фонт има свое име. За местење на фонтот, стилот и големината на буквите: 1 Кликни на менито Format, а потоа на наредбата Font. 2 Ќе се отвори прозорец како на сликата. Од понудените листи

одбери фонт, стил и големина по твоја желба.

3 Во делот Sample ќе видиш примерок на буквите што си ги

одбрал/а.

4 За да го потврдиш изборот, кликни на ОК.

Р а б о т а с о д окумент Во менито File постојат наредби за отворање нов документ (New), за отворање постоен документ (Open), за зачувување (Save) и за печатење на документот (Print). Отворање нов документ Забелешка:

За да отвориш нов документ, од менито File одбери ја наредбата New.

Документите Зачувување на документот пишувани во NoteЗа да го зачуваш документот: pad се од типот текст-документи и 1 Од менито File одбери ја наредбата Save и ќе се отвори имаат наставка txt.

прозорец како на сликата.

2 Одбери име и напиши го во рамката File name. 3 Одбери каде ќе го зачуваш документот. Кликни на стрелката

што се наоѓа десно од рамката Save in и од добиената листа одбери папка.

4 Кога ќе бидеш подготвен/а да го зачуваш документот, кликни

на копчето Save за да ја потврдиш наредбата.

50 50

Компјутери

О т в о р а њ е постоен документ Документот што си го зачувал/а, можеш повторно да го отвориш. 1 Од менито File одбери ја наредбата Open и ќе се отвори

прозорец како на сликата долу.

2 Побарај го документот во листата. Доколку документот не е

во папката прикажана во рамката Look in, кликни на надолната стрелка до рамката.

Забелешка: Документите креирани во Notepad ја имаат оваа икона:

3 Ќе се отвори листа на папки. Пронајди ја твојата папка и

кликни на неа.

4 Кликни на документот за да го означиш. 5 Кликни на копчето Open.

51 51

Компјутери

Печатење документ Доколку твојот компјутер е поврзан со принтер, можеш да го отпечатиш твојот документ: 1 Од менито File одбери ја наредбата Print, по што ќе се отвори

прозорец како на сликава.

2 Напиши или со стрелките подеси го бројот на копии во

лентата Number of copies.

3 Кликни на копчето Print.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја активираш програмата Notepad.

♦♦

Да ги препознаваш елементите на работниот прозорец.

♦♦

Да креираш текстуален документ.

♦♦

Да смениш фонт.

♦♦

Да отвориш нов документ, да отвориш постоен документ, да зачуваш документ и да отпечатиш некој документ.

Прашања и задачи: 1. Како се активира програмата Notepad? 2. Наброј ги елементите на работниот прозорец на програмата Notepad! 3. Кои се наредбите за отворање нов, за отворање постоен, за зачувување и за печатење документ? 4. Активирај ја програмата Notepad. Напиши потсетник со училишните обврски. Зачувај го документот. Отпечати го документот. 52 52

Компјутери

ЕЛЕКТРОНСКИ КАЛКУЛАТОР Калкулаторот (Calculator) е програма вклучена во оперативниот систем Windows, која се користи за пресметување математички операции.

Акт и в и р а њ е н а п р о г р а м а та Calculator 1 Кликни на копчето Start. Ќе се појави менито Start. 2 Одбери (All) Programs, потоа Accessories и на крај Calculator. 3 Ќе се активира програмата и ќе се отвори прозорецот Calcu-

lator.

Пр о з о р е ц о т C a l c u l a t o r Прозорецот може да биде за стандарден (Standard) или за научен (Scientific) калкулатор. Изборот го вршиш преку менито Edit. На сликава е прикажан стандарден калкулатор.

На врвот е насловната лента (title bar) каде што на левата страна се прикажува името на помошната програма. На десната страна се трите копчиња за работа со прозорецот. Лентата под неа е лента со менија (menu bar). Со кликнување на едно од менијата ќе добиеш мени со наредби. Под лентата со менија има една празна лента каде што се испишуваат броевите што ги внесуваш и резултатите од пресметувањето. Работната површина е ист како кај обичните калкулатори. За внесување наредби има два начина: ♦♦

со кликнување на соодветните копчиња на глувчето;

♦♦

преку соодветните копчиња од тастатурата. 53 53

Компјутери

П р е с м е т у в а ње со основните математички операции За пресметување со основните математички операции се користат следниве знаци: +

собирање

одземање

множење

делење

Постапка за пресметување: ——

внеси го првиот број;

——

внеси ја соодветната операција (+, -, *, /);

——

внеси го вториот број;

——

продолжи додека не ги внесеш сите броеви и операции; кликни на копче за еднакво (=) или притисни на тастерот Enter;

——

во лентата ќе го видиш резултатот.

——

За оние што сакаат да знаат повеќе: Кај стандардниот калкулатор, освен копчињата за цифри, аритметичките операции, децималната запирка и знакот =, постојат и следниве копчиња: копче

функција

sqrt

квадратен корен

процент

1/x

реципрочна вредност

Backspace

бришење на последната цифра

бришење на прикажаниот број

бришење на тековната операција

бришење број од меморијата

повикување број од меморијата

сместување број во меморијата

M+

додавање број на бројот во меморијата

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја активираш програмата Calculator.

♦♦

Да го смениш прозорецот на програмата Calculator.

♦♦

54 54

Да пресметуваш едноставни математички изрази со користење на математичките операции и загради.

Компјутери

Прашања и задачи: 1. Како се активира програмата Calculator? 2. Кои се двата вида прозорци на програмата Calculator? 3. Кои знаци се користат за пресметување со основните математички операции? 4. Пресметај ја разликата на броевите 354 и 86! 5. Пресметај го збирот на броевите 26, 5724 и 3524! 6. Пресметај го производот на броевите 35 и -12 (за внесување предзнак можеш да го користиш копчето со знакот +/-). 7. Пресметај го изразот: 800/(567-563)! 8. Пресметај го изразот: (153 + 24/8-15) * (760 -3)!

КО М П Ј У Т ЕР ИТ Е В О О Б Р АЗОВАНИЕТО Компјутерот доведе до напредок во многу области од животот. Дали и како може тој да го унапреди образованието? Бидејќи компјутерот работи со текст, со броеви, со слики и со звук, може да се користи во наставата за презентирање материјал. Ваквиот начин многу ја олеснува работата на наставникот, но и наставата станува поинтересна. Исто така, учениците можат да видат илустрации и анимации што ќе им овозможат подоброда го разберат материјалот. Со развојот на Интернетот, компјутерите станаа богати ризници на информации. Учениците можат самостојно да бараат информации и да истражуваат. На овој начин се поттикнуваат љубопитноста, самостојноста и критичноста кај учениците.

Обр а з о в н и п р о г р а м и Најголемиот придонес во образованието го даваат образовните програми (образовен софтвер). Тоа се програми направени со цел да се стекнат знаења. Предностите на примената на образовните програми се големи: ♦♦

активно учество на учениците;

♦♦

индивидуално темпо на учење;

♦♦

систематизирано учење;

♦♦

нагледност во наставата;

♦♦

симулација во време и простор;

♦♦

симулација на скапи експерименти...

Образовните програми се интерактивни, што значи дека ученикот го следи материјалот и повремено одговара на 55 55

Компјутери

прашања. Така, ученикот е активен и го поминува материјалот во согласност со брзината со која го совладал. Исто така, ученикот може самиот да го провери своето знаење. Добрите образовни програми се правени по упатство на најдобрите педагози и обезбедуваат систематизирано знаење. Распространети образовни програми се: речниците, енциклопедиите, атласите, учебниците и слично. Една од најпознатите образовни програми е енциклопедијата Encarta во која можеш да најдеш најразлични информации за која било област (музика, историја, уметност итн). Од образовните софтвери на македонскиот јазик, доста користен е Географскиот атлас. Тој, преку кратки филмови и слики со соодветна музика, го води корисникот низ интересни предели. Во атласот се наоѓаат и многу историски факти, статистики и интересни детали. Од главното мени можеш да одбереш: ——

——

56 56

Географски атлас каде што се прикажани физичкогео-

графски, политички и темат-ски карти од целиот свет;

Македонија каде што се прикажани физичкогеографски,

политички и тематски карти од Македонија;

Компјутери ——

——

Вселена каде што можеш да прочиташ за настанокот на вселената и на Сончевиот систем, за планетите и за истражувањата;

Географија каде што можеш го најдеш учебникот по географија за петто одделение збогатен со нарација, квизови, анимации...

Тест на знаење каде што можеш го тестираш твоето знаење

од областа на географија.

Исто така, мошне користен е и образовниот софтвер за биологија, каде што можеш да најдеш интересни информации, видеоинсерти и квизови од областа на биологијата. Разработени се темите Човек, Растенија и Животни.

57 57

Компјутери

О б р а з о в е н с офтвер под оперативниот с и с т е м Ed u b untu Edubuntu е оперативенм систем наменет за образованието и содржи голем број образовни програми. За најмладите е наменета учебната околина Gcompris, а за повозрасните игри и активности содржани во проектите Tux4Kids и KDEEdu. проектот KDEEdu ги содржи следните програми наменети за ученици од основното образование: За јазиците − Kanagram, KHangMan, Kiten, KLettres, KWordQuiz, Parley За математиката −Mathematics, KAlgebra, KBruch, Kig, KmPlot За науката − Kalzium, KStars, Marble, Step за другите предмети − Miscellaneous, Blinken, KGeography, KTouch, KTurtle Во овој учебник накратко ќе бидат прикажани некои од нив. Програмата KGeography Со програмата KGeography можеш да научиш за политичката поделба на некои држави на региони, за нивните главни градови и за нивните знамиња. Кога ќе ја стартуваш програмата, најпрво треба да одбереш карта на некоја држава:

58 58

Компјутери

Потоа, од менито лево треба да одбереш дали сакаш да истражуваш за државата и нејзините региони или да го тестираш твоето знаење со еден од понудените тестови.

Истражување (Explore Map): кликни со левото копче од глувчето на некој регион на картата и ќе се прикажат информации за него.

Тестирање: можеш да одбереш некоја од понудените области за да го провериш твоето знаење. Прочитај ги прашањето и понудените одговори, кликни на копчето пред одговорот за кој мислиш дека е точен, а потоа кликни на копчето Accept. Откако ќе одговориш на поставените прашања, програмата KGeography ќе го прикаже резултатот од тестирањето.

59 59

Компјутери

Програмата KB ruch KBruch е програма за вежбање со дропки. Понудени се четири видови на вежби: ♦♦

♦♦

60 60

Задача со дропки (Fraction Task) - во оваа вежба треба да решиш дадена задача со дропки. Треба да ги внесеш именителот и броителот.

Споредување (Comparison) - во оваа вежба треба да споредиш две дропки по големина.

Конверзија (Conversion) - во оваа вежба треба да претвориш даден број во дропка.

Компјутери ♦♦

Факторизација (Factorization) - во оваа вежба треба да го расчлениш дадениот број на неговите прости множители.

Во секоја вежба програмата KBruch генерира задача која треба да ја решиш, потоа го проверува решението и дава повратен одговор.

П р о г р а м а т а KStars Програмата KStars овозможува набљудување на небото ноќе од секој дел од земјата и за секој датум. Исто така обезбедува и многу алатки со кои можеш да научиш повеќе за астрономијата. Програмата KStars прикажува илјадници објекти: ѕвезди, планети, комети, астероиди, галаксии... Кога ќе кликнеш на некој објект, ќе добиеш податоци за него во статусната лента. Исто така можеш да најдеш некој објект со користење на алатката Find Object. 61 61

Компјутери

Алатката Solar System Viewer го прокажува моделот на Сончевиот систем. Сонцето е прикажано со жолта точка во центарот, а орбитите на планетите се прокажани како елипси. Тековната позиција на секоја планета е прикажана со обоена точка.

Прашања и задачи: 1. На кој начин се користат компјутерите во образованието? 2. Кои се предностите при користењето на компјутерите во образованието? 3. Што се образовни програми? 4. Зошто е добро да се користат образовните програми? 5. Наброј неколку образовни програми!

62 62

Додаток: Оперативен систем Edubuntu

СОДРЖИНА: ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ EDUBUNTU РАБОТА ВО EDUBUNTU РАБОТНАТА ПОВРШИНА РАБОТА СО ДАТОТЕКИ И СО ПАПКИ

Компјутери

ОПЕРАТИВЕН СИСТЕМ EDUBUNTU Edubuntu е оперативен систем базиран на Linux и дизајниран за училишта и други образовни институции. Тој во содржи програмскии пакет за канцелариско работење, веб-прелистувач, апликации за графика, за едукација, за работа со звук и со видео, за програмирање и многу други програми. Edubuntu овозможува користење на бесплатни апликации. Кои се карактеристиките на Edubuntu? ♦♦

♦♦

Edubuntu може да се инсталира заедно со друг оперативен систем на ист персонален компјутер. Edubuntu е помалку е напаѓан од компјутерски вируси и други штетни програми отколку други оперативни системи.

♦♦

Користењето и работа со Edubuntu е лесно.

♦♦

Edubuntu е бесплатен за преземање и користење.

♦♦

Edubuntu е изграден за потребите на образование.

РАБОТА ВО EDUBUNTU Стартување на оперативниот систем Edubuntu Кога ќе го вклучиш компјутерот ќе се прикаже екранот за најавување каде ги пишуваш твоето корисничко име и лозинката. Откако ќе се најавиш, на екранот ќе се појави работната површина на Edubuntu. За разлика од другите оперативни системи на работната површина нема икони, но корисникот може да подреди икони-кратенки до апликации и датотеки за да може брзо да им пристапи.

Панели

64 64

Компјутери

Елементи на работната површина на Windows Работната маса се состои од повеќе елементи. Најпрво ќе ја забележиш сликата што го исполнува екранот, а тоа е заднината (wallpaper). Заднината можеш да ја смениш по твоја желба. На врвот и на дното од работната површина има две ленти наречени панели. На горниот панел од левата страна има три главни менија: Апликации, Места и Систем. ♦♦

♦♦

Преку менито Апликации можеш да им пристапиш до сите апликации инсталирани на компјутерот. Преку менито Места можеш да пристапиш до домашниот директориум (папка која ги содржи сите датотеки на корисникот), до надворешните уреди, до мрежата поврзана со компјутерот и до сите папки и датотеки во компјутерот. Преку менито Систем можеш да ги смениш подесувањата на компјутерот.

Веднаш до главните менија се икони кратенки за: Mozilla Firefox, Evolution и Help.

Од десната страна на горниот панел се иконите за мрежата и звукот, потоа тековното време и тековниот датум и на крајот е иконата преку која компјутерот се исклучува, рестартира, става во хибернација или заклучува. Првата икона на долниот панел овозможува брз пристап до работната површина - со кликнување на оваа икона сите отворени прозорци ќе се минимизираат, а со повторно кликнување тие ќе се вратат во претходната состојба. За прозорците прочитај на страницата 39. Од десната страна на долниот панел се наоѓаат икона за јазична поддршка и иконата Ѓубре. Преку иконата за јазична поддршка можеш да одбереш еден од понудените јазици. Иконата Ѓубре гои содржи сите датотеки и папки што се избришани од компјутерот.

Раб о т а с о т а с т а т у р а и с о глувче Глувчето и тастатура се користат на ист начин како и во оперативниот систем Windows за што можеш да прочиташ на страниците 34 и 35. 65 65

Компјутери

Р а б о т а с о и к они и прозорци Со икони и прозорци се работи на ист начин како и во оперативниот систем Windows за што можеш да прочиташ на страниците 38 и 41.

РАБОТА СО ДАТОТЕКИ И СО ПАПКИ Сите датотеки и папки на корисникот се зачувани во домашниот директориум, кој можеш да го отвориш со наредбата Домашен директориум од главното мени Места.

Креирање нова папка Папка можеш да креираш во домашен директориум, на работната површина или во некоја друга папка. ♦♦

♦♦

Отвори го менито Датотека и кликни на наредбата Креирај папка; ќе се појави икона на папка која сега има назив Папка без име; со помош на тастатурата внеси го името на твојата папка и притисни на тастерот Enter.

Преименување датотека/папка ♦♦

66 66

Означи ја иконата на датотеката/папката што сакаш да ја преименуваш;

♦♦

во менито Датотека кликни на наредбата Реименувај;

♦♦

внеси го новото име.

Компјутери

Б ри ш е њ е д атотека/папка ♦♦

♦♦ ♦♦

Означи ја иконата на онаа датотека/папка што сакаш да ја избришеш; во менито Датотека кликни на наредбата Префрли во ѓубрето; Датотеката/папката нема да биде вистински избришана, туку ќе биде префрлена во папката Ѓубре.

Кога ќе ја отвориш папката Ѓубре, во прозорецот ќе ги видиш сите датотеки/папки што се избришани од домашниот директориум. Тие ќе бидат вистински избришани од компјутерот кога ќе ги избришеш од папката Ѓубре. За да го направиш тоа, кликни на копчето Испразни го ѓубрето (во горниот десен агол). За да избришеш датотека/папка од компјутерот, без да претхоно ја префрлиш во папката Ѓубре, означи ја датотеката/ папката и притисни го тастерот Delete. Отсечување, копирање и вметнување датотека/папка Копирање и прилепување: ♦♦ ♦♦

♦♦

Означи ја датотеката/папката што сакаш да ја копираш. Во менито Уреди кликни на наредбата Копирај. Датотеката/ папката се сместува во меморијата и истовремено останува на истото место. Отвори ја папката во која сакаш да ја прилепиш датотеката/ папката. Прилепи ја датотеката/папката со наредбата Вметни во папка. 67 67

Компјутери

Отсечување и прилепување: ♦♦ ♦♦

♦♦

68 68

Означи ја датотеката/папката што сакаш да ја пренесеш. Во менито Уреди кликни на наредбата Отсечи. Датотеката/ папката се сместува во меморијата и ја снемува од местото. Отвори ја папката во која сакаш да ја прилепиш датотеката/ папката. Прилепи ја датотеката/папката со наредбата Вметни папка. Датотеката/папката ќе се појави во новата папка.

во

Мултимедија

СОДРЖИНA: ПОИМ ЗА МУЛТИМЕДИЈА WINDOWS МEDIA PLAYER СНИМАЊЕ ЗВУЧНИ ЗАПИСИ СО SOUND RECORDER АПЛИКАЦИЈАТА WINDOWS MOVIE MAKER

Мултимедија

Размисли! Сигурно имаш CD со компјутерска игра или со енциклопедија. Какви податоци има на едно такво CD? Дали си активен/на во играта? Дали во енциклопедијата ти одбираш кои содржини ќе ги разгледаш?

ПОИМ ЗА МУЛТИМЕДИЈА Нови поими: мултимедија, мултимедијална датотека, звучен

запис, видеозапис, кодирање, декодирање, кодек

Во секојдневниот говор под мултимедија се подразбира интерактивен компјутерски проект во кој се користат текст, слики, анимации, звучни записи и видеозаписи. Пример за мултимедија се интерактивните енциклопедии, компјутерските игри итн. Во последно време, во образованието сè почесто се користи мултимедијата. Учениците се активни учесници во ваквиот начин на учење, што го прави многу поинтересен. Мултимедија е комбинација од:

текст

анимација

звук

видео

слика

интерактивност

Датотеките со мултимедијални податоци се нарекуваат мултимедијални датотеки. Звучните записи се датотеки што содржат звук. Твојата омилена музика претставува звучен запис, но тоа може да биде и снимен говор. Звучен запис во компјутерот може да се внесе со микрофон. Формати на звучни записи се: mp3, midi, wma, wav и други. Видеозаписите се датотеки што содржат подвижни слики. Филмовите се примери за видеозаписи. Видеозаписите се снимаат со дигитална камера и преку неа се внесуваат во компјутерте. Формати на видеозаписи се avi, wmv и други. Звучните и видеозаписите имаат многу податоци и често не е возможно да се зачуваат на достапни надворешни мемории, особено на преносните надворешни мемории. Од тие причини тие треба да се намалат за да заземат помалку простор. Тоа е овозможено со посебни хардверски уреди или софтверски програми, наречени кодек (codec). Кодек е кратенка од компресордекомпресор. Компресирање е постапка за намалување на звучните и видеозаписите, а декомпресирање е обратна постапка, односно враќање на записите во претходна големина. 70

Мултимедија

За работа со звучни и со видеозаписи е потребна посебна хардверска опрема. Потребно е во компјутерот да има вградено звучна картичка за да може да се снима и да се репродуцира звук. За слушање звук с епотребни звучници или слушалки. Графичката картичка е одговорна за квалитетот на сликата. Исто така, потребен е и посебен софтвер за креирање и за репродуцирање на звучни и на видеозаписи. Под оперативниот систем Windows се достапни следниве апликации: Windows Media Player − за репродукција на мултимедијални датотеки; Sound Recorder − за снимање звучни записи; Windows Movie Maker − за izrabotuvawe видеозаписи. Под оперативниот систем Edubuntu се достапни следниве апликации: Rhythmbox Music Player − за слушање музика; Serpentine − за зачувување музика на CD; Sound Recorder − за снимање звучни записи; Totem Movie Player − за репродукција на видеозаписи. Прашања и задачи: 1. Кои се основните елементи на мултимедијата? 2. Што се мултимедијални датотеки? 3. Што е звучен, а што видеозапис? 4. Објасни ги поимите компресирање и декомпресирање! Што е кодек? 5. Каква опрема е потребна за работа со мултимедијални датотеки? 6. Наведи неколку апликации за работа со мултимедија!

WINDOWS МEDIA PLAYER Windows Media Player е една од најпознатите програми за слушање музика и за гледање видеозаписи. Освен тоа, Windows Media Player овозможува копирање на делови или на целосната содржина од CD на твојот компјутер и обратно − од компјутер на CD.

Подготви се! Каква музика сакаш да слушаш? Донеси од дома CD со твоите омилени песни.

Акт и в и р а њ е н а п р о г р а м а та Windows Media Pla y e r Програмата Windows Media Player можеш да ја активираш како и сите други апликации: ♦♦

Кликни на копчето Start, позиционирај се на (All) Programs и на крај кликни на Windows Media Player, по што ќе се отвори прозорецот на апликацијата. 71

Мултимедија

Прозорецот на Windows Media Player ги има елементите на стандарден Windows-прозорец. Тој може да изгледа сосема различно, во зависност од активноста што е актуелна во моментот во Media Player. Главните активности се извршуваат преку оваа лента: На оваа лента се наоѓаат копчињата: ♦♦

♦♦

♦♦ ♦♦

Now Playing − за прикажување звучни и видео записи што се извршува во Media Player. Library − за креирање каталози и за управување со звучни и со видеозаписи. Rip − за копирање звучни и видеозаписи од CD на хард диск. Burn − за снимање звучни и видеозаписи на CD или на друг мемориски уред.

♦♦

Sync − за снимање звучни и видеозаписи на преносни мемории.

♦♦

Guide − за пребарување звучни и видеозаписи на интернет.

Р е п р о д у к ц и ј а на звучни и на видеозаписи Веднаш до копчето Now Playing се наоѓа копчето во вид на стрелка − за брз пристап до звучни и до видеозаписи (Quick Access Panel), преку кое можеш да најдеш запис според албум, според изведувач, според жанр или да ги пребараш сите записи. и одбери Кликни на копчето некој запис што сакаш да се репродуцира. Репродукцијата ќе започне откако записот ќе се вчита во внатрешната меморија. Напредувањето на репродукцијата можеш да го следиш на лентата прикажана долу:

Преку оваа лента можеш и да го контролираш текот на прикажувањето. Копчиња за регулирање мултимедијален запис Windows Media Player располага со копчиња за регулирање на записите: 1

6 2

Мултимедија

1 Play − ја активира репродукцијата на записот. Кога ќе отпочне

репродукцијата, копчето се трансформира во Pause (пауза).

2 Stop − ја запира репродукцијата. 3 Previous − преминување на претходниот запис. 4 Next − преминување на следниот запис. 5 Mute − се исклучува звукот. Иако записот про-должува,

јачината на звукот е нула.

6 Volume − лизгач со кој се регулира јачината на звукот.

К р е и р а њ е нова листа со записи (playlist) Можеш да креираш своја листа од звучни или видеозаписи: 1 Кликни на копчето Library. 2 Од листата на левата страна одбери албум. 3 Во средишниот дел ќе се прикажат сите записи од албумот. 4 Со глувчето повлечи ги кон десно записите што сакаш да бидат во

твојата листа.

Зачувај ја својата листа: 5 Кликни на копчето Now Playing List. 6 Кликни на Save Playlist As...

Понатаму постапката е иста како зачувување на која било датотека. С л у ш а њ е м узика од CD Windows Media Player може да се користи за слушање музика од CD. 1 Стави CD во единица на дискот. 2 Се појавува дијалог-прозорецот Audio

CD.

3 Одбери ја опцијата Play Audio CD и

кликни на ОК.

4 Почекај Windows Media Player да започне со емитување. 73

Мултимедија

Зачувување музика на CD Твоите омилени песни можеш да ги зачуваш на CD. Потребно е да имаш празен CD-R (CD на кое може да се запишува). 1 Стави празен CD-R во уредот. 2 Во прозорецот на Windows Media Player кликни на копчето

Burn.

3 Во новиот екран кликни на копчето Edit Playlist. 4 Ќе се отвори прозорецот Edit Playlist каде што ќе ги најдеш

омилените песни. Кликни на песните што сакаш да ги зачуваш и тие ќе се појават во десниот дел на прозорецот.

5 Кога ќе одбереш доволно песни, кликни на копчето ОК. 6 Кликни на копчето Start Burn.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја активираш програмата Windows Media Player.

♦♦

Да репродуцираш звучен или видеозапис.

♦♦

Да отвориш запис од CD.

♦♦

Да зачуваш запис на CD.

Прашања и задачи: 1. За што се користи апликацијата Windows Media Player? 2. Како се репродуцираат мултимедијалните записи во апликацијата Windows Media Player? 3. Наброј ги копчињата за регулирање на мултимедијалните записи! 4. Како се креира листа на мултимедијални записи? 5. Дали преку апликацијата Windows Media Player можеш да 74

Мултимедија

слушаш музика од аудио CD? 6. Дали преку апликацијата Windows Media Player можеш да зачуваш музика од аудио CD? 7. Направи сопствена листа од твоите омилени музички записи (пејачи и нивните албуми)! Преслушај ја листата.

СНИМАЊЕ ЗВУЧНИ ЗАПИСИ СО SOUND RECORDER Sound Recorder е едноставна програма со која можеш: ♦♦

да снимаш звук со микрофон;

♦♦

да уредуваш звучни записи;

♦♦

да репродуцираш звучни записи.

Sound Recorder е апликација за работа со кратки звучни записи од форматот wav.

