DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK ÖMER DEMİR by eademdemir

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK Yrd. Doç. Dr. ÖMER DEMİR

Yrd. Doç. Dr. ÖMER DENİR

İslam, insana estetik bir benlik ve öz zenginliği kazandıracak, ilișkilerini düzenleyip yönetecek birçok estetik malzeme verir. Bu anlamda din eğitiminin öğrenen açısından güzelleșme çabası, öğreten açısından ise güzelleșirken güzelleștirme faaliyeti olduğu söylenebilir. Dinin sınırlarını çizdiği estetik sorumluluk alanında insan güzelden, güzellikten, kendi güzelliğinden, çevresini güzelleștirmeden sorumludur. Bu nedenle din eğitiminin insan ruhuna ve yașamına yapılan estetik bir müdahale olduğu söylenebilir. Bu durum dini sorumlulukların estetik bir kaygı içerisinde gerçekleștirilmesini zorunlu kılar. Estetik, insanın dini sorumluluğunu gerçekleștirmesinde ihmal edilmeyecek bir alandır. Din temelli estetik anlayıșta insana bahședilen hazır güzelliklerin farkında olması yanında insanın kendi emeği ve yetenekleri ile olușturması, yașaması ve yașatması gereken birçok güzellik söz konusudur. Bu çalıșma, din eğitiminde davranıș güzelliği (ahsenu’l amel) çerçevesinde farkındalık olușturmayı ve estetik bir bilinç geliștirmeyi amaçlamıștır.

DİN EĞİTMİNDE ESTETİK

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ISBN 978-605-9168-34-2

ilâhiyât

9 786059 168342

ilâhiyât

ilâhiyât 143 Din Eğitiminde Estetik Ömer Demir

ISBN 978-605-9168-34-2 1. Baskı: Ekim 2015 Sertifika No: 13858 Mizanpaj: Tavoos Sayfa Düzeni: Tavoos Kapak: MAKGRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. Baskı: Hermes Ofset

ilâhiyât Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4 Çankaya / Ankara Tel: (0312) 439 01 69 Faks: (0312) 439 01 68 ilahiyatyayin@gmail.com

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Yrd. Doç. Dr. ÖMER DEMİR

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ................................................................................................................ 9 ÖNSÖZ ........................................................................................................................... 11 GİRİŞ .............................................................................................................................. 13 1. Problem .......................................................................................................................... 13 2.Araştırmanın Amacı ve Önemi ................................................................................. 19 4. Sınırlılıklar ................................................................................................................... 21 I. BÖLÜM ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR ........................................... 1.Estetik .............................................................................................................................. 2.Estetik ile İlgili Temel Kavramlar ve Konular ....................................................... 3.Estetik ve İlgili Alanlar ............................................................................................... 4. Estetiğin Temel Konusu: Güzel ............................................................................... 5.Güzelliğin Öznelliği-Evreselliği .............................................................................. 6. Güzel Hakkında Görüşler ......................................................................................... II. BÖLÜM ...................................................................................................................... İSLAM DİNİ VE ESTETİK ............................................................................................... 1. Dinin Amaçları(Makasıd) Açısından Güzel ......................................................... 2. İslam Düşünce Tarihinde Estetik ............................................................................ 3. Kuran’da Güzel ............................................................................................................ 3.1.Allah Bütün İsim ve Sıfatları ile Güzeldir (Esmâu’l Hüsnâ) ....................... 3.2. Allah En Güzel Yaratıcıdır (Ahsenu’l Hâlikin) .............................................. 3.2. Allah’ın Hükmü Güzeldir(Ahsenu’l Hâkimîn) ............................................. 3.3. Allah En Güzel Dost-Vekil-Yardımcıdır (Ni’mel Mevlâ- Ni’mel VekîlNi’me’n Nasîr) .................................................................................................................. 3.4. Allah En Güzel Sığınaktır (Ahsenü Mesvay) .................................................

23 23 25 31 35 39 42 53 53 55 56 59 62 70 78 81 83

3.5. Allah’ın Sözü En Güzel Sözdür (Ahsenü’l Hadis) ........................................ 83 3.6. Allah’ın Peygamberleri En Güzel Örnektir (Üsve-i Hasene) ..................... 90 3.7. İnsan En Güzel Şekilde Yaratılmıştır (Ahsen-i Takvim) ............................. 96 3.8. Güzel Son (Hüsna) ............................................................................................. 101 III. BÖLÜM DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK .......................................................................................... 109 1. GÜZELİ BİLME ......................................................................................................... 114 1.1. Yüce Olan (Allah) Güzeldir .............................................................................. 117 1.2. İyi Olan Güzeldir ................................................................................................ 119 1.3. Doğru Olan Güzeldir ......................................................................................... 121 1.4. Yararlı Olan Güzeldir ......................................................................................... 123 1.5. Hayırlı Olan Güzeldir ....................................................................................... 124 1.6. Helal Olan Güzeldir ........................................................................................... 125 1.7. Temiz Olan Güzeldir ......................................................................................... 127 1.8. Sağlam Olan Güzeldir ....................................................................................... 128 2. GÜZELİ GÖRME ...................................................................................................... 2.1. Kendinde Güzeli Görme ................................................................................... 2.2. Varlıkta Güzeli Görme ...................................................................................... 3. GÜZELE İNANMA (Saddakabi’l Hüsna) ............................................................ 4. GÜZEL EYLEMDE BULUNMA (Ahsenü’l Amel) .............................................

129 132 138 143 148

4.1. Güzel Davranışın Önemi .................................................................................. 4.2.Güzel Davranışta Amaç (İhlas) ......................................................................... 4.3. Güzel Davranış İlkeleri (Ahlaki İlkeler) ...................................................... 4.4. Güzel Davranış Tasarım Süreci ....................................................................... 4.4.1. Güzel Davranış Tasarımında Uygunluk .................................................. 4.4.2. Güzel Davranış Tasarımında Oluşturucu Unsurlar .............................. 4.4.2.1. Estetik Kaygı ............................................................................................. 4.4.2.2. Bilgi ............................................................................................................. 4.4.2.3. Düşünce ...................................................................................................... 4.4.2.4. Duygu ......................................................................................................... 4.4.2.5. Değer ........................................................................................................... 4.4.2.6. İrade ............................................................................................................ 4.4.3. Güzel Davranış Tasarımında Düzenleyici Unsurlar ............................. 4.4.3.1.Beden Dili ................................................................................................... 4.4.3.2.Ses ................................................................................................................. 4.4.3.3.Söz ................................................................................................................ 4.4.3.4.Kıyafet .........................................................................................................

151 158 169 176 190 199 199 199 203 208 215 216 217 220 221 222 229

5. GÜZEL İNSAN OLMA (Muhsin) ......................................................................... 229 5.1.Allah’a İhsan ......................................................................................................... 233 5.2.İnsana İhsan .......................................................................................................... 239 5.3.Varlığa İhsan ......................................................................................................... 243 6.GÜZEL TOPLUM OLUŞTURMA .......................................................................... 246 7.KARŞI GÜZELLİK ENGELLERİ ............................................................................ 257 7.1.Heva ........................................................................................................................ 259 7.2.Gaflet ...................................................................................................................... 263 7.3.Cehalet .................................................................................................................... 264 7.4. Günah .................................................................................................................... 265 7.5. Olumsuz Sosyal Çevre ....................................................................................... 266 7.6. Gösteriş ................................................................................................................. 266 7.7. Taklit ...................................................................................................................... 267 7.8. Şeytani Güzellik ................................................................................................. 269 SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................ 273 KAYNAKÇA .................................................................................................................. 283 DİZİN ............................................................................................................................ 297

KISALTMALAR

A.g.e. A.g.m. A.g.t M.E.B. M.Ü.S.B.E. Y.L.T. A.Ü.S.B.E. HRÜ.İ.F.D. A.Ü.D.T.C.FD. A.Ü.İ.F. A.Ü.İ.F.D. A.Ü.S.B.E. AT.Ü.İ.F. AT.Ü.İ.F.D. D.E.Ü.İ.F. D.Ü.İ.F.D D.İ.B. F.Ü.S.B.E. G.Ü.İ.F. G.Ü.S.B.E. M.Ü.İ.F. M.Ü.İ.F.Y. M.Ü.S.B.E. MEB T.D.K T.D.V. s.

: Adı geçen eser. : Adı geçen makale. : Adı geçen tez. : Milli Eğitim Bakanlığı : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü : Yüksek Lisans Tezi : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü : Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Anka Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Diyanet İşleri Başkanlığı : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü : Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü : Milli Eğitim Bakanlığı : Türk Dil Kurumu : Türkiye Diyanet Vakfı : Sayfa

ÖNSÖZ

Din eğitiminde estetik konusu özellikle dinin istendik davranışı olan “salih amel” ile yakından ilgilidir. İslam dini davranış güzelliği olan “ahsenul amel”i insanlığın varoluşsal amacı ve yarış sahası olarak görür. Doktora tezimde “salih amel” kavramını yaşam boyu öğrenme ile ilişkilendirerek çalışmıştım. Bu eserde ise “ahsenul amel” kavramını araştırmaya ve anlamaya çalıştım. Her iki eserde de dinin insandan beklediği eylemi farklı yönleri ile ele alıp işledim. Eğitim, sonuçta davranış değiştirme süreci ise din eğitiminde arzu edilen davranışın ne olup olmadığı konusunda çok yönlü çalışmalara ihtiyaç vardır. Çalışmanın giriş bölümünden sonra birinci bölümde estetik ile ilgili temel kavramlar ve ilgili alanlar üzerinde duruldu. İkinci bölümde ise din ve estetik konusu İslam dini özelinde ele alındı. Üçüncü ve son bölümde ise din eğitiminde estetik konusu, güzeli bilme, güzeli görme, güzel eylemde bulunma, güzel insan olma, güzel toplum oluşturma çerçevesinde işlendi. Aynı bölümün son konusunda karşı güzellik alanında yer alan güzellik engellerine de yer verilmiştir. Çalışmanın tamamı “ahsenu’l amel” çizgisinden kopmadan sürdürülmüştür. Doğrusu çağrıda bulunduğum “sürekli eylemlilik” ve “eylemde güzellik” konuları bende çok ağır bir sorumluluk duygusuna ve yazdıklarımı gereği üzere gerçekleştiremeyeceğim endişesine neden oldu. Bu ağır sorumlulukta yapamadıklarım konusunda dua ve anlayış bekliyorum. Bu durumda okuyucuya düşen yazılandan yararlanıp kendinden katacağı güzellikler ile yazılanı aşmaktır. Bir eser ancak o zaman amacına ulaşmış olacaktır. Eserler, yararlandığı kaynakları, okuyucular ise yazarlarını aşabilirse gelişme var demektir. Kitap yazmak, bir eser ortaya koymak, akademik bir çalışma yapmak insanı belli bir yaşam tarzına zorluyor. İnsanın kendisinden ve çevresinden bazı ödünler vermesine neden oluyor. Sosyal ilişkileri azaltıyor. Gezilecek görülecek birçok mekâna sahip İstanbul gibi güzel bir şehirde ve üstelik yaz mevsiminde İsam Kütüphanesi’ne açılıştan kapanışa gönüllü hapsediyor. İnsana 11

12 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

kilo aldırıyor, bel, boyun ve ayak ağrılarına, görünür-görünmez rahatsızlıklara neden oluyor. Çalışmanın her aşamasında yakın çevrenin desteği olmadan bu işlerin başarılması mümkün değildir. Bu anlamda ailemin tüm bireylerine; anne ve babamın sürekli dusana, eşime, oğullarım Ebubekir ve Salih’e, kızım Sümeyye’ye desteklerinden dolayı çok teşekkür ediyorum. Bu eser küçük oğlum Musa Erdem’in bütün engellemelerine boyun eğerek sonuçlandırılmıştır. Onun hakkına girilmemiştir. 15.10.2015 Bayburt

GİRİŞ

1. Problem

Bilim, teknoloji, iletişim ve ulaşım çizgisinde gelişen son medeniyet tüm insanlığı kendi değerlerinde buluşturmuş görünüyor. Çağdaş medeniyetin rahatlığına, acılarına, pişmanlıklarına, nimetlerine, sıkıntılarına ve günahlarına bütün toplumlar bir şekilde ortak oldu. Küreselleşme gerçeğinin zorlaması, yerel tarafların desteği ve katılımı ile yeni oluşan medeniyetin çıkış noktası batı olsa da artık tüm insanlığın evinde, cebinde, hayatında hatta yüreğinde yaşamaktadır. Olumlu ve olumsuz yönleri ile tüm insanlığa açılan bu medeniyet, insanlığı ortak değer üretmeye, sorunlara ortak çözüm üretmeye zorlamaktadır. Estetik açıdan bakıldığında medeniyetin güzel, cazip ve çekici yönleri olmadığını söyleyemeyiz. Ancak bu güzellik daha çok bilim, teknoloji, iletişim, ulaşım yönleri ile ilgili teknik bir ilerlemedir. Motor, makine ve robot teknolojisi insana bir taraftan rahatlık ve üretim kolaylığı sağlarken bir taraftan da insan ilişkilerine zarar vermekte, sosyal yaşamı tehdit etmekte, insan ilişkilerinin sanallaşmasına neden olmaktadır. Robotik bir yaşam tarzı tüm ilişkileri etkisi altına almayı sürdürmektedir. Teknoloji, insan ilişkilerini gittikçe mekanik alana taşımakta, gerçek insani ilişkiler kaybolmakta, insani değerler zarar görmektedir. Ahlaki değerlere yeterince yer vermeyen, akılcı, olgucu, modern bilim, dünyanın büyüsünü çözmek için, başından beri olağanüstü olanın doğallaştırılması ve biricik olanın yasalar evrenine göre düzenlenmesini hedef seçmiş ve ahlaki-estetik görüngüyü de bunun dışında tutmamıştır.1 Özellikle ahlaki değerler dünyasındaki çözülme estetik değerleri de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu noktaya gelişimizin nedeni yeni medeniyetin çoğu za-

Türker, Habip, Moritz Geiger ve Nicolaı Hartmann’da Estetik Değerin Temellendirilmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, Felsefe ve Din Bilimleri Dalı, Doktora tezi, İstanbul 2007, s.15. 13

14 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

man hayatı tek yanlı algılaması ve tek yanlı değerler üretmesinden dolayı olmuştur. Bu da insanın ve hayatın bütünlüğünü tehdit etti. Bütün halinde daha iyiye ulaşılamadı. Medeniyet bütünlüğünde bilim ve teknoloji alanında ilerleme olurken, din, felsefe, ahlak gibi alanlarında kendisini tüm değerlerden soyutlaması batı medeniyetinin çıkmazı oldu. Çok güzel, güzel hatta öylesine güzel diyemeyeceğimiz bir dünyada yaşıyoruz. Estetik açıdan bakıldığında günümüzde, toplum yaşamında beğeniden yana pek olumlu yargılara varmanın imkânı yok gibidir.2 Aydınlanma ile beraber birçok insan beşeri sorunların çözümü için umutlanmış, oldukça yaratıcı, yenilikçi olan bu sürece bel bağlamıştı. Oysa bu süreç kendi içinde insanlık için son derece yıkıcı bir güç barındırıyordu. Bu nedenle Black, daha seksenli yıllarda aydınlanmanın sonucu ortaya çıkan modernizm hakkında şunları söylemişti. “Modern çağ, başka herhangi bir çağdan daha çok alçakça, yürütülen bir öldürüler çağı, iç savaşlar, dinsel ve uluslararası savaşlar çağı, çok çeşitli biçimlerde yapılan kitle katliamı, toplama kampları ve mülteci sorunlarının yaşandığı bir çağ olmuştur.”3 Batılı devletler, dev şirketleri ile yalnız kendileri için bencilce bir ekonomik ilerleme yolunu seçti. Başkalarının onurları, kanları ve gözyaşlarını umursamadı. Bunun nedeni değerlerin bilinmemesi değil, değerlerdeki ikiyüzlü ve ayrımcı uygulamalar olmuştur. Bütün kültürlerin öğrettiği “kendin için istediğini başkası için de istemelisin” evrensel ilkesinden hareket edilmemiştir. Doğuda ve batıda bizde buna dahil olduk yada edildik, bu değerlerin doğduğu yerde modernizmi bu bütünlüğe tercih ettik. Geleneksel inanç ve yaşam şekillerini yıkıp yerine felsefe, sanat, edebiyat ve estetik alanlarda yeni bir kültür ve anlayış getiren modernite, insanın bozulması ve acı çekmesi türünden yüksek bir fiyat ödemesine rağmen ne yazık ki insanlara mutluluk getiremedi. Modernitenin ölçüsüzlüklerine araçsal akılcılığa ve otoriter gelenekselliğe haklı bir itiraz ve tepki olarak ortaya çıkan post modernizm de birey ve toplumların hayatlarına derinlik kazandıran ve anlam veren her türlü değeri işlevsizleştirdi.4 Değerlerdeki ölçüsüzlük ve belirsizlik üzerine kurulu söz konusu hayat felsefesine göre doğru, gerçek ve anlam yoktu.5 Bu görüşler insanı nihilist bir felsefeye taşıyarak insan olmanın değeri haz ve

2 3 4 5

Mamur, Nuray, Kitsch (Kiç) Olgusunun Sanat Eğitiminde Estetik Beğeniler Açısından Sorgulanması, M.Ü Eğitim Fakültesi Dergisi, 2012, C.8, S.3, s.70. Black, Cyril E., Çağdaşlaşmanın İtici Gücü, İş Bankası Yayınları, Ankara 1986, s.23. Serdar, Ziyaüddin, Postmodernizm ve Öteki, Söylem Yayınları, İstanbul 2001, s.27. Şener, Sami, Bilgi ve Toplumsal Dinamizm, Eğitimden Felsefe’ye Necmettin Tozlu Armağanı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Hanger Matbacılık, Ankara 2011, s.483.

