BILJANA KRTOLICA
VIOLETA MITOVSKA
OLIVERA VELI^KOVSKA
RABOTNI LISTOVI PO PRIRODA ZA ^ETVRTO ODDELENIE
1
Recenzenti: Pretsedatel: D-r. Nikola Dimitrov ^len: Meri Xekova ^len: Namuk Ku}i
Sorabotnik: AnastasijaStojanova Lektor: Marija Angeleska
2
PRIRODA Dopolni gi slednive re~enici: Priroda e ________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Prirodata se deli na: _____________________________________________________ ___________________________________________________________________________ @ivata priroda ja so~inuvaat: ______________________________________________ __________________________________________________________________________ Sonceto, vodata, po~vata i vozduhot ja so~inuvaat :___________________________ Izmeneta priroda e ______________________________________________________ ___________________________________________________________________________ @ivotna sredina e________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Odgovori na slednite pra{awa: Koi karakteristiki gi imaat `ivite su{testva? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Dali ne`ivata priroda gi ima tie karakteristiki?( spored prethodnoto pra{awe)_________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ @ivata i ne`ivata priroda se povrzani. Objasni kako, sledej}i ja ilustracijata! __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________
3
ISTRA@UVAWE Vnimatelno razgledaj gi ilustaciite! Zada~a: Na slednive ilustracii prika`ano e koristewe na setilata vo prou~uvawe na prirodata. Odredi, poedine~no za sekoja ilustacija, koi setila se koristeni i na koj na~in. ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________ ______________________________________
4
_______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________
_______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________
_______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________
_______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________
5
ISTRA@UVAWE NA RASTEWETO Zada~a: Na po~etokot i na krajot na u~ebnata godina bele`i gi podatocite za tvojata viso~ina i masa, a potoa sporedi gi!
MASA Na po~etokot na u~ebnata godina imav _____kg. Na krajot na u~ebnata godina imam _____kg. Vo tekot na u~ebnata godina na te`ina dobiv _____kg.
VISO^INA
______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________
Na po~etokot na u~ebnata godina imav _____cm. Na krajot na u~ebnata godina imam _____cm. Vo tekot na u~ebnata godina porasnav za _____cm.
6
^OVEKOT I PRIRODATA Zada~a: Odgovori na slednite pra{awa. 1.Dali zemjata na na{ata planeta e ista so onaa od pred mnogu milioni godini? Objasni! ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 2.Koj ja menuva prirodata i zo{to? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 3.[to se slu~ilo so: vozduhot, vodata, zemjata, klimata, nivoto na vodata vo okeanite? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 4.Koj e vinoven za toa? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 6.Spored ilustraciite i tekstot od u~ebnikot na strana ___, objasni kako ~ovekot gi koristi bogatstvata na prirodata.
ZEMJA
SON^EVA SVETLINA I TOPLINA
____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________
____________________________________ ____________________________________ ____________________________________
VOZDUH
VODA
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___
____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________
7
KALENDAR NA PRIRODATA Zada~a: Sledi go vremeto vo tekot na eden mesec. Sekoj den bele`i ja vremenskata sostojba, koristej}i go znakot {to odgovara. Izraboti nedelen kalendar na prirodata i bele`i kakvo e vremeto pretpladne, popladne, a sledi ja i prognozata za utre.
VREMETO VO PRIRODATA
POJAVI VO
MESEC ‡
PRIRODATA
Kakvo }e bide vremeto utre? Eve nekolku znaci {to }e ti pomognat:
Ako dimot od oxakot se spu{ta kon zemjata‡ lo{o vreme.
Yvezdi na neboto‡ ubavo vreme.
8
NE@IVATA PRIRODA E SOSTAVENA OD RAZLI^NI MATERIJALI Zada~a: Vnimatelno razgledaj gi ilustraciite! Pod sekoja ilustracija, na praznata linija, zapi{i go imeto na materijalot i napravi kratok opis( namena, upotreba....).