Акт и в и р а њ е н а п р о г р а м а та Sound Recorder Кликни на копчето Start, позиционирај се на (All) Programs, потоа на Accessories, па на Entertainment и на крај кликни на Sound Recorder, по што ќе се отвори прозорецот на програмата. Position ја прикажува моменталната позиција на репродукцијата на звукот, изразена во секунди. Лизгач кој ја прикажува моменталната позиција на репродукцијата на звукот.

Length ја прикажува вкупната должина на звучниот запис во меморијата, изразена во секунди. Активирање на снимањето со Sound Recorder (Record).

Брзо доаѓање до почетокот на звучниот запис (Seek To Start). Брзо доаѓање до Репродукција од моменталната крајот на звучниот позиција кон крајот на звучниот запис (Seek To End). запис во меморијата (Play).

Запирање на репродукцијата или снимањето на звукот (Stop) .

Раб о т а с о з в у ч е н с и г н а л За да снимиш одреден звучен запис, компјутерот мора да има звучна картичка и микрофон. 1 Кликни на копчето Record, по што звучниот сигнал се снима и

се сместува во внатрешната меморија на компјутерот.

2 Од менито File одбери ја наредбата Save As... за да го зачуваш

записот.

Отворањето на веќе снимен звучен запис се врши на ист начин како и кај сите други апликации Windows – со наредбата Open од менито File. Со наредбата Mix to File од менито Edit можеш да комбинираш два звучни записа. 75

Мултимедија

Вежби: 1. Сними звучни записи во кои ќе имитираш личности од твојата околина или некоја позната личност. 2. Со соучениците снимајте звучни записи на кои ќе имитирате животни.

ПРОГРАМАТА WINDOWS MOVIE MAKER Нови поими: Подготви се! За креирање проекти во Windows Movie Maker се потребни слики и музика. Однапред подготви ги сликите или звучните записи што сакаш да ги користиш во проектот. Доколку имаш дигитален фотоапарат, можеш да направиш свои слики.

проект, клип, филм, панел за задачи, временска лента, видео ефект, премин Со програмата Windows Movie Maker можеш да направиш свои видеозаписи, комбинирајќи веќе постојни слики, звучни или видеозаписи од надворешните мемории. Видеозаписите креирани во Windows Movie Maker се нарекуваат проекти. Еден запис (слика или звучен/видеозапис) се нарекува клип (clip). Проектот подготвен за презентирање се нарекува филм (movie). Важно е да разликуваш проект од филм. Филмпт е приспособен за прикажување во програмата Windows Media Player. Тоа е, всушност, Windows Media Video file со . следнава икона: Проект не може да се презентира со апликацијата Windows . Media Player и ја има следнава икона

Р а б о т а с о п р оект Наредбите за работа со проекти се како и кај другите апликации − во менито File. Нов проект се отвора со наредбата New Project; постојниот проект се отвора со наредбата Open Project...; проектот се зачувува под исто име со наредбата Save Project, а под друго име или на друга локација − со наредбата Save Project As...

Елементи на прозорецот Windows Movie Мaker За да ја активираш програмата, кликни на копчето Start, позиционирај се на (All) Programs и на крајот кликни на Windows Movie Maker, по што ќе се отвори прозорецот на програмата. 76

Мултимедија

Прозорецот Windows Movie Maker има елементи на стадарден прозорец. Работната површина е поделена на четири делови: 1 Лево се прикажува панелот со задачи (Movie Tasks) или панелот

со колекции (на сликава е прикажан панелот со задачи).

2 Во средината е панелот во кој се прикажуваат клиповите што

ќе се користат во проектот, видеоефектите или премините (на сликава се прикажани клипови).

3 Десно е прозорецот каде што можеш да го прикажеш проектот. 4 На дното е временската лента каде што се распоредуваат

клиповите од записот и се определува времетраењето на секој клип или лента со клипови (на сликава е прикажана временската лента).

П р и с п о с о б ување на работнат а површина

Панелот лево: во лентата со алатки кликни на копчето Tasks − за прикажување на задачите, или на копчето Collections − за прикажување на колекциите.

Панелот во средина: во лентата Location (десно од копчето Collections) кликни на стрелката за надолу и одбери проект, ефекти (Video Effects) или премини (Video Transitions). Панелот долу: веднаш над времеската лента или над лентата или копчето со клипови се наоѓа копчето Show Timeline , во зависност од тоа која лента е Show Storyboard прикажана. Со овие две копчиња се менува приказот од една на друга лента. 77

Мултимедија

И з р а б о т у в а њ е проект Проект најлесно можеш да изработиш со користење на панелот Movie Tasks. Панел за задачи (Movie Tasks) Панелот за задачи се состои од четири делови: 1 Во првиот дел (Capture Video) се на-

редбите за подготовка на проектот − внесување на соодветните клипови што ќе се користат понатаму во проектот. Гледаш дека можеш да внесеш слика, звучен или видеозапис.

2 Во вториот дел (Edit Movie) се наред-

бите за дотерување на проектот. Можеш да поставиш ефекти за премин меѓу клиповите или ефектите на самиот клип. Можеш да го уредиш и насловот на проектот.

3 Во третиот дел (Finish Movie) се завр-

шните наредби за зачувување на проектот на надворешни мемории.

4 Во петтиот дел (Movie Making Tips) мо-

жеш да побараш помош.

Внесување слики и видеозаписи

Клип е видеозапис или слика што се користи како дел од

проектот.

1 Отвори го панелот за задачи (Tasks). 2 Кликни на наредбата Import Pictures за да внесеш слика, или

Import Video за да внесеш видеозапис.

3 Ќе се отвори прозо-

рецот Import File, во кој ќе најдеш клип (слика или запис).

4 Означи еден или по-

веќе (држи го притиснато копчето Ctrl) елементи.

5 Кликни на копчето Import.

Клипот ќе се појави во средината од работната површина. Повторувај ја постапката сè додека не ги внесеш сите клипови. 78

Мултимедија

П о с т а в у в а ње клипови на временската лента Постапката за поставување клипови на временската лента е прилично едноставна. Само треба да повлечеш одреден клип до временската лента. Влечи ги клиповите по редоследот во кој ќе се прикажуваат во проектот. Редоследот на клиповите можеш да го смениш и на самата временска лента (со влечење).

В р е м е т р а е ње на клип На временската лента е прикажано времето во секунди. За секој клип можеш да го определиш времетраењето: 1 кликни на одреден клип; 2 позиционирај се во средината на дес-

ниот раб;

3 кога ќе се појави двонасочната црвена стрелка, кликни и

повлечи до соодветно време. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Видеозаписите креирани во Windows Movie Maker се нарекуваат проекти. Еден запис (слика или звучен/видеозапис) се нарекува клип. Проектот кој е подготвен за презентирање се нарекува филм.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦ ♦♦

Да ја активираш апликацијата Windows Movie Maker. Да ги препознаваш елементите на работниот прозорец на апликацијата Windows Movie Maker.

♦♦

Да отвориш, да зачуваш и да креираш проект.

♦♦

Да внесеш слика и видеозапис во проектот.

♦♦

Да поставиш клипови на временската лента.

♦♦

Да го определиш времетраењето на секој одделен клип.

Мултимедија

Прашања и вежби: 1. Објасни ги поимите проект, клип и филм. 2. Објасни ги елементите на прозорецот Windows Movie Maker. 3. Со која наредба се отвора нов, а со која постоен проект? Со која наредба се зачувува проект? 4. Од приложеното CD, сликите од папката Film распореди ги во правилен редослед на временската лента.

В и д е о е ф е к т и и премин Твојот проект ќе биде многу поинтересен и поубав доколку поставиш ефекти на движење. Видеоефектите (Video Effects) и премините (Video Transitions) полесно ќе ги поставиш во лентата со клипови. Доколку не е прикажана лентата, кликни на копчето Show Storyboard.

На секој клип во долниот лев агол има простор (означен со ѕвезда) каде што треба да повлечеш соодветен видеоефект. Во примерот на првиот и на четвртиот клип не се поставени видеоефекти, на вториот клип се поставени три, а на третиот − еден видеоефект. Меѓу секои два клипа има простор каде што се поставува ефект на премин (стрелка). Во примерот е поставен премин меѓу првиот и вториот клип. Поставување видеоефект 1 Во панелот за задачи (Tasks), во делот Edit Movie, кликни на

View Video Effects.

2 Во средишниот дел кликни на саканиот ефект. 3 Ефектот можеш да го видиш во панелот десно (кликни на

копчето Play).

4 Со глувчето повлечи го саканиот ефект, во просторот за

видеоефекти, до саканиот клип.

Мултимедија

П о с т а в у в а ње премин 1 Во панелот за задачи (Tasks), во делот Edit Movie, кликни на

View Video Transitions.

2 Во средишниот дел кликни на саканиот премин. 3 Преминот можеш да го видиш во панелот десно (кликни на

копчето Play).

4 Со глувчето повлечи го саканиот премин во просторот за

премини меѓу клиповите.

Вне с у в а њ е з в у ч н и з а п и с и 1 Во панелот за задачи (Tasks), во делот Edit Movie, кликни на

наредбата Import audio or music.

2 Ќе се отвори прозорецот Import File каде што ќе најдеш

звучен запис.

3 Означи го соодветниот звучен запис. 81

Мултимедија

4 Кликни на копчето Import.

З а ч у в у в а њ е филм 1 Во панелот за задачи (Tasks), во делот Finish Movie, кликни

на наредбата Save to my computer.

2 Во следниот прозорец внеси го името на филмот и одбери

во која папка ќе го зачуваш. Понудена е папката My Videos, која е потпапка на My Docyments.

3 Кликни на копчето Next и следи ја постапката понатаму.

Погледни го филмот со Windows Media Player. Наскоро ќе научиш да црташ и ќе можеш да направиш свои клипови. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да поставиш видеоефект на некој клип.

♦♦

Да поставиш премин меѓу клиповите.

♦♦

Да внесеш звучни ефекти.

♦♦

Да зачуваш филм.

Проект: 1. Со соучениците направете проект „Фарма“. Вметнете слики од домашните животни и искористете ги имитациите што сте ги направиле со програмата Sound Recorder. 82

Додаток:

Мултимедија и Edubuntu

СОДРЖИНA: ПРОГРАМА РИТАМБОКС − ПУШТАЧ НА МУЗИКА ПРОГРАМА TOTEM − ПУШТАЧ НА ФИЛМОВИ

Мултимедија

ПРОГРАМАТА РИТАМБОКС Под оперативниот систем Edubuntu за слушање музика се користи програмата Ритамбокс − пуштач на музика (Rhythmbox Music Player), која поддржува различни формати на музички записи.

А к т и в и р а њ е на програмата Ритамбокс ♦♦

Кликни на копчето Апликации, позиционирај се на Звук и видео и кликни на Ритамбокс − пуштач на музика, по што ќе се отвори прозорецот на програмата, како на следнава слика.

Прозорецот на Ритамбокс со состои од следните елементи: 1. Лента со менија (Menubar)- за одбирање задача во Rhythmbox. 2. Лента со алатки (Toolbar) − за работа со записи. 3. Временска лента (Time Slider) − за контрола на текот на репродукцијата. 4. Листа на извори (Source List) − преку листата на извори можеш да пристапиш до твојата музичка бниблиотека, до интернет радио, до твојата листа со записи и до аудио CD. 5. Пребарувач (Browser) − овозможува пребарување на записи според жанр, изведувач или албум. 6. Листа со записи (Tracks list) − содржи записи од одбраниот извор. 7. Статусна лента (Statusbar) − прикажува информации за одбраниот извор.

С л у ш а њ е м узика Повикај ја наредбата Контрола → Пушти, или означи го записот и кликни на копчето Пушти во лентата со алатки, или двапати кликни на записот. 84

Мултимедија

Л е н т а с о а латки (Toolbar)

На оваа лента се наоѓаат копчињата: 1. Previous − преминување на претходниот запис. 2. Play − ја активира репродукцијата на записот. Кога ќе отпочне репродукцијата. 3. Next − преминување на следниот запис. 4. Repeat − репродукцијата на тековниот запис започнува од почеток. 5. Shuffle − записите од листата се репродуцираат по случаен редослед. 6. Volume Control − за регулирање на јачината на звукот.

Биб л и о т е к а н а з а п и с и ( L i brary) Во листата на извори (Source list) се наоѓа и библиотека од записи (Library), која можеш да ја уредиш по твој избор. Д о д а в а њ е записи во библиотеката За да вметнеш музички запис во твоја библиотека: ♦♦

повикај ја наредбата Музика → Вчитај папка во датотека...;

♦♦

во прозорецот што ќе се отвори означи го записот;

♦♦

кликни на копчето Отвори.

На ист начин, преку наредбата Музика → Вчитај папка во датотека... во твојата библиотека можеш да додадеш папка со музички записи. 85

Мултимедија

Бришење записи од библиотеката За да избришеш музички запис од библиотеката, но не и од дискот: ♦♦

повикај ја наредбата Уреди → Отстрани; За да избришеш музички запис и од библиотеката и од дискот:

♦♦

повикај ја наредбата Уреди → Префрли во ѓубрето;

П р е б а р у в а ч на записи (Browser) Пребарувачот ти овозможува да најдеш музички запис според критериуми, како што се жанр, изведувач и албум: ♦♦

♦♦ ♦♦

за да се прикаже пребарувачот повикај ја наредбата Поглед → Пребарувач; означи ги жанрот, артистот и албумот; во листата со записи ќе се прикажат само оние записи соодветни со твојот избор.

Можеш да поставиш повеќе критериуми со користење на тастерот Ctrl.

П л е ј л и с т а ( Playlist) Креирање плејлиста ♦♦

Повикај ја наредбата Музика → Плејлиста → Нова плејлиста;

♦♦

напиши го називот на листата и притисни го тастреот Enter.

Додавање запис во плејлистата ♦♦

♦♦

Во листата од библиотеката (Library) означи го записот што сакаш да го додадеш во плејлистата; со глувчето повлечи го записот до иконата на твојата листа во листата со извори (Source list).

Бришење на запис од плејлистата ♦♦

Означи го записот што сакаш да го избришеш од листата;

♦♦

повикај ја наредбата Уреди → Префрли во ѓубрето.

С л у ш а њ е м узика од CD Кога ќе вметнеш музичко CD во CD единица, тоа ќе се прикаже во листата на извори (Source list), а записите од него ќе се прикажат во прозорецот на Ритамбокс За да слушнеш запис, да поминеш на претходен или следен запис, користи ги копчињата од лентата со алатки (Toolbar). 86

Мултимедија

Кр е и р а њ е н а м у з и ч к о C D 1. Креирај плејлиста (Playlist) и вметни записи во неа; 2. повикај ја наредбата Музика → Плејлиста → Креирај музичко CD...; 3. вметни празно CD: 4. Кликни на копчето Креирај.

ПРОГРАМАТА SERPENTINE Со помош на програмата Serpentine, на лесен и едноставен начин можеш да креираш музичко CD. ♦♦

Кликни на копчето Апликации, позиционирај се на Звук и видео и кликни на Serpentine, по што ќе се отвори прозорецот на програмата, како на следнава слика.

Во лентата со алатки (веднаш под главното мени) има копчиња за додавање (Додај) и за отстранување (Отстрани) на музички запис од листата на записи за креирање на CD. Сите одбрани записи ќе се прикажат во празниот простор на средината на прозорецот. Со копчето Исчисти ќе ја изчистиш листата. Откако ќе кликнеш на копчето Додај, ќе се отвори прозорец во кој можеш да најдеш музички записи што ќе ги зачуваш на CD. Најди го записот, означи го и кликни на копчето Отвори. Откако ќе ги вметнеш саканите записи во листата кликни на копшето Запиши на диск.

Мултимедија

TOTEM − ПУШТАЧ НА ФИЛМОВИ Под оперативниот систем Edubuntu за слушање музика и за гледање филмови се користи програмата Totem Movie Player, која поддржува различни формати на музички и на видеозаписи.

Активирање на програмата Тотем - пуштач на филмови (Totem Movie Player) ♦♦

Кликни на копчето Апликации, позиционирај се на Звук и видео и кликни на Тотем - пуштач на филмови, по што ќе се отвори прозорецот на програмата, како на следнава слика.

Прозорецот на Тотем - пуштач на филмови со состои од следните елементи: ♦♦ ♦♦

♦♦

♦♦ ♦♦

Лента со менија (Menubar) − за одбирање задача во Тотем. Простор за прикажу-вање (Display area) − за прикажување на филм или визуелни ефекти на музика. Временска лента (Elapsed time slider) − за контрола на текот на репродукцијата. Лентата Sidebar − ги прикажува својствата на фајлот што се прикажува. Копчиња за контрола (Seek control buttons) − за преминување на претходен или следен запис и за контрола на репродукцијата на тековниот запис. Копче за контрола на јачината на звукот (Volume button). Статусна лента (Statusbar) − прикажува информации за тековниот запис.

Мултимедија

Раб о т а с о п р о г р а м а т а Т о тем - пуштач на фи л м о в и Отворање на запис За да отвориш музички или видеозапис: ♦♦

♦♦

повикај ја наредбата Филм → Отвори (Ctrl+O); ќе се отвори прозорец со плејлиста; означи го записот што сакаш да се прикаже и кликни на копчето OK.

П р и к а ж у в а ње на филм (DVD or VCD) ♦♦

Вметни диск во соодветна единица на куќиштето, потоа повикај ја наредбата Филм → Пушти диск.

За да го извадиш дискот од единицата, повикај ја наредбата Филм → Извади (Ctrl+E). К о н т р о л н и те копчиња Текот на прикажувањето се контролира со следните копчиња:

1. Со копчето Пушти/Пауза се контролира дали филмот ќе се прикажува или ќе запре со прикажувањето. 2. Со копчето Лево (Skip Backwards) се поминува на претходен запис. 3. Со копчето Десно (Skip Forward ) се поминува на следен запис.

Пл е ј л и с т а ( P l a y l i s t ) Со листата со записи можеш да работиш преку следните копчиња:

1. За да додадеш филм во листата кликни на копчето Додај; ќе се појави листа со филмови; означи го филмот што сакаш да го додадеш и кликни на Додај. 2. За да избришеш филм од листата означи го филмот и кликни на копчето Отстрани; 89

Мултимедија

3. За да зачуваш листа во датотека, кликни на копчето Зачувај плејлиста; ќе се отвори прозорецот Зачувај плејлиста; напиши го името на листата и кликни на Зачувај. 4. Со копчето Горе (Move Up) се поместуваат записи во листата кон горе. 5. Со копчето Долу (Move Down) се поместуваат записи во листата кон долу.

Интернет

СОДРЖИНА: КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ ИНТЕРНЕТ ВЕБ-ПРЕЛИСТУВАЧИ ВЕБ-ПРЕБАРУВАЧИ ОБРАЗОВЕН ПОРТАЛ КОМПЈУТЕРСКИ ВИРУСИ

Интернет

КОМПЈУТЕРСКИ МРЕЖИ Размисли: Дали компјутерите можат да разменуваат податоци меѓу себе? Дали со другарите сте играле игра на повеќе поврзани компјутери? Дали со другарите „разговарате“ или разменувате пораки користејќи ги компјутерите?

Нови поими: компјутерска мрежа, сервер, клиент, локална мрежа (LAN), глобална мрежа (WAN), делење ресурси (Sharing) Со можноста компјутерите да се поврзат меѓу себе, нивната улога значително се зголемува. Се отвора можноста за разменување податоци, за комуникација меѓу корисниците, за заедничко користење на уредите, како што се печатачот и скенерот. Компјутерски мрежи се множество меѓусебно поврзани компјутери. Компјутерите можат да се поврзат со мрежни кабли, преку телефонска линија, преку сателит итн.

В и д о в и ко м пјутерски м режи Според тоа колку се оддалечени еден од друг компјутерите што се поврзани во мрежа, постојат локални и глобални мрежи. Л окална мреж а Локална мрежа (LAN − local area network) е мрежа од компјутери сместени во една просторија или во повеќе блиски простории, нa пример: мрежи во училиштата, во банките, во претпријатијата итн., каде што корисниците можат да комуницираат меѓусебно и да работат на различни задачи. Компјутерите во локалната најчесто се поврзуваат со кабли.

мрежа

Г лобална мрежа Глобална мрежа (WAN − wide area network) е мрежа што опфаќа географски широко подрачје (држава, континент или пошироко) и е, всушност, мрежа составена од повеќе локални мрежи и одделни компјутери. Најпозната глобална компјутерска мрежа е Internet.

Интернет

Мо д е л о т с е р в е р − кл и е нт Кога се поврзуваат мал број компјутери, тие можат да бидат рамноправни и со еднакви можности. Но, кога се работи за поголем број компјутери, разменувањето податоци мора да биде добро организирано. Тоа се постигнува со моделот сервер − клиент.

Сервери се компјутери на кои се собираат

податоците што се доставуваат до другите компјутери во мрежата, кои ги нарекуваме клиенти. Серверот има поголеми можности од другите компјутери и има посебни програми со кои им овозможува на клиентите да се поврзат со него и да преземаат Клиенти Сервер податоци. На серверот се приклучени и уреди, како, на пример, печатачот или скенерот, до кои имаат пристап и клиентите. Клиентите можат да разменуваат податоци меѓу себе, но и таа размена оди преку серверот.

Раб о т а с о у ч и л и ш н а ко м п јутерска мрежа Доколку во вашата училница компјутерите се поврзани во локална мрежа, со соучениците можете да разменувате датотеки преку мрежата. Де л е њ е на д атотеки/папки Не се сите датотеки/папки достапни на сите компјутери во мрежата. Корисникот на компјутерот одлучува кои датотеки/ папки ќе ги сподели со корисниците на другите компјутери. 1 Кликни со десното копче од глувчето

на иконата на датотеката/папката што сакаш да ја споделиш со другите корисници и од помошното мени одбери Sharing and Security.

2 Ќе се отвори прозорецот Documents

and Setting Properties.

3 Во картичката Sharing, вклучи ја

опцијата Share this folder on the network.

4 Kликни на копчето OK.

П р е з е м а њ е д атотека/папка 1 Кликни двапати на иконата My Network Places, по

што ќе се отвори прозорец како на следната слика.

Интернет

2 Во

отворениот прозорец ќе ги видиш иконите на сите компјутери што се поврзани во мрежата. Одбери од кој компјутер сакаш да преземеш датотека/папка и кликни двапати на неговата икона.

3 Ќе се отвори прозорец на ком-

пјутерот што си го одбрал/а со датотеки и папки до кои имаш право да пристапиш. Потребната датотека/папка ископирај ја на твојот компјутер.

Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Компјутерски мрежи се множество меѓусебно поврзани компјутери. Локална мрежа е мрежа од компјутери сместени во една просторија или во повеќе блиски простории. Глобална мрежа е мрежа што опфаќа географски широко подрачје. Сервери се компјутери-опслужувачи и на нив се собираат податоците и се доставуваат до другите компјутери во мрежата, кои ги нарекуваме клиенти.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја користиш компјутерската мрежа во твојата училница за размена на датотеки.

Прашања и задачи: 1. Што е компјутерскa мрежa? 2. Кои се предностите на поврзувањето на компјутерите во мрежа? 3. Како се поврзуваат компјутерите во компјутерски мрежи? 4. Објасни го моделот сервер − клиент. 5. Кои видови компјутерски мрежи постојат? Објасни ги! 6. Преку која икона се пристапува до другите компјутери поврзани на училишната мрежа? 7. Овозможи пристап до еден од твоите документи! 94

Интернет

ИНТЕРНЕТ Нови поими: Интернет, протокол, интернет-сервис, веб (www), електронска пошта (e-mail), ет (@), разговор во реално време (IRC), сурфање, четување, корисничко име, домен, соба за разговор (Chat room) Интернетот е светска мрежа составена од илјадници компјутерски мрежи ширум светот. Никој не знае колку точно компјутери се поврзани на Интернет, но се работи за милиони компјутери и тој број се зголемува секојдневно. Називот Интернет е кратенка од INTERnational NETwork − интернационална мрежа. Интернетот го користи моделот сервeр − клиент. Серверите постојано се вклучени во мрежата и меѓусебно разменуваат податоци, така што на секој корисник во секој миг му е достапен кој било податок од кој било сервер што се наоѓа каде било во светот. Ова е обезбедено со единствени правила за пренесување податоци, наречени протоколи. Интернетот претставува голем извор на можности за учење, за забава, за комуникација...Тој е како најголема светска библиотека во која можеш да најдеш книги и информации за сè што те интересира.

Инт е р не т - с е р в и с и Кога си поврзан на Интернет, можеш да побараш и да разгледаш различни податоци, да испраќаш и да примаш пораки, да испраќаш и да преземаш датотеки, да разговараш во реално време итн. Ова е обезбедено преку услугите што ни се достапни преку Интернет, наречени интернет-сервиси. Најпознати и најкористени интернет-сервиси се Веб (WWW), електронската пошта (e-mail) и разговорите во реално време (IRC). WW W ( W o rld Wide Web) Кога ќе се спомне зборот Интернет, главно се мисли на неговиот најзастапен сервис WWW (World Wide Web), но овие два поима не се исти. WWW или само Web (веб) е систем од различни документи (текст, слики, звук...), меѓусебно поврзани и поставени на Интернет. Разгледувањето на овие документи популарно се нарекува „сурфање“. Тоа е како менување ТВ канали.

Забелешка: www во превод значи: светски широка (пајакова) мрежа. 95

Интернет

Електронска п ошта ( E-mail) E-mail е кратенка од electronic mail (електронска пошта). Тоа е најстариот и еден од најраспространетите интернет-сервиси, e-mail се изговара кој овозможува испраќање и примање пораки од еден до друг имејл, не емајл!!! компјутер. Кога преку Интернет ќе испратиш електронска пошта, таа во кој било дел од светот ќе пристигне за само неколку секунди.

Внимавај!

За примање и за испраќање електронска пошта треба да имаш своја e-mail адреса. Знакот @ (ет) е задолжителен за секоја e-mail адреса. Пример на e-mail адреса е nekoeime@nekojdomen.com. Nekoeime е корисничкото име на корисникот, nekojdomen е локацијата на серверот каде што пристигнуваат пораките. Многу луѓе можат да користат ист домен, но корисничкото име мора да биде единствено. Разговор во реално време (IRC - Internet Relay Chat) Со помош на IRC можеш да водиш „разговор“ во реално време. Секако, не се работи за вистински разговор, туку за пишување пораки со тастатурата. Пораките се испраќаат преку посебни канали до другиот корисник. Ваквите разговори се наречени четување. „Местото“ каде што се води разговор е chat room (соба за разговор). Во некои „соби“ можеш да разговараш за што сакаш, но повеќето разговорите се однесуваат на некоја конкретна тема, како мода, спорт, музика итн. Повеќе: Како настанал Интернетот? Веројатно мислиш дека Интернетот постои околу десетина години. Но тоа воопшто не е точно. Уште во 1969 година е направена првата размена на податоци меѓу два компјутера во рамките на компјутерската мрежа наречена АРПАНЕТ, која се смета за камен-темелник на Интернетот. Преку АРПАНЕТ научниците и истражувачите во САД комуницирале меѓусебно и разменувале податоци. Во тоа време не можело ни да се претпостави какви размери и моќ ќе има комуникацијата преку Интернет. Но, набрзо мрежата почнала забрзано да расте бидејќи сè повеќе организации и групи се приклучувале кон неа. Така, Интернетот со текот на времето се претворил во најголемата компјутерска мрежа на светот. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Интернетот е светска мрежа составена од илјадници компјутерски мрежи ширум светот. WWW или само Web (веб) е систем од различни документи, меѓусебно поврзани и поставени на Интернет.