GİRİŞ 15

faydaya indirgenmiş oldu.6 Şiddet, cinsellik, küfür, vb. davranışlar “duygu öteci” uygarlaşmakta olan bir topluma vekaleten kitaplarda, dergilerde, filmlerde ve internette bir fantezi olarak yer aldı.7 Küreselleşme hayat tarzlarındaki çeşitliliği artırdı. Her alanda birbirinden farklı beğeni seçeneklerinin gelişmesine neden oldu. Küreselleşme öncesinde kendi doğal, beşeri ve kültürel çevresi ile etkileşim halinde olan insanın etkileşim çevresi gittikçe genişleyerek evrensel bir nitelik kazandı. İstekli veya isteksiz kabul gören küreselleşme hayat tarzlarını birbirine yaklaştırarak benzer sorunlar evrensel bir nitelik kazanmış oldu. Küreselleşmenin sosyal, siyasal, ekonomik ve ahlaki alanda ürettiği olumsuzlar insanlığın önüne insanca yaşama engelleri oluşturdu. Küreselleşmenin ortaya çıkardığı sorunlar artık yalnızca iş adamlarının, yöneticilerin ve bilim çevrelerinin sorunu değil; ailelerin ve bireyin de sorunu haline geldi. Günümüz dünyasında özellikle insanları ortak bir yaşamda buluşturan ahlaki değerlerde yaşanan zayıflama ve yoksunluk çeşitli haksızlıklara ve yolsuzluklara neden olmakta, insan ilişkilerini ve insan yaşamını olumsuz yönde etkilemekte, büyük şehirlerin güvenliğini tehdit edecek duruma gelmiştir. Diğer taraftan birçok ülkede gelir dağılımında denge bozulmuş, bir kısım insanlar lüks ve israf içinde bencilce yaşarken bir kısım insanlar da temel ihtiyaçlarını karşılayamamaktadır. İnsanlar arasında birçok alanda ayrımcılık yaşanmakta, sosyal, ekonomik, siyasi ve dini alanlarda çifte standart uygulamalar gittikçe yaygınlaşmaktadır. Özellikle insanları ortak bir hayatta buluşturan ahlaki değerlerdeki zayıflama, sosyal bağlardaki çözülmelere neden olmaktadır. Bu durum çağdaş bir sorun olarak birçok düşünür tarafından dile getirilmektedir. Francis Fukuyama bilgi toplumunun kazanımlarına bağlı olumsuz gelişmeleri “büyük çözülme” olarak nitelendirir.8 Siyasi, ekonomik ve dini alanlarda baş gösteren problemlere karşı akletmekten, ikna ve makuliyetten uzak güç kullanmaya dayalı çözüm yöntemleri, sosyal çatışmaları, terör ve şiddeti beslemektedir. Genel hatlarını çizdiğimiz bu durum hemen yanı başımızdaki günlük yaşamı ve insan ilişkilerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Hıza ayarlı, çarçabuk iş görmelerine göre değer kazanan mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan teknolojik araç ve gereçlerdeki çeşitlilik, üretim ve tüketim kapasitesini artırmıştır. Bilim ve teknoloji sayesinde uçak, otomobil, asansör, bilgisayar ve telefonlar insanın işlerini kolaylaştırırken diğer taraftan insan yaşamı6 7 8

Serdar, age, s.8. Mestrovic, Stjepan G., Duygu Ötesi Toplum, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1999, s.196. Yıldırım, Canoğlu, Kuran ve Değişim (Fıtratın Bozulması ve Toplumsal Çürüme), Pınar Yayınları, İstanbul 2010, s.92.

16 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

nı da hızlandırmıştır. Hızın insana zaman, sermaye, kazanç, prestij kazandırdığı görüşü benimsenmiştir. Öyle ki dijital sinir sistemi ile düşünce hızında çalışmayı konu edinen eserler bile kaleme alınmıştır.9 Hatta süratin üstünlüğünü savunan Marinetti, insana her yerde hazır ve nazır olabilen mutlak bir rol yakıştırmış, hızlı yaşamayı dünyanın yeni güzelliği olarak övmüş, insanın saldırganlığını, savaşı ve ölümü bu hız için gerekli görmüştür.10 Bu gidişle insan yakın bir zamanda enerji, madde ve hız kanunlarını tüketerek kendisini de ışınlayarak varlık âleminden kaybolup gitmesinden korkulmaktadır. İnsanın zorunlu olarak ayak uydurmaya çalıştığı çağdaş hızın kaybettirdiklerini de görmemiz gerekmektedir. İnsan kullandığı teknolojinin hızına ayak uydurmaya çalışmakta fakat zaman sıkıntısı çekmektedir. Bu yaşam tarzı insanların işlerini hızlı bir şekilde yapmaya zorlamakta, insana yaptığı işleri tamamlayamama korkusu yaşatmaktadır. Aşırı hız insanın işlerini gereği gibi yapmasına ve ilişkilerini olması gereken kalite ve güzellikte yapmasına engel olmaktadır. Çağımızın insanı her şeyi kaçırma endişesi ile yaşamakta bu da işlerini ve ilişkilerini çirkinleştirmektedir.11 Bu hızlılık insanın varlığa yaklaşım tarzını değiştirmiş, varlığa bakıştaki anlamını, hikmetini ve ferasetini kaybettirmiştir. Kendisini zorlayan hayat çarkında bir dişli olarak devinirken anlama ve metafizik bir kaygıya zaman yoktur. Güneşe, aya, yaprağa, toprağa, böceğe durup bakacak zamanı yoktur. Varlık, olgu ve olaylar yanından kendi hızı ile akıp gitmektedir. Bu durumdan insan ilişkileri de olumsuz yönde etkilenmiştir. İnsanlar birbirlerine içten, çıkarsız yaklaşması, bakması, konuşması, selam verip hal hatır sorması ve değer vermesi gerekirken bütün insan ilişkileri amacından sapmıştır. Dosta, komşuya, akrabaya, arkadaşa, öğrenciye, öğretmene, çevresinde ilişki kurduğu herkese “verimli prosesler geliştirmek” “kalite oluşturmak” “marka imajı yaratmak” “alıcıya yaklaşmak”12 gibi amaçlar ile insanlara müşteri mantığı ile bakılmaya başlanmıştır. Çocuklar anne ve babaları olduğu halde yetim gibi büyümekte, akraba ve arkadaş ziyaretleri artık telefon ve bilgisayar aracılığı ile elektronik ortamlarda gerçekleşmektedir. Konuşmalar en kısa, en kestirme ve en hızlı nasıl gerçekleştirilecekse o yol tercih edilir olmuştur. Öyle ki, yeni yetişen kuşaklar arasında yeni bir iletişim ve anlaşma dilinin gelişmekte olduğuna tanıklık edilmektedir. İletişim dünyasında duyguları anlatan çeşitli işaret ve semboller, özel harfler ve kelimelerden oluşan hız9 10 11 12

Gates, Bill, Dijital Sinir Sistemi ile Düşünce Hızında Çalışmak, Çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Doğan Kitapçılık, İstanbul 1999, s.23. İmrek, Ali İhsan, Fütürizm nedir, http://www.inovasyonel.com/?Bid=958791, 30.08.2015 Edwards, John, Bilinçli Yaşamın Sırları, Çağdaş Matbaası, İstanbul 1993, s.146-147. Gates, age, s.23.

GİRİŞ 17

lı konuşma dili gelişip yaygınlaşmaktadır. Tüm ilişkiler abur-cubur, ayaküstü ve çalınmış kaçak zamanlarda gerçekleşmektedir. Kullan at mantığı ile edinilmiş günlük inançlar, değerler ve bilgiler söz konusudur. Kalpler, beyinler taşıması zor ağırlıkta düşünceler, korkular ve kaygılar ile obezite olmuştur. Çağdaş insanın sırtında ihtiyaçlarının dışında birçok şey yüklenmiş, bazı insanlar ise bir kısım insanları neden sırtlarında taşıdıklarını sormayacak bir gaflet halinde hayat sürmektedir. İnsanlar rekabete dayalı ekonomik hayatta kazanmak ve geçinmek telaşı içinde yakınlarına hak ettiği ilgi ve sevgiyi gösterememektedir. Bu durum, sosyal ilişkilerin bozulmasına, aile düzeninin yıkılmasına, akrabalar arasında soğukluğa neden olmaktadır. Öyle ki çoğu insan kalabalıklar içinde yalnız, bir yabancı gibi yaşayabilmektedir. Yabancılaşma, bireyin kendisinde, bireyler arasında, aynı toplumda yaşayan çeşitli guruplar, sınıflar ve örgütler arasında, doğaya karşı, diğer toplumlar ve kültürler arasında yaşanmaktadır. Yabancılaşma insanlar için ahlaki, psikolojik sosyal ve felsefi yönleri ile nevrotik, tehlikeli ve çekilmez bir durum arz etmeye başlamıştır. Yabancılaşan toplumda insanlar aynı mekânı, aynı zamanı, aynı yiyeceği ve içeceği hatta aynı ibadeti paylaşsalar bile birbiri ile konuşamaz, selam veremez duruma gelmiştir. İlişkilerde anlaşılamaz bir tutukluk yaşanmaktadır. En iyi ilişki; en az, en kısa ve en uzak ilişki olmuştur. Sartre’nin de belirttiği gibi adeta insan insanın cehennemi haline gelmiştir. İnsanın dünyasında ortaya çıkan her çirkinlik öncelikle insan ilişkilerine zarar vermekte ve yabancılaşmaya ve yalnızlığa neden olmaktadır. Yabancılaşan insanlar, diğer insanları ve varlığı tanımadığı ve bir anlam dünyasına yerleştiremediği için kendisini de tanıyamamakta ve anlamlandıramamaktadır. Kendisini tanımayan, doğal ve beşeri içinde bir uyumla kendisi olmakta zorluk çeken insan kendisini gerçekleştirememektedir. Bu durum insanın doğal etkileşim yasalarına zarar vermektedir. İnsanın çevresel etkileri kendi iradesi ile dengeleyebildiği takdirde bir sorun yoktur. Aksi takdirde kişisel kararlarını, tercihlerini toplumsal, kültürel ve küresel etkileşim yönlendirebilmektedir. Reklamcılar çağdaş büyücüler olarak insanın nasıl yaşayacağına, nasıl davranacağına, neyi yiyeceğine, neyi içeceğine, neyi giyeceğine karar verebilmektedir. Doğaya ve kendi türüne acımasız bir tavırla hükmetme çabasında olan insan, modern yabancılaşma ile vahşiliğe, barbarlığa kapı aralamakta, medeniyet adına çağlar boyu biriktirilen beşeri değerler ve insanlığın tüm kazanımlarını birer birer yok etmektedir. Kısa vadede bu durumdan yararlanan bir avuç insan, ülkeler ve şirketler bulunsa da uzun vadede bugün görmekteyiz

18 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ki bu vahşet ve barbarlığın tüm insanlığa zarar vermesi kaçınılmazdır. Uzmanlar, günümüzde yaşanan yabancılaşma ile ilgili başlangıç ve sonun öncesindeki göstergeler için oldukça negatif yorumlar yapmaktadır.13 Akıl ve ruh hastalıkları, intiharlar, açlık, nükleer ve biyolojik silahlar, boşanmalar ve adi suç vakaları, şiddet ve terör olaylarının yabancılaşmanın bir sonucu olmadığını kim söyleyebilir? Batı dışında kalan toplumların zihinsel üretim eksikliği ve bilim ve teknoloji asalaklığı batıyı büyüklenmeye ve yaptıklarını haklı görmeye itmiştir. Fakat gelinen noktada yalnızca batıyı suçlamak hem doğru değil hem de çözüm odaklı bir yaklaşım değildir. Çok yönlü ve evrensel sorunlara ülkeler arasında sınırların kalktığı günümüz dünyasında küresel bir arayış ve bir çözüm gerektirmektedir. Her birey ve toplum gereken katkıyı sağladığı oranda insanlık çözüme yaklaşabilir. Birçok aykırı ses olsa da genel olarak bakıldığında Müslümanların çoğunluğu da bu medeniyete tepkilerini sahiplenme şeklinde ortaya koymuştur. Müslüman toplumlar son birkaç yüzyıl içinde bilimsel, teknolojik, askeri, siyasi yenilgiler yaşadığı için batıdan birçok şeyi ödünç aldı. Fakat hiç vermeyi düşünmedi. Peki, bizde insanlığa verecek bir şey yok mu? İslam ve Müslümanlar insanlığa ne verebilir? İnsanları imrendirecek, onların beğenisine hitap edecek, onları cezp edecek neyimiz var? Bizim varımız ve zenginliğimiz nedir? Bu sorular iyi düşünüldüğünde gerçekten dinimizde, kültürümüzde, ahlak anlayışımızda ve medeniyet tasavvurumuzda tüm insanlık ile paylaşabileceğimiz ve ortaklaşabileceğimiz değerlerimiz olduğunu görebiliriz. İnsanlığın vahşete ve barbarlığa doğru sürüklendiği bir zaman diliminde yabancılaşmanın ve yalnızlığın yol açtığı vahşete ve barbarlığa engel olacak insana, evrene, zamana, güzellik kaygısı ile bakan bir anlayışa ihtiyacımız olduğu söylenebilir. Çirkinlik, insanlık olarak özsaygımıza zarar verecek bir nitelik almıştır. Çalışma, çok boyutlu ve karmaşık büyük insanlık ve medeniyet sorununa kendi alanı açısından bir katkı sunmayı amaçlamıştır. Aynı zamanda gittikçe hoyratlaşan, sevimsizleşen dünyamızın değişmesi için güzelliğin sihirli gücünü aralama ve arama çabasındadır. Bu çaba yaşadığımız çirkinliklere karşı sorumluluk hissederek yapabilecek bir noktadan başlamak isteyenlere mütevazı bir öneri sunmaktadır. Bu konuda eğitim dünyasına büyük görevler düşmektedir. Bu çalışma estetik ve din eğitimi alanında yapılabilecekler konusunda mütevazı bir katkı sunmayı amaçlamıştır. Çünkü estetiksel eğitim tüm eğitim alanlarının zorunlu ve çok önemli bir boyutu olarak karşımıza çıkmaktadır.14 13 14

Serdar, age, s.11. Kagan, Moıssej, Güzellik Bilimi Olarak Estetik Ve Sanat, Çev. Kağan Aziz Çalışlar, Altın Kitaplar, İstanbul 1982, s.208

GİRİŞ 19

Bu bağlamda çalışmanın problemi; Kuran’ın önemli kavramlarından “ahsenu’l amel” kavramını teorik, estetik, teolojik arka planı ile pratiğe aktarılmasında din eğitiminin imkânları açısından araştırılmasıdır. Konunun araştırılması, estetiğin temel kavramlarının bilinmesine, İslam dini özelinde güzelliğin ne olduğunun ortaya konulmasına, güzel davranışa dini ve ahlaki alanın nasıl katkı yapabileceğinin belirlenmesine, buna bağlı olarak din eğitiminin hangi konularda güzel davranışı destekleyebileceğine ihtiyaç duymaktadır. 2.Araştırmanın Amacı ve Önemi

Din eğitiminin insanın dinsel varoluşunu gerçekleştirmesi için; etkili eğitim bileşenleri kullanılarak, uygun öğrenme ortamlarında yapılması gerekir. Etkili bir din eğitimi için günümüzde ihtiyaç duyulan konulardan hareket edilmesi gerekmektedir. Bu ihtiyacın dini ve beşeri yönünün olması konuyu önemli duruma getirir. Estetik konusu da din eğitiminde göz ardı edilmemesi gereken bir alandır. Din, bağımsız bir estetik alan olmamakla birlikte dini konu ve kavramların hemen hepsinde estetik bir boyut vardır. Ayrıca din ve güzellik ilişkisi dinin ayrıntı ve sıradan konuları ile ilgili değil temel görüş ve ilkeleri ile ilgilidir. Çünkü güzellik insanın kendisini, Allah’ı ve varlığı bilmenin, tanımanın yollarından biridir. Ayrıca güzellik; iman, ahlak, ibadet ve toplumsal düzeni ilgilendiren yönleri ile dikkate alınması gereken bir alandır. Dinde estetik boyut, Allah, insan ve tüm varlık ilişkilerini içine alır. İlişkiler estetik boyuttan koptuğu an din amacını gerçekleştiremez. Bu nedenle din eğitiminin gerçekleştirmek istediği eğitimsel amaçların bir kısmı estetik alan ile ilgilidir. Din eğitimindeki estetik amaçlar, hem bireysel hem toplumsal hem de Allah ile ilişkilerini kapsar zenginliktedir. İnsanın üreteceği bireysel güzellikler ile içinde yaşadığı toplumun ve çevrenin güzelleşmesine katkı sağlaması amaçlanır. İnsanın dini bilgi yanında kendi düşüncesiyle elde edeceği güzelliğin bin bir çeşit formu vardır. İslam insana estetik öz zenginliğini kazandıracak, ilişkilerini düzenleyip yönetecek birçok estetik malzeme verir. Din eğitiminin bu anlamda öğrenen açısından güzelleşme çabası ve öğreten açısından ise güzelleşirken güzelleştirme faaliyeti olduğu söylenebilir. Dinin sınırlarını çizdiği estetik sorumluluk alanında insan güzelden, güzellikten, kendi güzelliğinden, çevresini güzelleştirmeden sorumludur. Bu nedenle din eğitiminin insan ruhuna ve yaşamına yapılan estetik bir müdahale olduğu söylenebilir. Bu durum dini sorumlulukların estetik bir kaygı içerisinde gerçekleştirilmesini zorunlu kılar. Estetik, insanın dini sorumluluğunu gerçekleştirmesinde ihmal