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________ ____________________________________
9
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
__________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ___________________
____________________
____________________________________
10
____________________________________
OSOBINI NA MATERIJALITE VO OKOLINATA Dopolni: Materijalite od koi se napraveni predmetite mo`at da bidat: a)______________________ b)______________________ v)______________________ g) _____________________ Popolni ja tabelata spored barawata! TO^NO
√
NETO^NO X OSOBINI NA MATERIJALITE
materijali
tvrdo
meko
drvo `elezo kamen staklo plastika hartija guma tkaenina parafin
11
elasti~no
kruto
MATERIJALITE SE MENUVAAT POD VLIJANIE NA TOPLINA I PRITISOK Dopolni: a)Site materijali se menuvaat pod vlijanie na _______________, _____________, _______________, ________________, _________________, ___________________. b)Nekoi materijali se menuvaat __________________________________________. v)Onie tela {to pri zagrevawe se {irat vo site nasoki, a pri ladewe se sobiraat, velime deka se ________________________________________________. g)Materijalite, koi po mehani~ko dejstvo se vra}aat vo prvobitniot oblik velime deka se ___________________________________________________________. 1.Zada~a: Razgledaj gi slikite i opi{i nakratko {to se slu~uva so `icite za elektri~na energija.
_________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________
2.Zada~a: Spored slika br.3 od u~ebnikot, doka`i deka menuvaat pod vlijanie na pritisok..
materijalite se
_________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________
12
3. Zada~a: Vnimatelno razgledaj gi slikite!
Materijalite se menuvaat pod razli~ni vlijanija. Popolni ja tabelata spored barawata!
slika
toplina
vozduh / voda
pritisok
slika broj 1 slika broj 2 slika broj 3 slika broj 4 slika broj 5 slika broj 6 slika broj 7 slika broj 8
13
vle~ewe
elasti~nost
ME[AVINI Dopolni: 1.So me{awe na materijalite se dobiva _____________________________________. 2.Me{avinite mo`at da bidat vo: ________________, _____________________ i ____________________________. Analiziraj kako materijalite se odvojuvaat edni od drugi! 1.Prigotvi smesa od kreda i voda. ^a{ata ostavi ja da miruva opredeleno vreme. Vnimatelno odlevaj ja te~nosta vo druga ~a{a. [to zabele`a? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Dali sosema mo`e{ da ja odeli{ kredata od vodata? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
ocet
sitni kam~iwa
voda
detergent
mleko
bra{no
parafin
puter plastika
pesok
metal
14
2. Vnimatelno razgledaj ja slikata! Podgotvi go potrebniot materijal! Mo`e{ da podgotvi{ razli~ni me{avini. Koristej}i gi rezultatite od istra`uvaweto, popolnija tabelata spored barawata! Sostojki vo tvrda sostojba
Sostojki vo te~na sostojba
Me{avini od cvrsti materijĐ°li
Me{avini od te~ni materijali
15
Me{avini od razli~ni cvrsti i te~ni materijali
Analiza na materijalite {to se odvojuvaat edni od drugi
ОБЈЕКТИТЕ ШТО СЕ ДВИЖАТ ИМААТ ЕНЕРГИЈА!
Разгледај ги илустрациите и опиши која енергија е искористена на секоја илустрација, за да се движат објектите претставени на нив! __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Зошто луѓето бараат нови извори на енергија ? ___________________________________________________________________________ Наброј ги предностите и недостатоците при користење на сончева енергија? (Објасни)
___________________________________________________________________________
16
SVETLINA Zada~a: 1. Што e najgolem izvor na svetlina i toplina? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 2. Dali bi imalo `ivot bez son~evata svetlina i toplina? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
3. [to se slu~uva so `iviot svet vo tekot na denot? Objasni! ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ ____________________________________ 4. Шto se slu~uva so `iviot svet vo tekot na no}ta? _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________
17
_________________________________ _________________________________
5.Kako se menuva dol`inata na senkata od drvjata prika`ani na ilustraciite? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 6.Od {to zavisi dol`inata na senkata? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 7. Doka`i deka predmetite od razli~ni materijali imaat razli~na propustlivost na svetlina, a so toa i deka bojata na senkata na predmetite e razli~na. 8. Postavi tri {i{iwa od razli~en materijal( staklo vo boja, proyirno staklo i keramika) na son~evo mesto. Nabquduvaj ja senkata. Potoa, pretstavi ja vo prazniot prostor pod sekoe {i{e na ilustracijata. So boewe prika`i kolku e temna sekoja senka poedine~no. [to otkri? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
18
TOPLINA Zaokru`i gi to~nite odgovori! a)Toplinata e forma na energija: DA ili NE b)Temperaturata e merka za koli~estvo toplinska energija {to ja sodr`i edna materija ili predmet: DA ili NE v)Temperaturata se meri precizno (to~no) so pomo{ na naprava ‥ termometar: DA ili NE. Eksperimentiraj! [to ti e potrebno: ‥dva plasti~ni sada; ‥rovka po~va, siten pesok. 1. Edniot sad napolni go so pesok, a drugiot so po~va. 2. Vo isto vreme postavi gi na opredelenoto mesto: a) na sonce b) pod senka 3. Po 20 minuti, so pomo{ na termometar izmeri ja temperaturata na po~vata i temperaturata na pesokot.