Интернет

♦♦

E-mail овозможува испраќање и примање пораки од еден до друг компјутер. IRC е програма со која можеш да водиш „разговор“ во реално време.

Прашања и задачи: 1. Што е Интернет? 2. Како настанал називот Интернет? 3. Кој модел н а работа во мрежа го користи Интернетот? 4. Како се нарекуваат единствените прaвила за пренос на податоци преку Интернет? 5. Кои се најпознатите интернет-сервиси? Објасни ги! 6. Што значи кратенката WWW? 7. Што е сурфање? 8. Кој сервис на Интернет се користи за испраќање пораки? 9. Што е четување?

Од н е с у в а њ е н а Инт е р не т Кога си на Интернет, иако никој не те гледа, треба да се однесуваш пристојно. Постојат определени правила на однесување на Интернет што треба да се почитуваат. Таквите правила ги нарекуваме нетика. Netiquette = Network + Etiquette. С о в е т и з а однесување ♦♦

Интернетот те поврзува со многу луѓе чии мислења не се секогаш како твоите. Почитувај ги нивните ставови.

♦♦

Не користи вулгарни и навредливи зборови во комункацијата.

♦♦

Одбегнувај да критикуваш народи, религии и обичаи.

♦♦

Не пишувај предолги пораки. E-mail треба да е краток, со јасни реченици. Внимавај при пишувањето на пораките да не правиш граматички грешки.

Размисли: Како се однесуваш кога си на Интернет? Дали се трудиш да се однесуваш пристојно, да не бидеш вулгарен/на или да не навредиш некого? Дали внимаваш при пишувањето на пораките да не правиш граматички грешки ?

Задолжително проверувај го твојот e-mail и одговарај на добиените пораки. Да не одговориш е исто како некој да те поздрави на улица, а ти да не му отпоздравиш. Не пишувај со ГОЛЕМИ БУКВИ бидејќи тоа е исто како да викаш кога зборуваш. Користи ги популарните смешковци за да ги изразиш своите чувства. 97

Интернет ♦♦

♦♦

Проект: Изработете во класот постер со неколку правила за однесување на Интернет. Истакнете го на видно место во училницата.

Не испраќај масовни e-mail пораки познати како ‘синџири на среќа’. Кога препраќаш некоја порака, не ја менувај нејзината содржина. Кога четуваш, пред да поставиш прашање, размисли дали е тоа во согласност со темата за која разговарате.

Н еколку совети за безбедност ♦♦

Не ја кажувај твојата лозинка на друг.

♦♦

При комуникација со непознати, не давај лични податоци.

♦♦

Не одговарај на пораките што те збунуваат или вознемируваат.

♦♦

Не прифаќај понуда за состанок со непознати.

Прашања и задачи: 1. Под кое име се познати правилата на однесување на Интернет? 2. Зошто не треба да ги пишуваш пораките со големи букви? 3. Дали е во ред да се користат навредливи зборови преку интернет? 4. На кој начин можат да се изразат чувства преку Интернет? 5. Зошто треба да бидеш внимателен/на во разговор со непознати преку Интернет?

В е б те р м и н о логија Нови поими: веб-страница (web page), веб локација или веб сајт (web site), хиперлинк (Hyperlink), хипертекст (Hypertext), домашна страница (Home page), навигација, публикување, хостирање, URL (Uniform Resource Locator). Појавата на Интернетот доведува и до појава на нови термини сврзани со користењето на Интернетот. Со некои од нив (Web, e-mail...) веќе се запозна, а веројатно си слушнал/а за вебстраница, сајт, линк, хипертекст... В еб-страница Документите што ги разгледуваш на Интернет се нарекуваат веб-страници (web pages). Веб-страница е нешто како страница во книга, но таа освен текст и слики, може да содржи и анимации и други објекти. 98

Интернет

Хи п е р л и нк Веќе знаеш дека веб-страниците се поврзани меѓу себе. Врската што ти овозможува да се движиш од една до друга страница се нарекува хиперлинк (hyperlink) или само линк (link). Линк може да биде некој текст, некоја слика или некој друг објект на вебстраницата. Како ќе ги најдеш и препознаеш линковите? Доколку линк е некој текст, тој е обично со друга боја или е подвлечен. Сликите што се линкови обично не се посебно означени, но лесно ќе знаеш дали се работи за линк или не. Кога ќе се доближиш до објектот што е линк, покажувачот од глувчето ќе се смени во . Кога ќе кликнеш на линкот, тој ќе те пренесе облик на рака до друга веб-страница. Ве б - с а ј т Множеството страници кои се повр-зани и сочинуваат целина се нарекува веб-сајт (web site). Сајт е англиски збор и значи „место, локација“, па кога ќе речеме веб-сајт, мислиме на локација на Интернет на кое се наоѓаат веб-страници преку кои некоја личност, претпријатие или организација се претставуваат на Интернет. До м а ш н а с траница За да се олесни движењето меѓу страниците, обично една од страниците ги содржи сите линкови до другите страници на сајтот. Таа страница се нарекува домашна страница (home page) и таа ќе се отвори прва кога ќе посетиш некој сајт. Домашната страница на сајтот е исто што и насловната страница во весник или содржината во некоја книга. Движењето меѓу страниците на некој сајт се нарекува навигација. Кога сајтот е добро направен, навигацијата е лесна. П у б л и к у в а ње и хостирање Откако ќе се направи некој сајт, тој треба да се објави, односно треба да се публикува на некој од серверите на Интернет, за да може да биде достапен за сите корисници на Интернет. Поставувањето сајт на серверот се нарекува хостирање. UR L - а д р е с а Секој веб-сајт и секоја веб-страница имаат единствена адреса, наречена URL-адреса (Uniform Resource Locator). URL-адресата ти овозможува да отвориш некоја страница и да ја разгледаш. 99

Интернет

Постои специјален систем за адресирање на веб-сајтови. URL-адресата се состои од неколку делови. На пример, адресата http://www.schools.edu.mk е составена од следниве делови: ♦♦ ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

http:// − име на протоколот за пренос на податоци; www − локација на Интернет, во случајов тоа е World Wide Web; schools − веб-серверот е на организацијата schools; edu − наставка за областа на дејствување, во случајов тоа е образование; mk − код за државата, во случајов тоа е Македонија. Вообичаени наставки за областа на дејствување се:

♦♦

com (commercial) − комерцијални организации;

♦♦

org (organisation) − организации;

♦♦

edu (education) − образовни институции;

♦♦

gov (government) − владини институции;

♦♦

mil (military) − воени институции;

♦♦

net (network) − мрежни компании.

Некои кодови за држави: fr − за Франција, uk − за Велика британија, us − за САД. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Документите што ги разгледуваш на Интернет се нарекуваат веб-страници. Множеството страници кои се поврзани и сочинуваат целина се нарекува веб-сајт. Домашна страница е страница што се отвора прва кога ќе посетиш некој сајт. Движењето меѓу страниците на некој сајт се нарекува навигација. URL-адресата ти овозможува да отвориш некоја страница и да ја разгледаш.

Прашања и вежби: 1. Направи разлика меѓу веб-страница и веб-сајт! 2. Што е хиперлинк или линк? 3. Дали слика може да биде линк? 100

Интернет

4. Што е домашна страница на веб-сајт? 5. Како се нарекува движењето меѓу страниците на еден веб-сајт? 6. Зошто веб-сајтот треба да се публикува? 7. Што е хостирање? 8. Како се нарекува адресата на некоја веб-страница? 9. Дали секоја веб-страница мора да има своја адреса? 10. Дополни ги следниве реченици: Веб-сајтот

се

состои

од

повеќе

_______________.

Првата страница што ќе се отвори кога ќе посетиме некој веб-сајт се нарекува ________________. Од една до друга веб-страница преминуваме со кликнување на _____________. Движењето помеѓу веб-страниците се нарекува ______________. Секоја веб-страница мора да има своја единствена ______________.

ВЕБ-ПРЕЛИСТУВАЧИ Нови поими: веб-прелистувач (browser), лента за адреса (Address bar) За да најдеш и да прочиташ некоја веб-страница, не е доволно да ја знаеш нејзината адреса и да знаеш да читаш. За тоа ти треба и посебна програма што ќе ти овозможи прикажување на вебстраниците. Таквите програми ги нарекуваме веб-прелистувачи (browsers). Веб-прелистувачи се програми што ти овозможуваат да пристапиш до Интернет и да разгледуваш веб-страници. Најпопуларни веб-прелистувачи се Internet Explorer, Mozzila Firefox и Opera. Начин на работа на сите веб-прелистувачи е многу сличен.

Microsoft Explorer

Mozilla Firefox

Opera

Размисли: Дали е доволно да ја знаеш адресата на некоја веб-страница за да можеш да ја отвориш? Дали треба да имаш посебна програма? Наведи некои програми што ти овозможуваат да разгледуваш веб-страници. Дали знаеш како се нарекуваат тие програми?

101

Интернет

M o z i l l a F i r e f ox Mozilla Firefox се стартува едноставно, како и сите други апликации и е едноставен за користење. Прозорецот на Mozilla Firefox има изглед на стандарден прозорец. На врвот има насловна лента, лента со менија и лента со алатки. Л ента за адреса

Важно!

Веднаш под лентата со алатки се наоѓа лентата за адреса (Address bar). На работната површина се прикажува веб-страницата чија адреса е впишана во лентата за адреса. Кога ќе ја напишеш URL-адресата во лентата за адреси,

Доколку ја знаеш на прелистувачот му даваш упатства за локацијата на вебURL-адресата, страницата. Тој точно ќе ги следи упатствата, што значи дека напиши ја во лентата за адреси, мораш точно да ја напишеш адресата. а НЕ во лентата за пребарување.

Откако ќе ја напишеш URL-адресата, кликни на копчето Go или притисни го тастерот Enter. Почекај малку додека да се вчита бараната страница. Во насловната лента ќе се испише насловот на вчитаната страница. Л ента со менија Веднаш под насловната лента се наоѓа лентата со менија. Кога ќе кликнеш на некое од менијата, ќе се отвори листа со наредби. Лентата со менија има многу корисни функции што ќе ти помогнат да се движиш низ страниците на Интернет. Л ента со алатки Најчесто користените наредби се претставени во вид на икони на лентата со алатки, која се наоѓа веднаш под лентата со менија.

Под секоја икона се наоѓа текст што ја опишува нејзината функција: ♦♦ ♦♦

102

Назад − те враќа на страницата што била последна отворена. Напред − по враќањето, можеш да се движиш напред низ страниците што веќе си ги посетил/а.

Интернет ♦♦

♦♦

Превчитај − страницата повторно се вчитува што ти овозможува да ја видиш нејзината последна верзија. Стоп − ја запираш активноста на прелистувачот, односно го прекинуваш вчитувањето на страницата. Ова е корисно кога страницата се вчитува предолго. Дома − ја прикажува почетната страница (страница што автоматски се вчитува со активирање на Internet Explorer). Ново јазиче − отворање на празно јазиче во истиот прозорец, во кој може да се вчита друга веб-страница.

♦♦

Преземања − овозможува преземање на веб-страница.

♦♦

Печати − печатење на веб-страница.

♦♦

Историја − приказ на страниците што си ги посетил/а во изминатиот период. Обележувачи − се појавува или исчезнува панелот со вебадресите на омилените веб-сајтови. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

♦♦

Во лентата за адреса да ја напишеш точната URLадреса на некоја веб-страница. Да ги користиш копчињата од лентата со алатки на прозорецот на веб-прелистувачот.

Прашања и задачи: 1. Што е веб-прелистувач? 2. Кои веб-прелистувачи се најпопуларни во моментов? 3. Како повикуваме некоја интернет-страница? 4. Под секоја икона напиши го текстот што ја опишува нејзината функција:

103

Интернет

ВЕБ-ПРЕБАРУВАЧИ Нови поими: веб-пребарувач (Search engine), лента за пребарување (Search bar), клучен збор Кога бараш страница со некоја информација, прелистувачите го испраќаат барањето до посебни пребарувачки машини (search engines), наречени веб-пребарувачи, кои имаат задача да ги најдат соодветни страници и да ги достават нивните адреси. Најпознати пребарувачки машини се: ♦♦

Yahoo (http://www.yahoo.com),

♦♦

Google (http://www.google.com),

♦♦

Alta Vista (http://www.altavista.digital.com),

♦♦

Magellan (http://www.mckinley.com)

На сликиве се дадени домашните страници на Yahoo и на Google:

Лента за пребарување

Веб-пребарувачите пребаруваат низ страниците според клучни зборови. Клучните зборови се пишуваат во лентата за пребарување (погледни ги сликите горе). На пример, доколку сакаш да прочиташ нешто повеќе за Крале Марко, го пишуваш клучниот збор Крале Марко и кликнуваш на копчето Барај (Search). Ќе добиеш листа на сите веб-страници што ги содржат овие зборови. Пребарувачот те информира за 104

Интернет

бројот на пронајдените веб-страници на кои постои бараниот збор и за времетраењето на пребарувањето. Совет: Користи повеќе клучни зборови или, подобро, цели фрази ставени во наводници − за попрецизно пребарување. На пример, ако напишеш Крале Марко, ќе добиеш листа на сите веб-страници што ги содржат зборовите Крале Марко, но и страниците што го содржат само зборот Крале и страниците што го само содржат зборот Марко. Пребарување ќе биде побрзо и поефикасно доколку поимот составен од повеќе зборови го ставиш во наводници, на пример „Крале Марко“. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да повикаш страница на веб-пребарувач.

♦♦

Да напишеш клучни зборови во лентата за пребарување.

Прашања и задачи: 1. Што се веб-пребарувачи? 2. Кои веб-пребарувачи се најпопуларни во моментов? 3. На кој начин веб-пребарувачот врши пребарување на Интернет? 4. Кои информации ни ги дава пребарувачот откако ќе заврши со пребарувањето? 5. Пребарај на Интернет за: ♦♦

Кирил и Методиј

♦♦

Римската митологија

♦♦

Египетската митологија

♦♦

Александар Македонски

6. Побарај информации на Интернет и одговори на следниве прашања:

♦♦

Каде се одржани првите Олимписки игри? ____________

♦♦

Во кои области се доделува Нобеловата награда? ___________________________________________

7. Од приложеното CD отвори го документот „Istrazuvanje“. Следи ги упатствата.

105

Интернет

ОБРАЗОВЕН ПОРТАЛ Нови поими: веб-портал, електронска пошта, корисничко име, лозинка (password), електронски курс, форум Веб-портал е веб-сајт организиран така што може едноставно да се дојде до различни услуги на Интернет: пребарување, други страници, електронска пошта, пренос на датотеки и слично. Schools е образовен портал на основните и на средните училишта во Република Македонија. На порталот можеш да прочиташ вести за најновите настани во образованието, но, исто така, можеш да следиш електронски курсеви, да користиш електронска пошта и да учествуваш на форумот за учениците. Адресата на порталот е http://www.schools.edu.mk. По отворањето на порталот ќе ја добиеш почетнава страница:

На левата страна е менито за навигација, а во централниот дел се вестите. На почетната страница има куси вести; за да ги прочиташ во целост, кликни на линкот Читај повеќе.

К о р и с т е њ е на електронската п ошта н а порталотот Електронска пошта, е-пошта, или имејл, мејл (на англ. e-mail) се различни имиња за сервисот на Интернет што овозможува испраќање и примање пораки со најразлични содржини. Кај електронската пошта, слично како кај традиционалната пошта, постои поштенско сандаче, само што тоа е сега, всушност, сервер на кој се чува поштата додека корисникот не ја преземе.

Поштенско сандаче

106

Интернет

Програмите за работа со електронска пошта имаат уредувач на текст во кој се пишуваат пораките, потоа механизам за испраќање и за примање пораки, како и механизам за читање на примените пораки. Со пораките можат да се испраќаат и датотеки. Пораката се испраќа до некое лице преку неговата адреса на електронската пошта. Една порака може да се испрати до еден или до повеќе примачи наеднаш. Испратените пораки се чуваат во електронското поштенско сандаче, кое се наоѓа на неговиот сервер.

Пишување порака

Примена порака

Фо р м а т н а порака Секоја порака на електронската пошта се состои од заглавие и тело. Во заглавието се дадени следниве податоци: ——

адресата и името на оној што ја испраќа пораката,

——

адресата на примачот,

——

—— ——

——

адресата на серверот преку кој е пратена пораката и адресите на серверите преку кои пораката е проследена до нејзиното одредиште, датумот на испраќањето, името на програмата што била користена за испраќање на пораката, адресата на која ќе се испрати одговор итн.

Телото на порука може да биде составено од повеќе делови што зависи од тоа дали со текст се праќаат и датотеки. Ад р е с а н а електронската пошта Адресата на електронската пошта или имејл-адресата е составена од два дела одделени со знакот @, и има облик именакорисник@именадомен. Именакорисник е име што корисникот го одбира сам, додека именадомен е име на серверот преку кој корисникот ја прима пораката. Еве неколку примери: maja@t-home.com; goranacev@yahoo.com; alek.m@gmail.com 107

Интернет

Скоро сите даватели на интернет-услуги во своите понуди го имаат и сервисот за електронска пошта. Од македонските сервери кои даваат услуга за електронска пошта ќе ги споменеме http://webmail.t-home.mk/; http://mail.net.mk/. И на образовниот портал е понудена услуга за бесплатна електронска пошта. Секој ученик може да отвори своја e-mail адреса на порталот. Од менито за навигација одбери е-пошта... Ќе се отвори страницата www.mail.schools.edu.mk на која можеш да се најавиш како корисник на електронската пошта. Р егистрирање на н ов корисник Доколку си нов корисник, најпрво треба да се регистрираш. Кликни на линкот Немате е-пошта? Кликнете тука. Следува страницата од која треба да го одбереш твоето училиште, а потоа и страницата на која можеш да се регистрираш како нов корисник. Пополни ги полињата со твоите податоци и кликни на копчето Испрати. Важно! Задолжително запиши ја твојата нова адреса на е-пошта! Со корисничкото име и лозинката ќе се најавиш во е-поштата. Корисничко име е делот пред знакот @.

На следнава страница ќе ја најдеш твојата адреса (горе лево), која гласи korisničkoime@schools. edu.mk. Автоматски се доделува лозинка (таа гласи password), со која за првпат ќе се најавиш во е-поштата. Лозинката ќе ја смениш веднаш откако ќе се најавиш.

Н ајава во е-пошта Важно!

Кликни на линкот: mail.schools.edu.mk, кој повторно ќе те врати Во полето лозинка на страницата за најава. се гледаат точки Во соодветните полиња внеси ги корисничкото име и наместо букви лозинката и кликни на копчето Најави се − Login. − лозинката е податок што треба само ти да го знаеш.

108

Интернет

По најавата ќе можеш да го видиш твоето сандаче со пристигнатите пораки.

На врвот од сандачето се копчињата за навигација: НОВА ПОШТА, ПИШУВАЈ ПОРАКА, ЛОЗИНКА, ОДЈАВИ СЕ. П р о м е н а н а л озинката Доколку се најавуваш првпат по регистрацијата, најпрво смени ја лозинката што ти е доделена (се најави со лозинката „password”). Кликни на копчето ЛОЗИНКА. Ќе се појави следнава страница:

Пополни ги полињата и кликни на копчето Измени. Ќе добиеш известување дека твојата лозинка е изменета и повторно ќе се вратиш во сандачето. Ч и т а њ е п о раки Во твоето сандаче се прикажани примените пораки. За секоја порака се дадени податоци: од кого е, насловот, големината и датумот на примањето − во соодветните колони. Важно! Прочитаните пораки се означени ,а со иконата непрочитаните со иконата .

За да прочиташ некоја порака, кликни на линкот во колоната Од. Кога ќе ја прочиташ таа порака, можеш да ја прочиташ следната порака, да одговориш на пораката, да ја препратиш, да ја избришеш и друго. Можеш повторно да се вратиш во сандачето INBOX. 109

Интернет

Повеќе: Со пораката можеш да испратиш и неколку датотеки (документи, слики...). Кликни на копчето Browse… − десно од полињата Прикачи датотека − и најди ја датотеката на твојот диск.

И спраќање пораки Кога ќе сакаш да напишеш и испратиш порака, кликни на копчето ПИШУВАЈ ПОРАКА. На следнава страница пополни ги полињата До (адреса на примачот), Наслов и Порака, потоа кликни на копчето Испрати. Б ришење пораки Во сандачето имаш ограничен простор и затоа треба да ги избришеш старите пораки. Во колоната Статус кликни во квадратчето пред сите пораки што сакаш да ги избришеш и кликни на копчето Избриши. О дјавување од е-пошта Не заборавај да се одјавиш пред да излезеш од е-поштата. Кликни на копчето ОДЈАВИ СЕ. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да се регистрираш како корисник на е-пошта.

♦♦

Да се најавиш во е-поштата со корисничко име и лозинка.

♦♦

Да читаш и да бришеш пораки од сандачето.

♦♦

Да напишеш и да испратиш порака.

♦♦

Да се одјавиш од е-поштата.

Прашања и задачи: 1. Што е електронска пошта? 2. Што е, всушност, поштенско сандаче кај електронската пошта? 3. Од што се состојат програмите за работа со електронска пошта? 4. Што содржи заглавието, а што телото на порака? 5. Како се формира адреса на електронската пошта? 6. Регистрирај се како корисник на електронската пошта на некој од серверите што ја даваат оваа услуга! 7. Испрати порака до некој од твоите другари! Со пораката испрати и некоја слика или документ! 8. Прочитај ги добиените пораки. Избриши пораките што не ти се потребни. 110

Интернет

Фор у м о т н а п о р т а л о т На порталот schools.edu.mk можеш да учествуваш во форумот forum.schools.edu.mk. Форуми се веб-страници за дискусија на кои корисниците даваат мислење за некоја тема или бараат мислење и совет од други корисници. Записите на форумот се трајни, така што можеш да ги прочиташ и да дадеш мислење за дискусии од пред неколку месеци. На почетната страница на порталот од менито за навигација одбери Форум, потоа Ученици. Ќе се отвори страницата www. forum.schools.edu.mk.

На форумот си гостин сè додека не се регистрираш како член. Можеш да ги видиш темите и да ги прочиташ коментарите за секоја тема, но не можеш да испратиш свој коментар. Откако ќе се регистрираш, ќе можеш и да отвориш нова тема. Р е г и с т р и р а ње на ф орумот Правилата за регистрација можеш да ги прочиташ во првата тема на форумот − Како да се регистрирате. За да се регистрираш, кликни на линкот Регистрирајте се (погледни ја претходната слика). Ќе се отвори страницата каде што ќе се запознаеш со правилата; прочитај ги и кликни на линкот Согласен сум со условите. Потоа ќе се отвори страницата на која треба да се регистрираш. Пополни го следниов формулар и кликни на копчето Испрати (на дното на страницата). Следува порака што ќе те извести дека твоето членство треба да го активираш преку линкот што ќе ти биде пратен на е-поштата. Влези во твоето сандаче на е-поштата и овори ја пораката Добредојдовте на форумот... 111

Интернет

Во пораката се дадени корисничкото име, лозинката и линкот за активирање. Кликни на линкот.

П ријавување на ф орумот Линкот за активирање ќе те прати на почетната страница на форумот. Сега си регистриран член и имаш право да пишуваш пораки, да испраќаш коментари, да одговараш на теми или да отвораш нови теми. Најпрво треба да се пријавиш. Кликни на Влез. И збирање и читање теми На страниците во форумот постојат повеќе теми организирани по категории. Насловите на категориите претставуваат линкови што те праќаат кон темите на соодветната категорија. На десната страна ќе видиш колку теми се отворени и колку мислења се испратени за секоја категорија. Одбери една категорија и кликни на насловот. На следната страница ќе добиеш список со теми од категоријата што си одбрал/а.

За да ги прочиташ мислењата за темата, кликни на насловот. На следнава страница можеш да ги видиш сите пораки и мислења за темата:

112

Интернет

И с п р а ќ а њ е одговор на т ема Доколку сакаш, можеш да одговориш и да го кажеш твоето мислење за темата. Кликни на копчето Одговор (претходната слика). Напиши го одговорот. Пред да го испратиш одговорот, можеш да го прегледаш (копчето Преглед) и потоа да го испратиш (копчето Испрати). Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да се регистрираш на форум.

♦♦

Да се пријавиш на форум.

♦♦

Да одбереш тема.

♦♦

Да ги прочиташ мислењата за соодветната тема.

♦♦

Да го искажеш твоето мислење за темата.

Задачи: 1. Пријави се како учесник на форумот на порталот schools. edu.mk. 2. Прегледај ги понудените теми и одбери ја темата што најмногу те интересира. 3. Прочитај што мислат други учесници на форумот за дадената тема и искажи го и ти твое мислење. 4. Како регистриран член на форумот и ти можеш да отвориш нова тема. Обиди се и дај свое мислење. Сигурно набрзо ќе добиеш мислења од другите учесници заинтересирани за истата тема.

Onl i n e - к у р с е в и На порталот schools.edu.mk можеш да најдеш интересни online-курсеви. Од навигацијата одбери Е-Курсеви, а потоа еден од понудените предмети. Засега се само информатика (IT) и хемија. Курсот по информатика е со едноставна навигација, така што ќе се снајдеш брзо. Истото важи и за курсевите по хемија, каде што, освен лекции можеш да најдеш и вежби и задачи. 113

Интернет

Курс по информатика

Курс по хемија

КОМПЈУТЕРСКИ ВИРУСИ Интернетот ни дава многу можности за комуникација, за барање информации, за размена на податоци... Можеш да преземеш корисни програми, игри, музика или филмови, но, исто така, без да знаеш можеш да преземеш и некои програми што се штетни за твојот компјутер. Сигурно си слушнал/а за компјутерските вируси. Тие постоеле и порано, но со развојот на Интернетот многу брзо се пренесуваат од еден на друг компјутер. Затоа е неопходно да дознаеме што се тоа компјутерски вируси, како можат да ни наштетат и како можеме да се заштитиме од нив. 114

Интернет

Шт о се к о м п ј у т е р с к и в и р уси? Компјутерските вируси се мали програми, напишани со цел да нанесат штета или заради злоупотреба. Наречени се вируси затоа што имаат слични особини со вистинските вируси: ♦♦

♦♦

компјутерски вирус

се пренесуваат од еден на друг компјутер без знаење на − „Elk Cloner” − бил корисникот, така што ќе се „прикачат” на некоја корисна направен во 1982 програма; година. Го напишал ученикот Ричард

обично не нанесуваат штета веднаш, туку чекаат извесно време Скрента кој тогаш за штетите да бидат поголеми; имал 15 години. корисникот ги активира несвесно и сè додека не нанесат штета Тоа, всушност, била шеговита песна што нема информација за нивното присуство во компјутерот.