20 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

edilmeyecek bir alandır. Din temelli estetik anlayışta insana bahşedilen hazır güzelliklerin farkında olması yanında insanın kendi emeği ile oluşturması ve yaşaması gereken güzellikler söz konusudur. Bu çalışma, din eğitiminde davranış güzelliği (ahsenu’l amel) çerçevesinde farkındalık oluşturma ve estetik bir bilinç geliştirmeye katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Din eğitimini, dini eğitimden ayıran en önemli farklardan biri din eğitiminde yalnızca dini referanslara bağlı kalmadan bütün bilimsel alanlardan yararlanmayı bir ilke olarak benimsemiş olmasıdır. Bu nedenle din eğitimi sosyal bilimlerin hemen hepsinden özellikle de eğitim bilimlerinden yararlanır. Çünkü din eğitimi insanı tanıma, anlama, ihtiyaç ve beklentilerini bilme çabalarına kayıtsız kalamaz. Bilim alanları arasında yapılan yardımlaşmayı bir istişare ve komşuluk ilişkileri sıcaklığında görür. Aslında din eğitiminin diğer bilim alanları ile alışverişte olmasının gereği üzerinde genel bir kabul olduğu söylenebilir. Ancak bu gerekliliğin uygulamalarda yeterince gerçekleştirildiği söylenemez. Bu durumun nedenleri arasında din eğitiminin çok yeni bir bilim dalı olması ve bu bilimsel işbirliği konularında yapılmış çalışmaların yetersizliği neden olarak düşünülebilir. Din eğitiminin diğer bilimsel alanlarla özellikle sosyal bilimlerle ortak çalışma yapabileceği konular oldukça fazladır. Din eğitimi özel sahasında günümüz dünyasında çok yönlü gelişen ve çeşitlenen bilimsel alanlardaki gelişmelere ayak uyduracak, bilimsel yaklaşımlardan ve sonuçlarından yararlanacak, gerekli konularda ilgi ve ilişki kuracak çalışmalara ihtiyaç vardır. Ayrıca beşeri ve doğal çevre sorunları ile ilgilenen bütün bilimsel disiplinlerin de dinin çözüm önerilerinden yararlanması gerekir. Din eğitimi bu konuda da bilimsel alanlar ile işbirliği yapabilir. Bu durum din eğitimcilerinin kendilerini çok yönlü geliştirmelerini, yaşanan bütün beşeri sorunlara dinin nasıl bir katkı sağlayacağı konusunda hazırlıklı olmalarını zorunlu duruma getirmektedir. Din eğitiminin işbirliği yapabileceği alanlardan biri de estetiktir. Estetik, hayatın her alanında yaşanan çok kapsamlı bir olgudur. Hangi konu başlığı altında ve hangi düzeyde olursa olsun, öğrencilerin duygusal yönden gelişimlerini sağlayacak hemen hemen bütün konuların estetik alan ile ilgisi vardır. Bundan dolayı genel eğitim içinde yer alan bütün dersler doğrudan veya dolaylı bir şekilde estetik ile ilişkilidir. Bu durumda her dersin kendi alanının gerektirdiği katkılar ile estetik alana destek vermesi beklenir. Bu nedenle öğrenci kazanımlarında duygusal yönün ihmal edilmemesi gereği eğitimciler tarafından sık dile getirilen ortak bir görüştür. İnsanın estetik dünyasında hiçbir yön görmezden gelinmemelidir. Estetik alanda herhangi bir boyutun ihmal edilmesi estetikteki bütünlüğün bozulmasına ve hatta yok olma-

GİRİŞ 21

sına neden olabilir. Çünkü her eğitim alanı kendi alanı ile ilgili estetik boşluğu doldurabilir. Estetik alana katkı sunacak alanlardan biri de din eğitimidir. Ancak din eğitiminde güzelliğin kuramsal bir bağlama oturtulması gerekir. Çirkinlik konusunun her alanın kendi açısından ilgilenmesi gereken büyük bir problem olduğunun farkındayız. İnsanlık olarak çirkinlikte boğulmak üzereyiz. Birbirimize çirkinliği reva görüyoruz. Çirkin davranışlarımız için hepimizin birçok mazereti var. Güzeli görmeye, farkında olmaya, anlamaya, takdir etmeye, üretmeye çok yönlü olarak ihtiyacımız var. Araştırma, kendi güzel eylemimiz ile güzelliğin kendi irademizde, düşüncemizde, duygumuzda, ilişkilerimizde bize ne kadar yakın olduğunu göstermeye çalışıyor. 4. Sınırlılıklar

Din ve estetik ilişkisi birçok açıdan üzerinde çalışma yapılabilecek kapsamlı bir alandır. Sanat, estetik ve güzellik alanının dini alanla ilgili çalışma yapılması gereken konularından biri de din eğitimidir. Din eğitimi ve estetik ilişkisi de farklı yönlerden çalışılabilir. Bu çalışmada din eğitimi ve estetik ilişkisi bir Kur’an kavramı ile “ahsenu’l amel” “güzel davranış” bağlamında ele alınmıştır. Güzel davranışın ne olduğu, nasıl gerçekleştirilebileceği, sonuçları dini ve estetik teorik arka planı dikkate alınarak çalışılmıştır. Çalışmada geçen “din” kavramı İslam dini ile din eğitimi de İslam din eğitimi ile sınırlıdır.

I. BÖLÜM

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR

1.Estetik

Estetik, duyusal olanın güzellik üzerinden okunmasıdır. Algılardan ya da duyumlardan ortaya çıkan bilgi olarak estetik, duyusal yetkinliği yani güzelliği araştıran bir alan olmuştur. Genel olarak estetik güzelin bilgisi, güzelin algılanması ve güzelin özne tarafından yaşanmasını da dile getirir.1 Sanatta estetik ise güzelin duyular yoluyla algılanmasını araştıran bir alan olmuştur.2 Kimi görüşlere göre de estetik, haz ve beğeni bilimidir.3 Bu anlamda güzel değerini aşan bir kapsama sahiptir estetik. Yüce, trajik, zarif, ilginç, çocuksu ve çirkin değeri de estetiğin alanına girer.4 Sanat felsefesi güzeli sanat eseriyle sınırlandırırken estetik, güzelliği varlık üzerinden okur. Bu yüzden güzelliğin felsefesi veya tarihi varlığın kendisine kadar geri döner. Estetik yalnız sanattaki güzelliği, sanat felsefesini değil doğadaki güzelliği, mekân ve mimari güzelliği, insan davranışlarındaki güzelliği de kapsar. Diğer taraftan yalnız güzel nesneyi değil, güzelin öznel-ruhsal yaşanışını ve yaratılışını da içine alır. Çünkü güzellik insanın iç dünyasından dışa yansıyan bir olgudur. Aynı zamanda estetik, insan tarafından oluşturulan ürünlerde sergilenen güzelliklerle ilgili yargıları ve yaşantılarımızda söz konusu olan estetik değerleri, tavırları, hazları ve tatları tahlil eden bir alandır. Kısaca estetik, gerçekliğin insan tarafından estetiksel olarak özümlenmesinin bilimidir.5 Estetik kelimesi Yunanca “aisthanomai” kelimesinden gelmektedir. Aisthesis kelimesini algı, duyum anlamında kullanan Yunan filozofları, bilgi felsefesinde duygusal olandan kaynaklı bilgi için kullanarak bu kelimeyi temel

1 2 3 4 5

Yalçın, Şahabattin, (Ed.), Bilgi ve Değer, Vadi Yayınları, Ankara 2002, s.22. Taşdelen, Demet, Yazıcı, Aslı, Estetik ve Sanat Felsefesi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2012, s.3. Acar, Adnan, Estetik, Doruk Yayıncılık, İstanbul 2012, s.31 Tunalı, İsmail, Estetik, Remzi Kitabevi, İstanbul 2013, s.15. Kagan, age, s.5 23

24 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

bir ayrım kabul etmişlerdir. Örneğin “anestetik” algı boşluğu ve acıya karşı hissizlik anlamına gelmektedir.6 Estetik sözcüğü farklı dillerde değişik şekillerde karşılanmıştır. Osmanlıcada “bediiyat”, “ilm-i husn”, “ilm-i mehasin”, “ilm-i bedii”, “ilm-i bedayi”, “hikmet-i bedayi”, “ilm-i zevk” ile karşılık bulmuştur.7 Arapçada “ilm-i cemal”, Fransızcada “esthetique”, Almancada “aeshetik”, İngilizcede “aesthetics”, İtalyancada “estetica” şeklindedir. Estetik sözcüğü duyum, duyulur algı, duygu ilmi anlamına gelen Grekçe “aisthesis” ya da “aisthanesthai” sözcüklerinden türemiştir.8 Estetikte duyarlılık ve duyumsanabilirlik kavramları öne çıkmaktadır.9 Estetik bağımsız bir disiplin olarak görülmemiş genel olarak felsefe içerisinde ele alınmıştır. Özellikle 18. yüzyıldan başlayarak günümüze kadar birçok estetikçi “estetik bilimi” ne katkıda bulunmuştur. İlk kez bu alanı özel bir disiplin ve çalışma alanı olarak ele alan “Estetik” adlı eseri ile Baumgarten’dir. Estetiğin bir bilim dalı olarak kavramlaşması ise Kant’n “Urteilskraft” isimli eseri ile olmuştur.10 Baumgarten, estetik ile algı ve duyumu duygusal bilginin bilimi haline getirmiştir. Ancak estetik süreç de bir çeşit mantık ile devam eder.11 Baumgarten, estetiği açık seçik şeylerin ötesinde bulunan tasavvurlar bütünü olarak tanımlar. Ona göre estetik mantığın küçük kardeşidir. Yani duygusal bilginin mantığıdır. Estetik de mantık da bilgiye ve hakikate ulaşmaya çalışır. Mantık zihni bilginin yetkinliğini estetik ise duyulur bilginin yetkinliğini gaye edinir.12 Baumgarten’a göre Estetik Akli bir kavramadan ziyade temaşaya dayalı bir tür kavrama ve iç görüdür.13 Fransız estetikçi Lalos, estetiği sanat eleştirisi ve sanat tarihi olarak yorumlar. İtalyan estetikçi Croce ise, estetik ile sezgi bilgisini bir arada ele alır. Güzelliği sezgi ve bilincin bir buluşması olarak yorumlar.14 Kimi filozoflara göre ise “estetik” sözcüğü bu araştırma alanı için uygun değildir. Alman filozoflarından Herder estetiğe Yunanca güzel anlamına gelen “kalligone” ismini önermiştir. Hegel ise estetiğe “kalliologie” adını vermiştir.15 Kant için estetik “amaçsız amaçlılık”, Schiller için “özgürleştirici oyun”dur.16 Lalos’a gö6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Want, Christopher Kul, Estetik, Ntv Yayınları, İstanbul 2007, s.3. Çalışkan, Adem, İslam Estetiği Üzerine Bir Deneme, O.M.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, S.10, s.326. Göğebakan, Yüksel, Estetik Ve Kentsel Yapılanma Üzerindeki Etkisi, İnönü Üniversitesi Sanat Ve Tasarım Dergisi, 2012, C.2, S.4, s.73. Bağlı, Mazhar, Modernizme Direnen Estetik, Kapı Yayınları, İstanbul 2010, s.8 Arat, Necla, Etik ve Estetik Değerler, Telos Yayınları, İstanbul 1996, s.12. Şimşek, Aydın, Estetik ve Mücadele Estetiği, İlya İzmir Yayınevi, İzmir 2006, s.40. Işık, Aydın, Din ve Estetik, Ötüken yayınları, İstanbul 2013, s.29. Işık, age, s.30. Şimşek, age, s.41. Taşdelen, Yazıcı, age, s.6. Şimşek, age, s.40-41.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 25

re ise estetik akıldan değil kalpten gelen bir ilhamdır. Bir düşünce, muhakeme ve muakale değildir.17 Estetik, temelde insanın güzel karşısındaki konumu, tutumu ve tavrının ne olduğundan hareketle güzelin varlık içindeki yerini belirlemeye çalışır. Bu nedenle, güzelin anlamını sadece sanatsal alanda değil, ontolojik bir zeminde de arar.18 Her ne kadar estetik güzeli araştıran bir bilim olarak tanımlansa da birçok düşünüre göre estetiğin konusu güzeli ve güzellik felsefesini aşar. Aksi bir bakış açısı estetik biliminin sınırlarını daraltmak olur. Örneğin Kant estetik sözcüğünü hem duyusallık anlamında kullanır hem de estetiğin içinde “yüce”yi inceler. Schiller güzelin yanında hoş ve çekici olanı, soyluluğu, duyusalı, çocuksuyu birer estetik kategori olarak inceler. Rosenkranz için de çirkinlik estetik bir kategoridir. Ludwig Wittgenstein’e göre estetik güzel olanla sınırlandırıldığı için yanlış anlaşılmıştır. Güzel, geniş bir alanı olan estetik biliminin tek başına konusu olamaz.19 2.Estetik ile İlgili Temel Kavramlar ve Konular

Estetik özne; estetik bir objeyi algılayan, onu kavrayan ve ondan hoşlanan, ondan “estetik haz” duyan bilinçli bir varlıktır. Estetik süjenin amacı, yöneldiği estetik objeyi öğrenmek, bilmek değil, ondan “estetik haz” duymaktır. Estetik süje, estetik bütünlüğün zorunlu bir elemanıdır. 20 Estetik özne, güzellik bilinci, sezgisi ve hayal gücü olan varlıktır. Güzel ancak estetik özne ile anlamlıdır. Her bilgi olayı, bir süje-obje ilgisine dayanır. Bilginin süje-obje ilişkisi içinde ortaya çıkması, süjenin bir objeyi kavraması, onu yorumlaması demektir.21“Bilme ilgisini sağlayan süjeye bilgi süjesi denir. Bilgi süjesinin amacı, yöneldiği nesneyi algılamak, bilmek ve onu çeşitli özellikleriyle tanımaktır. Böylelikle insan bilme etkinliğiyle çevresindeki nesneleri, olayları algılar ve anlamlandırır.”22 Süjenin obje ile ilişkisinde hoşlanma, beğenme, zevk alma gibi estetik yaşantılar söz konusu olduğunda süje, estetik süje vasfını kazanır.23 Estetik nesne; güzellik değeri taşıyan her şeye estetik nesne denir. Estetik nesne; estetik öznenin, algılama, düşünme, kavrama, sezme ve tasarlama gibi edimler yoluyla kendisine yöneldiği ve kendi ile bağ kurduğu özne dışındaki 17 18 19 20 21 22 23

Oral, Mustafa, Estetik ve Tarihçesi, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster= Yazi&YaziNo=515, 10.06.2015 Çalışkan, Adem, agm, s.323. Gürsoy, Bilge, Tüketimin Estetiği Ve Medya:“Bugün Ne Giysem” Programı Üzerinden Bir Değerlendirme, İ.Ü İletişim Fakültesi Dergisi, 2013, S.44, s.87. Yeğen, Ümit, Estetik ve Çocuk Edebiyatı İlişkisi, Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2013,C.2, S.1, s.242. Yalçın, age, s.30. Yeğen, agm, s.242. Tunalı, age, s.23

26 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

her şeydir. Buna göre genel olarak duyuya, düşünceye ve duyguya muhatap olan veriler, varlıklar, bağlantılar ve ilişkiler nesne olma özelliği taşırlar. Zaman ve uzamda gerçek niteliğiyle var olan bilinçten, bağımsız olan dış dünyanın bir parçası olarak bilincin karşısında duran her şey estetik nesne olabilir. Atomun parçacıklarından, güneş sistemine kadar, hücrenin bölümlerinden insan organizmasına kadar var olan her şey estetik nesne yapılabilir.24 Estetik alanda doğal ve yapay sanat eserleri olmak üzere iki tür nesne söz konusudur. Bir nesnenin estetik alanda kabul görmesine ya da dışlanmasına açıklama getirirken atılacak ilk adım, güzelliktir. Çünkü bizi nesnelere yönelten güzelliktir.25 Bu nedenle doğal nesne ile estetik nesne arasında duyumsama ve algılama farklılığı yaşanır.26 Estetik bilgi; estetik bir yargılamada bulunabilmek için bilinmesi gereken insan aklının erebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin bütünü estetik bilgidir.27 Bilgi süje ve obje arasındaki bağlılıktır. Bu bağlılığın iki tarafında süje ve obje bulunur. Benedetto Croce’ye göre sezgisel bilgi ve mantıksal bilgi olmak üzere iki tür bilgi vardır. Sezgisel bilgi, hayal gücü aracılığıyla, mantıksal bilgi zihin aracılığıyla elde edilir. Sezgi, kavramsal bilgiden önce gelip onun temelini oluşturur. Bireysel bir bilgi türü olup en yalın bilme biçimidir.28 Sezgisel bilgi bireyselin bilgisi ile sınırlı iken mantıksal bilgi tümelin bilgisidir. Aynı şekilde sezgisel bilgi tek tek şeylerin, mantıksal bilgi ise şeyler arasındaki ilişkinin bilgisidir. Sezgisel bilgi ve hayal gücü aracılığıyla imgeler, görüntüler üretilir. Mantıksal bilgi ve zihin aracılığıyla ise kavramlar üretilir. Sezgi, insanın ilk etkinliği ve kavramsal bilginin ilk koşuludur. Çünkü kavramsal bilgi, şeyler arasındaki ilişki iken, şeylerin kendileri ise sezgilerdir.29 Her sanat eseri bize varlığı anlatırken varlık hakkında bir bilgi verir. Ancak bu bilgide, o sanatın varlık, gerçeklik anlayışı da somutlaşmış olur. Bunun için her estetik eser, varlık ve gerçeklik hakkında bir yorumdur ve her sanat yapıtı, kendisine özgü bir kavrayışın gerçekliğidir.30 Her estetik olay, bir süje-obje bağlılığına dayanır. Bir yanda estetik kaliteleri ile bir estetik obje öte yanda bu objeye bütün psişik aktları ile yönelmiş, onu estetik olarak algılayan, ondan zevk alan bir süje bulunur.31 Bilgi objesi, süjenin dışında, ondan bağımsız olarak var olduğu halde, estetik objenin varlığı 24 25 26 27 28 29 30 31