Kolkava e temperaturata na po~vata, a kolkava e temperaturata na pesokot? __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ Kolkava e razlikata? Zo{to? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
19
ZVUK
Dopolni: Zvukot nastanuva koga nekoi predmeti treperat.Takvoto dvi`ewe se narekuva _____________ Tie mo`at da bidat od razli~ni izvori: a) _____________________________ b) _____________________________ v)______________________________ g)______________________________
2. Povtori go obidot od u~ebnikot, me|utoa sega treba sam da istra`uva{! Potoa podgotvi se za mali izmeni. Zemi tri ~a{i. Vo niv nalej voda, kako na slikata. So stap~e udiraj na ~a{ite, edna po druga. Sekoja ~a{a obele`i ja so broj od eden do tri: a) broj 1 napi{i pod ~a{ata ~ie vibrirawe proizveduva najvisok zvuk; b) broj 3 pod ~a{ata ~ie vibrirawe proizveduva najnizok zvuk.
20
3.Istra`uvaj, analiziraj i bele`i. ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ _ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ _
21
ZEMJATA E AKTIVNA PLANETA Dopolni: 1.Planetata Zemja e sostavena od: __________________________________________. 2.Pod ~ie dejstvo se raskr{uvaat karpit? So pomo{ na slikata, istra`uvawata i tekstot, raska`i za nastanuvaweto na Zemjata!
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
22
PO^VA 1.Povr{inskiot sloj na zemjata, koj e bogat so hranlivi materii i e lesno obrabotliv, se vika _____________________. 2.Popolni spored barawata! PO^VATA mo`e da bide
___________________
________________
VIDOVI PO^VA
crnica
pesokliva
glinesta
23
RELJEF Dopolni: 1.Reljef e ________________________________________________________________ __________________________________________________________________________. 2.Sloboden crte` bez to~ni merewa se vika_________________________________. 3.Ridesto zemji{te e ______________________________________________________. 4.Planinsko zemji{te e __________________________________________________. 5.Ramno zemji{te se vika __________________________________________________. ASOCIJACIJA
PLANINA
NIZINA
RE^NO KORITO
RID
VISORAM NINA
KLISURA
RID^E
KOTLINA
KAWON
DOLINA
24
VOZDUH 1.Zo{to velime deka vozduhot e neophoden za `ivot? Objasni! ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 2. Sledi ja postapkata i napravi go opitot! Prou~i i objasni!
Potreben materijal: inka, plastelin, moliv, bokal so voda, tegla. 1.Stavi ja inkata vo otvorot od teglata. Pricvrsti ja so plastelin. 2.Poleka nalevaj voda vo inkata. Ako grloto na inkata e dovolno tesno, niz nego }e prote~e sosema malku voda. Ostatokot }e bide „zaglaven“ vo inkata. 3.So molivot, vnimatelno napravi dup~e vo plastelinot.
3.[to zabele`a? Objasni! ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 4.Dali go zabele`a vozduhot? ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________
25
5. Re{i go ovoj rebus i }e dobie{ poim {to e mnogu va`en za planetata Zemja. (Iskoristi ja prvata bukva od sekoj zbor)
+
+
+
+
+
+
+
+
=
6. Vnimatelno razgledaj ja i prou~i ja ilustracijata. Napi{i nakratko {to sè im e potrebno na lu|eto za da mo`at da di{at vo sredina kade nema vozduh.