Вирусите се пренесуваат преку дискети, преку мрежи, преку Интернет, преку електронска пошта − и на тој начин ги заразуваат компјутерите низ целиот свет. Постојат илјадници компјутерски вируси и секојдневно се пишуваат нови. Гр у п и ви р у си Вирусите се поделени во неколку основни групи: ♦♦

♦♦

Занимливости:

можат самите себеси да се ископираат на повеќе места во Првиот мемориите и на тој начин се „размножуваат”;

Вируси на стартниот сектор (boot sector viruses) се вируси што се зачувуваат сами на стартниот сектор. Тоа е дел од дискот каде што се податоците за стартување на оперативниот систем. Инфектори на датотеки (file infector viruses) се вируси кои се пренесуваат преку програмите и многу тешко се откриваат. Поделени се на повеќе групи, но најголемиот дел од нив се паразитски вируси. Тоа се вируси што се „прилепуваат” на корисните програми и ја менуваат нивната содржина. Макро вируси се вируси што ги заразуваат документите креирани со Word, со Excel и со други апликации, а се пренесуваат на друг компјутер со пренесувањето на заразените документи.

се појавувала на мониторите. Кога го откриле и му забраниле пристап до училишните компјутери, тој дошол на идеја да направи вирус што ќе се размножува автоматски и ќе се пренесува со дискети. Го заразил училишниот компјутер од каде што преку дискетите вирусот се раширил и надвор од училиштето.

Мрежните вируси се пренесуваат преку мрежи во состав на e-mail пораки или преку канали за разговарање (chat). Имаат способност автоматски да се препратат до сите адреси што се наведени во адресарот на заразениот компјутер. Овие вируси се познати како „црви”.

За оние што сакаат да знаат повеќе: Што се „тројански коњи”? Хакерите ги испраќаат „тројанските коњи”, како што бил испратен и митскиот Тројански коњ − како некоја интересна 115

Интернет

Совет: Иако постојат многу антивирусни програми, најдобро е да се внимава да не се зарази компјутерот. Секогаш проверувај ги дискетите и другите надворешни мемории пред да ги отвориш документите. На e-mail не отворај пораки од непознати лица и со чудна содржина.

Важно!

подарок-програма преку e-mail-пораки и chat-програми. Кога корисникот ќе ги инсталира на својот компјутер, тие ќе му овозможат на хакерот да пристапи до компјутерот преку Интернет и да дојде до доверливи податоци (лозинки и слично), но и да преземе целосна контрола врз компјутерот. За разлика од вирусите, тие се сложени и самостојни програми, не се „прикачуваат” за други програми и не се „размножуваат”. За заштита од тројанските коњи се користат програмите наречени Firewall.

З а ш т и т а од в ируси Првите вируси биле програми што испишувале интересни и духовити пораки на мониторот. Тие не нанесувале големи штети и немало потреба за заштитување. Но, со текот на времето се развивале и вируси што можеле да предизвикаат големи оштетувања − бришење датотеки, форматирање диск, оштетување хардверски делови и слично. Тие претставуваат сериозна закана: се „размножуваат” брзо, тешко се наоѓаат и запираат. Програмерите посветуваат многу време на пишување програми кои можат да ги пронајдат и уништат вирусите. Тоа се софтверски пакети познати под името антивируси. Антивирусите се состојат од неколку компјутерски програми што се обидуваат да ги пронајдат и да ги отстранат компјутерските вируси и другите штетни програми. Еден дел од овие програми − „Monitor” − е присутен во меморијата додека работи компјутерот и обезбедува непрекината заштита, а другиот дел − „Scan” − овозможува „скенирање” на целиот компјутер, со што се бараат вирусите. Најпознати антивирусни програми се:

Антивирусните ♦♦ Norton AntiVirus 2000 (http://www.symantec.com); програми содржат ♦♦ Command AntiVirus 4.57 (http://www.commandcom.com) кој е бази на познатите бесплатен; вируси што се дополнуваат со ♦♦ Panda Antivirus (http://www.pandasoftware.com); откривање нови ♦♦ Kaspersky Antivirus (http://www.kaspersky.com/); вируси. Затоа треба да ги имаш ♦♦ McAfee Antivirus (http://www.mcafee.com/uk/); најновите верзии ♦♦ NOD32 (http://www.eset.com/); и многу други. на антивирусните Поголемиот дел од наведените антивируси се комерцијални, програми и почесто да преземаш но постојат и бесплатни верзии кои даваат послаба заштита. надополнувања од Можеш да се одлучиш за некој од овие или за друг антивирус, Интернет. но треба да знаеш дека не постои целосна заштита од вируси.

Антивирусите ја намалуваат брзината на компјутерот и никогаш не треба да инсталираш две или повеќе антивирусни програми во исто време.

116

Интернет

А нт и в и р у с н а т а п р о г р а м а AVG Free Edition AVG Free Edition е бесплатна антивирусна програма што можеш да ја преземеш од Интернет (http://free.avg.com/). По нејзиното стартување ќе ае отвори прозорец како на сликава. За да го скенираш компјутерот, кликни на копчето Test Center.

Ќе се отвори нов прозорец како на наредната слика. Одбери Scan Computer за скенирање на хард дискот, или Scan Selected Areas за скенирање на одделни папки.

Можеш да го следиш текот на скенирањето − колку датотеки се скенирани, дали се пронајдени вируси и слично. Откако ќе заврши со скенирањето, програмата AVG ќе се обиде најпрво сама да ја спаси заразената датотека, а доколку тоа не е можно, ќе ја стави во карантин. Последно што може да се направи е да се избрише заразената датотека. Програмата AVG работи во заднина и доколку не ја стартуваш. Кога ќе пронајде вирус, ќе даде известување како на сликава.

Можеш да одбереш едно од следниве копчиња: Ignore −за да продолжиш со работата без да преземаш акција; Info − за да се информираш за вирусот; Heal − за да ја избришеш заразената програма; Move to Vault − за привремено да ја зачуваш заразената 117

Интернет

програма во „карантин” (посебна папка). Следниов прозорец те известува дека датотеката е спасена.

Програмата AVG ти дава можност да провериш дали има нови надополнувања во твојата база за вирусите што можеш да ги преземеш од Интернет. Кликни на Check for Updates (од првиот или од вториот прозорец). За преземање кликни на Update. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

Компјутерските вируси се мали програми, напишани со цел да нанесат штета или заеади злоупотреба. Вирусите се поделени во неколку основни групи: вируси на стартниот сектор, инфектори на датотеки, мрежни вируси. Антивирусни програми се програмите што можат да ги пронајдат и уништат вирусите.

Прашања и задачи: 1. Што се компјутерски вируси? 2. Поради кои особини се наречени вируси? 3. На кој начин можат да се пренесат вируси од еден на друг компјутер? 4. Какви групи вируси постојат? 5. Како можеме да се заштитиме од вирусите? 6. Набави една антивирусна програма и скенирај го твојот компјутер! 7. Напиши ги соодветните групи вируси пред следниве искази: ♦♦

♦♦

118

____________________ Ние ги заразуваме документите Word и преку нив се размножуваме брзо. ____________________ Ние се населуваме во хард дискот, а ги напаѓаме и дискетите. ____________________ Ние ги сакаме e-mail-сандачињата. Таму наоѓаме многу нови адреси за патување. ____________________ Ние сме добро скриени во програмите. Кога ќе ги повикаш, ние се активираме.

Основи на цртање

СОДРЖИНА: КОМПЈУТЕРСКА ГРАФИКА ПРОГРАМАTA ЗА ЦРТАЊЕ PAINT ПАЛЕТАTA СО БОИ И ЛЕНТАTA СО АЛАТКИ ЗА ЦРТАЊЕ ЛИНИИ И ГЕОМЕТРИСКИ ОБЛИЦИ РАБОТА СО ДЕЛОВИ ОД ЦРТЕЖ

119

Основи на цртање

КОМПЈУТЕРСКА ГРАФИКА Нови поими: компјутерска графика, графички програми, резолуција, пиксел, формат на слика Во своите зачетоци основните функции на компјутерите биле обработката на текст и математичките операции. Меѓутоа, многу брзо се јавила потреба и за обработка на слики, што довело до создавање графички програми. Под слика се подразбира цртеж – слика што е цртана, или фотографија – слика што е создадена со фотоапарат. Изработката, обработката и доработката компјутер се нарекува компјутерска графика.

на

слики

со

Првитe компјутерски слики немале добар квалитет поради самата резолуција на мониторите, но и поради ограничените можности на компјутерите.

Ш т о е ре з о л уција? Компјутерските слики се составени од мрежа од мали квадратчиња наречени пиксели (pixel). Секој пиксел може да биде со различна боја, со што се создаваат слики. Ваквата слика можеш да ја замислиш како мозаик од квадратчиња какви сигурно си правел/а во училиште. Бројот на пиксели на единица должина се нарекува резолуција.

Мозаик

120

Квалитетот на компјутерската графика зависи од резолуцијата. На следнава слика е прикажан ист цртеж со различни резолуции. Кога резолуцијата е повисока, квадратчињата се поситни и сликата е појасна и поквалитетна. Кај сликите со висока резолуција квадратчињата се толку ситни што воопшто не се забележуваат и наместо за квадратчиња зборуваме за точки.

Основи на цртање

Компјутерските слики можат да се чуваат во различни формати. Форматот на сликата зависи од програмата во која е изработена, но може да биде одреден и од корисникот бидејќи програмите дозволуваат зачувување на сликите во различни формати. Најпознати формати на слики се следниве: ♦♦

♦♦ ♦♦

bmp – користи неограничен број бои, но зафаќа многу простор на дискот; gif – користи до 256 бои и зафаќа помалку простор на дискот; jpg – користи неограничен број бои, зафаќа најмалку простор на дискот, но сликите се со намален квалитет.

Денес постојат многу графички програми што даваат графика со одличен квалитет. Програмите за компјутерска графика можат да бидат програми за цртање, за обработка на готови фотографии, за анимација, за 3Д-графика итн. Најпознати програми за компјутерска графика се: Paint, Photoshop, CorelDRAW, Flash и други. Некои од овие програми имаат големи можности, но се потешки за учење, а некои се едноставни за учење и за работа, но имаат ограничени можности. Под оперативниот систем Edubuntu за цртање се користат програмите GIMP и OpenOffice.org Draw. Треба да запомниш! ♦♦

♦♦

♦♦ ♦♦

Изработката, обработката и доработката на слики со компјутер се нарекува компјутерска графика. Компјутерските слики се составени од мрежа од мали квадратчиња наречени пиксели. Бројот на пиксели на единица должина се нарекува резолуција. Формати на слики се: bmp, gif, jpg... Програмите за компјутерска графика можат да бидат програми за цртање, за обработка на готови фотографии, за анимација, за 3Д-графика...

Прашања и задачи: 1. Што е компјутерска графика? 2. Објасни ги поимите пиксел и резолуција. 3. Дали повисока резолуција значи поголем број пиксели на единица должина, или обратно? 4. Наброј неколу формати на слики! 5. Какви графички програми постојат? Наброј неколку од нив! 121

Основи на цртање

ПРОГРАМАТА ЗА ЦРТАЊЕ PAINT Програмата за цртање Paint е составен дел на Windows и со неа можеш да нацрташ цртежи, но можеш и да обработиш некои од постојните фотографии и цртежи. Цртежите што се направени со оваа програма обично се користат во други документи. Можеш, на пример, да направиш цртеж во програмата Paint и да го искористиш како заднина на работната површина на твојот компјутер.

А к т и в и р а њ е на програмата P aint Програмата Paint можеш да ја активираш на еден од следниве начини: ♦♦

♦♦

Доколку иконата на Paint кликни двапати на неа.

се наоѓа на работната маса,

Кликни на копчето Start, позиционирај се на (All) Programs, потоа на Accessories и на крајот кликни на Paint. Ќе се отвори прозорецот на програмата Paint.

Р а б о т е н п р о з орец на п рограмата P aint Најголем простор зазема работната површина која наликува на празен бел лист хартија на кој можеш да црташ. Насловната лента

Лентата со менија

Лентaта со алатки (Tool Box)

Ленти за движење

Лентaта со бои (Color Box)

Приспособување на р аботната с редина Лентите можат да бидат прикажани или не – по твој избор: 1 Во лентата со менија кликни на менито View. 2 Лентите што се прикажани во прозорецот имаат

ознака . Со кликнување на името на лентата одбираш која лента ќе биде прикажана, а која не.

122

Основи на цртање

Зат в о р а њ е н а п р о г р а м а т а P aint Од програмата Paint можеш да излезеш на повеќе начини: ♦♦

со повикување на наредбата Exit од менито File;

♦♦

со кликнување на копчето Close од насловната лента;

♦♦

со комбинација на тастерите Аlt+F4.

Раб о т а с о цр т е ж Кога ќе ја стартуваш програмата Paint, покажувачот од глувчето ќе добие облик на молив, по што ќе можеш да црташ по работната површина. Кликни со левото копче од глувчето, држи го притиснато и движи се како да црташ со слободна рака. Понатаму ќе се запознаеш со алатките за цртање, но најпрво треба да се запознаеш со наредбите за работа со цртеж. Ме н и т о Fi l e Во менито File се групирани наредбите за работа со цртеж: отворање, затворање, зачувување, печатење, дотерување...

Отворање нов документ Отворање постоен документ Зачувување документ Зачувување документ под ново име Поглед пред печатење Дотерувања Печатење документ

Забелешка: Десно од наредбите се дадени кратенките за извршување на наредбата со тастатурата.

За ч у в у в а њ е н а цртежот 1 Повикај ја наредбата Save as... од менито File. Ќе се отвори

прозорец како на сликава.

Забелешка: Цртежот можеш да го зачуваш и со комбинација на тастерите Crtl+S. Совет: Зачувувај го цртежот почесто во текот на работата.

123

Основи на цртање

2 Одбери име и напиши го во рамката File name. 3 Одбери папка во која сакаш да го зачуваш цртежот (понудена

Забелешка: Цртежите што се изработени во програмата Paint најчесто ја имаат наставката .bmp, но во полето Save as type можеш да одбереш еден од понудените формати.

е папката My Pictures). Доколку твојата папка ја гледаш во листата со папки, кликни двапати на неа. Доколку не ја гледаш, кликни на надолната стрелка десно од рамката Save in. Од листата одбери папка или мемориска единица во која ќе го зачуваш цртежот.

4 Кликни на Save за да ја потврдиш наредбата.

З атворање н а ц ртежот Цртежот ќе се затвори со излегување од програмата Paint. Доколку сакаш да излезеш од Paint, а пред тоа не си ги зачувал/а измените на цртежот, ќе добиеш прозорец со прашање: Дали сакаш да ги зачуваш измените? Можеш да одбереш Yes за да ги зачуваш измените, No за да остане претходната верзија или Cancel за да продолжиш со работа. О творање постоен цртеж

Забелешка:

Постоен цртеж се отвора со наредбата Open:

Постоен цртеж 1 Од менито File повикај ја наредбата Open, по што ќе се отвори можеш да отвориш прозорец како на сликава. и со комбинација на тастерите Crtl+O.

2 Побарај го цртежот во листата. Доколку цртежот не е во

папката што е прикажана во рамката Look in, кликни на надолната стрелка до рамката.

3 Ќе се отвори листа на папки. Пронајди ја твојата папка и

отвори ја со двоклик.

124

Основи на цртање

4 Клики на цртежот за да го означиш. 5 Кликни на копчето Open.

С в о ј с т в а н а цртежот Пред да почнеш да црташ, треба да ги определиш својствата на твојот цртеж. Најпрво треба да ги наместиш димензиите на цртежот и да одбереш техника со која ќе работиш – во боја или црно-бела. Овие својства ќе ги определиш во прозорецот Attributes кој ќе го повикаш преку менито Image: 1 Кликни на наредбата Attributes од менито Image за да се

прикаже дијалог-прозорецот Attributes:

2 Во

рамката Units, избери единица мерка за должина и за ширина (инчи, сантиметри или пиксели).

3 Внеси

ги димензиите на цртежот во полињата Width (ширина) и Height (висина).

4 Во рамката Colors, одбери

дали ќе работиш во црно-бела техника (Black and white) или со бои (Colors).

5 Кликни на OK.

Димензиите на работниот лист можеш да ги смениш и со глувчето: 1 Зголеми го прозорецот на

Paint.

2 Позиционирај се на една од

означените точки на сликата.

3 Кога покажувачот ќе добие

облик на двонасочна стрелка, кликни и повлечи до саканите димензии. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја активираш програмата Paint.

♦♦

Да ги препознаваш елементите на прозорецот Paint.

♦♦

Да ја приспособиш работната средина.

♦♦

Да работиш со цртеж: отворање нов и постоен цртеж, затворање и зачувување на цртежот. Да ја затвориш програмата Paint. 125

Основи на цртање

Прашања и задачи: 1. Кои се елементите на прозорецот на Paint? 2. Активирај ја програмата Paint: ♦♦

одбери димензии по избор;

♦♦

нацртај цртеж по твој избор;

♦♦

зачувај го цртежот во твојата папка и одбери име по желба;

♦♦

затвори го цртежот, а потоа отвори го повторно;

♦♦

доцртај нешто и повторно зачувај го.

ПАЛЕТАТА СО БОИ И ЛЕНТАТА СО АЛАТКИ ЗА ЦРТАЊЕ При изработувањето на цртежот можеш да ги користиш боите од палетата за бои и алатките од лентата со алатки.

П а л е т а т а с о б ои Палетата со бои се наоѓа на дното на екранот. На неа се наоѓаат 28 бои што можат и да се изменат. Лево има две квадратчиња со боите што сме ги избрале. Бојата во горното квадратче се нарекува предна боја и таа е бојата на линиите. Бојата во долното квадратче се нарекува задна боја и таа е бојата на исполнувањата. Предната боја се одбира со левото копче од глувчето, а задната боја се одбира со десното копче од глувчето. На десен клик лев клик сликава предна боја е црвената, а задна боја е жолтата. »» За предна боја одбери ја сината боја, а за задна зелената. И збор на нови бои Кога ќе сакаш да одбереш боја што ја нема во палетата: 1 Кликни на наредбата Edit Colors

од менито Colors. Ќе се отвори прозорецот Edit Colors.

2 Можеш да одбереш една од

основните бои (Basic colors). За произволна боја кликни на копчето Define Custom Colors, по што ќе се отвори палета со бои од десната страна.

3 Кликни во палетата за да од-

береш боја.

4 На лизгачот одбери нијанса

на бојата.

126

Основи на цртање

5 Кликни на копчето Add to Custom Colors. 6 Бојата ќе се појави во палетата Custom colors. Постапката

можеш да ја повториш.

7 Кликни на копчето OK. Бојата ќе се појави во палетата со

бои.

Совет:

»» Одбери неколку бои по твој избор.

Лен т а т а с о а л а т к и Лентата со алатки содржи алатки за означување, алатки за цртање со слободна рака (молив), за бришење (гума), за боење (четка, спреј, кантичка), за одбирање боја, за зумирање (лупа), за цртање линии и геометриски форми. Алатка се одбира со лев клик на глувчето. Алатките се сликовити, па лесно се забележува нивната намена. Да се запознаеме со некои од алатките.

Доближи се со глувчето до некоја алатка и почекај малку (не кликнувај). Ќе се појави името на алатката.

Дополнителни опции

Б о е њ е н а з аднината Доколку сакаш заднината да е во со друга боја, искористи ја кантичка. алатката за боење Забелешка: 1 Со лев клик одбери ја предната Доколу со боја од палетата со бои. кантичката кликнеш со десното копче, листот ќе се обои со задната боја.

2 Во лентата за алатки кликни на

кантичката.

3 И покажувачот ќе добие облик

на кантичка. Кликни со левото копче од глувчето на работната површина.

4 Листот ќе се обои со предната боја.

Ал а т к а т а з а бришење

Повеќе:

За бришење на делови од цртежот се користи алатката гума. Гумата можеш да ја користиш во една од четирите големини Големината на гумата можеш што се дадени во дополнителните опции: 1 Кликни на алатката гума. 2 Одбери големина. 3 Покажувачот

квадрат.

ќе

добие

облик

на

4 Со притиснато лево копче од глувчето

влечи по работната површина.

5 Избришаниот дел ја има задната боја.

да ја смениш: со тастерите Ctrl + „+“ (од нумеричката тастатура) – за зголемување; со Ctrl + „-“ (од нумеричката тастатура) – за намалување.

127

Основи на цртање

П оништување акција Често може да се случи да извршиш некоја акција ненамерно, на пример да избришеш некој дел од цртеж или некој текст. Но, Можеш да користиш и комбинација на ваквите грешки лесно се поправаат затоа што програмата Paint тастерите Ctrl+Z. помни неколку извршени акции и може да се врати неколку чекори назад во претходната состојба. Тоа ќе го постигнеш со наредбата Undo, која можеш да ја повикаш од менито Edit.

Забелешка:

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја користиш палетата со бои и да одбереш боја по твоја желба.

♦♦

Да ја обоиш заднината на цртежот.

♦♦

Да ја користиш гумата за бришење.

♦♦

Да поништиш некоја несакана акција.

Прашања и задачи: 1. Што е палета со бои? 2. Како се одбира предната, а како задната боја од палетата за бои. 3. Како ќе одбереш некоја боја што не се наоѓа во палетата? 4. Наброј ги алатките што се наоѓаат во лентата со алатки! 5. Со која алатка можеш да ја смениш бојата на листот? 6. Како ќе ја зголемиш гумата?

Забелешка: Кога црташ со левото копче од глувчето, тогаш црташ со предната боја; кога црташ со десното копче од глувчето – црташ со задната боја. Забелешка: Алатката молив нема дополнителни опции, можеш само да ја менуваш бојата.

128

7. Одбери сина за предна боја и светло сива за задна боја. Обој го листот сино. Избриши некои делови од цртежот за да добиеш слика облаци на небо!

Ц р т а њ е с о с лободна рака Ц ртање со молив 1 Одбери боја за линија од палетата со бои. 2 Во лентата за алатки одбери ја алатката 3 И покажувачот ќе добие облик на

молив. Влечи со покажувачот по работната површина за да нацрташ линија.

4 Повторувај ја постапката онолку

пати колку што е потребно.

5 Зачувај го цртежот со име Moliv.bmp.

молив.

Основи на цртање

Ц р т а њ е с о ч етка Со четката можеш да нацрташ линии со различни дебелини и со различни стилови, кои ги добиваш од дополнителните опции на лентата со алатки: 1 Од

лентата со алатки одбери ја четка. алатката за цртање

2 Одбери дебелина и стил на линијата. 3 Влечи со покажувачот по работната

површина за да нацрташ линија.

4 Зачувај го цртежот на дискот (Cetka.

bmp).

Ц р т а њ е с о с преј 1 Од лентата со алатки одбери ја алатката

за цртање

спреј.

2 Одбери дебелина на линијата. 3 Влечи со покажувачот по работната

површина за да нацрташ линија.

4 Зачувај го цртежот на дискот (Sprej.

bmp).

П о п о л ну в а ње с о б оја Освен заднината, со кантичката можеш да боиш однапред нацртани затворени линии. »» Нацртај испреплетени линии

како на сликава. Обој ги внатрешните површини и зачувај го цртежот на дискот (Kanticka.bmp).

Внимавај! Доколку линиите не се затворени, можно е да се обојат несакани површини.

А л а т к а т а за з емање б оја Оваа алатка има само една, но корисна функција. Кликни , потоа на листот кликни на некоја од веќе на алатката користените бои. На тој начин ќе ја определиш предната боја. Со десен клик ќе ја определиш задната боја. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

♦♦

Да ги користиш алатките молив, четка, спреј и кантичка за цртање со слободна рака. Да ја користиш алатката за земање боја. 129

Основи на цртање

Прашања и задачи: 1. Отвори нов цртеж: ♦♦

одбери 10 cm за ширина и 15 cm за висина;

♦♦

одбери црно-бела техника;

♦♦

нацртај карикатура;

♦♦

зачувај го цртежот. 2. Отвори нов цртеж:

♦♦

одбери 20 cm за ширина и 10 cm за висина.

♦♦

одбери техника во боја;

♦♦

нацртај пејзаж; спреј можеш да го искористиш за да нацрташ облаци, снег, цветчиња во ливада и слично; зачувај го цртежот. 3. Од приложеното CD отвори го цртежот Boi. Размисли и исполни ги со соодветна боја необоените кругови. 4. Од приложеното CD отвори го цртежот Srce. Во срцето со молив напиши имиња. 5. Од приложеното CD отвори го цртежот Figuri. Површините обој ги со големината на четка, соодветна со големина на површината. 6. Од приложеното CD отвори го цртежот Grafiti. Со спрејот испиши неколку графити на ѕидот.

ЛИНИИ И ГЕОМЕТРИСКИ ОБЛИЦИ Програмата Paint дава можност за цртање линии и геометриски облици. Совет: Држејќи го притиснато копчето Shift додека го влечеш покажувачот по работната површина, можеш прецизно да нацрташ хоризонтални, вертикални или линии под агол од 45°.

130

Ц р т а њ е л и н ии Ц ртање права линија Со алатката за права линија можеш да нацрташ хоризонтална, вертикална и дијагонална линија. 1 Од лентата со алатки одбери ја

алатката

– за цртање права линија.

2 Од опциите одбери дебелина на

линијата.

3 Кликни во просторот за цртање. 4 Влечи го покажувачот по работната

површина за да нацрташ линија.

Основи на цртање

5 Зачувај го цртежот на дискот (PraviLinii.bmp).

Ц р т а њ е к р ива линија Со алатката за цртање прави линии исто така можеш да нацрташ и криви линии. 1 Од лентата со алатки одбери ја алатката

линија.

– за цртање крива

2 Одбери дебелина на линијата. 3 Нацртај права линија со влечење на

покажувачот.