Yeğen, agm, s.243. Townsend, Dabney, Estetiğe Giriş, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2002, s.44. Köksal, Musa, Sanat Nesnesinin Estetik Değeri Ve Başkalaşımı, Sanat Dergisi, S.22, s.126. TDK Büyük Sözlük Gürsoy, agm, s.87. Cömert, Bedrettin, Estetik, De Ki Basım Yayın, Ankara 2008, s.33. Tunalı, İsmail, Marxist Estetik’te Gerçeklik, Obje ve Süje Problemi, Felsefe Arkivi, 1976, S.20, s.99. Tunalı, İsmail, İntegral Bir Estetik Olarak Ontolojik Estetik, Felsefe Arkivi Dergisi, 1957, C.3, S.3, s.156.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 27

ancak bir süjenin varlığına bağlıdır. Objeleri fizik veya metafizik objeler olması bir şeyi değiştirmez. Bilginin objesi, ister reel, ister ideal olsun, süjeden bağımsız, kendi başına var olan nesnedir. Estetik obje için durum tersinedir. Yani estetik obje, yalnız bir süje için vardır.32 Estetik beğeni; kesin, güvenilir, ince ayrımlara varan bir duyguya dayanan estetik yargılama ve değerleme gücü; güzeli çirkinden ayırma yetisi. Estetik duyumlamanın öznel-kişisel rengi ve belirliliğidir.33 Beğeni de bir çeşit duygudur. Tıpkı koklama, görme, işitme ve dokunma gibi beğeni de zihinsel sistemlerimizin temel bir algılama yoludur.34 Ancak duyular fizyolojik araçlarla çalışır. Göz ve kulak gibi duyu organlarını ve onları meydana getiren parçaların nasıl çalıştıklarını biliriz. Dilimizde farklı tat alma noktaları vardır ve bunlar beyin merkezlerindeki sinirleri uyaran kimyasal tepkimeleri denetler. Estetik beğeni için ise böyle bir fizyolojiden söz edilemez.35 Duygularımızı daha doğru betimleyen farklı bir estetik dilimiz vardır. Bu beğeni dilidir. Beğeni terimini çeşitli biçimlerde kullanırız ona değer yargılarını belirtmek için başvururuz.36 Estetik beğeni, güzelliğe ilişkin sorunlar karşısında yargıda bulunma yetisidir. “”Güzel, “kavrayış gücü” aracılığıyla değil, “hayal gücü aracılığıyla” bilinir. O halde “beğeni yargısı, bilmeye, kavramaya ya da idrak etmeye ilişkin bir yargı değildir.” O güzel üzerine verilmiş bir yargıdır. Hayal gücüne dayanan bu yargının aynı zamanda “mantıksal bir yargı” olduğunu savunan görüşler de vardır.37 Buna göre de beğeni yargısını özne temellendirir ve öznedeki hoşlanma duygusu arzu yetisine göndermede bulunur. Yani beğeni yargısı hoşlanma-hoşlanmama gibi sonuçlarla haz alma duygusu ile ilintilidir.38 Estetik beğeni dikkatimizi algılayana ve estetik yargılara yöneltir.39 Estetik beğeni hiç değişmeden kalan bir yetenek değildir.40 Estetik duygu; nesneleri veya olayları ahlaki ve estetik yönden öznel şekilde duyma ve değerlendirme yetisidir ki; anlık bir istencin yanında sürekliliği de olan estetik, tinsel-düşünsel olarak, bağlılık, yönelme, şaşma, hayranlık, haz ve acı duyabilir. Belirli nesne, olay, davranım ya da kişilerin, bireyin iç dünyasında uyandırdığı estetik izlenimlerdir.41 İnsanın doğayı, kendini ve kendi dışındaki gerçeklikleri bir algılama biçimi olan estetik duygu estetiğin 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

Tunalı, agm, s.158. TDK, BSTS / Felsefe Terimleri Sözlüğü, 1975 Townsend, age, s.30. Townsend, age, s.32. Townsend, age, gös. yer. Delice, Didem Yıldırım, Estetik Bir Yargı Olarak Güzel, D.T.C.F Felsefe Bölümü Dergisi, 2007, C.18, S.0, s.81 Mamur, agm, s.70. Townsend, age, s.44. Timuçin, Afşan, Estetik, İnsancıl Yayınları, İstanbul 1993, s.23. TDK Büyük Sözlük

28 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ana konusudur. Estetik duygu ya da gerçeklik karşısındaki estetik davranış, özne ile nesne arasındaki ilişkinin özel bir biçimidir.42 Estetik duyguyu insanın hayvansal doğasının ya da biyolojik gelişiminin bir sonucu olarak kabul etmek olanaksızdır. Bu, duyguların aklın ve imgelemenin yaratıcı rolünü gözden kaçırmak olur.43 Bir şeye tepki verirken yaşadığımız estetik duygu ayrı olarak ele alınmayı gerektirir. Hoş bir duygudur ve kendi kendine yeterlidir. Bir başka deyişle bir diğer arzuyu tatmin etme amacı taşımaz. Bu durumda önemli olan estetik duygunun kendisidir.44 Kötü estetik duygu olmaz ama kötü beğeni olabilir. Bir beğeni ölçüsüne uygun düşmediği zaman kişinin kötü bir beğenisi olduğu söylenebilir ancak estetik duygu yalnızca kendinden bir duygudur. Estetik bir duygu tanımı gereği hoştur ve zevk alıyorsak hiç kimse bizi zevk almadığımıza inandıramaz. Yaşantımızda bize zevk veren şeylerin hepsi estetik değildir. Kısaca estetik duygu bir başka arzuyu doyurmaktan çok, amacının kendi içinde olduğudur.45 Estetik duygu, tinsel kültüre, dünya görüşüne, iç eğilimlerine bağlı olarak insanın güzel karşısında özgül coşkular duyma yetisidir.46 Estetik duygu karşılıksız olmakla birlikte pratik anlamdan yoksun, edilgin bir seyirde değildir. Bu nedenle pratik ve yararcı ereklerle bağdaşmayan estetik yargıyı Kant“amaçsız ussallık” olarak tanımlamıştır.47 Hegel ise güzel ve yarar arasında bağ kuran maddecileri eleştirerek “Bir ölü doğa resminin seyri, tablodaki meyveleri yemeğe izin vermez.” der. Estetik yargı; yargı, iki kavram ya da terim arasında bağlaçla kurduğumuz bir şeyi onaylayan ya da yadsıyan bir ilgidir. Bizi burada ilgilendiren estetik yargılardır. Estetik yargılar, kuşkusuz estetik obje ve olaylar ve sanat eserleri ile ilgili yargılardır.48 Estetik yargı, estetik algıların bütünlüğünde temellenen güzelin ölçüsünü, yetkinlik düzeyini toplumsal kapsamını belirleyen hükümlerdir.49 Wittgenstein estetik yargıyı duyarlıktan ayırarak bilgiye ve uzmanlığa dayandırarak estetik alanını tümüyle psikolojinin egemenliğinden kurtarmış mantığın egemenliği altına almak istemiştir.50 Ancak estetik yargıların kavramlara dayalı bilgiler gibi mantıksal kurallara bağlanamayacağı görüşünde olanlar

42 43 44 45 46 47 48 49 50

Doğan, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998, s.37. Doğan, age, s.39. Townsend, age, s.34. Townsend, age, s.37. Ziss, Avner, Gerçekliği Sanatsal Özümsemenin Bilimi; Estetik, Haylaz Kitap, İstanbul 2009, s.214. Ziss, age, s.164. Yeğen, agm, s.244. Ziss, age, s.214. Tunalı, İsmail,“Wıttgensteın’ın Estetik Anlayışını «Vorlesungen UndGespraeche Über Aesthetik, Psychologıe Und Religion» Kitabına Dayanarak Bir Belirleme Denemesi”, İ.Ü. Felsefe Arkivi Dergisi, 1984, S.25, s.6.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 29

da vardır. Estetik yargı insanların duyarlık, zihin ve hayal güçlerinin özgür ve uyumlu bir oyunu içinde ortaya çıktığı söylenebilir. Aynı şekilde bir ahlâk veya bilgi yargısı değildir. Haz duyma ve duymamaya dayandığı için sübjektiftir.51 Estetik algı; estetik objeye dikkati yönelterek, duyular yoluyla o şeyin güzelliğini duyumsama ve güzel olduğu bilincine varma. Bir nesne estetik duyular aracılığı ile algılanır, ancak estetik algı duyusal izlenimlerden daha fazla bir şeydir, bilinçli bir farkına varmadır, duyumları bilince ileten bir olaydır. Gerçeklikteki ve sanattaki estetik olayları algılama gücü; estetik yargının oluşmasının temelidir. 52 Estetik haz; estetik bir obje, olay ve olgu karşısında oluşan hoşnutluk, duyusal ya da tinsel sevinç duyma halidir. Estetik haz, duyu temeline dayansa da onunla sınırlı olmayan duyu alanını aşarak kişiliği etkiler. İzlediğimiz bir oyunun, dinlediğimiz bir müziğin, gördüğümüz bir resmin günlerce etkisinde kalabiliriz. Estetik haz bizi etkiler, değiştirir ve bize mutluluk verir, bizi gündelik yaşamın kaygılarından kurtarır, ruhumuzu arıtır. Sanatsal eserler ile kurduğumuz olumlu ve nitelikli ilişkiler bizi estetik hazza ulaştırır.53 Estetik tavır; güzel denilen bir manzaranın ya da sanat eserinin estetik olarak algılanması, onun kavranması, ancak estetik nesne karşısında belli bir durum, vaziyet ve hâl alınması estetik tavırdır. Estetik öznenin ilgi durumunu özetler. Estetik tavır bir obje karşısındaki duruşumuzu ve bakışımızı gösteren önemli bir yöne sahiptir. Örneğin tarihi bir köşk hakkında insanların vermiş oldukları bazı yargıların bir kısmı, bilgisel bir tavırdır. Burada amaç doğru bilgiler elde etmektir. Bundan dolayı bu bilgilere düşünsel-bilgisel tavır ya da entelektüel tavır denir. Köşkün parasal değerini sorgulayan bakış açısı ekonomik bir tavırdır. Bunların dışında salt seyretmek için ortaya konulan yaklaşım ise direk estetik tavırla ilgilidir. Bu yaklaşımda bilgi ve ekonomik çıkar yoktur.54 Estetik tavır yalın bir hayal ve kurgu olmayıp duygusal-düşünsel karmaşık bir olaydır.55 İnsan varlık dünyasını, olay ve olguları estetik olarak değerlendirir. Kendi estetik idealine uygun düşen şey için güzel, karşıt düşen şey için de çirkin tanımlaması yapar. Bundan dolayıdır ki insanlar kendi idealleri doğrultusunda bazı nesnelere “güzel” derken bazılarına da “çirkin” demişlerdir. Burada ortaya konulan değer iki çeşit değerin birleşimidir. Bir tarafta nesnenin kendisinde var olan değer, diğer tarafta da insanların kendi-

51 52 53 54 55

Ergün, Mustafa, Estetiğe Yaklaşımlar, http://www.tamsanat.net/yayinlar/sanattarihi.php?post=587, 20.05.2015 Ziss, age, s.214. Bengisu, Hatice, Estetik Yaşam, Ankara 38.İcas Bildirileri, 2007, s.101. Göğebakan, agm, s.75. Tunalı, 2013, s.27.

30 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

sinde olup da nesneye yüklemiş oldukları değerdir. İşte buradaki estetik tavır sübjektif bireysel bir tavırdır. Estetik alan, ahlak, mantık ve benzeri ilimler gibi kural koyucu normatif bir bilimdir. Ancak pozitif bilimlerde olduğu gibi deney ve gözleme dayanan olaylarla değil, değerlerle ilgili bir alandır.56 Estetik tavır almak, bir manzarayı hoşlanarak seyretmek ve bir müziği zevkle dinlemektir. Bu tür estetik yaşantılar duyusal temellidir. Estetik tavrın yönlendirdiği duyular işe karışmadan bu yaşantıların hiçbiri meydana gelmez. Bu estetik hazzı, beğeniyi ortaya koyan ise ‘güzel’ olgusudur. Güzel değerini taşıyan objeden veya sanatsal eserden haz duyarız.57 Estetik tavır, çıkar ilişkisinden tamamen soyutlanması gerekir. Bu yüzden öznenin estetik nesne hakkında hangi gerekçeyle güzel yargısına vardığı önemlidir.58 Estetik tavrın ereği, estetik tavrın içinde bulunur.59 Estetik değer; bir şeyin güzellik yönünden önemini belirlemeye yarayan soyut ölçü ve kıymettir. Estetik süje ve estetik objenin yanında, estetik değer de estetik bütünlüğün zorunlu bir elemanıdır. İnsan, estetik obje veya sanat eseri ile bir ilgi içine girdiği zaman, ona bir değer yükler. İnsan “estetik haz” duyduğu bir sanat eserine “güzel” değeri yükler.60 Platon ve Aristo estetik değerler estetik algılayıcıya bağlı olmadan estetik değerin bizzat nesnenin kendisinde olduğunu savunurlar.61 Estetik kaygı; estetik kaygı, beğenilerimiz üzerine duyduğumuz tedirginlik ve gerilim halini ifade eder. Bir başka deyişle estetik kaygı, güzele, daha güzele, en güzele ulaşmada ve ulaşabilmede yaşanılan tedirginlik ve estetiği dikkate alma halidir.62 Estetik kaygı sanat eseri oluşturma sürecindeki yaşanan her türlü heyecanla karışık acı veren duygu değişkenliğidir.63 Güçlü bir istek ya da dürtünün amacına ulaşamayacak gibi gözüktüğü durumlarda beliren tedirgin edici bir duygudur. Estetik bilinç; estetik bir olayda ruhsal etkinliklerin veya ruhsal durumların bütünü, estetik algı ve bilgilerin zihinde duru ve aydınlık olarak izlenme sürecidir. Duygularımızla elde ettiğimiz “hissi idrakin” en yüksek meydana geliş (tezahür) şekli “estetik his ve idrak”tir.64 Estetik yaşam estetik bilinçlenmenin so56 57 58 59 60 61 62 63 64

Göğebakan, agm, s.74. Bengisu, agm, s.101. Sevim, Oğuzhan, Hisarcıklılar, Emel, Feyzioğlu, Nesrin, Bir Estetik Duyuş Analizi, A. Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, S.16, s.42. Gökay, Melek, Demir, Ahmet, Farklı Eğitim Seviyelerinde Estetik Beğeni, S.Ü Sosyal Bilgiler Dergisi, 2006, S.16, s.330. Yeğen, agm, s.243. Arslan, Ahmet, Felsefeye Giriş, Adres Yayınları, İstanbul 2009, s.256 Yeğen, agm, s.245. Yapıcı, Mehmet, Arslan, Rumiye, Sanat Yapıtında Psikolojik Obje Üzerine Hermeneutik Bir Analiz: Ressam Gülbin Zeren Örneği, Ulakbilge, 2014, C.2, S.4, s.43. Kurbanov, Babek, Evrenin Estetik İdraki ve Estetik Faaliyet, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi,

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 31

nucudur. Estetik bilinç, insanın doğayla ve toplumla olan özel bir münasebetidir ki burada da duygusallık, hisler, heyecanlar ön plana çıkmaktadır. Estetik bilinç bir amaca yönelmiş bütün faaliyet türlerinde kendisini sergiler.65 3.Estetik ve İlgili Alanlar

Bütün bilgi alanları birbiri ile ilişkili ve birbiri ile akrabadır. Ancak bazı bilimler birbirlerine yakın akraba sayılır. Bütün bilim alanları ayrılık için ve birbirini hiçe saymak ve küçümsemek için değil, birbirini tamamlamak ve bütünleştirmek için vardır. İnsan yaşamını parçalayan diğer bilim alanlarına karşı savaş açan bir bilim anlayışı insana faydadan çok zarar getirir. Estetik alan da her bir bilgi alanı ile ilişkili olsa da kendisine yakın bazı alanlar söz konusudur. Örneğin sosyal bilimler birbirine oldukça yakındır. Birinden öbürüne çok sayıda yollar ve bağlantılar bulunur. Felsefe, tarih, ekonomi, toplumbilim ve ruhbilim gibi insan gerçekliğini farklı boyutlardan kendilerine özgü bilimsel yaklaşım ve yöntemlerle incelemeye, anlamaya ve yorumlamaya çalışan bilimlere sosyal bilimler denir.66 Estetik alan ile sosyal bilimlerin bir kısmı arasında önemli yakınlıklar söz konusudur. Burada söz konusu ilişkilere kısaca değinilecektir. Estetik ve Felsefe; estetik felsefenin alt bir disiplini olarak on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda yetkin bilim olarak bilgiyi kurumsallaştırmasıyla ortaya çıktı. Bilimin ele alamadığı öznel insani yaşantı unsurlarına açıklama getirmeyi görev bildi.67 Filozoflar estetik terimini kullanırken sanat felsefesi, etik ya da bilgi kuramı gibi disiplinlere gönderme yaparlar. Estetiğin konusu sezgi, duygu ya da coşku olabilir; ancak estetiğin kendisi bir felsefe dalı olduğu için mantığın denetlediği düşünce ve tanımlama gibi benzer şeylere tabidir. Bu anlamda estetik, içinde birbirleriyle yarışan birçok farklı kuram barındırsa da üzerinde yoğunlaştığı görüngülerle hesaplaşır.68 Estetik, sezgi ile bilinç arasında duran özel bir alandır. Bilincin sezgiye değmesiyle açığa çıkacağı gibi, sezginin bilince değmesiyle de açığa çıkabilir.69 Akıl ve muhayyile estetik yargıları ortaya koyarken duyularla akıl arasında

65 66 67 68 69

2004, S.10, s.27. Ömerustaoğlu, Adnan, Bir İnsani Fenomen Olarak Estetik Bilinç, Atatürk Üniversitesi, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 2007, S.15, s.20. Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü, toplum bilimleri maddesi, http://www.tubaterim.gov.tr/, 12.07.2015 Townsend, age, s.44. Townsend, age, s.13. Şimşek, age, s.44.