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
26
VODA VODATA E NEOPHODNA ZA @IVOT! Dopolni:
1.Na povr{inata na Zemjata ima pove}e ________________________, otkolku kopno. 2.Vodata na Zemjata zafa}a _______________________ od celokupnata povr{ina na zemjata. 3.Hidrosferata ja so~inuvaat ________________________________________________.
4.Vodata ja ima nasekade okolu nas. Ja ima vo: site `ivi su{testva, ___________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ Zada~a: Vnimatelno razgledaj gi ilustraciite! Na prvata ilustracija pretstaveno e koli~estvoto na voda vo ~ove~koto telo. Na vtorata ilustracija e pretstaveno gubewe na golemo koli~estvo voda od ~ove~koto telo. Objasni {to e dehidrirawe i za{to se smeta za opasno po ~ove~kiot `ivot. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ 70%
_________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________
27
_________________________________ _________________________________
SOSTOJBI NA VODATA
[to se slu~uva koga }e ja odvrti{ slavinata na ~e{mata? Opi{i! _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ Dopolni: Vodata e_______________________________ _______________________________________ _______________________________________ Eksperimentiraj!
_______________________________________
___________________________ Sledi ja postapkata ( pod nadzor na nekoj vozrasen)!
1. Zemi kocka mraz. 2. Stavi ja vo tenxere. 3. Texereto stavi go na ringla od {poret. 4. Zagrevaj go do vriewe.
Zada~a: Objasni ja postapkata, poedine~no za sekoja ilustracija .
28
________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________
a)Vo kakva sostojba be{e vodata na po~etokot na izveduvawe na eksperimentot, na sredinata i na krajot? __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ b) [to se slu~uva so vodata koga se zagreva, a {to koga se ladi i zamrznuva? __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ Eksperimentiraj! Doma{en sladoled: 1.Vo 1/2 litar voda rastvori sok od tvoeto omileno ovo{je. 2. Te~nosta preturi ja vo modli. 3. Modlite vnimatelno stavi gi vo zamrznuva~.
[to se slu~uva so vodata vo prirodata pri zagrevawe i pri ladewe?__________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________
29
OKEAN ‥ MORE ‥ EZERO Dopolni: a)Zelenata boja na ovoj interesen globus e _____________________, a sinata boja e___________________________.
b)Ogromna, postojana povr{ina so solena voda se vika _______________________. v)Moreto e ________________________________________________________________ __________________________________________________________________________. g) Vdlabnatina ispolneta so slatka, mirna ili bavnodvi`e~ka voda se vika ___________________________. d)Prirodni ezera se ______________________________________________________. Tie se delat na: ______________________________________________________________. |)Ezerata {to gi sozdal ~ovekot se vikaat ____________________________________. e) Solenata, slatkata i zastojanata slatka voda pretstavuvaat __________________ ____________________________ za rastitelniot i `votinskiot svet.
30
IZVOR I REKA
Da se potsetime!
31
Dopolni:
1.Otvor na zemjinata povr{ina, od kade {to podzemnata voda izleguva na povr{inata, se vika _______________________________________________________. 2.Izvori ima _____________________________________________________________. 3.Izvorot mo`e da bide so mnogu i so pomalku voda, a toa zavisi od __________ __________________________________________________________________________. 4.Reka e __________________________________________________________________ __________________________________________________________________________. 5.Vodata na rekite e od ____________________________________________________ __________________________________________________________________________. 6.Lu|eto vodata od rekite ja koristat za ____________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Zada~a: 1.Zemi geografskata kartata na Republika Makedonija! 2.Opi{i go patot na na{ata najgolema reka.
______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________
32
VE^EN MRAZ Zada~a: Vnimatelno razgledaj gi i prou~i gi fotografiite. Nakratko napravi opis za sekoja poedine~no. Doka`i deka predelite pokrieni so mraz pretstavuvaat `ivotna sredina na rastenija, `ivotni, pa duri i na ~ovekot.