4 Кликни на делот од линијата каде што

сакаш да биде лакот на кривата (1) и потоа влечи го покажувачот за да го поставиш лакот. Повтори го истото и за другиот лак (2). Можеш да формираш најмногу два лака на една линија.

5 Зачувај го цртежот на дискот (KriviLinii.bmp).

Црт а њ е ге о м е т р и с к и о б л ици Ц р т а њ е п р авоаголник и квадрат 1 Одбери ја алатката правоаголник

2 Одбери ги предната и задната боја. 3 Одбери една од дополнителните опции

(само раб, раб и внатрешност, само внатрешност).

4 Нацртај правоаголник влечејќи го по-

кажувачот дијагонално, во насока по твоја желба.

Цртеж со криви линии.

Важно: Пред да почнеш да црташ геометриски облици, одбери дебелина на линијата преку дополнителните опции за алатката за цртање прави линии. Совет: За да нацрташ квадрат, држи го притиснато копчето Shift додека го влечеш покажувачот.

5 Зачувај го цртежот на дискот (Pravоagolnici_Kvadrati.bmp).

Ц р т а њ е е л ипса и к руг 1 Одбери ја алатката елипса

2 Одбери ги предната и задната боја. 3 Одбери една од дополнителните опции

(само раб, раб и внатрешност, само внатрешност).

4 Нацртај елипса влечејќи го пока-

жувачот дијагонално, во насока по твоја желба.

5 Зачувај го цртежот на дискот (Elipsi_Krugovi.bmp).

Совет: За да нацрташ круг, држи го притиснато копчето Shift додека го влечеш покажувачот. 131

Основи на цртање

Цртање правоаголник и квадрат со заоблени рабови 1 Одбери ја алатката правоаголник со заоблени рабови

2 Одбери ги предната и задната боја. Совет:

3 Одбери една од дополнителните опции

(само раб, раб и внатрешност, само вна-

За да нацрташ трешност). заоблен квадрат, држи го притиснато 4 Нацртај правоаголник со заоблени рабови влечејќи го покажувачот дијакопчето Shift гонално, во насока по твоја желба. додека го влечеш покажувачот. 5 Зачувај го цртежот на дискот (Zaoble-

ni_Pravоagolnici_Kvadrati.bmp).

Ц ртање многуаголници Повеќе: Држејќи го притиснато копчето Shift можеш прецизно да поврзуваш темиња со хоризонтални, со вертикални или со линии под агол од 45°.

1 Одбери ја алатката многуаголник

од лентата за алатки.

2 Одбери ги предната и задната боја. 3 Влечи го покажувачот за да нацрташ

права линија (линија меѓу првото и второто теме).

4 Кликни онаму каде што сакаш да го

поставиш следното теме на многуаголникот. Повторувај ја постапката во зависност од тоа колку страни сакаш да има многуаголникот.

5 Кога ќе сакаш да завршиш со цртањето, на последното теме

кликни двапати со левото копче од глувчето (двоен клик). Последното теме автоматски се поврзува со почетното теме.

6 Зачувај го цртежот на дискот (Mnoguagolnici.bmp).

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

♦♦

Да ги користиш алатките за цртање прави и криви линии. Да ги користиш алатките за цртање правоаголник, елипса, заоблен правоаголник и многуаголник.

Вежби: 1. Од приложеното CD отвори го цртежот Spoj_Broevi. Доврши ги и зачувај го цртежот. 2. Од приложеното CD отвори го цртежот Lice. Доцртај уста така што да направиш весело и тажно лице. Зачувај го цртежот. 132

Основи на цртање

3. Од приложеното CD отвори го цртежот Ptici. Доцртај уште птици. Зачувај го цртежот. 4. Користејќи ги алатките за цртање линии и геометриски фигури и алатката за бришење, нацртај авион, брод, куќа, автомобил, робот. Обој ги цртежите користејќи ја алатката за исполнување со боја. 5. Со алатката за цртање многуаголници нацртај мозаик. Не заборавај дека колку се поситни полигоните толку ќе биде поубава сликата. 6. Од приложеното CD отвори го цртежот Ekologija. Следи ги упатствата. Зачувај го цртежот. 7. Побарај го на Интернет знакот на Олимписките игри. Секој круг означува еден континент. Дознај која боја за кој континент е. Нацртај го знакот и зачувај го цртежот.

Вм е т н у в а њ е т е к с т Со алатката можеш да внесуваш текст на цртежите. Алатката за внесување текст има две дополнителни опции: ♦♦

– заднината на текстот е проѕирна,

♦♦

– заднината на текстот е непроѕирна.

Бојата на текстот се избира од палетата – со левото копче од глувчето. Текст во цртежот можеш да внесеш само ако се наоѓаш на опцијата Normal. За да преминеш во погледот Normal, во менито View, покажи врз Zoom и потоа кликни врз Normal size. Ле нт а т а з а у редување ф онт ( Font) На лентата за уредување фонт можеш да ги менуваш фонтот, големината и стилот на буквите (задебелени, подвлечени, искосени).

Пред да почнеш да внесуваш текст, провери дали во менито View е вклучена опцијата Text Toolbar.

Забелешка: Повеќе за фонтот и за стиловите можеш да прочиташ на страниците 140, 141 и 142. 133

Основи на цртање

1 Кликни на алатката за текст од лентата со алатки. 2 За да креираш рамка за текст, треба да го влечеш покажувачот

дијагонално сè додека не ја добиеш саканата големина.

Забелешка:

3 Од лентата за уредување на фонтот одбери фонт, големина и

стил за текстот.

Текстот можеш да го уредуваш сè ♦♦ Одбери го на пример, фонтот MAC C Times, а за големина на буквите, на пример, 14 точки. Текстот може да биде напишан со додека не кликнеш зaдебелени букви B (Bold), со искосени I (Italic), со подвлечени надвор од рамката U (Underline) или со комбинација на трите стила. за текст. Кога ќе кликнеш надвор од 4 Одбери боја за текстот. рамката за текст, текстот се претвора 5 Внеси текст по твоја желба. во дел од слика. 6 Зачувај го цртежот на дискот (Tekst.bmp).

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦ ♦♦

Да внесуваш текст во цртеж. Да ги користиш алатките проѕирна и непроѕирна подлога.

Задачи: 1. Нацртај различни видови триаголници. Врз секој триаголник напиши од кој вид е. 2. Од приложеното CD отвори го цртежот Pile. Напиши порака на таблата. 3. Од приложеното CD отвори го цртежот Marko_Polo. Следи ги упатствата. 4. Нацртај една сцена од стрип во која јунаците разговараат. Текстот напиши го во правоаголници со заоблени рабови (погледни го примерот од горе). За надарените ученици – Проект: ♦♦ ♦♦

134

Отвори ја програмата Paint. Со алатката за цртање правоаголник и со алатката за цртање прави линии нацртај контури на ракета. Користи линии со средна дебелина.

Основи на цртање ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

Одбери ја алатката за цртање елипса. Одбери ја последната опција (елипса исполнета со боја и без рабови). Одбери поинаква боја. Нацртај точки во секој агол на цртежот, исто како на сликава. Со алатка за внесување текст означи ги сите точки со броеви по ред.

Нацртај интересни детали.

Со алатка за земање боја за предната боја земи ја бојата на заднината на листот. Со кантичката кликни на линиите за да се избришат. Провери да не се избришала некоја линија што не треба да биде избришана. Доцртај ги линиите што треба да останат на цртежот. Зачувај го цртежот и дај му на другарчето да ги спои точките.

РАБОТА СО ДЕЛОВИ ОД ЦРТЕЖ Делови од некој цртеж можеш да избришеш, да копираш, да отсечеш и да прилепиш на друго место, можеш да им ја смениш димензијата, да ги ротираш, да ги искосиш, да им ја смениш бојата итн. Но, пред да ги направиш овие операции, тие делови треба да ги означиш (селектираш). Тоа ќе ти биде многу полесно ако го зголемиш погледот на цртежот.

135

Основи на цртање

П о г л е д на ц ртежот (зумирање) Со помош на алатката лупа можеш да го гледаш цртежот од поблиску или од подалеку. 1 Кликни на лупата; 2 Од дополнителните опции одбери

колку пати да се зголеми сликата.

О з н а ч у в а њ е на дел од ц ртеж Со помош на алатките за означување дел од цртежот. Забелешка:

можеш да означиш

О значување правоаголна о бласт Со алатката

влечи со глувчето околу саканата

За да го поништиш област, така што да направиш правоаголник околу означувањето, неа. кликни надвор од означената област. О значување со слободна рака

За попрецизно означување, со алатката влечи со глувчето околу објектот по твоја желба. Кога ќе завршиш со означувањето, таа област автоматски ќе се претвори во правоаголник, но тоа не значи дека и означувањето е правоаголно.

О п е р а ц и и с о о значениот д ел о д цртежот Означениот дел од цртежот можеш да го намалиш, да го зголемиш, да го поместиш или да го ископираш со глувчето – на ист начин како прозорец. П ромена на димензиите 1 Означи некој дел од цртежот. 2 Со глувчето позиционирај се до една од осумте точки на пра-

воаголникот за означување. Кога покажувачот ќе добие една , , , кликни и со притиснато лево копче од формите , повлечи во саканата насока (зголемување или намалување по висина, по ширина или дијагонално).

3 Кога ќе ги постигнеш саканите димензии, отпушти го копчето.

136

Основи на цртање

От с е ч у в а њ е и п рилепување д ел од ц ртежот 1 Селектирај некој дел од цртежот. 2 Кога со глувчето ќе се позиционираш врз означениот дел од

Забелешка:

3 На саканата позиција отпушти го копчето.

прилепување можеш да ги извршиш со познатите команди – Cut, Copy и Paste – од менито Edit.

цртежот, покажувачот ќе го добие следниот облик . Кликни Операциите и со притиснато лево копче од глувчето повлечи го делот од отсечување, цртежот на друго место. копирање и

Ко п и р а њ е и прилепување дел о д ц ртежот Постапката за копирање е иста како и постапката за помес- Важно! тување, освен што во чекорот 2 ќе го држиш притиснат тастерот При операции со Ctrl додека влечеш со глувчето. делови од цртежот внимавај дали е вклучена опцијата за проѕирност.

Б ри ш е њ е д ел о д цртеж 1 Означи некој дел од цртежот. 2 Притисни го тастерот Delete од тастатурата. 3 Избришаниот дел ја добива бојата што е одбрана како задна

боја.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да го зголемиш или намалиш погледот на цртежот.

♦♦

Да означиш дел од цртежот.

♦♦

Да копираш, да отсечеш и да прилепиш дел од цртежот.

♦♦

Да избришеш дел од цртежот. 137

Основи на цртање

Вежби: 1. Од приложеното CD отвори го цртежот Cvetovi. Следи ги упатствата. 2. Од приложеното CD отвори го цртежот Zborovi. Следи ги упатствата. 3. Користи ги операциите копирање и менување на големината за да нацрташ цртежи слични на цртежот лево. За надарени ученици 1. Пронајди на Интернет слики од планетите на Сончевиот систем. Нацртај Сонце и орбити. Распореди ги планетите во соодветната орбита.

МЕНУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ЦРТЕЖОТ На цртежот можеш да му ги промениш карактеристиките, како што се трансформации и измена на боите. Ова ќе го постигнеш преку наредбите од менито View.

Т р а н с ф о р м а ции на ц ртеж Наредбата Flip/Rotate овозможува превртување и ротирање на цртежот, а наредбата Stretch/Skew овозможува развлекување и искосување на цртежот. Десно е дадена слика на која се извршени трансформации. П ревртување и р отација 1 Повикај ја наредбата Flip/Rotate од менито Image. 2 Ќе се отвори прозорецот Flip and Rotate. 3 Одбери вид на превртување или агол на ротација. 4 Кликни на ОК. Хоризонтално превртување Вертикално превртување Ротирање за: 900 1800 2700

138

Основи на цртање

Р а з в л е к у в а ње и искосување 1 Повикај ја наредбата Stretch/Skew од менито Image. 2 Ќе се отвори прозорецот Stretch and Skew. 3 Внеси го процентот на развлекување или аголот на искосување. 4 Кликни на ОК. Хоризонтално развлекување Вертикално развлекување Хоризонтално искосување Вертикално искосување

Пр о м е н а на б о и т е П о с т а в у в а ње и нверзни бои Повикај ја наредбата Inverse Colоrs од менито Image. Сите бои на твојот цртеж ќе се заменат со нивните спротивни бои (како на цртежот десно).

За м е н а н а една б оја с о д руга За да замениш една боја со друга: 1 за предна боја одбери ја бојата што

сакаш да ја замениш (користи ја алатката за земање боја);

2 за задната боја земи ја бојата со

која сакаш да ја замениш;

3 кликни на алатката за бришење

(гумичката) и со притиснато десно копче од глувчето влечи преку површината на која сакаш £ да ја замениш бојата.

139

Основи на цртање

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да превртуваш, да ротираш, да развлекуваш и да искосуваш делови од цртежот.

♦♦

Да поставиш инверзни бои на цртежот.

♦♦

Да замениш една боја со друга.

Прашања и вежби: 1. Какви трансформации можеш да извршиш со наредбата Flip/ Rotate, а какви со наредбата Stretch/Skew? 2. Што се постигнува со наредбата Inverse Colors? 3. Со копирање и со трансформации на делови од цртежот можеш да направиш многу интересни цртежи како што е прикажано на сликава. Нацртај, на пример, букет цвеќе, јато птици или стадо овци. 4. Од приложеното CD отвори го цртежот Jungle. Постави На еден дел од цртежот можеш да спротивни бои за да го видиш извршиш повеќе трансформации и да добиеш интересни цртежи цртежот. Проект: Во програмата Paint можеш да изработиш цртежи што ќе ги користиш како клипови во програмата Windows Move Maker. За да симулираш движења, трансформирај некои делови од цртежот и зачувај ги под ново име. Погледни го примеров долу.

Можеш да направиш клипови во кои ќе претставиш движење на автомобил, фрлање топка во кош, движења на робот и слично.

140

Додаток:

Програма за цртање GIMP

СОДРЖИНА: ПРОГРАМА ЗА ЦРТАЊЕ GIMP МЕНИ ЗА ИЗБОР НА АЛАТКИ РАБОТА СО ДЕЛОВИ ОД ЦРТЕЖ МЕНУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ЦРТЕЖОТ

141

Основи на цртање

ПРОГРАМА ЗА ЦРТАЊЕ GIMP Програмата за цртање Gimp е бесплатна и можеш да ја преземеш од веб-сајтот http://gimp.org. Со неа можеш да нацрташ цртежи, но можеш и да обработиш некои од постојните фотографии и цртежи.

А к т и в и р а њ е на програмата GIMP За да ја активираш програмата GIMP: ♦♦

Кликни на копчето Апликации, потоа на Графика и на крајот на GIMP.

Р а б о т е н п р о зорец на програмата GIMP По активирањето на програмата GIMP се отвораат три прозорци, како на следнава слика:

2 1

1. Прозорецот лево е Мени за избор на алатки кој се состои од два дела. Во горниот дел е панел со алатки (Toolbox). Во долниот дел е Панелот со опции во кој се прикажуваат опции за алатката што во тој момент е одбрана (во овој случај тоа е алатката за избор на правоаголна површина). Забелешка: Слоеви, канали и патеки нема да бидат обработени во овој учебник.

142

2. Прозорец за прикажување на цртежи - можеш да отвориш повеќе цртежи наеднаш, секој од нив се прикажува во одделен прозорец. Во овој прозорец се наоѓа лента со менија (Датотека, Уреди, Избери...). 3. Десно е прозорецот Слоеви, Канали, Патеки, чиј составен дел е и прозорецот Четки, Исечоци, Преливи.

Основи на цртање

Раб о т а с о ц р т е ж М е н и т о Д а тотека Во менито Датотека се групирани наредбите за работа со цртеж: отворање, затворање, зачувување, печатење, дотерување...

З а ч у в у в а њ е на цртежот 1 Повикај ја наредбата Зачувај како... од менито Датотека. Ќе

се отвори прозорец како на сликава.

2 Одбери име и напиши го во рамката Име. 3 Одбери папка во која сакаш да го зачуваш цртежот (понудена

е папката gimp sliki).

4 Кликни на Save за да ја потврдиш наредбата.

З а т в о р а њ е на цртежот Цртежот ќе се затвори со излегување од програмата GIMP. Доколку сакаш да излезеш од GIMP, а пред тоа не си ги 143

Основи на цртање

зачувал/а измените на цртежот, ќе добиеш прозорец со прашање: Да ги зачувам промените во сликата пред затворање? Можеш да одбереш Save за да ги зачуваш измените, Не снимај за да остане претходната верзија или Cancel за да продолжиш со работа. Отворање постоен цртеж ♦♦

Од менито Датотека повикај ја наредбата Отвори, по што ќе се отвори прозорец како на сликава.

♦♦

Клики на цртежот за да го означиш.

♦♦

Кликни на копчето Open.

Отворање нов цртеж ♦♦

♦♦

144

Од менито Датотека повикај ја наредбата Нов, по што ќе се отвори прозорец како на сликава.

Во делот Големина на слика напиши ги ширината и висината на цртежот и одбери ориентација на цртежот преку понудените и Пејзаж . алатки Портрет Кликни на копчето ОК.

Основи на цртање

МЕНИ ЗА ИЗБОР НА АЛАТКИ Во панелот со алатки можеш да одбереш боја на четка, боја на заднина и алатки за работа.

Изб о р на н о в и б о и Во алатката за избор на бои се прикажани тековните боја на четка и боја на заднина. Кликни на кое било подрачје со боја и ќе се отвори соодветен прозорец Промени боја на четката или Промени боја на заднина, од кој можеш да одбереш нова боја на четка, односно на заднина.

А л а т к а т а з а земање боја Оваа алатка има само една, но корисна функција. Кликни на алатката , потоа на листот кликни на некоја од веќе користените бои. На тој начин ќе ја определиш предната боја.

Па не л о т с о а л а т к и Лентата со алатки содржи во кој се одбираат алатки за цртање, за означување, за трансформирање на делови од цртеж и други. Алатка се одбира со лев клик на глувчето. Алатките се сликовити, па лесно се забележува нивната намена. Да се запознаеме со некои од алатките. А л а т к а т а з а бришење

гума. За бришење на делови од цртежот се користи алатката Гумата можеш да ја користиш во една од четирите големини што се дадени во дополнителните опции: ♦♦ ♦♦

♦♦

Кликни на алатката гума. Со притиснато лево копче од глувчето влечи по работната површина. Избришаниот дел ја има појата на заднина.

145

Основи на цртање

Поништување акција Често може да се случи да извршиш некоја акција ненамерно, на пример да избришеш некој дел од цртеж или некој текст. Но, ваквите грешки лесно се поправаат затоа што програмата GIMP помни неколку извршени акции и може да се врати неколку чекори назад во претходната состојба. Тоа ќе го постигнеш со наредбата поништи, која можеш да ја повикаш од менито Уреди.

А л а т к и з а ц ртање Цртање со молив ♦♦

Одбери боја.

♦♦

Во лентата за алатки одбери ја алатката

♦♦

молив.

И покажувачот ќе добие облик на молив. Влечи со покажувачот по работната површина за да нацрташ линија. Дополнителни опции

♦♦

Во панелот со опции во делот Четка одбери една од понудените опции. Сега можеш да нацрташ линии во различни стилови.

Цртање со четка ♦♦ ♦♦

♦♦

146

Од лентата со алатки одбери ја алатката за цртање

четка.

Во панелот со опции во делот Четка одбери една од понудените опции. Влечи со покажувачот по работната површина за да нацрташ линија.

Основи на цртање

Ц р т а њ е с о спреј ♦♦ ♦♦

♦♦

Од лентата со алатки одбери ја алатката за цртање

спреј.

П о п о л ну в а ње со боја Со алатката за целосно пополнување кантичката можеш да боиш однапред нацртани затворени линии. ♦♦

Нацртај затворена линија.

♦♦

Кликни на алатката за целосно пополнување.

♦♦

Одбери боја.

♦♦

Кликни на означената област.

Ц р т а њ е п р ава линија Со алатките за цртање можеш да нацрташ права линија. ♦♦

♦♦

Од лентата со алатки одбери некоја од познатите алатки за цртање. Во панелот со опции во делот Четка одбери една од понудените опции. Кликни во просторот за цртање на местото каде ќе започне линијата. Држи го притиснат тастерот Shift и повлечи го покажувачот по работната површина здо местото каде ќе заврши линијата. Со повторување на последниот чекор можеш да нацрташ многуаголници и искршени линии. 147

Основи на цртање ♦♦

Доколку при цртањето прави линии го држиш притиснат и тастерот Ctrl, можеш да нацрташ линии под определен агол од по 15 степени.

В м е т н у в а њ е текст Со алатката можеш да внесуваш текст на цртежите. Од дополнителни опции можеш да одбереш

♦♦ ♦♦

Одбери фонт, големина на буквите и боја на буквите од дополнителните опции.

♦♦

Кликни во цртежот на местото каде ќе пишуваш тект.

♦♦

Ќе се отвори прозорецот GIMP уредувач на текст.

♦♦

148

Кликни на алатката за внесување текст.

Напиши го текстот и потврди ја опцијата Користи го избраниот фонт и кликни на копчето Close.

Основи на цртање

РАБОТА СО ДЕЛОВИ ОД ЦРТЕЖ Делови од некој цртеж можеш да избришеш, да копираш, да отсечеш и да прилепиш на друго место. Но, пред да ги направиш овие операции, тие делови треба да ги означиш (селектираш). Тоа ќе ти биде многу полесно ако го зголемиш погледот на цртежот.

По г л е д н а ц р т е ж о т ( з у м и рање) Со помош на алатката лупа можеш да го гледаш цртежот од поблиску или од подалеку. ♦♦

Кликни на лупата;

♦♦

Од дополнителните опции одбери Зголеми.

♦♦

Кликни на делот од цртежот што сакаш да го видиш од блиску. Со опцијата Намали ќе го гледаш цртежот од подалеку.

Озн а ч у в а ње н а д е л о д ц р теж Со помош на алатките за означување да означиш дел од цртежот.

можеш

О з н а ч у в а њ е правоаголна обл аст влечи со глувчето околу саканата област, така Со алатката што да направиш правоаголник околу неа. О з н а ч у в а њ е со слободна рака За попрецизно означување, со алатката околу објектот по твоја желба.

влечи со глувчето

Оп е р а ц и и с о о з н а ч е н и о т дел од цртежот Означениот дел од цртежот можеш да го копираш или отсечеш, а потоа да го прилепиш на друго место. О т с е ч у в а њ е и прилепување дел од цртежот ♦♦

Селектирај некој дел од цртежот.

♦♦

Повикај ја наредбата Исечи од менито Уреди.

♦♦

Кликни на местото каде сакаш да го вметнеш делот од цртежот и повикај ја наредбата Вметни од менито Уреди.

К о п и р а њ е и прилепување дел од цртежот ♦♦

Селектирај некој дел од цртежот.

♦♦

Повикај ја наредбата Копирај од менито Уреди. 149

Основи на цртање ♦♦

Кликни на местото каде сакаш да го вметнеш делот од цртежот.

♦♦

Повикај ја наредбата Вметни од менито Уреди.

Бришење дел од цртеж ♦♦

Означи некој дел од цртежот.

♦♦

Притисни го тастерот Delete од тастатурата.

♦♦

Избришаниот дел ја добива бојата што е одбрана како задна боја.

МЕНУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ЦРТЕЖОТ делови од цртеж можеш да трансформираш: да ги поместиш, да им ги смениш димензиите, да ги ротираш, да ги искосиш или да ги превртиш.

Т р а н с ф о р м а ции на цртеж Промена на димензиите ♦♦

Означи некој дел од цртежот.

♦♦

Кликни на алатката за промена на големина

♦♦

Кликни на означениот дел на цртежот и околу него ќе се појават осум квадратчиња, а во средината крукче; Ќе се отвори прозорецот Големина.

♦♦

Кликни на едно од осумте квадратчиња и со притиснато лево копче од глувчето повлечи во саканата насока. Во прозорецот Големина пропорционално.

кликни

на

копчето

Смени

Димензиите можеш да ги смениш и преку прозорецот Големина така што ќе зададеш нови димензии. 150

Основи на цртање

Преку крукчето можеш да го поместиш слектираниот дел од цртежот со глувчето. Ротирање ♦♦

Означи некој дел од цртежот.

♦♦

Кликни на алатката за ротација

♦♦

Кликни на означениот дел на цртежот и во средината крукче тоа е центарот на ротација. Ќе се отвори прозорецот Ротирање.

Кликни на центарот на ротација и со притиснато лево копче од глувчето помести го до саканат позиција. Кликни на некој дел од означената област и со притиснато лево копче од глувчето заротирај го до саканиот агол. Во прозорецот Ротирање кликни на копчето Ротирај.

Селектираниот дел од цртежот можеш да го ротираш и преку прозорецот Ротирање така што ќе ги зададеш центарот и аголот на ротацијата. Отсекување ♦♦

Означи некој дел од цртежот.

♦♦

Кликни на алатката за отсекување

♦♦

Кликни на означениот дел на цртежот.

♦♦

Ќе се отвори прозорецот Отсечи.

♦♦

Кликни на некој дел од означената област и со притиснато лево копче од глувчето повлечи хоризонтално или вертикално. 151

Основи на цртање ♦♦

Во прозорецот Отсечи кликни на копчето Дели.

Селектираниот дел од цртежот можеш да го ротираш и преку прозорецот Отсечи така што ќе ги зададеш параметрите. Перспектива ♦♦

Означи некој дел од цртежот.

♦♦

Кликни на алатката за перспектива

♦♦

152

Кликни на означениот дел на цртежот и околу него ќе се појават четири квадратчиња на аглите. Ќе се отвори прозорецот Перспектива.

Кликни на некој дел од означената област и со притиснато лево копче од глувчето повлечи хоризонтално или вертикално. Во прозорецот Перспектива кликни на копчето Трансформирај.

Обработка на текст

СОДРЖИНА: MS WORD – ПОЧЕТНИ ЕЛЕМЕНТИ ПИШУВАЊЕ ТЕКСТ ОПЕРАЦИИ СО ТЕКСТ НАБРОЈУВАЊЕ (КРЕИРАЊЕ ЛИСТИ) ГРАФИЧКИ ЕЛЕМЕНТИ Р А Б О Т А С О Т А Б ЕЛ И П ЕЧ А Т Е Њ Е Д О К У М ЕН Т Д O Д А Т О К O p e n O f f i c e . org

153

Обработка на текст

ОСНОВИ НА ОБРАБОТКАТА НА ТЕКСТ Забелешка: Иако постои понова верзија на програмата Microsoft Word, во овој учебник е обработена верзијата 2003, поради фактот што оваа верзија е најчесто користена во училиштата, а и во домовите.