32 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

bir ahenk doğar.70 Lyotard, estetiğin yorumdan bağımsız olamayacağını bu nedenle estetiğin yorumlama gücünü ancak felsefeden alabileceğini belirtir.71 Estetik ve Sanat; estetiğin alanına girmek sanatın alanına girmektir; sanatın alanına girmek de güzelliğin alanına girmek demektir.72 Sanat, estetiğin insan eli ile oluşturulmuş somut boyutunu oluşturur. Sanat alanı, estetiğin görünür biçim aldığı, sese ve renge dönüştüğü bir alandır. Edebiyat, resim, heykel, müzik, sahne oyunları, sinema, farklı alanlarda işlemecilik ve mimari gibi alanlar sanatın faaliyet alanları olarak karşımıza çıkar. Sanat, bir duygunun, tasarının, güzelliğin anlatımında kullanılan yöntemlerin tamamıdır. İnsanda estetik duyguyu heyecana getirecek eserler meydana getirme işidir.73 Bu durumda sanat belli bir güzelliğin, estetik bir değerin bir düşüncenin tasarım ya da ifadesi için kullanılan yöntem ve tekniklerdir. Sanatın temel işlevi güzeli meydana getirmek güzellik oluşturmak olan belli bir estetik duyguyu yansıtacak biçimde ortaya koyma çabasıdır.74 Sanatın amacı, insanlığın estetik ihtiyaçlarını karşılamak, deneyimlerini ilerletmek, derinleştirmek ve düzene koymaktır.75 Sanatın hareket noktası güzelliktir. Doğruluk, gerçeklik, hakikat ve iyilik gibi bakış açıları onu doğrudan ilgilendirmez. Sanatta asıl olan gerçeğin örtüsünü güzel ile aralamaktadır. Güzellik pratiği olan sanatın ise sayısız biçimi ve dili vardır.76 Sanat insanın her alandaki yaşamsal faaliyetinin imgesel modeli olarak işlerlik kazanmıştır.77 Estetik, sanatla, sanatın ürettiği duygu ve düşüncelerle ve sanatın sağladığı özel yorumlarla ve yorum çeşitleri ile ilgili gözlemleri de temel alır.78 Bundan dolayıdır ki, estetik sanatın çalışma şartlarını arayan bilim olarak tanımlanmıştır.79 Estetik ve Bilim; estetik alanın bilimsel alanla olan ilişkisi de bilim ve sanat insanlarının her zaman gündeminde olmuştur. Bilimle sanatın benzer yönlerle birlikte farklı yönleri de vardır. Bilim sanatın her ikisine ait ortak yön imgesellik olduğu söylenebilir. Yani bilimde sanatta gerçekliği yansıtma sürecinde onları imgesel bir şekilde ifade etmektedir.80 Bilim, belli yöntemlerle zamana göre değişmeyen bilgiler üreten sistematik bilimsel bilgi ile iş yapar.81 Bilimsel araştırmalar daha nesnel, güvenilir, olgusal, düzenli, kendi kendini 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, Estetik, Devlet Basımevi, İstanbul 1938 Köksal, agm, s.125. Afşar Timuçin’den aktaran: Demir, Eyyüp, Estetik, Orion Kitapevi, Ankara 2003, s.106 TDK sözlük Bağlı, age, s.8 Kagan, age, s.211 Bağlı, age, s.8 Kagan, age, s.457 Townsend, age, s.16. Sarp, Hatemi Senih, Ahmet, Muallim, Ahlak ve Estetik, Halit Kitapevi, İstanbul 1942, s.25 Ömerustaoğlu, agm, s.20. Beşer, Faruk, Bilgi Fıkıh ve İçtihat, Nun Yayınları, İstanbul 2007, s.14

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 33

düzelten ve yenileyen, yinelenebilir, sınanabilir bilgi üretir.82 Sanat ve estetik alan ise daha değişken çeşitliliğe açık farklı bir anlam bulma amacındadır. Fakat her ikisi de gerçekliği farklı boyutlardan tamamlar. Bilimsel alanlara göre estetiğin her türlü tanımın üzerinde kalmayı başaran bir anlam ve derinliği vardır.83Aynı zamanda estetiğin içinde yasalara indirgenmeyen, öngörülemeyen, mantık dışı gizemli bir yönün de olduğunu kabul etmek gerekiyor.84 “Bilim ve sanat insan çabasının ürünleridir. İnsanoğlunu, doğayı keşfedip açığa çıkarma isteği bilime, göze hitap eden şekle, güzele doğru değiştirme isteği de sanata yönlendirmiştir. Bilim açıklama, sanat ise canlandırmadır. Bilim doğruyu, sanat ise ‘güzel’i temsil eder. Bilimde teoriler ve ispatlar vardır. Bir teorem ortaya atılır ve bu teori belli prensiplere ve kurallara bağlı olarak sonuca ulaştırılır. Sanatta ise kişisel düşünceler daha ön plandadır.85 Estetik ve Ahlak; estetik ve ahlak beşeriyetin iki karakteristik vasfıdır. Faal bir terkip olan beşeri şuurda zaruri olarak ikisi de birbirine yaklaşıyorlar.86 Kant estetiğin temel değeri olan güzeli, etik bir değer olan iyiden ve mantıksal bir değer olan güzeli, etik bir değer olan iyiden ve mantıksal bir değer olan doğruluktan kesin sınırlarla ayırmıştır.87 Kant gibi estetiğin mantık ve ahlaktan bağımsız olması gerektiğini savunanlar olsa da bu ilişkinin tamamen ortadan kaldırılamayacağı da tartışmalardan anlaşılmaktadır.88 Valery, ahlaka hizmet kaygısı sanata zarar verir derken89 sanat ve estetik eğitimin bir çeşit ahlak eğitimi olduğunu savunan görüşler yok değildir.90 Özleri ve görevleri gereği estetik ile ahlak kendi aralarında zorunlu olarak birbirine bağlıdır. Ahlak hiçbir zaman estetiğin basit bir eklentisi olarak görülmemelidir. O sanatın özünde içkindir her ikisi de insanın özünde birleşir. Etik, estetiğin doğal ve geçici olmayan bir bileşenidir.91 Delfoi kâhininin dediği gibi “En güzel, en adil olandır.”92 Estetik ve Psikoloji; nerede bir insan davranışı varsa orada psikolojinin olması doğaldır. İnsan davranışlarının estetik nedenleri de olduğuna göre estetik psikoloji ile de ilgili bir alandır. Estetik sonuçta, görme, bakma, bilinç ve algı gibi psikolojinin ilgilendiği temel kavramlar ile ilgilidir. Bu nedenle es82 83

84 85 86 87 88 89 90 91 92

Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü, http://www.tubaterim.gov.tr/, 12.07.2015 VI. Dini Yayınlar Kongresi Sonuç Bildirgesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2014, s.950-952 http://www.diyanet.gov.tr/tr/icerik/%E2%80%9Cvi-dini-yayinlar-kongresi-sonuc-bildirgesiyle-sonaerdi%E2%80%A6/9518?getEnglish=, 30.07.2015 Farago, France, Sanat, Çev. Özcan Doğan, Doğu-Batı Yayınları, Ankara 2003, s.53 İşler, Neşe, Koçak, Zeynep Fidan, Atmaca, Sibel Paşalı, Estetik Ve Matematik, The First International Congress of Educational Research Symposium, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2009, s.1. Suat Kemal Yetkin, Estetik, Devlet Basımevi, İstanbul 1938, s.40 Şimşek, age, s.40-41. Cömert, age,, s.8 Nejat Bozkurt, Sanat ve Estetik Kuramları, Sentez Yayınları, 2013 Ankara, s.26 Buyurgan, Serap, Buyurgan, Ufuk, Sanat Eğitimi ve Öğretimi, Pegem A Yayıncılık, Ankara 2007, s.27 Ziss, age, s.54. Gürsoy, agm, s.87.

34 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

tetiği psikolojinin alanına giren bir disiplin olarak görenler vardır. Estetiğin ya da güzel hakkında verilen değer yargısının bir yönüyle insanın öznelliğine dayanması estetiğin psikoloji ile ilişkilendirilmesine hatta psikolojiye indirgenmesine sebep olmuştur. G. Theodor Fechner estetik olaya psikoloji açısından bakar ve araştırılacak olanın haz fenomeni olduğuna dikkat çeker. Hazdan acıya kadar duyu ilgilerini incelemesi gereken böyle bir bilime “hedonik” ismini verir.93 Güzel, estetik davranımların yönlendirilmesinde bir etki oluşturduğu bu etkininin de psikolojik bir olgu olduğu düşüncesinden hareket edilmektedir. Estetik süjede meydana gelen ruhsal-psişik olayları incelemek psikolojinin görevidir.94 Bu görüşte olanların bir kısmı psikolojinin estetiğin temelini oluşturduğunu dolayısı ile estetiğin felsefenin değil psikolojinin bir alt dalı olması gerektiğini belirtirler. Işık, bu tür yaklaşımların nedenini estetiğin ve güzelin ikircikli doğasından kaynaklandığını belirtmektedir. Çünkü estetik yargılar bir yönüyle duyuma bir yönüyle duyumu aşan öznel bir özgürlüğe dayanmaktadırlar. Estetiğin epistemolojik ve ontolojik yapısı ve gerçekliği psikolojik bir disiplin olmasına engeldir.95 Şeylerin güzelliği, görme psikolojisi ile yakından ilgilidir. Güzel şeyin olduğu gibi alımlanması gerekir. Uzaklık, yakınlık, yanında görüş ekseni de görmede ve beğenmede önemlidir. Aynı nesneler eğik bir açıdan bakıldığında farklı görünürler. Biçimler kendilerine özgü yönleri ve bunların karşılıklı birliği nedeni ile güzeldir. Görmenin güzelliği yalnızca kendine özgü görülür yönlerden değil, görülür biçimlerin çoğul yönlerinin karşılıklı birliğinden doğar. Görülür yönlerin salt sezgisel kavranışı algılanan farklı biçimleri kendi aralarında karşılaştıran bir akıl yürütme edimi ile bütünleşir. Zevk şeyler arasındaki ruh ile dünya arasındaki mevcut orana, gerçekliği bir arada tutan metafizik sevgiye dayanır. Bireyde meydana gelen beğeni etkisinin psikolojik açıklaması yapılmalıdır.96 Estetik ve Din; insanı estetik duyarlılığa sevk eden nedenler ile dine yönelten nedenler yaklaşık olarak aynıdır. İnsanî öz ve ihtiyaç ile insan kâinattaki aşkın yönelişe geçer.97 Bu nedenle Hegel din ile sanat arasındaki ilişkiyi birleştirerek “din sanatla, sanat da ibadetle aynı şey” olduğunu söyler.98 Alain Badiou’ya göre sanat, sonlu bir konum içinde sonsuzluğu temsil eden hakikatin sunumudur.99

93 94 95 96 97 98 99

Gürsoy, agm, s.87. Tunalı, 2013, s.19 Işık, age, s.35 Eco, Umberto, Ortaçağ Estetiğinde Sanat ve Güzellik, Çev. Kemal Atalay, Can Yayınları, İstanbul 1998, s.119-127 Oral, Mustafa, Estetik ve Tarihçesi, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar& Goster=Yazi&YaziNo=515, 13.06.2015 Oral, Mustafa, Estetik ve Tarihçesi, gös. yer., 13.06.2015 Erzen, Jale Nejdet, Çoğul Estetik, Metis Yayınları, İstanbul 2011, s.37.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 35

Sezgiye dayanan estetiğin mistik bir boyutu olduğu söylenebilir. Somut veya soyut objede de olsa “güzel” soyut bir kavramdır. Estetiğin soyuta açılan kapısı ile dinin ğayba açılan kapısı ile birleşir. Ayrıca her iki alanın güzele ulaşma iddiaları vardır. Mükemmellik ve yücelik, din ve estetiği ortak bir noktada buluşturur.100 Dolayısı ile estetik ve din sezgiye açık yönleri ve amaçları ile birbirini tamamlayan alanlardır. Barış içinde olmadıkları zaman biri ötekine savaş açar. Bu durumda ise sanat din gibi görülebilir. Dinin sembolik bir dil kullanması, edebi, mecazi anlatımı, teşbihleri dili de estetik ile ilgilidir. Dinin ahlaki değerler dünyası ile ilgilidir. Din de insanlara iyi, doğru gibi kavramlarla hitap etmiştir. Estetik ve Teknoloji; günümüzde estetiğin alanı argonomi ve endüstriyel tasarım ile günlük yaşamda kullandığımız bütün araç ve gereç ile genişlemiştir. İnsan geçmişte ve günümüzde yararlandığı araçların güzel estetik duruşuna da dikkat etmektedir. İnsan ihtiyaçlarını karşılayan firmalar artık sağlamlık ve yararın yanı sıra en az onlar kadar estetik özelliği ile de yarışmaktadırlar. Bu nedenle tasarım teknolojileri gün geçtikçe zenginleşmiştir.101 Estetik ve Eğitim; insanın dünyada estetik değer taşıyan ne varsa bunların tümüyle olan estetik ilintilerini ele alır. Yani doğayla, kendi cinsiyle, kendisiyle, tüm yaşamsal faaliyetlerde, insan eliyle oluşturduğu ikinci doğası olan kültür ile insanın kendine özgü estetik bir değer bulduğu şeyler dünyasıyla ilgilenir.102 Örneğin Antik Yunan’da müzik, güzel konuşma ve yazma konuları müfredata konularak güzellik eğitimine büyük önem verilmiştir.103 4. Estetiğin Temel Konusu: Güzel

Estetik bakışın güzele ve güzelliğe bir bakış olduğu rahatlıkla söylenebilir. Güzel kavramı, estetiğin en temel ayırıcı kavramıdır. Bu gerçeği estetiğin, güzelin bilimi olarak tanımlanmasında bulabiliriz. Güzelden yalıtılarak tek bir estetik olay gün ışığına çıkarılamaz. Güzeli açıklığa kavuşturmadan da estetiğin genel yasalarını anlamanın yolu yoktur.104 Bundan dolayıdır ki, estetiğe ilişkin bir çözümleme, güzele ilişkin bir çözümlemeyi gerektirir. Doğada, insanda ve sanat eserlerinde duyu organlarımıza hoş gelen ve bizde hayranlık duygusu uyandıran, bize estetik olarak haz veren ve beğenilerimize uygun düşen nesne, olay ve olgulara güzel denilebilir.105 Güzel; zarif, hoş,

100 101 102 103 104 105

Ziegler, John, Aesthetics and Religion, http://www.cts.org.au/2000/aestheticsandreligion.htm, 13.06.2015 Tunalı, 2013, s.141. Kagan, age, s.205-206. Cevizci, Ahmet, Eğitim Felsefesi, Say Yayınları, İstanbul 2012, s.31. Ziss, age, s.154. TDK Büyük Sözlük, Ayrıca bakınız: Hatice Bengisu, Estetik Yaşam, Ankara 38.İcas Bildirileri, 2007, s.101.