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
_____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________
33
__________________________
__________________________
___________________________
__________________________
__________________________
___________________________
__________________________
__________________________
___________________________
__________________________
__________________________
___________________________
__________________________
__________________________
___________________________
______________________
______________________
_________________
__________________________
___________________________
________________________
__________________________
___________________________
________________________
__________________________
___________________________
________________________
__________________________
___________________________
________________________
__________________________ ___________________________ ________________________ Na ovaa fotografija e pretstaveno odvojuvawe na arkti~kata ledena kora,
kako posledica od globalnoto zatopluvawe. Napi{i {to________________________ misli{ za toa! ______________________ _________________ ________ __________________________________
Veliki komadi leda koji su se poÄ?eli odvajati od a
__________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________________________
34
__________________________________ __________________________________ __________________________________ __________________
PRIRODNI POJAVI Potseti se! [to e prika`ano na ilustracijata? Objasni! ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________
Dopolni: Pod vlijanie na toplinata vodata go menuva svojot oblik. Se pojavuva vo: ____________________, _______________________, ________________________. Zada~a: 1.Nakratko opi{i ja sekoja fotografija!
____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________
35
____________________________________________________________________________________ ____________________________
Dopolni: a)Do`dot, snegot i gradot se _______________________________________________. b)Oblak {to se nao|a blizu do povr{inata na Zemjata se narekuva ______________. v)Za da ima rosa potrebno e da ima __________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ g) Pojavata na zamrznati kapki rosa, nalepeni na rastenijata i predmetitese vika _______________.
d) Sonceto ni dava toplina, vozduhot se dvi`i i sozdava vetrovi, a vodata sozdava __________________________________________________________________. Zada~a: Vnimatelno razgledaj ja fotografijata! Koja prirodna pojava e prika`ana na fotografijata? Objasni! ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
36
METEOROLO[KA STANICA I vremeto i klimata ni uka`uvaat na isto: temperatura, do`dovi, vetrovi ..., sepak vremeto i klimata nemaat isto zna~ewe. Vo {to e razlikata? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
Zada~a: Spored slikata vo u~ebnikot, nakratko opi{i go sekoj instrument i napi{i koja e negovata namena. TERMOMETAR
BAROMETAR
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
_________________________________
_______________________________
________________________________
_______________________________
ANEMOMETAR
___ DO@DOMER
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
_________________________________
_____________________________
________________________________
_____________________________
37
_____________________
VREMENSKA PROGNOZA Zada~a: Sledi ja vremenskata prognoza i, spored barawata, popolni gi slednive tabeli so pomo{ na simbolite! Времето денес :___________________ ____________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Метеоролошки параметри за Скопје: (Т‡ температура, P‡ притисок, U‡ релативна влажност, V‡ брзина на ветaр) Vremeto utre: ___________ ________________________ ___________ год
Времето утре К.Паланка
datum:______________ град
Скопје
Тетово
мин.T макс.T
Штип
Скопје Тетово
Прилеп
Маврово Охрид
Битола
Битола Прилеп Ден
Штип Берово Д.Капија
Време Ветaр O
Струмица
Мин.тем.(
Гевгелија
Мак.тем.(
O
38
C)
C)
Д.Капија
Струмица
Гевгелија
Охрид
Кр.Паланка
Берово
Маврово
AKTIVNOSTI NA LU\ETO VO ZAVISNOST OD PROMENITE NA VREMETO Zada~a: Opi{i gi odnesuvaweto i aktivnostite na ~ovekot vo zavisnost od promenite na vremeto. ZIMA ESEN _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ LETO PROLET _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________
39
РАЗЛИКА МЕЃУ ЖИВАТА И НЕЖИВАТА ПРИРОДА Doplni ги следниве реченици : Живите суштества, како што се растенијата и животните, имаат спосбност да ___________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Каменот и другите предмети се дел од _________________________________________ __________________________________________________________________________ Живиот свет го сочинуваат:__________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Разгледај ги сликите и запиши што се развива, расте, се движи и умира; а што не се менува ?
________________________________
__________________________________
________________________________
__________________________________
________________________________
__________________________________
________________________________
__________________________________
________________________________
__________________________________
_________
__________
Размисли и одговори ! Во која природа спаѓаат водата , воздухот, сонцето и почвата? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Предметите и мебелот во нашите домови и во училиштето се дел од: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
40
РАЗЛИКИ МЕЃУ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ
Рагледај ги внимателно сликите !
Наброј ги карактеристиките на животните и растенијата? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Во веновиот дијаграм запиши ги разликите и заедничките особини на растенијата и животните !