Компјутерите најчесто се применуваат за обработка на текст. Програмите за обработка на текст овозможуваат пишување, уредување и печатење писма, статии, книги и други текстови. Карактеристика на овие програми е тоа што внесувањето текст е одделено од печатењето, така што секој текст пред да се отпечати може да се провери и да се отстранат грешките. Освен тоа, секој текст може дополнително да се измени и да му се определи изглед по желба. Ти веќе се запозна со програмата Notepad, а сега ќе се запознаеш со програмата Microsoft Word, која дава поголеми можности. Можеш да одбереш вид, големина и боја на буквите, положба и ширина на текстот. Во текстот можеш да вметнеш слики, графикони, табели и други графички елементи.

MICROSOFT WORD – ПОЧЕТНИ ЕЛЕМЕНТИ Нови поими: стандардна лента, лента за форматирање, статусна лента, курсор, линеар Мicrosoft Word го нарекуваме уште и MS Word или само Word. Word се користи за изработка и за уредување на документите. Изработка на документ е внесување текст преку тастатурата, а уредување е определувањето на конечниот изглед на текстот. Word има многу можности, едноставен е за користење и се учи лесно. Набрзо ќе можеш да пишуваш состави, песни, писма, да изработуваш интересни покани за роденденски и за други забави, честитки за празници, пофалници, дипломи, ќе можеш сам/а да си направиш распоред на часовите и многу други интересни нешта.

154

Пишување документ

Уредување документ

Печатење документ

Word овозможува заштеда на време при пишување документ. Можеш да внесуваш, да бришеш и да менуваш текст. Многу лесно можеш да поправаш грешки.

Word овозможува уредување документ по желба. Можеш да користиш различни стилови за да истакнеш важни работи. Можеш да креираш листи за набројување, да вметнуваш броеви на страниците и друго.

Твојот документ можеш да го отпечатиш на хартија. Пред печатењето можеш да погледнеш каков изглед би имал отпечатениот документот.

Обработка на текст

Акт и в и р а њ е н а п р о г р а м а т а Microsoft W ord Програмата Microsoft Word можеш да ја активираш на еден од следниве начини: ♦♦

♦♦

доколку имаш икона за Microsoft Word на неа; или

, кликни двапати

кликни на копчето , потоа на (All) Programs, на Microsoft Office и на крај на Microsoft Word.

Кога ќе ја активираш програмата Microsoft Word, ќе се отвори прозорец како на сликава долу. Овој прозорец ги има сите елементи како и другите прозорци во Windows. Насловна лента Лента со менија Стандардна лента Лента за форматирање Линеари Курсор

Совет:

Ленти за движење

Постави го покажувачот од глувчето (но не кликнувај) на која било од алатките, почекај малку и ќе го добиеш описот на алатката.

Лента за цртање Статусна лента

Најголемиот простор го зазема работната површина, која наликува на празен бел лист хартија на кој внесуваш текст. ♦♦

♦♦

Насловната лента (title bar) го содржи името на апликацијата и тековниот документ од левата страна. Лентата со менија (menu bar) овозможува пристап до сите наредби и опции во програмата. Менијата содржат наредби групирани според намената. Стандардната лента (standard bar) содржи алатки со кои се обезбедува многу побрз пристап до наредбите, како печатење, зачувување и други. Лентата за форматирање (formatting bar) содржи алатки со кои се обезбедува многу побрз пристап до наредбите за уредување текст. 155

Обработка на текст ♦♦

♦♦

Статусната лента (status bar) дава информации за документот, како што се позиција на курсорот, број на страниците и број на тековната страница. Линеарите (rulers) определуваат колкави ќе бидат ширината и висината на текстот. Лентите за движење (scroll bars) овозможуваат движење низ текстот за да ја видиме целата содржина на документот. Курсорот (cursor) е вертикалната црта што трепка и го определува местото каде што ќе се внесе текст во документот. Лентата за цртање (drawing bar) содржи алатки со кои можеш да вметнеш графички елементи во документот.

П р и с п о с о б у в ање н а р аботната средина Работната средина можеш да ја приспособиш на своите потреби. П рикажување на лентите 1 Доколку не ги гледаш лентите на

екранот, вклучи ги со наредбата Toolbars од менито View.

2 Во листата прикажаните ленти се

означени со знакот . Кликни на онаа лента што сакаш да биде прикажана.

Прикажување на линеарите Слично, линеарите ќе ги вклучиш со наредбата Ruler од менито View. Кога е прикажан, линеарот ќе биде означен со знакот . Поместување н а лентите Позиционирај се на копчето , кое се наоѓа на левата страна на лентата. Курсорот ќе го . Кликни и повлечи ја добие овој облик лентата на друга позиција. Прикажување на алатките н а лентите 1

1 Доколку некоја од алатките не

е прикажана на лентата, кликни на копчето , кое се наоѓа на десната страна од лентата.

2 Доближи се на Add or Remove

Buttons.

156

Обработка на текст

3 Доближи се на името на лентата. 4 Во листата означи ја алатката што сакаш да се прикаже.

Зат в о р а њ е на пр о г р а м а т а Microsoft Word Од програмата Microsoft Word можеш да излезеш на повеќе начини: ♦♦

со кликнување на наредба Exit од менито File;

♦♦

so кликнување на копчето

♦♦

со комбинација на тастерите Alt+F4.

(Close) од насловната лента;

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да ја активираш програмата Word.

♦♦

Да ги препознаваш елементите на прозорецот Word.

♦♦

Да определиш кои ленти да бидат прикажани.

♦♦

Да определиш кои алатки да бидат прикажани.

♦♦

Да определиш дали линеарите да бидат прикажани или не. Да ја затвориш програмата Word.

Прашања и задачи: 1. Која е најмногу користена програма за обработка на текст? 2. Какви документи можеш да напишеш во програмата Microsoft Word? 3. Кои се предностите на пишувањето документи во Word? 4. Со која наредба ќе ги прикажеш лентите на екранот? 5. Спој ги паровите: Лента за форматирање

На мене можеш да го прочиташ името на документот.

Стандардна лента

Јас ти овозможувам пристап до сите наредби.

Статусна лента

Со моите алатки можеш да уредиш текст.

Насловна лента

Јас ќе ти кажам колку страници има твојот документ.

Лента со менија

Јас ќе ти помогнам да го зачуваш или да го отпечатиш документот. 157

Обработка на текст

6. Погледни ја сликава и внеси ги точните броеви во табелава. 3

4 6

1 10 2

Насловна лента Лента со менија Лента за форматирање Стандардна лента Линеар

Лента за движење Лента за цртање Курсор Статусна лента Копче за излегување од Word

7. Приспособување на работната средина. ♦♦

Исклучи ја и повторно вклучија стандардната лента.

♦♦

Распореди ги лентите на екранот по твој избор.

♦♦

На стандардната и на лентата за форматирање одбери кои од алатките сакаш да бидат прикажани.

Р а б о т а со д окумент Работа со документ подразбира отворање, затворање, зачувување, печатење на документот и слично. Подготви се за работа:

Со самото активирање на програмата Word можеш да внесеш текст. За почеток можеш да внесеш каков било текст, на пример, твоето име и твоето презиме – за да можеш да работиш. Подоцна подетално ќе објасниме како се изработува документ. 158

Обработка на текст

Ме н и т о Fi l e Во менито File се групирани наредбите за работа со документот. Writer:

Отворање нов документ Отворање постоен документ Затворање документ Зачувување документ Зачувување документ под ново име

Местење страници Поглед пред печатење Печатење документ

За ч у в у в а њ е н а документот

Повеќе: Лево до некои од наредбите е иконата на алатката што можеш да ја најдеш на стандардната лента за побрз пристап до наредбата, а десно се дадени кратенките за извршување наредби со тастатурата.

Документот можеш да го зачуваш за подоцна повторно да го користиш – да го отпечатиш или преуредиш. Зачувај го документот почесто во текот на работата. Документите се зачувуваат со наредбата Save, која можеш да ја повикаш на три начини: ♦♦ ♦♦

♦♦

со кликнување на наредбата Save од менито File; со кликнување на алатката со алатки;

(Save) од стандардната лента Забелешка:

со комбинација на тастерите Crtl+S. За да го зачуваш твојот документ:

1 Повикај ја наредбата Save. Ќе се отвори прозорецот Save as... 2 Одбери име и напи-

Кликни овде за да креираш нова папка

ши го во рамката File name.

3 Кликни

Save.

на копчето

4 Кликни на стрелката

Ова се најчесто користени локации за чување документи.

за надолу во полето 2 Save in, доколку сакаш да одбереш друга папка во која ќе го зачуваш документот (понудена е папката My Documents).

Доколку документот веќе еднаш си го зачувал/а, прозорецот Save as... нема да се отвори. Наредбата Save as… користи ја кога ќе сакаш да зачуваш некој документ под ново име или на нова локација.

За т в о р а њ е н а д окументот Откако ќе го зачуваш документот, можеш да го затвориш. Одбери еден од следниве начини: ♦♦

од менито File одбери ја наредбата Close; 159

Обработка на текст ♦♦

кликни на долното копче X кое се наоѓа на десната страна на прозорецот. Внимавај!

Доколку сакаш да го затвориш документот, а пред тоа ги немаш зачувано измените, ќе добиеш прозорец со прашање: Дали сакаш да ги зачуваш измените? Можеш да одбереш Yes за да ги зачуваш измените, No за да остане претходната верзија или Cancel за да продолжиш со работата без да го затвораш документот. О творање нов д окумент Важно: Документите кои се изработени во Word најчесто ja имаат наставката .doc и ја имаат . оваа икона

Нов документ можеш да отвориш со наредбата New, на еден од следниве начини: ♦♦

♦♦

во менито File кликни на наредбата New, потоа од паното на десната страна кликни на Blank Document; кликни на алатката лента со алатки;

(New Blank Document) од стандардната

со комбинација на тастерите Crtl+N.

О творање постоен документ Постоен документ се отвора со наредбата Open, која можеш да ја повикаш на еден од следниве три начини: ♦♦

во менито File кликни на наредбата Open;

♦♦

кликни на алатката

♦♦

со комбинација на тастерите Crtl+O.

(Open) од стандардната лента со алатки;

За да отвориш постоен документ: 1 Повикај ја наред-

бата Open, по што ќе добиеш прозорец како на сликава.

2 Кликни на твојот

документ за да го означиш.

3 Кликни на копчето

2 3

Open.

4 Доколку документот не е во папката што е прикажана во

полето Look in (најчесто е тоа папката My Documents), кликни

160

Обработка на текст

на стрелката за надолу – десно до полето. Ќе се отвори листа на папки. Пронајди ја твојата папка и отвори ја со двоклик. Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦ ♦♦

Да ги препознаваш наредбите од менито File. Да работиш со документ: отворање нов и постоен документ, затворање и зачувување на документот.

♦♦

Да ги препознаваш документите што се изработени во Word.

♦♦

Да ја затвориш програмата Word.

Прашања и задачи: 1. Која наставка Word ја додава автоматски кон името на документот кога ќе го зачуваш документот? 2. Поврзи ја акцијата со соодветната наредба и со кратенката од тастатурата: Ctrl + P Ctrl + N

Отворање нов документ Отворање постоен документ

Open Save

Ctrl + O

Зачувување документ

New

Ctrl + S

Печатење документ

3. Допиши ги наредбите што недостигаат:

4. Работа со документ: ♦♦ ♦♦

активирај ја програмата Word; во просторот за пишување напиши ги твоето име и твоето презиме. 161

Обработка на текст ♦♦

зачувај го документот во твојата папка;

♦♦

затвори го документот, но не и програмата Word;

♦♦

отвори го повторно твојот документ и допиши го името на твоето училиште;

♦♦

зачувај го документот уште еднаш под истото име;

♦♦

излези од програмата Word.

ПИШУВАЊЕ ТЕКСТ Word овозможува лесно да се пишуваат текстови. За почеток користи тастатура со македонска поддршка.

Ј а з и ч на п о д дршка Забелешка: Со комбинација на тастерите Alt+Shift побрзо се менува јазичната поддршка.

Повеќе: Текст можеш да пишуваш каде било во документот. Кликни двапати со глувчето на празниот простор за да се појави курсорот.

Со кирилични букви ќе пишуваш доколку користиш тастатура со македонска поддршка: 1 Кликни на ознаката за јазична поддршка,

која обично се наоѓа на десната страна на лентата за задачи.

2 Во листата кликни на МК.

Доколку не е инсталирана тастатурата за македонска поддршка, замоли го наставникот да ти помогне.

В не с у в а њ е т екст Текстот се пишува на работната површина, на местото на курсорот (верткалната црта што трепка на екранот). По внесувањето на секој знак, курсорот се поместува за едно место кон десно. Кога ќе пополниш еден ред, курсорот ќе помине во нов ред. Почитувај ги следниве правила при внесувањето на текстот: ♦♦

♦♦

162

За да внесеш големи букви, држи го притиснат тастерот додека внесуваш буква. Кога ќе го отпуштиш, ќе пишуваш со мали букви. Тастерот Shift користи го и за внесување на знаците што се во горниот дел на некои тастери со по два знака. За празно место меѓу зборовите притисни Space (тоа е најдолгиот тастер), но само еднаш. Не го притискај тастерот Enter, освен ако сакаш да преминеш на нов пасус. Никогаш не притискај Enter во средина на пасусот (параграфот). Притисни го тастерот Tab за да го вовлечеш првиот ред во пасусот.

Обработка на текст ♦♦

♦♦

Доколку пишуваш само големи букви, а не сакаш да пишуваш така, притисни го тастерот Caps Lock еднаш. Интерпункциските знаци (. , : ; ! ?) пишувај ги веднаш по зборот без да оставиш празно место но по нив задолжително внеси едно празно место. Меѓу заградите и зборот што е внатре не се остава празно место (погледни како е напишан текстот во овој учебник).

И с к л у ч у в а ње н а автоматската корекција на т екстот Word има вградено опции за автоматски корекции на некои зборови што не се напишани правилно (на англиски). Можеш да ги исклучиш тие опции: 1 Позиционирај се врз зборот што е коригиран; ќе се

појави сино правоаголниче; позиционирај се врз него.

2 Ќе се појави копчето за автоматски

корекции; кликни на него.

3 Од помошното мени одбери ја опци-

2 3

јата што ти одговара.

Кор е к ц и и на т е к с т о т П о з и ц и о ни рање в о текстот Во Word постојат два вида курсори:едниот е за внесување (вертикалната црта што трепка на екранот) и тој покажува на место во документот каде што можеш да внесеш текст; другиот се нарекува I–beam (ај-бим) курсор или покажувач на глувчето и тој ја покажува позицијата на глувчето.

покажувач за глувче курсор за внесување текст

Кога ќе сакаш да се позиционираш на друго место во текстот, доведи го покажувачот на глувчето до саканата позиција и кликни – ќе се помести и курсорот за внесување текст. Б ри ш е њ е т екст На тастатурата постојат два тастера за бришење текст: со тастерот Delete се бришат знаците што се десно, а со тастерот BackSpace – знаците што се лево од курсорот за внесување. Со Ctrl+Delete се бришат зборовите што се десно, а со Ctrl+BackSpace – зборовите што се лево од курсорот за внесување. До п и ш у в а ње т екст Позиционирај се во текстот на местото каде што треба да допишеш текст. Сега можеш да внесеш нов текст.

Важно! Доколку ти се случи новиот текст да се испишува преку стариот кој се брише, притисни на тастерот Insert еднаш. 163

Обработка на текст

Г о р е н и д о л ен индекс Word дава можности за внесување горен и долен индекс, на пример: V1 или V1. За да внесеш вакви знаци, користи ги следниве алатки од лентата за форматирање: – за горен индекс, – за долен индекс.

В не с у в а њ е с имболи во текстот Некои специјални знаци (@, #, $, %, &, *, `, ~) можеш да внесеш со тастатурата, но Word ти дава можност за внесување на уште многу специјални знаци и симболи, како што се, на пример, буквите со надреден знак: ¢, £, или симболите: €, ©, ±, ≠, ☺, ☼, ♫, →. За да внесеш симбол: Совет:

1 Кликни на наредбата Symbol од менито Insert.

Многу симболи можеш да вметнеш со користење на фонтот Widgins. Во Noteпad веќе си научил/а како да смениш фонт.

Ќе се отвори прозорецот Symbol, како на сликава. 2 Во прозорецот Sym-

bol најди го саканиот симбол и кликни на него.

3 Кликни на копчето

Insert.

Симболот ќе се појави во текстот на местото на курсорот. Повеќе: Кога ќе внесеш низа од следниве знаци, користејќи ги опциите за автоматска корекција, Word ќе ги претвори во симбол:

На сличен начин се внесуваат и линии во текстот. На пример, внеси го знакот „=“ трипати и притисни Enter; во документот ќе се појави двојна линија. 164

Обработка на текст

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦ ♦♦

Да смениш јазична поддршка. Да внесуваш текст и притоа да внимаваш на правилата за внесување текст.

♦♦

Да извршиш корекции во текстот.

♦♦

Да вметнеш симбол во текстот.

♦♦

Да вметнеш горен и долен индекс во текстот.

Прашања и вежби: 1. Кој тастер го користиш за да преминеш во нов ред? 2. Со кој тастер ќе го вовлечеш првиот ред во пасусот? 3. Со кој тастер ќе избришеш буква пред курсорот? 4. Со кој тастер ќе избришеш буква по курсорот? 5. Кој тастер го користиш за да напишеш голема буква? 6. Со кои тастери добиваш тастатура со македонска поддршка? 7. Кој тастер го користиш за да оставиш празно место меѓу зборовите? 8. Внесување текст: ♦♦

♦♦

со македонска поддршка внеси ја македонската азбука со мали букви; не заборавај да притиснеш Enter за да преминеш во нов ред; во новиот ред внеси ја македонската азбука, но сега со големи букви.

9. Корекции на текст: ♦♦

активирај ја програмата Word;

♦♦

во просторот за пишување напиши Microsoft Vord;

♦♦

позиционирај се пред буквата V;

♦♦

избриши ја буквата V со Delete;

♦♦

на нејзиното место напиши W;

♦♦

Сега е напишано правилно: Microsoft Word.

10. Горен и долен индекс. ♦♦

Напиши го следниов текст:

Денес температурата изнесува 250. Јас учам во V3. 165

Обработка на текст

11. Внесување симболи. ♦♦

Напиши го следниов текст:

Денес грее ☼. Јас сум ☺. 12. Од приложеното CD отвори гo документot Linii. Следи ги упатствата. 13. Од приложеното CD отвори го документот Korekcii. Следи ги упатствата. 14. Од приложеното CD отвори го документот Simboli. Следи ги упатствата.

ОПЕРАЦИИ СО ДЕЛОВИ ОД ТЕКСТОТ Врз одделни делови од внесениот текст можеш да извршиш некои операции, како што се: бришење, копирање, пренесување, промена на стилот итн. Но, претходно мораш да означиш на кој дел од текстот ќе се изврши операција, така што тој дел ќе го обележиш (селектираш). Најпрво треба да научиш да се движиш низ документот и да селектираш делови од текстот.

Д в и ж е њ е н и з текстот Доколку твојот текст е долг, не можеш да го видиш целиот документ. Мораш да се движиш во документот за да ги видиш одделните делови. Секако, низ текстот можеш да се движиш со помош на лентите за лизгање, на веќе познатиот начин. Но, можеш да ги користиш и стрелките од тастатурата, со кои ќе се поместуваш за едно место кон лево или кон десно, односно за еден ред погоре или подолу. Постојат и тастери (или комбинација на тастери) за побрзо движење низ текстот:

←

Тастер Ctrl + ← Ctrl + → Ctrl + Ctrl + Page Up Page Down Home End Ctrl + Home Ctrl + End ←

166

Движење eден збор лево еден збор десно еден пасус подолу еден пасус погоре една страница погоре една страница подолу на почетокот на редот на крајот на редот на почеток од документот на крај од документот

Обработка на текст

Означување (селектирање) на делови од текстот Оз н а ч у в а њ е с о глувчето За да означиш некој дел од текстот, кликни на местото каде што сакаш да почнеш со означувањето, држи го левото копче од глувчето притиснато и влечи до местото каде што сакаш да завршиш со означувањето. Означениот текст е прикажан како бел текст на црна основа. Постојат и побрзи начини за означување на определени делови од текстот. Кога покажувачот од глувчето е внатре во текстот, тогаш: ♦♦

со двоклик ќе означиш збор;

♦♦

со троен клик ќе означиш пасус;

♦♦

со Ctrl и клик ќе означиш реченица.

Доколку со глувчето влезеш во левата маргина, покажувачот ќе има облик на бела стрелка насочена кон десно, тогаш: ♦♦

со еден клик ќе означиш ред;

♦♦

со двоен клик ќе означиш пасус;

♦♦

со троен клик ќе го означиш целиот текст.

Оз н а ч у в а њ е с о тастатурата Со тастатурата се означува дел од текстот, со почеток од местото каде што се наоѓа курсорот:

←

Комбинација на тастери Shift + ← Shift + → Shift +Ctrl + ← Shift + Ctrl + → Shift + Ctrl + Shift + Ctrl + Shift + End Shift + Home Shift + Ctrl + End Shift + Ctrl + Home Ctrl + A ←

Означување по еден знак на лево по еден знак на десно по еден збор на лево по еден збор на десно по еден пасус надолу по еден пасус нагоре целиот ред до крај целиот ред до почеток документот до крај документот до почеток целиот документ

Внимавај! Word ќе го избрише означениот текст доколку притиснеш некој тастер. За да го вратиш текстот, повикај ја наредбата Undo за која можеш да прочиташ на следната страница.

Целиот документ можеш да го означиш и со наредбата Select All од менито Edit. 167

Обработка на текст

П оништување акција Често може да се случи да извршиш некоја акција ненамерно, на пример, да избришеш некој дел од текст. Но, ваквите грешки лесно се поправаат затоа што Word помни неколку извршени акции и може да се врати неколку чекори назад во претходната состојба. Тоа ќе го постигнеш со наредбата Undo, која можеш да ја активираш на еден од следниве начини: ♦♦

Кликни на наредбата Undo од менито Edit.

♦♦

Кликни на алатката

♦♦

Со комбинација на тастерите Ctrl+Z.

од лентата за форматирање.

Доколку отидеш премногу чекори назад, постои и наредбата Redo – за чекор напред.

О т с е ч у в а њ е , копирање и в метнување текст Дел од текстот можеш да отсечеш или копираш и да го пренесеш на друго место во документот. Разликата меѓу отсечувањето и копирањето е во тоа што со отсечувањето текстот се отстранува од старото место и се пренесува на новото, додека, пак, со копирањето текстот останува на старото место и се пренесува на новото. Делот од текстот привремено се чува во меморијата и потоа се повикува и се прилепува на новото место. и Paste (прилепи) Наредбите Cut (сечи) , Copy (копирај) можеш да ги повикаш од стандардната лента со алатки, од менито Edit, или со десен клик на означениот текст. К опирање и вметнување текст ♦♦ Означи го текстот што сакаш да го копираш.

Забелешка:

Можеш да ги користиш и кратенките од тастатурата: Ctrl+X – за отсечување, Ctrl+C – за копирање, Ctrl+V – за прилепување.

♦♦ Копирај го текстот со наредбата Copy. Означениот текст се сместува во меморијата и истовремено останува на истото место. ♦♦ Постави го курсорот на местото каде што сакаш да го копираш текстот. ♦♦ Вметни го текстот со наредбата Paste. Текстот ќе го има двапати. О тсечување и вметнување текст ♦♦ Означи го текстот што сакаш да го пренесеш. ♦♦ Повикај ја наредбата Cut. Означениот текст се сместува во меморија и го снемува од местото. ♦♦ Постави го курсорот на местото каде што сакаш да го пренесеш текстот.

168

Обработка на текст

♦♦ Вметни го текстот со наредбата Paste. Текстот ќе се појави на новото место. Текст можеш да пренесеш или ископираш и со техниката „влечи и пушти” (drag & drop). Само означи го текстот, кликни на него, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи го текстот до новата позиција. Копирањето се врши на ист начин само што додека го влечеш текстот, тастерот Ctrl треба да биде притиснат. Вештини што треба да усовршиш! ♦♦

♦♦

Да се движиш низ текст со помош на глувче и тастатура. Да означуваш делови од текст со помош на глувче и тастатура.

♦♦

Да поништиш несакана акција.

♦♦

Да отсечуваш, копираш и прилепуваш текст.

Прашања и вежби: 1. Дополни го следниов текст: ←

Со помош на тастатурата, со комбинација на тастерите Ctrl + → ќе се поместам еден _______ десно, со Ctrl + ќе се поместам еден _______ долу, со PgUp ќе се поместам една страница _____, а со Page Down една страница _____. Со Home ќе се поместам на _________ на документот, а со End на крајот на документот.

Внимавај!

Не забор да ја исклу македонс поддр

Со помош на глувчето, со двоклик ќе означам еден _____, со Ctrl и клик ќе означам ______________. Целиот текст ќе го означам со тастерите Ctrl + __. Доколку по грешка ми се избрише дел од текстот, ќе ја повикам наредбата _____, или ќе ги притиснам тастерите ____ + __. 2. Поврзи ја акцијата со наредбата: Прилепување

Копирање

Copy

Cut

Отсечување Paste 169

Обработка на текст

3. Според сликава, напиши го соодветниот број во табелава: 1

Копирање Отсечување Прилепување 4. Од приложенот CD отвори го документот Kopiranje, otsecuvanje i prilepuvanje tekst. Следи ги упатствата.

УРЕДУВАЊЕ ТЕКСТ Со уредувањето (форматирање) на текстот се определува конечниот изглед на документот: видот, големината и изгледот на букви, изглед на пасусите, набројувањата итн. Наредбите што се однесуваат на уредувањето на текстот се групирани во менито Format и на лентата за форматирање. Фонт се сите букви од азбуката или абецедата, како и броевите напишани на ист начин. Секој фонт има свое име.

У р е д у в а њ е н а ф онтот За да одбереш кириличен фонт: 1 Кликни на надолната стрелка десно од

алатката

(Font).

2 Одбери некој од македонските фон-

тови.

Забележуваш дека секој фонт е напишан на соодветен начин, така што можеш да го видиш изгледот на текстот пред да гоодбереш фонтот.

Различни фонтови на текст Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst И збор на големина на буквите Веднаш до алатката Font е алатката за уредување на го(Font Size), изразена со броеви. Кликни лемината на фонтот на надолната стрелка десно од алатката Font Size и одбери големина. Текстови со различна големина Tekst so golemina 7.

Tekst so golemina 10.

Tekst so golemina 12.