36 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

enfes, muhteşem, harika, müthiş gibi ifadelerle birlikte beğenilen herhangi bir şeyi ifade etmek için kullanılan bir sıfattır.106 Aynı zamanda estetik tarihinde güzel, iyi, doğru, yüce, kavramları arasında sıkı bir bağ kurulmuştur.107 Güzelin karşıtı olan çirkinin de insan yaşamında belirleyici bir role sahip olduğu düşünüldüğünde estetik ile ilgili olmayan hiç bir şey olmadığı daha iyi anlaşılır.108 İnsan, estetik değerlere her yerde ihtiyaç duyar. Canlı ve cansız doğada, kendinde, dış görünüşünde, iç dünyasında, yaptığı işlerde, bilimsel ve sanatsal üretimlerde hep güzellik arar. İnsan yaşamı güzel ile kuşatılmıştır.109 Güzellik her şeyden önce estetik öznede oluşan olumlu bir etkidir. Geniş bir alanı kapsayan kullanımıyla güzel kavramı, hem insan pratiğindeki her bir nesneyi değerlendirmesinde hem de insanın kendi pratiğinin düzenleyicisi olarak da iş görmektedir. Bu nedenle güzellik; insan bilinci dışındaki varlıkları değerlendirilmesinden kendi estetik özünü belirlemesine kadar geniş bir alan içinde her türlü nesne, olgu, olay, tutum, tasarım, düşünce, değer, eylem, duygu ve psişik yaklaşımla ilgili olabilir.110 İnsan yaşamında estetik oldukça geniş bir alana sahiptir. Hiçbir güzellik alanı diğer bir alandaki güzelliğin yerini dolduramaz. Örneğin bir insanın güzelliğinin dış güzellik ölçütleri olarak sağlık, gençlik, ortalamaya yakınlık ve yaygınlık gibi konular olabileceği gibi iç güzelliğin nitelikleri olarak da kişilik, zekâ, zarafet, cazibe, sevecenlik, hassasiyet, şefkat, acıma ve yaratıcılık sayılabilir.111 Güzel göze, kulağa, duyu organlarına hoş gelir ve hayranlık uyandırır. Güzel, gözle görülen nesneler, kulakla işitilen bir müzik, dil ile tadılan bir yemek, koklanan bir çiçeğin kokusu gibi beş duyu ile algılananlar yanında güzel ahlak gibi soyut kavramlar da güzellikle ilgili olabilmektedir.112 Unutulmamalıdır ki güzel öncelikle estetik öznenin bilincini belirler. Güzellik bütün yönleri ile düşünüldüğünde çok karmaşık bir yapıya sahip olduğu görülür; hayatın içinde bin bir kılığa girer ve bin bir renkte görülür. Bu bakımdan güzelliğin dünyası fiziksel nesneler ile sınırlı ve dar bir alana sahip değildir. Güzellik duyguda, bilgide, düşünce ve bir olguda da yaşanabilir. Güzelliğin konusu insan eyleminin ilişkili olduğu herkes ve her şeydir. Güzel, hayalde de insanın ütopyasıdır. J. M. Guyau’nun da belirttiği gibi güzellik, her zaman yaşamın merkezinde yer alarak insanın maddi ve mane-

106 107 108 109 110 111 112

Göğebakan, agm, s.75. Gürsoy, agm, s.87. Delice, agm, s.75-92. Bengisu, agm, s.101. Delice, 2007, s. 3. Güzellik Kavramı, https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCzellik, 15.06.2015 Güzellik Kavramı, https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCzellik, gös. yer.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 37

vi varlığına karışır ve insan kalbini heyecanlandırır. İnsan için varlık ve varlığın imgeleri, iz düşümleri hepsi güzel ile ilgilidir. Hariçte, zihinde, dilde, yazıda, görüntüde ve seste insan hep güzeli arar. Güzellik insan için ruhun ihtiyaçlarına cevap veren batini bir hakikattir. Dışarıdan değil insanın içten ördüğü bir hakikat alanıdır.113 Güzeli belirleme ve tanımlamadaki güçlük, güzelliği belirleyen beğeni ile ilgili bakış açılarının ve beğeni ölçütlerinin çok farklı olmasından ileri gelmektedir. Bunun yanında ifade ediliş tarzları da eklendiğinde güzel kavramının tanımı ve anlamı çeşitlenmektedir.114 Haklı olarak şu sorular gündeme gelmektedir. Kim için estetik? Kime göre estetik? Kimin güzeli? Kim için güzel? Kime göre güzel? Bu durumda güzel, topluluklara, kişilere, sınıflara, inanç ve düşüncelere göre değişmektedir.115 Belki bu durumda insan olmanın güzelliğidir. Ayrıca estetik alanda kullanılan terimler ve kavramlar diğer alanlarda da kullanıldığı için haklı olarak güzellik sözcüğünün bilimsel bir terim olarak hangi anlamda kullanıldığının belirtilmesi gerekir.116 Yunanlılar gözünde güzellik geometrik ölçülerin ve şekillerin güzelliğinden oluşur.117 Bu nedenle Antik Yunan’da güzelliğin öznitelikleri olarak sayı, ağırlık, ölçü, boyut, zıtlık, biçim düzen, oran, cins, güç sayılmıştır.118 Ortaçağda güzel daha çok “yüce” kategorisinde önem kazanarak güzelin duyulur ve somut içeriği soyut alana kaydırılmıştır. Bu dönemde yalnız tanrısal olan güzelin araştırılması söz konudur. Yani metafizik ve dini bir karakter içinde yoğrulmuş bir estetik anlayışı hakimdir. Beğeninin ve güzel olanın temellendirildiği yer kutsal olandır. Kutsala aykırı şey güzel olamaz. Kutsal olan ise Hristiyanlık ve onun dünya anlayışıdır. Bu dönemde sanat ve estetik sorunları din ile özdeştir. Sanat Tanrı’nın tapınağını süslemek içindir. Güzel yine güzeldir, ama ölçü sanat değildir artık. Güzel tanrının yaratılıştaki ustalığının bir işaretidir. İnsan güzelliği ararken aslında Tanrı’yı aramaktadır.119 Rönesans, 14. ve 16. Yüzyılları arasında önce İtalya’da başlayan daha sonra diğer Avrupa ülkelerine yayılan, edebiyat, sanat felsefe ve bilim alanındaki gelişmeler, yenilikler ve anlayışların ortaya çıkmasına neden olan ve yeniden uyanış anlamına gelen bir dönemdir. Bu dönemde özgür düşünce ve yeni sanat anlayışları ortaya çıktı. Skolastik düşünce yerini bilimsel düşünceye bı-

113 114 115 116 117 118 119

Baltacıoğlu, İ. Hakkı, Sanat, Semih Lütfi Suhulet Kütüphanesi, İstanbul 1934, s.14. Acar, age, s.30. Acar, age, s.31. Artut, Kazım, Sanat Eğitimi Kuramları ve Eğitimi, Anı Yayncılık, Ankara 2013, s.7. Oral, Mustafa, Estetik ve Tarihçesi, gös. yer., 13.06.2015 Eco, Umberto, Sanat Estetik Güzellik, Çev: Kemal Atakay, Can Sanat Yayınları, İstanbul 1998, s.44. Taşdelen, Demet v.d., age, s.85-86.

38 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

rakmış, gözlem ve deney önem kazanmış, akılcılık egemen olmaya başlamıştır. Bu dönemde insan sanatta güzelin ölçütü ve güzelin yüce ideali olarak kabul edilmiştir. Rönesans hümanistleri ortaçağ güzel anlayışına karşı çıkarak dünyevi güzelliği öne çıkartmışlardır.120 Teolojik insanın yerini “estetik” insan ideali almıştır.121 Aydınlanma döneminde ise insan aklına karşı sınırsız güven tanınmış, her şeyin akıl süzgecinden geçirilerek eleştirilmesi temel bir görüş olarak benimsenmiştir. Bu düşünce toplumsal yaşama, devlete, ahlaka, dine ve insan aklını sınırlayarak boyunduruk altına almak isteyen her türlü sistem ve otoriteye karşı şiddetli bir mücadeleye girişilmesine yol açmıştır.122 Aydınlanma çağında sanatın eğitim ve toplumsal rolünü ön plana çıkartılmıştır. Toplumsal ilişkileri değiştirme ve akla dayalı düzen kurma fikri temel kabul görmüştür.123 Birey, her biri kendi eşsiz tikelliği içerisinde korunmakla birlikte aynı zamanda toplumsal uyuma da sokulmuş olan özneler topluluğu olarak görülmüştür. Dolayısıyla estetik, evrensele ve siyasal alana açılmıştır. Bu anlayış küreselleşmeye neden olan düşünsel arka plan olarak değerlendirilebilir.124 Her dönemde güzellik farklı estetik ve sanat akımlarınca farklı anlaşılmış ve yorumlanmıştır. Klasisizm estetiğinde, güzel olan ussal ve normatif olandır. Doğadaki yaşam çirkin, güzel olan ise yapay olandır. Romantizm akımında ise ideal güzel manevi olandır. Güzel tanrısal değil, insani ve dünyevi özün türevidir. Gerçekçi sanat anlayışında ise güzel ilksiz-sonsuz devinimi içinde yaşamın eksiksiz anlatımıdır. Yüksek ve kaba şeyler ayrımı burada yoktur.125 Romantikler sanatın merkezinde sadece kendilerini koyarak duygularını düşüncelerini dile getirdiler. Özellikle de çok uzun yıllardır egemen olan klasizmin düzenlilik, uyumluluk, ideleştirme, mutlak ahlakçılık, uyum ve Yunan- Roma üslubuna bağımlılık gibi disiplinlerine bir başkaldırıdır. İçerisinde bulundukları yaşamın etik değerlerine karşı olarak akıl dışılığı, düş gücüne dayanmayı bireyciliği kendiliğindenciliği ve aşkınlığı savundular.126 Sosyalist gerçekçilikte güzel anlayışı ise, toplumsal ilerleyişe katılma ve bilimsel öğretiye bağlanma gibi ilkeleri önemser. Bilimsel öğretiyi güzelin nesnelliği, toplumsal ve tarihsel pratiğin koşulu olarak görür.127

120 121 122 123 124 125 126 127

Rönesans Kavramı, http://ronesans.nedir.org/, 20.05.2015 Bilim, Cahit, Aydınlanma Çağı, http://w2.anadolu.edu.tr/aos/kitap/IOLTP/2292/unite03. pdf, s.63. Doğan, age, s.97 - 98. Doğan, age, s.98. Kuryel, Aylin, Fırat, Begüm Özden (Ed.), Küresel Ayaklanmalar Çağında Direniş ve Estetik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015, s.14. Ziss, age, s.162-164. Şimşek, age, s.105-106. Ziss, age, s.162-164.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 39

5.Güzelliğin Öznelliği-Evreselliği

Ortak estetik yargıların varlığını reddeden düşünürler sanat eserinin öznede uyandırdığı haz ve tepkilerden hareketle duygu ve heyecanların farklılığına dikkat çekmektedirler. Psikolojik bir yargıdan ibaret olan estetik değer öznede oluştuğu için nesne kendisinden kaynaklanan bir güzelliğe sahip değildir. Tüm insanlar için ortak estetik yargıların varlığını reddeden düşünürlerin söz konusu görüşlerine göre estetik yargılar, insanın içinde bulunduğu durumunun veya kültürel ortamın bir eseridir. İnsanların güzellik algıları, yetenekleri, eğitimleri, konuya olan ilgilerinin farklı olması nedeni ile güzellik karşısında her insanın tutumunun farklı olacağını ileri sürerler. Tarihin çeşitli dönemlerinde ve günümüzde çeşitli toplumlarda ve hatta aynı toplumdaki değişik gruplar arasında birbirinin karşıtı estetik yargıların bulunduğu gözlenmektedir. Plehanov (1856-1918) farklı kültürler arasında yapmış olduğu araştırmalarda güzellik kavramının değişkenliklerini ortaya koymuştur. Örneğin Afrika’da yaşayan Hotanto’lu zenci insanların güzellik anlayışı ile Avrupalı insanların güzellik anlayışları arasında önemli farklılıklar olduğunu belirlemiştir.128 Bunun nedeni, estetik yargının bilgisel, bireysel ve kültürel boyutunun oluşudur. Kültürü ve kişiyi etkileyen eğitim, din, milliyet, yaş, mahalli ve sınıfsal farklılıklar gibi bütün faktörler estetik yargıyı da etkiler. Hatta aynı toplum farklı tarihi dönemlerinde birbirlerinin karşıtı estetik değerlendirmelere sahip olabilmektedir. Ayrıca insanların karakter ve mizaç gibi ana psikolojik özellikleri, herhangi bir zaman onların psikolojik durumlarını etkileyen faktörler de estetik yargılar üzerinde etkili olabilmektedir.129 Konuyu sanatçı açısından da değerlendirenler olmuştur. Onlara göre de sanatçı, güzelliği kendi duygu ve düşüncelerine göre algılar ve eserine yansıtır.130 Estetik alanda göreceliği savunan düşünürlerin ileri sürdüğü bir başka argüman ise güzellik beklentilerinin kişiden kişiye değiştiğidir. Güzellikle ilgili tarihsel ve günümüzdeki tartışmalardan estetik alanın sübjektif ve duygusal bir alan olduğu, estetiğin kurallarını tanımlamak üzere genel geçer kabul edilmiş bir teorinin olmadığı anlaşılmaktadır.131 Toplumların beğenileri kültürlere ve zamana göre değişim gösterdiğinden mutlak ve ideal güzellikten bahsedilebilmenin mümkün olmadığı öznel güzellik tanımını destekleyen örneklerdir.132 Güzelliğin estetik nesnede mi yoksa estetik öznede mi olduğu “afaki be128 129 130 131 132

Göğebakan, agm, s.74. Mustafa Ergün, Estetiğe Yaklaşımlar, http://www.tamsanat.net/yayinlar/sanattarihi.php?post=587, s.9 Dolaner, Kıymet, Onan, Serenat, Acar, Esra, Dil ve Anlatım, Palme Yayıncılık, Ankara 2013, s.16. Sev, Ayşın, Aydın, Özgen, Çok Katlı Yüksek Yapılarda Taşıyıcı Sistamler, Birsen Yayınevi,İstanbul 2011 Güzellik Kavramı, https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCzellik, 10.06.2015

40 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

diiyat” ve “enfüsi bediiyat” olarak bizde de tartışılmıştır.133 Güzelliği nesneden hareketle anlamaya ve yorumlamaya çalışan düşünürlere göre de güzellik evrenseldir. Çünkü nesneler dünyasını var eden unsurların birbiriyle olan ilişkilerinde ortaya çıkan güzellik birlik, bütünlük, ahenk, düzen, denge, hâkimiyet gibi soyut kavramlar ile ifade edilir. Bu kavramların kaynağı öznel duygular olmasına rağmen nesneler vasıtası ile incelenebilirler ve nesneler üzerinden tarifleri yapılabilir. Güzelliğin tarifi evrensel olarak estetik bir çerçevede bu tür kavramlarla ortaya konulabilir.134 Ortak estetik yargıların varlığını kabul eden düşünürler estetik değerin estetik özneden bağımsız olarak nesneden hareketle açıklarlar. Bu düşünürlere göre estetik değerin özneden bağımsız olarak güzelliğin ve estetik yargının nesnel-evrensel birtakım ölçütleri olduğunu ileri sürerler. Bir nesnenin estetik değeri, organik birlik, çeşitlilik içinde birlik, tekdüze olmama, can sıkıcı tekrarların olmaması, karmaşıklık, bütünlük, gelişme, yoğunluk gibi ölçütlerle herkes tarafından sınanabilir olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu görüşü savunan düşünürlerden biri olan Kant, estetik yargı verebilme yetisinin aklın yasaları içinde yer aldığı ve estetik alanın da kesin bilgi edinmeye açık bir alan olduğunu belirtir.135 Kant, bazı kişisel hoşlanmaların kişilerin eğilimlerine ve kişisel özelliklerine bağlı olduğunu kabul etmekle beraber, estetik yargıların temeli olan güzelin, o kadar da kişisel olamayacağını belirtir. Çünkü güzel herkeste bulunan ortak estetik duyguya ve zevke hitap etmektedir. Kant, duyusal beğeniye dayanan bazı yargıların tamamen sınırlı ve kısa süreli kişisel yargılar olduğunu söyler. Gerçek estetik yargıların duyusal olmaktan çıkıp düşünsel düzeye çıktığında ise kişisel olmaktan çıkarak zorunlu ve genel geçer bir durum kazandığını savunur. Güzelliğin tanımını, bakana değil bakılana özgü olan simetri, oran gibi tartışılmaz matematik formüllere bağlanmış bir kurallar dizgesi olduğunu savunarak fenomenik güzellik tanımıyla açıklar.136 Wittgenstein da benzer bir görüş ile estetik yargıları kişilerin zevkleri, hoşlarına giden şey olmaktan çıkararak tamamen uzmanlığa bağlı olduğunu söyler. Estetik yargıların temelinden duygusallığın olmadığını düşünselliğin, bilginin olduğunu iddia eder. Bu durumda uzmanların söz sahibi olduğu, bilgiye dayalı mantıksal doğruluğu ortaya konabilen ve belirli kurallara uygun estetik yargıların genel geçerliliği söz konusu olmaktadır.