Растенија
Заедничи особини
Венов дијаграм
41
Животни
ВЛИЈАНИЕ НА УСЛОВИТЕ ЗА ОПСТАНОК НА ЖИВИОТ СВЕТ Напиши ги карактеристиките на растенијата од сликите, и условите во кои се одгледувани !
_____________________________
__________________________
_____________________________
__________________________
_____________________________
__________________________
_____________________________
__________________________
_____________________________
__________________________
_____________________________
__________________________
_____________________________
__________________________ __________________________
Набљудувај: Во затворен сад стави инсекти. На горниот дел од садот направи мали отвори. Набљудувај подолг период! Што ќе се случи со инсектите?
_________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________
42
НЕОПХОДНОСТ ОД ХРАНА КАКО ИЗВОР ЗА ЖИВОТ!
Како се хранат растенијата? ______________________________________________ _______________________________________________________________________ Со што се хранат домашните, а со што дивите животни ? ______________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________
Објасни ја поврзаноста меѓу сликите ! ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Определи кои од наведените животни се хранат со растенија, а кои со животни: волк , свиња, пчела, штрк, верверичка, риба, змија, гулаб. Подели ги во две колони! ________________________
___________________________
________________________
____________________________
________________________
____________________________
Зошто човекот зависи од растенијата и од животните ? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
43
Разгледај ја внимателно сликата и опиши што забележуваш на неа? На кој начин се хранат растенијата, а на кој животните ? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
44
РАСТЕЊЕ И РАЗМНОЖУВАЊЕ КАЈ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ
СТЕБЛО О
Разгледај ја внимателно сликата и потсети се на твоето прво засадено растение . Долгорочно истражување: Име на растението –
Датум, или месец и година
Кога е посеано ? Кога изникнало ? Кога ги пуштило лисја ? Кога процветало? Кога донело прв плод ? Кога почнало да се суши?
Размисли и одговори! Зошто во просторијата каде што се спие не треба да се чува украсно растение? __________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
45
Dopolni ги реченициве: Телото на птиците е прекиено со ______________________________________________ Птиците се хранат со ________________________________________________________ Одговори ги прашањата: Како се размножуваат птиците /кокошките? ___________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Што е тоа инкубатор? ______________________________________________________ _________________________________________________________________________
Разгледај ја внимателно сликата, а потоа опиши ја! ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ За колку време од јајцето излегува пиле? _____________________________________ _________________________________________________________________________ Кој се грижи за здравјето на живината? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Опиши го размножувањето кај рибите! _____________________________________________________ _____________________________________________________
46
НАРУШУВАЊЕ НА ФУНКЦИЈАТА НА ОРГАНИТЕ ПРИ СИЛНИ ВЛИЈАНИЈА Со сетилото за допир чувствуваме:_________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ Сетилата за мирис и вкус ни овозможуваат____ _________________________________________ __________________________________________ __________________________________________ _________________________________________ _________________________________________
Ликот во огледалото го ____________________ _________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ________________________________________
Со сетилото за слух _______________________ __________________________________________ __________________________________________ __________________________________________
47
Размисли и одговори, кога чувствуваш непријатна миризба, а кога непријатен звук ? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________
Како и на кој начин треба да ги негуваме и да се грижиме за сетилните органи ? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
48
ЗДРАВА ХРАНА Dopolni ги следниве реченици: Храната што ја јадеме е од ___________________ и од ___________________________ потекло. Хранливи производи што содржат протеини се: _________________________________ ___________________________________________________________________________ Наброј повеќе продукти од растително потекло! ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Зошто се препорачува храната да ја користиме свежа? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
Разгледај ги внимателно сликите и запиши кои продукти од понудениве најмногу ги користиш во исхраната . ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________
49
Обиди се да процениш дали здраво се храниш? Зошто? ____________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________ Колку пати во денот јадеш? ____________________________________________________________________________ Зошто пред јадење треба да ги измиеме рацете? Дали ти редовно го правиш тоа? ____________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________ Dopolni: По секое јадење потребно е _________________________________________________ ___________________________________________________________________________ . За да бидеме здрави потребно е да јадеме ________________________________________ ___________________________________________________________________________ . Кога сме болни потребно е да побараме помош од _________________________________ _______________________________________ и редовно да го земаме лекот . Дали и колку редовно го посетуваш твојот заболекар? ____________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________ MOETO MILENI^E Zada~a: –Направи разлика меѓу исхрана на маче koe `ivee vo doma{ni uslovi i na ma~e koe `ivee na ulica во различни временски Zaokru`i go to~niot odgovor: услови .