Tekst so golemina 16. 170

Обработка на текст

Р а з л и ч н и стилови н а буквите Кога ѓе сакаш да истакнеш некој дел од текстот (наслов, поднаслов, поважни делови...), користи еден од стиловите: (bold) – за задебелени букви, (italic) – за наскосени букви, (underline) – за подвлечени букви. За да одбереш стил, кликни на една од наведените алатки. Можеш да користиш и комбинации на стиловите.

Важно! Не заборавај претходно да го означиш текстот. Забелешка:

Задебелен текст. Искосен текст. Подвлечен текст. Подвлечен и задебелен текст. Искосен и задебелен текст.

Можеш да ги користиш и кратенките од тастатурата:

И з б о р на б оја н а буквите

Ctrl+B – за задебелени букви,

Текстови со различни стилови

Боја на буквите можеш да одбереш со кликнување на надолната (Font Color). стрелка десно од алатката Текстови со различни бои

Ctrl+I – за искосени букви, Ctrl+U – за подвлечени букви.

Tekst so crvena boja. Tekst so sina boja. Tekst so `olta boja.

Б о е њ е н а з аднината н а т екстот Заднината на текстот можеш да ја обоиш со алатката light)

(High-

Текстови со различно обоени заднини

По р а м н у в а њ е п а с у с На сликава се дадени алатките за порамнување пасус. Можеш да одбереш само една од четирите алатки: ♦♦

порамнување лево

(Align Left);

♦♦

порамнување десно

♦♦

порамнување во средина

♦♦

двострано порамнување

(Align Right);

Текст порамнет лево:

(Center); (Justify). Текст порамнет десно:

Совет: За да го уредиш пасусот, не мораш да го означуваш, доволно е да бидеш позициониран/а на него.

171

Обработка на текст

Забелешка: Можеш да ги користиш и кратенките од тастатурата: Ctrl+L – за порамнување лево; Ctrl+E – за порамнување во средина; Ctrl+R – за порамнување десно; Ctrl+J – за двострано порамнување. Повеќе: Во прозорецот Font отвори ја опцијата Text Effects. На еден дел од текстот испробај ги сите понудени ефекти.

Текст порамнет во средина:

Текст порамнет од двете страни:

П р о з о р е ц о т Font Текстот подобро можеш да го уредиш со наредбата Font од менито Format, по што се отвора прозорец од кој можеш да ги уредиш фонтот (Font), стилот (Font style), големината (Size), бојата (Font color), стилот на подвлекување (Underline style) итн.

Вештини што треба да ги усовршиш! ♦♦

Да одбереш фонт и да ги уредиш големината, стилот и бојата на текстот.

♦♦

Да ја уредиш бојата на заднината на текстот.

♦♦

Да го уредиш порамнувањето на текстот во пасусот.

Вежби: 1. Поврзи ја алатката со името: Underline

Font Size

Bold

Font

Italic

Justify

Align Right

Align Left

Center

Highlight

Font Color

2. Внеси ги имињата на твоите соученици. Секое име напиши го со поинаков фонт. 3. Од приложенот CD отвори го документот Ureduvanje font. Следи ги упатствата. 4. Порамнување на текстот. Погледни го следниов текст: 172

Обработка на текст

OU „11 Oktomvri“ Organizira proslava na patroniot praznik. Na 11 Oktomvri, vo 10 ~asot Vo holot na u~ili{teto.

♦♦

Заокружи го и означи го со 1 текстот порамнет лево.

♦♦

Заокружи го и означи го со 2 текстот порамнет десно.

♦♦

Заокружи го и означи го со 3 текстот порамнет во средина.

5. Уредување текст: ♦♦

♦♦ ♦♦

Отвори Microsoft Office Word. Зачувај нов документ во фолдерот My Documents со име Ova sum jas. Одбери фонт Mac C Swiss. Одбери големина на буквите 18 точки (pt) и напиши наслов „ОВА СУМ ЈАС“.

♦♦

Постави го насловот во средина.

♦♦

Притисни Enter двапати.

♦♦

Одбери големина 14 и лево порамнување за останатиот текст. Напиши нешто за себе. Не го пишувај твоето име никаде во текстот. Наведи ги најдобрите другарчиња чии имиња ќе ги напишеш со задебелени букви. Напиши кое ти е омилено јадење. Напиши го јадењето со наскосени букви во сина боја. Напиши ја твојата омилена боја. Бојата нека биде со подвлечени букви. Напиши го предметот што најмногу го сакаш со задебелени и наскосени букви на жолта заднина. Напиши го името на омилениот наставник со подвлечени и наскосени букви во црвена боја. Зачувај го документот и отпечати го (со наредбата Print). На задната страна на листот напиши го твоето име со многу мали букви. Некој од класот нека го прочита текстот. Соучениците треба погодат кој го напишал. 173

Обработка на текст

НАБРОЈУВАЊЕ (ИЗРАБОТУВАЊЕ ЛИСТИ) Набројувањето се користи за изработка на листа на податоци што се означени со броеви или со знаци. За листа на броеви (Numbering), а за листа на кликни на алатката за набројување знаци на алатката за знаци (Bullets) од лентата за форматирање. О пределување с тил на броевите и н а з наците Можеш да одбереш различни стилови на броевите и знаците во твоите листи. Повикај ја наредбата Bullets and Numbering од менито Format. Ќе се отвори прозорец како на сликава, од каде што ќе можеш да одбереш стил по твоја желба. Одбери една од картичките Bulleted или Numbered.

Практична вежба: 1. Изработка на листи. ♦♦ ♦♦

♦♦

Отвори нов документ и одбери фонт по желба. Напиши ги сите предмети што ги изучуваш, но така што секој предмет да биде напишан во нов ред (користи го тастерот Enter). Селектирај ги сите предмети и кликни на алатката за набројување. Позиционирај се на крајот на листата и притисни Enter. Ќе се појави нов број за продолжување на листата. За да ја прекинеш листата и да продолжиш да пишуваш текст без набројување, притисни го тастерот Backspace или кликни уште еднаш на алатката за набројување. Во продолжение, направи список на училиштен прибор, но најпрво вклучи ја алатката за изработка на листа на знаци. Зачувај го и затвори го документот.

2. Направи список со покани за твојата роденденска забава. 3. Од приложеното CD отвори го документот Lista so znaci. Следи ги упатствата. 174

Обработка на текст

ГРАФИЧКИ ОБЈЕКТИ Размисли:

Нови поими: галеријата Clip Art, готови облици (Auto Shapes), уметнички текст (Word Art), рамка за текст (Text Box), разделување текст (Text Wrapping), насока на текст (Text Direction)

Графички објекти можеш да вметнеш во документ со наредбата Picture од менито Insert. Од дополнителното мени одбери една од опциите: готови слики од колекцијата Clip Art, слики зачувани на дискот (From File), готови облици (AutoShapes), текст со ефекти (WordArt) или дијаграми (Chart). Слика од диск

Слика од Clip Art

Готов облик

Уметнички текст

Си добил/а задача да го опишеш твојот омилен пејач. Дали полесно би ја исполнил/а задачата доколку во документот вметнеш неколку негови слики? Дали во Word документ може да се вметне слика? Каде можеш да најдеш слики? Дали постојат готови слики што можеш да ги вметнеш. Дали може да се црта во Word-документ?

Лен т а т а т а з а ц р т а њ е Графичките објекти побргу ќе ги вметнеш и уредиш ако ги користиш алатките од лентата за цртање (Drawing). Лентата за цртање обично се наоѓа на дното од екранот.

алатки за цртање и вметнување графички објекти

алатки за уредување графички објекти

Сега ќе научиш како да вметнеш слика и готов графички објект, а подоцна ќе научиш како да работиш со нив и како да ги уредиш.

Забелешка: Доколку на екранот не ја гледаш лентата за цртање, кликни на алатката од стандардната лента.

Вм е т н у в а њ е сл и к и Во текстот можеш да вметнеш некоја слика што ја имаш зачувано на дискот со алатката , или веќе готови слики од колекцијата Clip Art – со алатката . 175

Обработка на текст

В метнување слики од хард диск 1 На лентата за цртање

кликни на алатката

Забелешка: Преку полето Look in можеш да побараш слики и од други папки.

2 Ќе се отвори прозорецот

Insert Picture. Кликни на сликата што сакаш да ја вметнеш во документот.

3 Кликни на копчето In-

sert.

4 Сликата ќе се појави

во документот. Кога ќе кликнеш на сликата, околу неа ќе се појави рамка со осум црни квадратчиња на неа. Со помош на квадратчињата можеш да ја намалиш или зголемиш сликата.

Забелешка: Доколку лентата не се прикаже, можеш да ја прикажеш на веќе познатиот начин.

Кога ќе ја означиш сликата, ќе се појави лентата за работа со слика (Picture), преку која можеш да ја осветлиш или затемниш сликата, да ја ротираш за 900, да го смениш контрастот и слично. Испробај ги алатките од лентата.

Забележуваш дека, засега не можеш да ја поместиш сликата во документ и не можеш да пишуваш текст во висина на сликата. О днос н а графичките о бјекти и текстот Ако вметнеш слика во некој документ со текст, текстот ќе се раздели пред и по сликата. За да ја промениш положбата на сликата во однос на (Text Wrapping),од текстот, кликни на алатката лентата за слики, и во листата одбери square (текстот да се намести околу сликата). Сега, кога ќе кликнеш на сликата, околу неа ќе има бели крукчиња и едно зелено крукче на врвот. Сликата можеш да ја поместиш, а можеш и да ја ротираш со помош на зеленото крукче. Подоцна подетално ќе ги објасниме овие операции.

176

Обработка на текст

Вн е с у в а њ е с лики од галеријата C lip Art За да внесеш слика од галеријата Clip Art:

Забелешка:

2 Во паното што ќе се појави десно на екранот

Доколку знаеш каква слика бараш, побарај ја преку полето Search for (барај).

3 Одбери слика и кликни двапати на неа. Сли-

Совет:

1 Кликни на иконата

за цртање.

, која се наоѓа на лентата

кликни на Go.

ката ќе се појави во документот.

Вм е т н у в а њ е г отови г рафички о бјекти ( AutoShapes) За да вметнеш еден од готовите графички објекти:

Сликите полесно ќе ги најдеш ако во лентата Search напишеш „computer“.

1 Кликни на стрелката за надолу – десно

од алатката AutoShapes и одбери некој од понудените графички објекти.

2 Покажувачот ќе го добие обликот

3 Кликни со глувчето на местото каде

што сакаш да нацрташ облик.

4 Држејќи го притиснато левото копче,

повлечи до саканата големина.

Совет: Круг и квадрат прецизно ќе нацрташ ако го држиш притиснат тастерот Shift додека црташ.

5 Отушти го копчето.

Вм е т н у в а њ е т екст со е фекти Во текстот можеш да вметнеш текст со ефекти, како на сликава.

♦♦ Од лентата за цртање одбери ја (WordArt). алатката ♦♦ Од добиениот прозорец одбери стил и кликни на ОК. ♦♦ Ќе се отвори прозорец на кој можеш да пишуваш. Напиши текст и повторно кликни на ОК. Кога ќе кликнеш на текст со ефекти, ќе се појави лентата WordArt преку која можеш дополнително да го уредиш текстот. На пример, Format WordArt можеш да ги смениш бојата, со алатката WordArt Shape можеш да големината и слично, а со алатката ја смениш формата на текстот. 177

Обработка на текст

Ц ртање р амка за т екст (Text B ox) Совет: Рамка можеш да уредиш без линии и без внатрешна површина. Тогаш ќе можеш да пишуваш текст преку некоја слика. Замоли го наставникот да ти помогне.

Доколку имаш потреба да напишеш некој текст на точно определена позиција (блиску до сликата, преку сликата, во друг текст), или да го напишеш вертикално, тогаш користи рамка за текст. Рамката (Text Box) ќе ја нацрташ со алатката од лентата за цртање. Кога ќе ја нацрташ рамката, во неа можеш да напишеш текст, а ќе се појави и нова лентичка Text Box, како на сликава, од која можеш да ја одбереш (Change Text Direction). ориентацијата на текстот со алатката

Р а б о т а со г р афички објекти Кога некој графички објект е означен, можеш да го трансформираш и уредиш по желба. В метнување текст во г рафички објект Во некои од графичките објекти можеш да вметнеш текст како на сликава. Нацртај објект и кликни на него со десното копче од глувчето. Во добиеното мени кликни на Add Text (Вметни текст), по што во објектот ќе се појави курсорот на место каде што можеш да пишуваш текст. О значување Кликни на објектот. Околу него ќе се прикажат алатките за менување на димензијата (белите крукчиња) и за ротирање (зеленото крукче). Т рансформации Означените графички елементи можеш да ги поместиш, да им ги смениш димензиите или да ги ротираш. Поместување: Кликни на објектот, држи го левото копче од глувчето и повлечи го објектот до новото место. Менување на димензиите: Кликни на едно од осумте крукчиња, држи го левото копче и повлечи до потребната големина. Ротирање: Кликни на зеленото крукче и ротирај го објектот. 178

Обработка на текст

У ре д у в а њ е на г рафичките о бјекти На лентата за цртање се наоѓаат алатки за уредување на графичките објекти, како: боја на површината, боја, ширина и стил на линиите, додавање сенка или трета димензија. Користењето на овие алатки најдобро ќе го разбереш преку примери и со експериментирање.

Вештини што треба да ги усовршиш: ♦♦

Да вметнеш слика од хард дискот или од галеријата Clip Art.

♦♦

Да нацрташ готов графички објект и рамка за текст.

♦♦

Да вметнеш уметнички текст.

♦♦

Да уредиш објект (бојата на внатрешноста, бојата и стилот на линијата, односот на текстот и сликата). Да го поместиш и ротираш објектот и да му ја смениш големината.

Прашања и задачи: 1. Со која наредба се вметнуваат графички објекти во документот? 2. Каде, освен на хард дискот, можеш да најдеш слики? 179

Обработка на текст

3. Како се нарекува лентата што ги содржи алатките за вметнување и за уредување графички објекти? 4. Како ќе напишеш текст со ефекти? 5. Преку која алатка се уредува односот меѓу текстот и сликата? 6. Вметнување слика од хард диск: ♦♦ ♦♦

отвори го документот со наслов „Ова сум јас“. вметни во документот твоја слика (доколку немаш вметни друга слика);

♦♦

намали ја или зголеми ја сликата по потреба;

♦♦

помести ја сликата десно од текстот.

7. Вметнување слика од галеријата Clip Art: ♦♦

♦♦

отвори нов документ и напиши наслов „Делови на компјутерот“. од галеријата Clip Art најди неколку делови на компјутер и вметни ги во документот; под секоја слика напиши го називот на делот.

8. Вметнување готови графички објекти: ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

отвори нов документ и напиши наслов „Геометриски

форми во рамнина и простор“.

нацртај круг, триаголник, квадрат и правоаголник; обој ги формите по твоја желба, така што внатрешноста да биде со една боја, а работ со друга; ископирај ги сите форми и направи ги копиите во трета димензија. Кои геометриски форми доби? внатре во секоја форма напиши го името.

9. Текст со ефекти: ♦♦

вметни и уреди текст со ефекти како на сликава.

10. Нацртај рамки за текст како на сликава десно. 11. Од приложеното CD отвори го документот Sliki. Следи ги упатствата. 12. Од приложеното CD отвори го документот Word Art. Следи ги упатствата. 180

Обработка на текст

РАБ О Т А СО Т А Б ЕЛ И Цр т а њ е т а б е л а Во документот можеш да внесеш табели на два начина: преку од стандардната лента. менито Table и со помош на алатката Ц р т а њ е т а бела преку менито T able 2

1 Постави го курсорот на местото каде

што сакаш да вметнеш табела.

2 Во менито Table прво кликни на In-

sert, а потоа на Table.

3 Во прозорецот Insert Table внеси го

бројот на колоните и редовите,

4 Кликни на копчето ОК. 5 Ќе се појави табела во документот.

Ц р т а њ е т а бела преку стандардната л ента 1 Постави го курсорот на местото каде што сакаш да вметнеш

табела.

2 Кликни на алатката

како на сликава.

; ќе се појави табела

3 Со глувчето, движи се низ ќелиите и означи

колку редови и колони сакаш.

4 Отпушти го левото копче од глувчето и ќе се појави табела

во документот.

Раб о т а с о ре д о в и и с о к о лони Елементи на табелата се редовите (хоризонтално) и колоните (вертикално). Пресекот на редот и колонаот се нарекува ќелија. Оз н а ч у в а њ е ќ елија, р ед и колона За да означиш некоја ќелија, позиционирај се со глувчето на левата страна внатре во ќелијата. Кликни кога покажувачот ќе добие облик на мала црна стрелка насочена кон десно. За да означиш блок од ќелии, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи низ ќелиите. За да означиш некоја колона, позиционирај се со глувчето над неа. Кликни кога покажувачот ќе добие облик на мала црна 181

Обработка на текст

стрелка свртена надолу. За да означиш повеќе колони, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи кон лево или кон десно.

Совет: Не уредувај го фонтот во секоја ќелија одделно. Означи дел од табелата со исто уредување и уреди го текстот за тој дел наеднаш.

За да некој означиш ред, позиционирај се со глувчето лево од редот. Кликни кога покажувачот ќе добие облик на бела стрелка насочена кон десно. За да означиш повеќе редови, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи нагоре или надолу.

За да ја означиш целата табела, кликни на знакот лев агол на табелата.

во горниот

Б ришење ред и ли к олона 1 Кликни во редот или во колоната

што сакаш да ги избришеш.

2 Од менито Table кликни на Delete,

а потоа на Rows (за ред) или Columns (за колона).

В метнување ред или колона 1 Кликни во ред или колона пред

коишто сакаш да вметнеш ред, односно колона.

2 Од менито Table одбери Insert,

потоа Rows (за ред) или Columns (за колона).

У р е д у в а њ е т абели Уредувањето табели претставува уредување текст во нив и уредување на изгледот на самите табели (линии и ќелии). Д имензии на редовите и на колоните Колоните/редовите лесно ќе ги прошириш и/или стесниш. Со глувчето позиционирај се на линијата меѓу две колони/редови. 182

Обработка на текст

Кога ќе се појави двонасочна стрелка, влечи лево или десно/горе или долу. И з г л е д н а т абелата За изгледот на табелата можеш да одбереш еден од понудените стилови:

Повеќе:

1 Во менито Table кликни на Table

На стандардната лента, кликни на (Taалатката bles and Borders); ќе се покаже лента од која можеш, по избор, да ја уредиш твојата табела.

AutoFormat.

2 Од

добиениот прозорец одбери еден од понудените стилови.

3 Во прозорецот Preview можеш да го

видиш изгледот на табелата.

4 Кликни на Apply.

Вештини што треба да ги усовршиш: ♦♦

Да вметнеш табела во документот.

♦♦

Да означиш ред, колона, ќелија и табела.

♦♦

Да вметнеш ред или колона во табелата.

♦♦

Да избришеш ред или колона од табелата.

♦♦

Да ги уредиш димензиите на редовите и на колоните во табелата. Да го уредиш изгледот на табелата.

Практични вежби: 1. Отвори нов документ и вметни табела со 6 колони и 7 редови. ♦♦

♦♦

Напиши го твојот рапоред на часови. Во првата колона напиши го редниот број на часот, а во првиот ред – деновите во неделата. Уреди ја табелата по твоја желба.

2. Креирај список на гости за некоја забава како на сликава. Име и презиме

Адреса

Телефон

Испратена покана?

183

Обработка на текст

П ЕЧ А Т Е Њ Е ДОКУМЕНТ Крајната цел е уреден и отпечатен документ. Но, пред да се отпечати документот, треба да се уредат страниците, т.е. да се постават маргините, форматот и ориентацијата на страниците и да се нумерираат.

И з г л е д на страницата Да го определиш изгледот на страниците во документот значи да ги определиш маргините, димензиите, положбата (ориентацијата), нумерирањето и другите елементи на страниците. М аргини и п оложба н а страницата 1 Повикај ја наредбата Page Setup од

менито File.

2 Доколку не е активна картичката

Margins, кликни на неа.

3 Ќе се отвори прозорец како на сли-

кава.

4 Во првиот дел на Margins внеси ги

вредностите за сите четири маргини: Top – горната, Bottom – долната, Left – левата и Right – десната.

5 Во вториот дел – Orientation –

одбери положба на страницата, т.е. дали сакаш да пишуваш по ширина (Portrait) или по должина (Landscape) на страницата.

6 Кликни на OK.

Ф ормат и димензии на страницата 1 Повикај ја наредбата Page Setup

од менито File.

2 Кликни на картичката Paper. 3 Ќе се отвори прозорец како на

сликава.

4 Во делот Paper size одбери една од

понудените димензии на страница или внеси вредности во полињата Width (ширина) и Height (висина).

5 Кликни на OK.

184

Обработка на текст

Ну м е р и р а њ е н а страниците Нумерирање на страниците, значи дека на секоја страница треба да се вметне реден број. 1 Повикај ја наредбата Page Numbers

од менито Insert.

2 Ќе добиеш прозорец како на сли-

кава.

3 Од рамката Position одбери позиција на ознаката: на врвот

(Top of page) или на дното (Bottom of page) од страниците.

4 Од рамката Alignment одбери хоризонтално порамнување на

ознаката: десно (Right), во средина (Center), лево (Left).

5 Провери во делот Preview и кликни на OK.

Пе ч а т е њ е н а д о к у м е нт о т Доколку сакаш да ги отпечатиш сите страници од документот (Print) во еден примерок, доволно е да кликнеш на алатката од стандардната лента. Можеш да ја повикаш наредбата Print од менито File, по што ќе се отвори прозорец од кој можеш да одбереш кои страници да се отпечатат (Page range) и во колку примероци (Number of copies).

Забелешка: Наредбата Print можеш да ја повикаш со комбинација на тастерите Ctrl+P.

Вештини што треба да ги усовршиш: ♦♦

Да ги наместиш маргините на страниците.

♦♦

Да ги наместиш ориентацијата и форматот на страниците.

♦♦

Да поставиш нумерација на страниците.

♦♦

Да отпечатиш целосно документот.

♦♦

Да отпечатиш определени страници од документот.

Практична вежба: 1. Одредување на изгледот и нумерацијата на страниците: ♦♦

отвори еден документ; 185

Обработка на текст ♦♦

намести ги маргините по твоја желба;

♦♦

смени ја положбата на страницата;

♦♦

одбери димензии по твоја желба;

♦♦

нумерирај ги страниците;

♦♦

зачувај го документот и затвори го.

И з а к р а ј не што п овеќе... Искористи ја програмата Word за учење на англискиот јазик. Доколку направиш правописна грешка при пишувањето на зборови (spelling), Word ќе те извести со извиткана црвена линија под зборот. Кликни со десното копче од глувчето на зборот и ќе добиеш листа на предлози како да го напишеш зборот правилно.

186

Додаток:

OpenOffice.org Writer

СОДРЖИНА: OPEN OFFICE.ORG WRITER О С Н О В Н И У Р ЕД У В А Њ А НА Т ЕКСТOT ( Ф О Р М А Т ИР А Њ Е) ОПЕРАЦИИ СО ТЕКСТОТ НАБРОЈУВАЊЕ (ИЗРАБОТУВАЊЕ ЛИСТИ) ГРАФИЧКИ ЕЛЕМЕНТИ Р А Б О Т А С О Т А Б ЕЛ И П ЕЧ А Т Е Њ Е Д О К У М ЕН Т

187

Обработка на текст

OPEN OFFICE.ORG WRITER Програмата Writer е дел од бесплатниот пакет OpenOffice. org и има големи сличности со пакетот Microсoft Office. Нашите училишта се опремени со компјутери со оперативниот систем Edubuntu и на нив е инсталиран пакетот OpenOffice.org. Во овој додаток накусо ќе ги објасниме наредбите во програмата Writer, кои се соодветни на опишаните наредби во Word. Активирање на програмата Writer Програмата Writer можеш да ја активираш на следниов начин: ♦♦

Кликни на копчето Апликации, потоа на Канцелариски и на крајот на OpenOffice.org Writer.

Изглед на работниот прозорец на програмата Writer Кога ќе ја активираш програмата Writer, ќе се отвори прозорец како на сликата подолу. Најголемиот простор го зазема работната површина што наликува на празен бел лист хартија на кој можеш да внесуваш текст. ♦♦

♦♦

188

На врвот на прозорецот е насловната лента со името на апликацијата и тековниот документ на левата страна. На десната страна на лентата има три копчиња: за намалување, за зголемување и за затворање на прозорецот. Веднаш под насловната лента се наоѓа лентата со менија, која ти овозможува пристап до сите наредби и опции во програмата. Менијата содржат наредби групирани според намената.

Обработка на текст ♦♦

♦♦

Следуваат лентите што содржат алатки со кои се обезбедува многу побрз пристап до наредбите и до опциите. Најчесто користени ленти се стандардната и лентата за форматирање:

На дното е статусната лента, која дава информации за документот, како што се: бројот на страниците, бројот на тековната страница, стилот на тековната страница и уште некои дополнителни својства.

На врвот на документот и на неговата лева страна се линеарите. Хоризонталниот линеар определува колкава ќе биде ширината на текстот, а вертикалниот определува колкава ќе биде висината на текстот. На линеарите можеш да видиш сиви и бели површини. Текстот се внесува под белата површина, а делот под сивите површини се нарекува маргина.

на десната страна и на дното се лентите за движење. Тие ни овозможуваат движење низ текстот за да можеме да ја видиме целата содржина на документот.

Пр и с п о с о б у в а њ е н а р а б о тната средина Работната средина можеш да ја приспособиш на твоите потреби. П р и к а ж у в а ње н а л ентите Доколку не ги гледаш лентите на екранот, вклучи ги со наредбата Алатници од менито Приказ. Во листата прикажаните ленти се означени со знакот Кликни на лентата што сакаш да биде прикажан.

П р и к а ж у в а ње н а л инеарот Линеарите ќе ги вклучиш со наредбата Линијари од менито Приказ. Кога е прикажан, линеарот ќе биде означен со знакот . П о м е с т у в а ње н а лентите Позиционирај се на копчето кое се наоѓа на левата страна од лентата. Курсорот ќе го добие овој облик . Кликни и повлечи ја лентата на друга позиција.

189

Обработка на текст

П рикажување на алатките на лентите 1 Доколку некоја од алатките не е прикажана на лентата, кликни

на копчето

, кое се наоѓа на десната страна на лентата.

2 Доближи се до Видливи копчиња. 3 Во листата означи ја алатката што сакаш да се прикаже.

1 2 3 П ромена на погледот на д окументот Во програмата Writer постојат два вида поглед на документот: ♦♦

изглед за печатење,

♦♦

веб-изглед.