133 134

135 136

Toprak, Burhan, Estetik, Hece Yayınları, Ankara 2004, s.12. Ekici, F. Deniz Korkmaz, Dada’dan Günümüze Plastik Sanatlarda Anti-Estetik Form Olarak Beden, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Bölümü, Resim Anasanat Dalı, İstanbul 2010, s.216. Delice, agm, s.3. Güzellik Maddesi, https://tr.wikipedia.org/

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 41

Benedetto Croce de sanat eseri mantıksal kurallara, metafizik güçlere göre yargılanamayacağını belirtir. Estetik değer yargılarının bilim ve ahlâk yargıları gibi genel geçer ve mutlak olduğunu savunur. Ona göre estetik yargıların temelindeki beğeninin ölçüsü sezgi ile sınırlıdır.137Bazı düşünürler de güzelliğin evrensel olup olmaması konusuna göre de farlılık göstereceğini belirtirler. Örneğin Platon tam ve yetkin güzelliğin Tanrıda olduğunu belirtir. Bizim güzel dediklerimiz sadece güzele örnektir. Burada Tanrı’nın ve güzelliğin evrensel olup olmaması tartışılamaz.138 Her iki görüşün düşünceleri dikkate alındığında estetik değerin evrenseldeğişmez olup olmadığı konusunda şunlar söylenebilir. İdeal anlamda güzelliğin evrensele açık bir çizgisi olsa da insanda bulunan güzellik duygusu özneldir. Güzellik anlayışı farklı olsa da güzellik duygusunun bulunmadığı insan neredeyse yok gibidir. Fakat duygular, insanlarda hiç bir zaman aynı tezahür etmezler.139 Sanat ve estetik değerlendirmeler insanın iç dünyasının eseridir ve büyük ölçüde bireyseldir. Fakat diğer bütün insanların iç dünyasına da hitap ettiği için diğer insanlarla ilgili bir yönü vardır.140 Bu durumda insanların birbirlerinin görüş ve zevklerine katıldığı yönler olabileceği gibi ayrı düştükleri yönler de olacaktır. Bir tek insan bile olsa herkesin güzel dediğine güzel demiyorsa orada evrensel güzellikten söz edemeyiz. Güzelliği tıpkı hakikat gibi her insan kendisi oluşturur. Ya da kendi güzelliğine kendisi engel olur. Güzellik duygusu, düşüncesi ve fenomeni evrenseldir; ancak güzellik yargısının evrensel olduğu söylenemez. Tıpkı diğer değerlerde olduğu gibi tüm estetik objeler insanların beğenisine açıktır. Bireysel olabileceği gibi toplumsal ve evrensel beğeniler de var olmaya devam edecektir. Estetik objedeki nitelik içsel ve dışsal zenginlik bu durumu değiştirir. Değerler de tıpkı kişilik gibi yalnızca bireye ait olan, bireyin içinde yaşadığı toplumsal koşullara ve kültüre göre değişen ve evrensel alana açık olan yönleri vardır. Üretilen güzelliğin hitap gücü bu sınırları zorlar. Tecrübi bilgi dünyasında mükemmellik, kusursuzluk, tenasüp ya da uyum bedahet ya da açıklık nesnel özelliklerdir. Güzelliğin anlamının bir parçası olarak “zevk alma” ise mahiyeti gereği sübjektif bir nitelik oluşturur.141 Din ve ahlak alanında güzelliğin evrenselliği, nesnelliği ve öznelliği konu137 138 139 140 141

Ergün, agm, s.9. Arat, Necla, 18.Yüzyıl Felsefesinde Ethik Ve Estetik Değerler Arasındaki İlgi Sorunu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1979, s.19. Özden, H. Ömer, Hellenizm Öncesi Yunan Felsefesinde Güzellik Anlayışları, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2002, S. 17, s.73. Ergün, agm, s.2. Güden, Zehra, Hz. Ali Cenknamelerinin Estetik Değer Açısından İncelenmesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2013, s.5.

42 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

sunda şunlar söylenebilir; Allah bütün isim ve fiilleri ile mutlak güzeldir. Bu anlamda güzellik nesnel ve evrenseldir. Her çağın her kültürün her coğrafyanın kendisine göre bir güzellik üslubu vardır. Din bir güzelleşme ve güzelleştirme yolu olarak hiçbir kültürdeki güzelleştirme unsurlarını dışlamaz. Hatta ahlaki çerçeveyi aşmadığı sürece bu üsluplar kullanılabilir. İnsanın din ve ahlaki alandaki güzelliği Allah’ın mutlak güzellik değerlerine yakınlığı oranda da özneldir. Aynı kişiye bile bugün güzel görünen yarın çirkin gelebilir. İnanan insanların güzellik ve ahlak anlayışlarında da görecelilik vardır ancak bu görecelilik kayıtsız olmadığı için din ve ahlak içi göreceliliktir. Bu göreceliliği bir zenginlik ve Allah’ın rahmeti olarak görmelidir. Ahlak ve estetik değerlere İslam sınırlaması getirildiğinde adalet ilkesini, merhameti, doğruluğu kabul etmemek mümkün değildir. Ancak adalet ve merhametin hangi özel durum ve şartlarda içinin nasıl doldurulacağı ve uygulanacağı konusu durumsal alanının şartları içinde tartışılabilir. Güzellik konusunda objektif bir nitelik olmadığını belirten Ayvazoğlu, güzellikte değişmeyen bir özün varlığını da şu örnekle açıklar. “Güzel bir ağacın resmini yaparak yahut kelimelerle tasvir ederek güzele ulaşılamaz. Ağaç sadece bir işarettir (ayet). Güzelliğe bu işaretten hareketle ulaşmak gerekmektedir. Duyularımızla kavradığımız güzel ağaç, biz farkında değilizdir ama sürekli değişme halindedir (“ol” emriyle sürekli yeniden yaratılmaktadır). Gerçek güzellik, ağacın değişen niteliklerinde değil, değişmeyen özündedir. “142 6. Güzel Hakkında Görüşler

Sokrates (469 – 399); “Güzel uygunluktur.”143 Ksenofon (430 – 354); “Güzel maksada uygun olma, elverişli olmadır.”144 “Güzel aynı zamanda iyi olandır.”145 Platon (427 – 347); “Güzel iyi ve doğru olandır”146 “Güzel, güçtür.”147 Güzel olan salt geometrik formlardır. Çünkü form güzelliği sayı ve sayıların orantısından doğan matematik güzellik olup düzeni oluşturur. Güzellik doğru nispetten başka bir şey değildir.148 Platon’a göre güzel ancak doğada bulunur; yaratılmışın dışında güzel yoktur.149İnsanın oluşturduğu sanatsal 142 143

144 145 146 147 148 149

Ayvazoğlu, Beşir, İslam Estetiği ve İnsan, Çağ Yayınları, İstanbul 1989 Algül, Ali, Melih Cevdet Anday’ın Düşünce Yazılarında Sanat, Yazın Ve Dil, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Ankara 2015, s.38. Tunalı, İsmail, Grek Estetiği, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976, s.8. Tunalı, age, gös. yer. Sevim v.d., agm, s.43. Tunalı, age, s.14. Tunalı, age, s.45. Şimşek, age, s.40.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 43

tavır ve estetiksel oluşum, ahlaki açıdan zararlı bile olabilir. Sanat eserini icra eden sanatçılar çalışmalarında gençlere kötü örnek olabilecek konulara (fuhuş, hırsızlık, adam öldürme vb.) yer vererek gençlerin bu konulara özenerek yoldan çıkmalarına neden olabilir.150 İdealar felsefesinde en üstteki idea iyi ve güzel ideasıdır.151 Bu nedenle bir davranış iyi ve doğru olarak yapılmışsa güzel olur.152 Güzele sevgi yolu ile ulaşılabilir.153 Güzelin tek özelliği tümüyle görünürlüğü, tümüyle sevgi ile ilgili olmasıdır.154 Öyle ki, filozof olmanın yolu da güzellikten geçer. Filozof olmaya götürecek yolda ilk adım kişinin genç yaşta bir güzel kişiye bağlanması onu sevmesi ile başlar. Bu sevgi ile hayata ilişkin önemli düşünceler üretmeye başlar. Görür ki bütün güzel kişileri güzel yapan aynı güzelliktir. Böylece bütün güzel insanları sevmeye başlar. Bundan sonra da iç güzelliğin beden güzelliğinden daha değerli olduğunu fark eder. Bu aşamada eylemlerindeki ve eylem yasalarındaki güzelliği görmeyi öğrenir. Üçüncü aşama da yol göstericisinin rehberliği ile doğru bilgilerin güzelliğini görür. Yolculuğun sonunda da tek tek güzel şeylerin güzel olmasını sağlayan güzellik ideasına ulaşır.155 Platon’a göre, içinde yaşanılan ve davranılan duyusal dünyadan başka, sonrasız ve değişmez bir dünya daha vardır. Bu, idealar dünyasıdır. Asıl gerçeklik bu idealar dünyasındadır. İçinde yaşadığımız dünya ise, idealar dünyasının yetkin olmayan bir kopyasıdır. Kavramlar, idealar, bizim içimizde bu deneyüstü dünyanın bir yansıması olarak bulunur.156 İdrak ettiğimiz güzellikler, fikirler âleminde mevcut olan mutlak güzelliğin bir yansımasıdır. Bu nedenle güzellik, duyumların ötesinde var olan ve tek tek güzellik duyumlarını şekillendiren bir idea’dır.157 Aristoteles (384 – 322); “Güzelliğin temel formları düzen ve sınırlılıktır; yani çoğu matematik disiplini tarafından belirlenen şeylerdir.”158Aristoteles’e göre güzellik ahenk ve uyumdur. Bir bütünü meydana getiren parçalar birbiri ile uyumlu ise, o şey güzeldir. Tabi burada simetri, orantı, tam uyum sınırlılık gibi faktörler geçerlidir. Aristoteles güzelliği âdeta matematik olarak değerlendirir.159 “Güzel, orantılı ve uyumlu olandır.”160 “Estetik güzel huy-

150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160

Göğebakan, agm, s.75. Cuvilier, Der Armend, Felsefe Yazarlarından Seçilmiş Metinler, Doruk Yayınları, İstanbul 2003, s.412. Cömert, age, s.51. Taşdelen v.d., age, s.76-77. Şimşek, age, s.52-54. Yetişken, Hülya, Estetiğin ABC’si, Say Yayınları, İstanbul 2009, s.17. Cömert, age, s.47. Sarp v.d., age, s.25. Tunalı, age, s.49. Ergün, agm, gös. yer. Sevim v.d., age, s.43.

44 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dur estetik güzeli açıklayan ise erdemdir.” “Güzel olan, salt kendisi için arzulanabilir olandır”161 Bilimsel bir kafaya sahip olan Aristo, tabiat bilimlerinin kuruluşuna büyük ölçüde katkıda sağlamıştır. Estetik düşüncelerinin bu anlayıştan ayrılamayacağı doğaldır. Aristo, Platon’un başka bir dünyada aradığı kavramları yeryüzündeki somut gerçeklikte arar.162 Bu nedenle hakikat aşkın (transcendant) değil, içkin (immanent) olandır.163 Aristo’ya göre insan, tabiatı taklit eder. Aristoteles’te güzelden çok sanat üzerine düşünme vardır ve bu sanatın, sanatçı ve izleyici üzerindeki arındırıcı etkisi üzerinde durmuştur. Aristo’ya göre sanatın amacı estetik hoşlanma ve haz yaratmak değil aynı zamanda ahlaki bir değer yaratmak ve seyircisini ahlaki bir süreçten geçirmektir. Bu estetik ile etik alanın iç içeliğini gösterir.164 Bu nedenle güzel edimi ancak ahlaki bir ölçütlere değerlendirilebilir.165 Eylemlerin bir kısmı amaç bir kısmı da araçtır. “İyi”, kendinde amacı taşır. Bir başka şeyin aracı olan şey iyi olamaz. Aristoteles’in aradığı, araştırdığı iyi, bir başka şeyin aracı olmayan, kendinden sonra bir başka şeyin amaç olarak istenmediği şeydir.166 Aristo, sanatın amacının kendisi olmadığını eğitim ve siyaset olduğunu söyler. Musiki ve şiir en etkili eğitim araçlardır.167 Sanatçı eşyayı oldukları gibi, ya olmaları gerektiği gibi gösterebilir, ya da tabiatın eksik bıraktığı yerleri yine tabiatı izleyerek tamamlar. İşte güzellik o zaman ortaya çıkar.168 Sanatta taklit olabilir fakat estetik edimin ve deneyimin özerk olması gerekir. Öykünme tüm insanlarda çocukluktan itibaren doğal bir süreçte devam eder. İnsanın öteki aşağı hayvanlar karşısındaki üstünlüğünün nedeni dünyanın en öykünmeci yaratık olması ve öykünme ile öğrenmesindendir.169 Plotinos (204/5 – 270); Plotinus’un estetik hakkında görüşleri metafizik felsefesi ile iç içedir. Bu metafizik felsefe akılsal alan ve duyusal alan ikilemiyle başlar. Bu alanlarda hiyerarşik bir sırayla Bir -Akıl ve Ruh- vardır. Duyusal alanda ise cansız bedenler ve madde bulunur.170 Güzellik düzen ve orantıdan çok orantı ve düzende parıldayan şeydir. Bu parıldayan şey Tanrı’nın kendisidir.171 “Güzelliğin kaynağı Tanrı’dır. Güzellik cisimler ve duyular üs-

161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171

Şimşek, age, s.52-54;.https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCzellik Yetkin, age, s.7. Cömert, age, s.63. Taşdelen v.d., age, s.82. Şimşek, age, s.37. Tekerek, Nurhan, Tekerek, İsmet, Aristoteles’te Poetik ve Etik Bütünlük Örneklerle Eylem, Karakter ve Erdem, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, 2008, S.26, s.65. Yetkin, age, s.11. Yetkin, age, s.10. Kavuran, Tamer, Platon Ve Aristoteles’in Sanat Etiği, Estetik Kavramı Ve Yansımaları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 2013, S.23, s.59. Taşdelen v.d., age, s.82. Yetkin, age, s.48.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 45

tü olup ruhsaldır.” “Güzellik, ilahi akıl’ın dünyadaki yansımasıdır.”172 “Tanrı, ruh, zeka ve birlik olarak üç oluş-durum halinde kendini gösterir. Bilgi derece derece ilerleyerek, duyulardan ve ruhtan birliğe ulaşır. Güzel; ruhun bedende, zekanın ruhta, Bir’in zekada görünmesidir.173 Filozof, birliğin üstün bilgisine, onun içinde eriyerek ulaşır, bu aklı aşan bir seziştir ve mistik bir vecd haline benzetilebilir.174 Güzel kendiliğinden güzel olandır. Bizi bu kendiliğinden güzel şey karşısında coşturan, ona doğru çeken şey ruhun aslına doğru koşusu ve ona olan özlemidir.175 Güzel ruhun algılamış olduğu kendi özüne akraba olandır. Çirkinse ruha yabancı olan onun kaçındığı şeydir.176 Duyusal dünya güzelliklerini südur yoluyla ezeli, ebedi, bölünmez, yetkin ve bütünlük sahibi Bir’den alırlar. Bu güzellikler “Bir” için araçtırlar. İki çeşit güzel vardır. İlki tözlerinden dolayı değil de ideaya katılma nedeniyle araçsal güzel olan cisimler, ikincisi kendinde güzel olanlar. Varlık alanı gibi değerler hiyerarşisini de kurmuş olan Plotinus’a göre en üstte “güzel” en altta ise “çirkin” vardır. Maddesel dünya ışıktan yoksunluktur, yokluk ve kötülüktür. İnsanın ödevi Tanrı’ya yükselmek yani esrime (vecd) yoluyla Tanrı’ya katılmaktır. Esriyerek Tanrı’ya katılabilmek için, ruhun tutkulardan arınması, doğruluk, ihtiyat, ılımlılık, iç dayanıklılık erdemlerinin gerçekleştirilmesi güzelin seyri gerekmektedir.177 Güzel arınmadır. Duyusal dünyada güzelin estetik deneyimi “aşk” ile başlar. Sanat zararlı bir şey değil gerçeğe yaklaştıran araçtır.178 Augustinus (354 – 430); Augustine’e göre estetik, insanlara Tanrı’nın ihtişamını hatırlatacak yerde, onları dünyanın, göz alıcı görüntüsüne dalmaya sürüklemektedir. Dolayısıyla duygusal güzellik, ruhu yıkıntıya sürükleyen tatlı bir yoldan başka bir şey değildir. Augustinus için güzellik; sayı, eşitlik, oran ve düzendir. Orantı varsa her şey güzeldir. Her türlü güzelliğin başlıca biçimi birliktir.179 Augustine’e göre en eksiksiz uyum, her türlü güzelliğin başlıca biçimi, birlik (vahdet) tir. O da yalnızca Tanrı’dadır; bütün başka varlıklar, tam birliği oluşturamaz, sadece izlerini taşırlar.180 İnsan ruhunun Tanrı katına yükselişinde en büyük yol gösterici sanatsal ve doğal güzellikler olmaktan çok, görünmek ihtiyacını duymayan şeylerdir. Bu nedenle duyusal-

172 173 174 175 176 177 178 179 180

Tunalı, age, s.34; https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCzellik Yetkin, age, s.31. Doğan, age, s.83. Doğan, age, s.83. Taşdelen v.d., age, s.83. Cömert, age, s.82. Taşdelen v.d., age, gös. yer. Taşdelen v.d., age, s.85-86. Göğebakan, agm, s.75.