√ – doma{no mileni~e X – ma~e {to `ivee na ulica a) energetska hrana b) riba v) mleko g) kalcium d) vitamin
50
|) glu{ec
ЕКОЛОГИЈАТА Е НАУКА ЗА ПЛАНЕТАТА ЗЕМЈА
Kako se vika na{ata planeta? ______________________________________________________ Na koja data se obele`uva Denot na planetata Zemja ? _______________________________________________________ [to ja so~inuva planetata Zemja ?( iskoristi gi podatocite od istra`uvaweto vo u~ebnikot)_______________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ [to ovozmo`uva da ima `ivot na Zemjata ? _________________________________________________________ _________________________________________________________ [to e eko‡patrola? Koi se nejzinite zada~i ? __________________________________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________________________ Dopolni: Ekologijata e nauka {to go prou~uva___________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
Napi{i eko‡poraka. ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
51
POVRZANOST ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA
Objasni ja povrzanosta me|u `ivata i ne`ivata priroda! __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ [to se slu~uva so rastenijata pri nedostig na voda ili svetlina? __________________________________________________ __________________________________________________ __________________________________________________ Nabroj gi zaedni~kite karakteristiki na site `ivi organizmi! __________________________________________________
____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ So boewe na kvadrat~iwata poka`i {to im e potrebno za `ivot na :
vozduh
voda
rastenija `ivotni ~ovek Dopolni ja re~enicata: Za da rastat i da se razvivaat, site `ivi organizmi im se potrebni son~eva __________________ i __________, vozduh, _____________ i ________________.
52
@IVOTNA SREDINA ‥ Po~va, voda, vozduh
[to e `ivotna sredina? ________________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ _______________________________________________________ Navedi eden primer za `ivotna sredina na nekoe rastenie ili `ivotno. ________________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ Dopolni: @ivotna sredina na lu|eto e ____________________ _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________
53
Koi se zagaduva~i na vodata? _______________________________________________ _______________________________________________ ____________________________________________
Koi se zagaduva~i na vozduhot? _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ [to e smog? _________________________________________ _________________________________________ Napi{i za zagaduvaweto na po~vata. Kako }e pridonese{ za ~ista sredina ? ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ___________________________________________ __________________________________________
54
@IVEALI[TE
[to e `iveali{te? _______________________________________ _______________________________________ Koi rastenija i `ivotni `iveat vo edno `iveali{te? ________________________________________ _____________________________________ Nabroj gi vidovite `iveali{ta: prirodni
ve{ta~ki
_____________
_______________
_____________
_______________
_____________
_______________
______________
________________
Nacrtaj `iveali{te na po~va `iveali{te vo voda.
voda
po~va
55
VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA Nabroj gi uslovite vo `iveali{teto kon koi rastenijata i `ivotnite se prisposobuvaat . ________________________________________ ________________________________________ ______________________________________ ________________________________________
Objasni ja vrskata na rastenijata so `iveali{teto. Kako se prisposobile za `ivot vo nego? ___________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Napravi razlika me|u prisposobuvawe na kaktusite i vodnite rastenija. _______________________________________________ _______________________________________________ _______________________________________________ __________________________________________________ Kako se prisposobeni `ivotnite na uslovite vo svoeto `iveali{te? a) ________________________________________ b) ______________________________________ v) _______________________________________ g) _______________________________________ d) _______________________________________ |) _______________________________________
56
LIVADA Kakvi se uslovite za `ivot na livadata? ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ Koi rastenija i `ivotni `iveat na livada, a koi vo po~va ? ___________________________________________________ ___________________________________________________ Nabroj lekoviti rastenija {to rastat na livada. _________________________________________________ ____________________________________________________ _________________________________________________ Objasni ja re~enicata:,,Od rastenie do ~aj“! __________________________________________________ ___________________________________________________ [to se slu~uva so rastenijata vo prolet, a {to vozima?Objasni!
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
57
So {to se hranat pticite vo leto, a so {to vo zima?
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Nacrtaj rastenie na livada!