Изглед за печатење покажува како ќе изгледа документот кога ќе биде отпечатен на хартија. Веб-изглед покажува како ќе изгледа документот кога ќе биде прикажан на веб-страница. Зголемување и намалување (зумирање) на страницата Страниците на документот можеш да ги гледаш во зголемена или во намалена форма. ♦♦ ♦♦

190

Повикај ја наредбата Приказ → Зумирај Од прозорецот Изглед на Зум & Приказ одбери го изгледот што ти одговара најмногу.

Обработка на текст

Зат в о р а њ е на пр о г р а м а т а W riter Од програмата Writer можеш да излезеш на повеќе начини: ♦♦

Со кликнување на наредбата Излези во менито Датотека;

♦♦

со кликнување на копчето

♦♦

со комбинација на тастерите Alt+F4.

(Затвори) од насловната лента;

Кога ќе излезеш од програмата, ако документот бил изменуван по последното зачувување, ќе се појави прозорец за зачувување на документот.

Мен и т о Д а т о т е к а Во менито Датотека се групирани наредбите за работа со документ: отворање, затворање, зачувување, печатење на документот, дотерување на изгледот на страниците и слично. От в о р а њ е нов документ Нов документ можеш да отвориш со наредбата Нов, на еден од следниве начини: ♦♦

Во менито Датотека кликни на наредбата Нов, потоа во паното на десната страна кликни на Текстуален документ;

♦♦

кликни на алатката

(Нов) од стандардната лента;

♦♦

со комбинација на тастерите Crtl+N.

Доколку ги затвориш сите документи, на местото на работната површина ќе се појави сив простор во кој не можеш да пишуваш. Тогаш едноставно отвори нов документ. От в о р а њ е п остоечки документ Веќе постоен документ ќе отвориш со наредбата Отвори, која можеш да ја повикаш на три начини: ♦♦

Во менито Датотека кликни на наредбата Отвори;

♦♦

кликни на алатката

♦♦

со комбинација на тастерите Crtl+O.

(Отвори) од стандардната лента;

191

Обработка на текст

За да отвориш некој постоен документ: 1 Повикај ја наредбата Отвори, по што ќе се отвори прозорец

како на сликава.

2 Побарај го твојот документ во листата. Доколку документот

не е во папката што е прикажана во рамката Look in, кликни на надолната стрелка до рамката. Ќе се отвори листа на папки. Пронајди ја твојата папка и отвори ја со еден клик.

3 Кликни на твојот документ за да го означиш. 4 Кликни на копчето Open.

З ачувување на д окументот

Забелешка: Документите кои се изработени во Writer најчесто ја имаат наставката .odt и иконата . Забелешка: Наредбата Зачувај како... користи ја кога ќе сакаш да го зачуваш документот под ново име или на нова локација.

192

Документите се зачувуваат со наредбата Зачувај, која можеш да ја повикаш на три начини: ♦♦

Во менито Датотека кликни на наредбата Зачувај;

♦♦

кликни на алатката

♦♦

со комбинација на тастерите Crtl+S.

(Зачувај) од стандардната лента;

За да го зачуваш твојот документ: 1 Повикај ја наредбата Зачувај. Доколку документот го

зачувуваш првпат, ќе добиеш прозорец како на сликава.

Обработка на текст

2 Одбери име и напиши го во рамката File name. 3 Одбери папка во која сакаш да го зачуваш документот

(понудена е папката My Documents). Доколку твојата папка ја гледаш во листата папки, одбери ја со двоклик. Доколку не ја гледаш, кликни на надолната стрелка десно од рамката Save in. Од листата одбери папка или мемориска единица во која ќе го зачуваш документот.

4 Кога ќе бидеш подготвен/а да го зачуваш документот, кликни

на Save за да ја потврдиш наредбата.

За ч у в у в а њ е н а документот во д руг формат Вообичаен формат на документ во програмата Writer е .odt (OpenDocumentText). Со зачувување на документот најлесно ќе продолжиш да работиш во ова програма. Но, понекогаш е потребно документот да го зачуваш во некој друг формат за да можеш да го отворите со друга програма. Форматот на документот можеш да го смениш во прозорецот Save as, во лентата за избор Save as type. Поважните формати за зачувување се: ♦♦

♦♦

♦♦ ♦♦

шаблонот OpenDocument dokumenta (.ott) – што подоцна можеш да го користиш за изработка на нови документи; Microsoft Word 97/2000/XP (.doc) – формат што може да се отвори во програмата Word од пакетот Microsoft Office; Rich Text Format (.rtf) – стандарден формат за текст што може да се отвори скоро во сите програми за уредување текст; Tekst (.txt) – неуреден текст; HTML документ (.html) – формат за прикажување веб-страници на Интернет.

За т в о р а њ е н а д окументот За да го затвориш документот, а да не излезеш од програмата OpenOffice.org Writer, одбери еден од следниве начини: ♦♦ ♦♦

Од менито Датотека кликни на наредбата Затвори. Кликни на долното копче X, кое се наоѓа на десната страна на прозорецот.

Јаз и ч на по д д р ш к а Со кирилични букви ќе пишуваш доколку користиш тастатура со македонска поддршка: Кликни на ознаката за јазична поддршка која обично е десно и од листата одбери МК. на лентата долу на екранот

Забелешка: Со комбинација на тастерите Alt+Shift побргу ќе ја менуваш јазичната поддршка. 193

Обработка на текст

Г о р е н и д о л ен индекс Writer дава можности за внесување горен и долен индекс, на пример: V1 или V1. За да ги внесеш ваквите знаци, користи ги следниве алатки од лентата за форматирање: – за горен индекс, – за долен индекс.

В м е т н у в а њ е специјални знаци и с имболи Освен стандардните знаци, кои се внесуваат преку тастатурата, постојат и специјални знаци и симболи. За нивното внесување користи го прозорецот Специјални знаци, кој ќе го повикаш со наредбата Вметнување → Специјален знак... 1 Кликни на знакот што сакаш да го внесеш во текстот, 2 кликни на копчето Во ред.

Знак можеш да одбереш и со двоклик. Можеш да одбереш и соодветен фонт за да не се разликува знакот од другите знаци во текстот.

П о н и ш т у в а њ е н а измена Често може да ти се случи да извршиш некоја акција ненамерно, на пример, да избришеш некој дел од текст. Но, ваквите грешки лесно се поправаат затоа што Writer помни неколку извршени акции и може да се врати неколку чекори назад во претходната состојба. Тоа ќе го постигнеш со наредбата Отповикај, која можеш да ја активираш на еден од следниве начини: ♦♦

кликни на наредбата Отповикај од менито Уредување;

♦♦

кликни на алатката

♦♦

со комбинација на тастерите Ctrl+Z.

од лентата за форматирање;

Доколку отидеш премногу чекори назад, постои и наредбата Повтори за чекор напред. 194

Обработка на текст

ОПЕРАЦИИ СО ДЕЛОВИТЕ ОД ТЕКСТОТ Отс е ч у в а њ е , ко п и р а њ е и в метнување текст Дел од текстот можеш да отсечеш или копираш и да го пренесеш на друго место во документот. Разликата меѓу отсечувањето и копирањето е во тоа што со отсечувањето текстот се отстранува од старото место и се пренесува на новото, додека, пак, со копирањето текстот останува на старото место и се пренесува на новото. Делот од текстот привремено се чува во меморија и потоа се повикува и се вметнува на новото место. , Копирај и Вметни можеш да ги Наредбите Исечи повикаш од стандардната лента, од менито Уредување, или со десен клик на означениот текст. Ко п и р а њ е т екст 1 Означи го текстот што сакаш да го копираш. 2 Копирај го текстот со наредбата Копирај. Означениот текст

се сместува во меморијата и истовремено останува на истото место.

3 Постави го курсорот на местото каде што сакаш да го копираш

текстот.

4 Вметни го текстот со наредбата Вметни. Текстот ќе се појави

на двете места.

От с е ч у в а њ е т екст 1 Означи го текстот што сакаш да го отсечеш. 2 Повикај ја наредбата Исечи. Означениот текст се сместува во

меморијата и го снемува од местото.

3 Постави го курсорот на местото каде што сакаш да го пренесеш

текстот.

4 Вметни го текстот со наредбата Вметни. Текстот ќе се појави

на новото место.

Текст можеш да пренесеш или ископираш и со техниката „влечи и пушти” (drag & drop). Само означи го текстот, кликни на него, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи го текстот до новата позиција. Копирањето се врши на ист начин, само што додека го влечеш текстот, тастерот Ctrl треба да биде притиснат. 195

Обработка на текст

О С Н О В Н И УРЕДУВАЊА НА ТЕКСТОТ ( Ф О Р М А Т ИР АЊЕ) Со уредувањето (форматирањето) на текстот се определува конечниот изглед на документот: видот, големината и изгледот на буквите, изгледот на пасусите, набројувањата итн. Наредбите што се однесуваат на уредувањето на текстот се групирани во менито Фоматирај и на лентата за форматирање. У редување н а фонтот Фонтот се уредува со наредбата Знак од менито Форматирај, по што се отвора прозорец од кој можеш да ги уредиш фонтот (Фонт), стилот (Тип на фонт), големината (Големина), итн.

Уредување на фонтот преку лентата за форматирање Фонт се сите букви од азбуката или од абецедата, како и броевите напишани на ист начин. Секој фонт има свое име. За да одбереш кириличен фонт, кликни на надолната стрелка десно (Име на фонт) и одбери некој од од алатката македонските фонтови.

И збор на големина на буквите Веднаш до алатката со имињата на фонтовите е алатката за уредување на големината на фонтот 196

(Големина на

Обработка на текст

фонт) изразена со броеви. Кликни на надолната стрелка десно од алатката Големина на фонт и одбери соодветна големина. Р а з л и ч н и стилови н а буквите Кога ќе сакаш да истакнеш некој дел од текстот (наслов, поднаслов, важни делови...), користи еден од стиловите: B (задебелено) – за задебелени букви, I (курзив) – за искосени букви, U (подвлечено) – за подвлечени букви. За да одбереш стил, кликни на една од наведените алатки.

Трите алатки за стилот можат да се користат комбинирано. И з б о р на б оја н а буквите Бојата на буквите можеш да ја одбереш со кликнување на надолната стрелка десно од алатката

(Боја на фонт).

По р а м н у в а њ е п а с у с На сликава се дадени алатките за порамнување пасус. Можеш да одбереш само една од четирите алатки (наведени по редослед како на лентата): ♦♦

порамни одлево;

♦♦

центрирано;

♦♦

порамни оддесно;

♦♦

двострано.

Наб р о ј у в а њ е (И з р а б о т у в а ње л исти) Набројувањето се користи за изработување листа на податоци што се означени со броеви или со знаци. За листа на броеви кликни на алатката за набројување

(Нумерирање), а за

листа со знаци на алатката за знаци форматирање.

(Точки) од лентата за

197

Обработка на текст

О пределување стил на броевите и на знаците Можеш да одбереш различни стилови на броевите и на знаците во твоите листи. Повикај ја наредбата Точки и нумерирање од менито Форматирај. Ќе се отвори соодветен прозорец како на сликава, од каде што можеш да одбереш стил по твоја желба. Одбери една од картичките: Точки или Тип на нумерирање.

Г Р А Ф ИЧ К И ЕЛЕМЕНТИ Л ентата за цртање Графичките елементи ќе ги вметнеш и уредиш со алатките од лентата за цртање. Лентата за цртање обично се наоѓа на дното на екранот. В метнување слики о д х ард д иск Слика од дискот во документот можеш да вметнеш со наредбата Вметнување → Слика → Од датотека. Ќе го добиеш прозорецот Вметнување слика преку кој ќе ја најдеш соодветната слика и ќе ја одбереш со двоклик или се клик и кликнување на копчето Open. Прозорецот Вметнување слика ќе го добиеш и со кликнување од лентата за цртање. на алатката

198

Обработка на текст

О д н о с на г рафичките о бјекти и текстот Објектот можеш да го распоредиш во однос на текстот на различни начини. Понудените начини се дадени на сликава:

В м е т н у в а њ е о бјекти о д г алеријата Writer располага со галерија од звуци, линии, точки, подлоги и друго кои можеш да ги вметнеш во документот. За да ја отвориш галеријата, повикај ја наредбата Алатки → Галерија, по што ќе се појави галеријата како на следнава слика.

Освен тоа што можеш да копираш некој објект од галерија во документот, можеш да го поставиш и како подлога на страницата или на пасусот. Искористи го помошното мени (со десен клик). В м е т н у в а њ е г отови г рафички облици За да вметнеш еден од готовите графички елементи: ♦♦

♦♦ ♦♦

♦♦

Кликни на надолната стрелка – десно од соодветна алатка – и одбери некој од понудените графички објекти. Покажувачот ќе го добие обликот

Кликни со глувче на местото каде што сакаш да вметнеш облик. Држејќи го притиснато левото копче повлечи до саканата големина. Отпушти го копчето.

199

Обработка на текст

В метнување текст со ефекти Во текстот можеш да вметнеш текст со ефекти, како на сликава.

♦♦

Во лентата за цртање кликни на алатката текст ефекти).

(Галерија на

Од добиениот прозорец одбери стил и кликни на копчето Во ред. Текстот ќе се појави во документот. Наместо испишаниот текст Fontwork напиши свој текст.

Ц ртање р амка за т екст Доколку имаш потреба да напишеш некој текст на точно определена позиција (блиску до сликата, преку сликата, во друг текст), или да го напишеш на маргините, тогаш користи (Текст) од рамка за текст. Рамката ќе ја нацрташ со алатката лентата за цртање. Кога ќе ја нацрташ рамката, во неа можеш да напишеш текст, а рамката ќе ја уредиш на ист начин како и другите графички елементи.

Р а б о т а со г р афички објекти Кога некој графички објект е означен, можеш да го трансформираш и да го уредиш по твоја желба.

В метнување текст во г рафички објект Во графичките облици можеш да вметнеш текст. Доволно е да кликнеш на објектот и да почнеш да внесуваш текст.

200

Обработка на текст

Оз н а ч у в а њ е Кликни на објектот. Околу него ќе се прикажат алатките за менување на димензијата (сините квадратчиња) и за менување на обликот (жолтото крукче). Тр а н с ф о р м ации Означените графички елементи можеш да ги поместиш, да им ги смениш димензиите или да ги заротираш. Поместување: Кликни на објектот, држи го левото копче од глувчето и повлечи го објектот до новото место. Менување на димензиите: Кликни на едно од осумте крукчиња, држи го левото копче и повлечи до потребната големина. Менување облик: Кликни на жолтото крукче. Покажувачот ќе добие облик на рака. Кликни и помести ја точката на друга позиција.

Уре д у в а њ е н а гр а ф и ч к и т е о бјекти На графичките објекти можеш да им смениш бојата, изгледот на линијата, позицијата или големината. Повеќе елементи можеш да подредиш, порамниш или групираш (секако, претходно треба да ги означиш сите објекти со кои работиш; повеќе објекти ќе означиш со држење на тастерот Shift). Сите наредби ќе ги најдеш во помошното мени, кое ќе се отвори кога ќе кликнеш на објектот со десното копче од глувчето. Користењето на овие наредби најдобро ќе го разбереш преку примери и со експериментирање. Овде само ќе ги дадеме прозорците за уредување објекти.

201

Обработка на текст

У редување линија

У редување област

У редување позиција и големина

202

Обработка на текст

П о р а м н у в а ње повеќе објекти

П о д р е д у в а ње п овеќе објекти

РАБОТА СО ТАБЕЛИ Црт а њ е т а б е л а Табели во документот можеш да внесеш на два начина: преку менито Табела и со помош на алатката од стандардната лента. Ц р т а њ е т а б ела преку менито Т абела: 1 Постави го курсорот на местото каде што сакаш да вметнеш

табела.

2 Кликни на наредбата Табела → Вметни → Табела. 3 Во прозорецот Вметнување

колоните и на редовите.

табела внеси го бројот на

203

Обработка на текст

4 Кликни на копчето Во ред. 5 Ќе се појави табела во документот.

Ц ртање т абела преку стандардната лента ♦♦

♦♦

Постави го курсорот на местото каде што сакаш да вметнеш табела. Кликни на надолната стрелка на алатката ќе се појави табела како на сликава.

(Табела);

Со глувчето движи се низ ќелиите и означи колку редови и колони сакаш. Отпушти го копчето од глувчето; ќе се појави табела во документот.

Р а б о т а со е лементите н а табелата Елементи на табелата се редови (хоризонтално) и колони (вертикално). Пресек на ред и колона е ќелија. О значување е лементи на табела Елементите на табела можеш да ги означиш со наредбата Табела → Избери → (соодветен елемент). Внимавај, треба да си позициониран/а во соодветниот елемент.

204

Обработка на текст

Оз н а ч у в а њ е с о глувчето: За да означиш некоја ќелија, доволно е да кликнеш во неа. За да означиш блок од ќелии, кликни во соодветна ќелија, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи низ ќелиите. За да означиш некоја колона, позиционирај се со глувчето над неа. Кликни кога покажувачот ќе добие облик на мала црна стрелка свртена надолу. За да означиш повеќе колони, држи го притиснато левото копче од глувчето и повлечи кон лево или кон десно. За да означиш некој ред позиционирај се со глувчето лево од него. Кликни кога покажувачот ќе добие облик на црна стрелка насочена кон десно. За да означиш повеќе редови, држи го левото копче од глувчето и повлечи нагоре или надолу. Б ри ш е њ е н а е лементите н а т абелата Елементите на табела можеш да ги избришеш со наредбата Табела → Изриши → (соодветен елемент). Внимавај, треба да си позициониран/а во соодветен елемент. Вм е т н у в а њ е е лементи во табелата Елементите на табела можеш да ги вметнеш со наредбата Табела → Вметни → (соодветен елемент). Внимавај, новиот ред/колона се вметнува пред или по редот/колоната во која си позициониран/а. Откако ќе повикаш наредба, ќе се појави соодветен прозорец во кој ќе го одбереш бројот на редовите/колоните што сакаш да ги вметнеш, како и позиција (пред или по елементот во кој си позициониран/а). Постави ги параметрите и кликни на копчето Во ред.

ПЕЧАТЕЊЕ ДОКУМЕНТ Крајната цел е уреден и отпечатен документ. Но, пред да се отпечати документот, треба да се уредат страниците, т.е. да се постават маргините, форматот и ориентацијата на страниците и да се нумерираат.

Изг л е д н а с т р а н и ц а т а Да го определиш изгледот на страниците во документ, значи да ги определиш маргините, димензиите, положбата 205

Обработка на текст

(ориентотацијата), нумерирањето и другите елементи на страниците. Д имензии, ма ргини и п оложба н а страницата 1 Повикај ја наредбата Страница од менито Форматирај. 2 Доколку не е активна картичката Страница, кликни на неа. 3 Ќе се отвори прозорец како на сликава.

4 Во делот Формат на хартија одбери една од понудените

димензии на страница или внеси вредности во полињата Ширина и Висина.

5 Во вториот дел – Ориентација – одбери положба на страницата,

т.е. дали сакаш да пишуваш по ширина (Портрет) или по должина (Пејзаж) на страницата.

6 Во делот Маргини внеси ги вредностите за сите четири

маргини: горната, долната, левата и десната.

7 Кликни на копчето Во ред.

П е ч а т е њ е на документот Доколку сакаш да ги отпечатиш сите страници од документот во еден примерок, доволно е да кликнеш на алатката (Печати датотека директно) од стандардната лента. Доколку сакаш да поставиш дополнителни параметри: 1 Повикај ја наредбата Датотека → Печати. Ќе се отвори про-

зорецот Печатење.

2 Одбери печатач. 3 Одбери Опсег на печатење. Можеш да одбереш да се отпечатат

сите страници или да напишеш кои страници сакаш да ги

206

Обработка на текст

отпечатиш. Страниците се одделени со запирка, а цртичка се користи за опсег на страниците (на пример: 1, 3, 5–8, 10). 4 Одбери Број на копии. 5 Кликни на копчето Во ред.

207

Ма л и нф о р м а т и ч к и р е ч ни к Апликација

Програма наменета за конкретна работа, на пример за пишување текст, за пресметување, за слушање музика и слично.

Бајт

Единица мерка за количество информации: 1 бајт содржи 8 битови.

BIOS

Програма што се стартува прва кога ќе го вклучиш компјутерот и проверува дали компјутерот е подготвен за работа.

Бит

Основна единица мерка за количество информации.

Веб-портал

Веб-сајт организиран така што да може едноставно да се дојде до различни услуги на Интернет.

Веб-пребарувач (search engine)

Програма што пребарува документи на Интернет според дадени клучни зборови. Најпознати веб-пребарувачи се Google и Altavista.

Веб-прелистувач (browser)

Програма што се користи за прикажување веб-страници. Најпопуларни се Internet Explorer и Firefox.

Веб сајт (web site)

Локација на www.

Веб-страница (web page)

Една страница од веб-сајтот.

Видео запис

Датотека што содржи подвижни слики. Филмовите се примери за видеозаписи.

Внатрешна меморија

Делот во компјутерот во кој што се сместуваат податоци што се обработуваат.

Глобална мрежа (WAN)

Компјутерска мрежа во која компјутерите се на голема оддалеченост еден од друг.

Графичка резолуција

Број на пиксели на екранот или на квадратен инч.

Датотека

Множество податоци организирани во логичка целина и зачувани под едно име.

Дискета

Постара надворешна меморија со мал капацитет.

Домашна страница (Home page)

Првата страница на веб-сајт што содржи врски до другите страници.

Електронска лампа

Електронски уред вградуван во првата генерација компјутери.

Звучен запис

Датотека што содржи звук.

Икона (Icon)

Мала слика на екранот што претставува објект (документ, слика, папка, програма...).

Интегрално коло

Електронски уред вградуван во третата генерација компјутери.

Интернет

Глобална компјутерска мрежа во која се поврзани милиони компјутери. Интернет не е исто што и www.

Информатика

Наука за информациите и нивното добивање од податоците со примена на компјутерите.

Информација

Сознание, поим или претстава за нештата.

Инч

Единица мерка за должина: 1 инч = 2,54 cm.

Картичка

Хардверски дел на кој се наоѓаат порти за поврзување на периферните единици. Може да биде звучна, графичка, мрежна итн.

208

Клучен збор

Збор за пребарување документи на Интернет.

Колона (column)

Во табела, вертикална низа на ќелии.

Компјутер

Електронски уред наменет за автоматска обработка на податоци.

Компјутер-опслужувач Компјутер во мрежата кој содржи датотеки и уреди достапни до други (server) компјутери. Компјутерска мрежа

Мрежа од меѓусебно поврзани компјутери.

Копче (button)

Мала површина на екранот на којашто можеш да кликнеш и да избереш опција или наредба.

Корисник (user)

Поединец што користи компјутер или Интернет.

Корисничко име (username)

Име со кое се најавува пристап до компјутерот или до интернет-услугите. Обично се употребува заедно со лозинка.

Курсор (cursor)

Специјален знак што покажува каде ќе се прикаже следниот знак на екранот. Во програмите за обработка на текст, тоа е обично вертикална црта.

Лозинка (password)

Скриена низа од знаци што им овозможува на корисниците пристап до: датотека, компјутер, програма или веб-страница.

Локална мрежа (LAN)

Компјутерска мрежа во која компјутерите се на мала оддалеченост еден од друг.

Магистрала

Хардверски дел што ги поврзува деловите во куќиштето.

Маргина (margin)

Бела површина на рабовите на работната површина.

Мени (menu)

Листа на наредби или опции од кои можеш да одбереш една.

Мултимедија

Интерактивен компјутерски проект во кој се користат текстови, слики, анимации, звучни и видеозаписи.

Мултимедијална датотека

Датотека со мултимедијални податоци.

Навигација

Движење помеѓу страниците на еден веб-сајт.

Најава (login, log in, log on)

Пријавување на компјутер или на веб-страница како корисник. Обично се најавуваш со корисничко име и лозинка.

Наредба (command)

Инструкција до компјутерот да изврши некоја задача.

Наставка (екстензија)

Точка и три или четири букви по името на датотеките кои го определуваат форматот на датотеката.

Нетика

Правила на етичко однесување на Интернет.

Објект (object)

Секој елемент што може да се означи и со него да се манипулира (слика, графикон, текст...).

Обработка на податоци

Низа од дејства на податоците со цел да се добие информација.

Онлајн (On-line)

Состојба кога корисник е поврзан на Интернет.

Оперативен систем

Програма што управува со целокупната работа на компјутерот.

Офлајн (Off-line)

Состојба кога корисник не е поврзан на Интернет.

209

Персонален компјутер

Компјутер наменет на него да работи еден човек.

Пиксел

Една графичка точка на екранот или на хартијата.

Податок

Запис на информација во облик разбирлив за човекот.

Прозорец (window)

Правоаголна површина на екранот каде што можеш да активираш програми или да прикажеш документи.

Процесор

Главниот дел на компјутерот во кој се обработуваат податоците.

Публикување

Поставување веб-сајт на серверот.

RAM

Дел од внатрешната меморија од кој можат да се читаат и да се запишуваат податоците.

ROM

Дел од внатрешната меморија од кој податоците можат само да се читаат.

Софтвер

Програмскиот дел на компјутерот.

Табела (table)

Податоци организирани во редови и колони.

Тип (формат) датотека

Формат по кој се разликуваат датотеките. Форматот е определен од програмата во која е изработена датотеката.

Транзистор

Електронски уред вградуван во втората генерација компјутери.

Уредувач на текст (word processor)

Програма во која се изработува, уредува и печати текстот.

URL адреса (Uniform Resource Locator)

Секоја веб-страница на Интернет има единствена URL-адреса преку која можеш да ја пронајдеш и прочиташ.

Фонт (font)

Дизајнирано множество знаци и симболи (букви, цифри и друго).

Форум

Веб-страница за дискусија на која корисниците даваат мислење за некоја тема или бараат мислење и совет од други корисници.

Фреквенција

Карактеристика на процесорот од која зависи и брзината на процесорот.

Хард диск

Најголемата мемориска единица во компјутерот. На хард дискот податоците се чуваат трајно.

Хардвер

Машинскиот дел на компјутерот.

Херц

Единица мерка за фреквенција.

Хипертекст

Текст што содржи врски, наречени хиперлинкови, кон други документи.

Хиперлинк

Објект во документот преку кој (со кликнување на него) можеш да отвориш друг документ или да се позиционираш на друго место во истиот документ.

Хостирање

Објавување веб-сајт за да им биде достапен на корисниците на Интернет.

Чип

Електронски уред вградуван во четвртата генерација компјутери.

WWW (World Wide Web)

Систем од различни документи (текст, слики, звук...), меѓусебно поврзани и поставени на Интернет.

210

K oristena literatura: www.wikipedia.com www.webopedia.com www.schoolKit.com Thomas, J. W. : A Review of Research on Procjet-Based Learning G. Courter, A. Marquis, K. Browning: OFFICE 2003

211

212