Nacrtaj hranilka za ptici!
58
^OVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA ISHRANA [to e lanec na ishrana? ___________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Koi se proizveduva~i i zo{to se nare~eni taka? ___________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________ Koi se potro{uva~i i zo{to se nare~eni taka? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ Sostavi lanec na ishrana od `aba, zmija, muva i {trk: _________ _________ _________ __________ ^ovekot koristi razli~ni vidovi rastitelna hrana. Vnimatelno razgledaj ja slikata! Zada~a: Nabroj {to sè se prigotvuva od oriz. _______________________ _______________________ _______________________ _______________________ _______________________
VIDOVI ORIZ
Koe e tvoeto omileno jadewe prigotveno od oriz? _______________________ _______________________ _______________________ _______________________ ________
59
SODR@INA Tema 1: PRIRODA PRIRODA ..........................................................................................................................................3 ISTRA@UVAWE ..............................................................................................................................4 ISTRA@UVAWE NA RASTEWETO ..........................................................................................6 ^OVEKOT I PRIRODATA ...........................................................................................................7 KALENDAR NA PRIRODATA .....................................................................................................8
Tema 2: MATERJALITE I ENERGIJATA VO PRIRODATA NE@IVATA PRIRODA E SOSTAVENA OD RAZLI^NI MATERIJALI .................9 OSOBINI NA MATERIJALITE VO OKOLINATA .......................................................11 MATERIJALITE SE MENUVAAT POD VLIJANIE NA TOPLINA I PRITISOK ......................................................................................................................................12 ME[AVINI ....................................................................................................................................14 ОБЈЕКТИТЕ ШТО СЕ ДВИЖАТ ИМААТ ЕНЕРГИЈА! ……………………………………........16 SVETLINA ......................................................................................................................................17 TOPLINA .......................................................................................................................................19 ZVUK ..................................................................................................................................................20
Tema 3: PLANETATA ZEMJA E PROMENLIV SISTEM ZEMJATA E AKTIVNA PLANETA.......................................................................................22 PO^VA................................................................................................................................................23 RELJEF .............................................................................................................................................24 VOZDUH .............................................................................................................................................25 VODA ..................................................................................................................................................27 SOSTOJBI NA VODATA............................................................................................................28 OKEAN ‡ MORE ‡ EZERO ...........................................................................................................30 IZVOR I REKA................................................................................................................................31 VE^EN MRAZ ..................................................................................................................................33
60
PRIRODNI POJAVI ...................................................................................................................35 METEOROLO[KA STANICA..................................................................................................37
VREMENSKA PROGNOZA.............................................................................................38 AKTIVNOSTI NA LU\ETO VO ZAVISNOST OD PROMENITE NA VREMETO ................................................................................................................................39
Tema 4: @IVIOT SVET VO PRIRODATA РАЗЛИКА МЕЃУ ЖИВАТА И НЕЖИВАТА ПРИРОДА ………………………………………...40 РАЗЛИКИ МЕЃУ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ ………………………………………….…41 ВЛИЈАНИЕ НА УСЛОВИТЕ ЗА ОПСТАНОК НА ЖИВИОТ СВЕТ …………………………...42 НЕОПХОДНОСТ ОД ХРАНА КАКО ИЗВОР ЗА ЖИВОТ! ……………………………………..43 РАСТЕЊЕ И РАЗМНОЖУВАЊЕ КАЈ РАСТЕНИЈАТА И ЖИВОТНИТЕ ……………………45 НАРУШУВАЊЕ НА ФУНКЦИЈАТА НА ОРГАНИТЕ ПРИ СИЛНИ ВЛИЈАНИЈА …………47 ЗДРАВА ХРАНА ……………………………………………………………………………………49
Tema 5: EKOLOGIJA ЕКОЛОГИЈАТА Е НАУКА ЗА ПЛАНЕТАТА ЗЕМЈА …………………………………………...51 POVRZANOST ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA.........................................52. @IVOTNA SREDINA ‡ Po~va, voda, vozduh…………………………………………53 @IVEALI[TE ..............................................................................................................................55 VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA..............................56 LIVADA ...........................................................................................................................................57 ^OVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA ISHRANA .........................................................................................................................................59 SODR@INA .....................................................................................................................................60
61