46 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dan en uzak olan Tanrısala daha yakın olandır. Örneğin müzik, resimden, kutsal kitap ise müzikten daha üstündür.181 Thomas Aquinas (1225 – 1274); “Güzelliği meydana getiren şey düzendir. Ayrıca bu düzenin insanda hayranlık uyandırması gerekir.”182 Güzellikte dış realite ile onun uyandıracağı izlenim arasında sıkı bir ilişki vardır. Güzellik ancak bu iki ilişki ile ortaya çıkabilir.183 Bacon (1561- 1626); Tek bir güzel yoktur ki birtakım gariplikler göstermesin.184 Bayer (1564-1617); İnsan ancak iki kere görülemeyecek güzeli sever. 185 Fenelon (1651 – 1715); Zoru değil, güzeli arıyorum.186 Fontenelle (1657 -1757); “İyi kanıt gerektiren bir şeydir. 187 Güzele ise kanıt gerektirmez.”188 Shaftesbury (1671 – 1713); “Güzellik, dürüstlük ve ahlaki doğruluktur.” Baumgarten (1714 – 1762); “Mantıki bilginin yetkinliği doğruluk ve hakikat ise güzellik de duyusal bilginin yetkinliğidir.”189 “Aklın uygun bulduğu gerçeklik doğrudur. Doğru güzeldir, güzellikler barındırır.”190 Mantık zihni bilgi ile estetik ise duyulur bilgi ile hakikate ulaşmak ister. Yetkin bilgi doğru bilgidir. Mantığın aradığı yetkinlik, zihnin nesnelere uygunluğu yani doğruluğu iken estetiğin aradığı yetkinlik ise güzelliktir191Aklın yetileri idrak ve duyular olmak üzere iki düzeydedir. Nesnelerin özüne, idrak ile açık ve kesin bir şekilde varılabilir. Duyulara ait olan daha aşağıdaki bilgiler ile yetkinliğin yalnızca bulanık bir sezgisi elde edilebilir. Duyular ile elde edilen bilgiler yetkinliğin bulanık ve karanlık bilgisidir. Fakat bulanık ve örtülü bir biçimde de olsa da duyular yolu ile de açık ve kesin bilgi elde edilebilir. İşte bu bulanık bilgiyi inceleyen bilim estetiktir.192 Başka bir deyişle açıklık ve seçiklik rasyonel bilginin ölçüsüyken açık ve seçik olmamak duyusal yani estetik bilginin ölçüsüdür. Ancak estetik kavramlarda kendilerine özgü bir tür açıklığa sahiptirler.193 Kant (1724 – 1804); Kant sanatsal güzelden çok doğal güzelliği yeğler. Bir 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193

Doğan, age, s.88. Demir, age, s.56 Yetkin, age, s.40. Şimşek, age, s.52-54. Şimşek, age, gös. yer. Şimşek, age, gös.yer. Şimşek, age, gös.yer. Acar, age, s.27 Şimşek, İsmail, Antikçağdan Alman İdealizmine; Estetik Bir Değer Olarak Güzellik, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 2014, S.41, s.332. Şimşek, age, s.40-41. Şahin, Naim, Gazali’de Etik – Estetik İlişkisi, Diyanet İlmi Dergi,2011, C.47, S.3, s.96. Doğan, age, s.97. Taşdelen v.d., age, s.3-4.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 47

sanat yapıtı güzel olduğu sürece doğa gibidir; buradan da sanatın doğaya benzediği halde sanat olduğunun farkında isek ancak güzel olabilir sonucu çıkar.194 Güzelliğin hem öznel hem de nesnel niteliklere sahip olduğunu kaydetmiştir. O’na göre güzellik, sonsuzun sonlu olarak kendini göstermesidir.195 Nesnenin kendinde bir güzellik yoktur. Öznenin duygularından bağımsız bir güzellik kendi başına olamaz. Bir şeyin güzel olup olmadığını bize öğreten şey bizim yargımızdır. Güzelin analizi algılanan şey üzerinden değil algılayan öznenin bakış açısıyla gerçekleştirilmelidir.196 Kant, insan bilgisini ampirik ve önsel (a apriori) olmak üzere ikiye ayırır. Amprik bilgi bilimsel bilgidir. Önsel bilgi ise felsefi bilgidir. Felsefe alanını doğa, özgürlük ve sanat olmak üzere ayrı üç büyük bölgeye ayırır. Her bir alanın kendisine özgü önsel ilkeleri vardır. Yasaya uygunluk ilkesi doğanın, son amaç ilkesi özgürlüğün, amaçlılık ilkesi ise sanatın önsel ilkesidir. Bunlar insanda anlam, düşünme ve yargı gibi üç temel bilme yetisinin kullanışlarını karşılar. Öte yandan yine bunlar, insan aklının üç yetisine uygun düşer. Bu yetiler bilme yetisi, arzu yetisi ve zevk-acı yetisidir. Kant, güzellik ya da zevk yargısının bütün insanlar için evrensel ve zorunlu olması gerektiğini savunur.197 O’na göre güzellik metafizik bir özle değil, beğeni muhakemesinin biçimiyle tanımlanır. Kant beğeni muhakemesinin genelde muhakemenin mantıksal dört işlevine göre ele alır. Bunlar nicelik, nitelik, ilişki ve tarzdır.198 Kant’ın a apriori bir kavram olarak belirlemediği güzel, ona göre, aklın a apriori kavramları (yani herkeste var olan ve aynı şekilde işleyen) aracılığı ile yani nitelik, nicelik, bağıntı ve modalite olarak sıraladığı dört temel kategori aracılığıyla bilgisi elde edilendir. Güzel yargısı, herhangi bir kavrama ihtiyaç duymaksızın ve evrensel olarak konusu hoşlanma olan bir yargıdır. Güzelden hoşlanmak demek, tıpkı ahlak alanında olduğu gibi çıkarsız hoşa gitme demektir. “Estetik duygu, bilgiden, tattan, yararlılıktan ve kullanıştan tamamen bağımsız kendine özgü bir şey olarak ortaya çıkar.”199 “Güzelliğin gayesi gayesiz olmaktır. Her hazzın bir gayesi vardır. Estetik hazzın gayesi yoktur.”200 Kant, duyuların bir sonucu olan hoş’u estetik dışı görürken yüce’yi ise güzel’in dışında ayrı bir estetik kategori olarak kabul eder.201 İyi yargısı ise güzel ve hoştan ayrı olarak kavrama dayanana genel geçer bir yar194 195 196 197 198 199 200 201

Jimenez, Marc, Estetik Nedir, Doruk Yayıncılık, İstanbul, 2007, s.112. Güzellik Maddesi, https://tr.wikipedia.org/ Farago, age, s.117. Doğan, age, s.100. Cuvilier, age, s.412-417. Doğan, age, s.101. Sarp v.d., age, s.25. Tunalı, agm, 1957, s.165.

48 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

gıdır. Kant’a göre yüce olan, insanı harekete geçirir. Güzel olan ise büyüler. Yücelik duygusuna bazen korku ya da melankoli (korkutucu yücelik), bazen “asude merak” (soylu yücelik), bazen ise hayranlık uyandıran bir şey karşısında duyulan yücelik duygusuna güzellik duygusu da eşlik eder (görkemli yücelik).202 Herkes birbirinden farklı da olsa genel olarak hoşlanma ve hoşlanmama olarak gösteren amaçsız bir beğeni duygusuna sahiptir. Haz duygusu ise evrenseldir. Bir şeye güzeldir demenin olanağı bu duyguda yatar. Çünkü güzel bu evrensel hazzın nesnesidir.203 Hoş, kişisel eğilimlerimizle ilgili duyusal olan ve duyulara dayanan, bir şeydir. Çıkar ve ilgilerle farklılık gösterir. Hoş dediğimiz alanın üzerinde güzelin dünyası vardır. Güzel yargısı bir beğeni yargısı olarak genelliği ve dayandığı ilkeler söz konusudur. Güzellik alanı kişisel durum ve eğilimlerle ilgili değildir. Bu nedenle Kant’a göre beğeni yargısı, herkesin onayını bekler ve bir şeyi güzel bulduğunda güzel dediği şeyi, herkesin beğenmesini ve onu güzel bulmasını ister.204 Kant, kavrama dayalı olmayan evrensel olarak hoşa giden şeyin güzel olabileceğini iddia eder.205 İnsanı etkileyen ona çekici gelen ve ona hoşluk veren pek çok şey olabilir. Fakat insan bir şeyi bir ilke üzerinde açıklar ve onu güzel olarak betimlerse herkesten aynı hazzı almalarını ister. Kişi güzellik yargısını sadece kendisi için değil bütün insanlar için verir. Kant için hoş olanda belirleyici olan kişisel eğilimler, aynı şekilde güzel için de geçerli olamaz. Bu nedenle Kant, hoş olana ilişkin beğeniyi “duyusal beğeni”, güzele ilişkin beğeniyi de “düşünümsel beğeni” olarak adlandırır. Duyusal beğeni yargıları yalnız başına deneyimlenemez ve onlar genel-geçer yargılar değildir. Düşünümsel beğeniler deneyimlenerek yani bizzat yaşayarak öğretilir.206 Kant’a göre her güzelliğin ve sanat yapıtının zorunlu olarak duyusal alanı aşan bir yönü vardır.207 Güzel, kendini kişisel duygularla temellendirse de akıl tarafından verilen bir yargı olarak belirmekteydi. Kant, güzeli nesnenin bir niteliği olarak değil, aklın özel kavramı olarak çözümler. Ancak güzel ne sadece anlama ve bilme yetisinin ve kavrayışın, ne de duyularla ve nesne ile olan bağından ortaya çıkan hayal gücünün bir sonucuydu. Güzel her iki yetinin, yani anlama ve hayal gücünün, özgür oyununun sonucunda yargı yetisinin “ortak duyu” önsel ilkesine dayanarak verdiği bir

202 203 204 205 206 207

Göçmen, Doğan, İmmanuel Kant’ın Güzellik ve Yücelik Duygusu Üzerine Gözlemleri, Felsefelogos Dergisi, 2011, S.42, s.17. Delice, agm, s.94. Bengisu, agb, s.101. Bozkurt, age, s.30. Delice, agm, s.84-85. Tokat, Latif, Sanat Kutsalın İfşası mıdır ?, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, S.29, s.145.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 49

yargıdır.208 “Ussal fikirler gibi, estetik fikirler de duyusal deneyimin ötesindeki bir bütünlüğü temsil etmeye çalışır. Fakat ussal fikirlerden farklı olarak, estetik fikirler duyusal form altında tikelleşir ve somutlaşır. Bir estetik fikir, belirli kavramlar altında tamamen kapsanması mümkün olmayan çok katmanlı bir sezgidir. Estetik fikirler kavramları resmederler, ama katmanlı bir sezginin tikel kavramlar altında nasıl kavranacağını yönetemezler. “209 Schiller (1759 - 1805); “Sanatsal üretim ve estetik tefekkür bir oyun dürtüsüdür.” “İnsan ancak oyun oynadığı zaman tam anlamıyla insandır.” 210 “Gerçek bir sanat yalnızca geçici bir oyunu aktarmayı amaçlamaz. O, insanı yalnızca anlık bir özgürlük rüyasına sokmayı değil, onu gerçekten özgür yapmayı amaçlar. Sanat ideal yapısını, doğrudan gerçeklik üstüne, doğanın sağlam ve derin temeli üstüne kurar.”211 “Sanat zorunlu gereksinimlerin karşılandıktan sonra biriken enerjinin harcanmasıdır.” Ona göre güzel sanat denen koskoca yapı, daha zor bir sanat olan yaşama sanatını ayakta tutabilir. Oyunun amaçsız etkinliği, hem sanata mahsus bir alanın özerkliğine hem de yeni bir kolektif hayatın formlarının inşasına temel olabilir.212 “Güzel ve iyi aynı şeydir”213 “Güzellik aynı anda hem bir nesne hem de öznel bir durumdur. Yargıladığım zaman biçim olduğu gibi, aynı anda, duyduğumuz zamanda hayattır. Aynı anda hem varlık durumumuz hem de yaratımızdır.”214 Güzel, kesinlikle öznenin nesnenin biçimini özünde canlandırma biçimine bağlıdır ve duygumuz yeteneklerimizin, anlığın ve imgelemin uyumuna bağlıdır. Güzel bana zevk verir, ancak bu zevkin bilincinde olmamalıyım, yoksa güzel, güzel değildir.215 Hegel (1770 – 1831); “Güzellik, uyum ve bütünlüktür.”216 “Güzel düşüncenin duygusal olarak belirlenişidir.”217 “Güzel hakikatin duyusal bir biçim altında görünüşe ulaşmasıdır.”218 Sanattaki güzellik doğadaki güzellikten üstündür. “Kötü bir fikir bile herhangi bir doğasal üründen daha üstündür, çünkü böyle bir fikirde daima akıl ve özgürlük vardır.”219 Güzellik bir idea bir tin’dir. Sanatsal yaratıcılık ise, tin’deki güzelliğin açığa çıkmasından başka bir şey değildir. Güzellik ruh güzelliğinin yaşama yansıması ile ilintilidir. Tabi208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219

Delice, agm, s.16. Benjamin, Walter, Sanatta ve Edebiyatta Eleştiri, İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s.31. Kuryel v.d., age, s.14. Eyigün, Sabri, Edebiyat Ne Zaman “Politik” Olabilir?, 2005, C.14, S.1, s.251. Ranciere, Jacques, Estetiğin Huzursuzluğu,, İletişim Yayınları, İstanbul 2012, s.32. Göğebakan, agm, s.75. Lifşits, Mihail, Marxın Sanat Felsefesi, Kuzey Yayınları, Ankara 1984, s.99. Jimenez, age, s.121. Başer, Nami, Hegel Sonrası Estetiğin Sorunları, DEÜ Felsefe Sempozyumları, 2014, s.3. Doğan, age, s.103. Yetişken, age, s.17. Doğan, age, s.104.

50 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

atın kendisi mutlak ruhun bir yansımasıdır. Duyular ile algılanan ise aslında maddeden ayrılmış olan mutlak ruhun kendisidir.220 Shelling (1775 – 1854); “Sübjektif ve objektif zıtlıklarının kalktığı bir eserde yansıyan şey güzelliktir.”221 Henri Delacroix (1779 -1845); Güzel her yerdedir, her insan onu görmekle kalmaz tam tamına kendine göre biçimler.222 Schopenhauer (1788 – 1860); “İnsan bedeni için hayvani besin, yani zaten hazmedilmiş yeşillik neyse sanat eseri de insan ruhu için odur.”223 John Keats (1795 -1821); “Güzel gerçektir, gerçek güzeldir”224 “Dünyada bildiğimiz ve bilmemiz gereken tek hakikat güzelliktir.”225 Ruskin (1819 -1900); El, kafa ve yürek birlikte çalışırsa sanat güzeldir.226 Nietzsche (1844 -1900); Varlıkla ilişki kurma iddiasında bulunan akıl ve bu ilişkiye uygun eylemleri belirlediğini sanan ahlak yerine, öncelikle varlığı aramaktan vazgeçilmelidir. Çünkü insan varlıkla doğrudan gerçek bir ilişki kuramaz. Bu durum insanın varlık ile ilişkisi yanılsama üzerinden yürür. Bu nedenledir ki, sanat, insanın temel metafiziksel aktivitesidir. İnsanın varlıkla ilgili bu katlanılması zor durumu ancak olumlayıcı sanatsal yeti ile katlanılır duruma gelir. Sanat, yaşamla ilgili her türlü çelişkiyi içinde barındıran hem yaratıcı hem yok edici, kimi zaman kötüyü kimi zaman da iyiyi yücelten her türlü yanılsamanın kaynağıdır. Tüm kültür öğeleri yanılsama ihtiyacından, katlanılması imkânsız, saçma gerçekliğin olumsuzlanması isteminden doğmuştur.227 Düşünce için duygu feda edilmez. İnsan zihninin geçimsiz kardeşleri olarak düşünce ve duyguyu adeta harmanlayarak “duyguyla düşünme” denilebilecek yeni bir yöntem izlemek gerekir.228 Bize sunulan yada bir şekilde bizim yapıp ürettiğimiz “gerçek dünya” şu haliyle olabilecek en kötü dünyadır. Hazır bulduğumuz “kendi olduğu haliyle dünya” diye bir dünyanın yoktur. Dünya” aslında daima bir kavramsallaştırmanın, bir değer biçmenin, kısacası bir dünya görüşünün objesidir. Dolayısı ile kendi başına dünya yoktur. İnsana acı ve dehşetten başka bir şey vermeyen o gerçeğin yok edilmesi gerekir. Gerçek dünyayı tehdit edici olmaktan çıkarmak mümkündür. Bunun için, ya onun yerini yeni yanılsamalar almalı, ya da bundan da iyisi, biz-

220 221 222 223 224 225 226 227 228

Şimşek, age, s.40-41; https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCzellik Ergün, agm, gös.yer. Şimşek, age, s.52-54. Schopenhauer, Arthur, Güzelin Metafiziği, Say Yayınları, İstanbul, 2010, s.33. Oral, agm, http://www.koprudergisi.com/ Aktaran: Christopher Kul Want, Bir Yunan Vazosuna Övgü, Estetik Şimşek, age, s.52-54. Banu Tümkaya, “Nietzsche’ye Göre Sanat Ve ‘Tragedyanın Doğuşu’ “,Ethos, 2008, sayı:1, s.4. Dereko, Ayhan, Nietzsche’de Tragedya Sanatı, A.Ü DTCF Felsefe Bölümü Dergisi, 2007, S.18, s.2.

ESTETİK İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR 51

zat kendisi bir yanılsamaya dönüştürülmelidir. Aksi takdirde varlık acıdan kurtulmak için yanılsamaya muhtaçtır.229 “Dünya kendi kendini doğuran sanat yapıtıdır”230 Baudelaire (1821 -1867); Güzel her zaman gariptir. Böyle derken güzelin bile isteye buz gibi garip olduğunu söylemek istemiyorum; öyle olsaydı yaşamda yoldan çıkmış birçok ucube olacaktı. Ben onun biraz gariplik içerdiğini, uçucu bir gariplik istenmemiş bilinçdışı bir gariplik içerdiğini, güzeli güzel yapanın da bu olduğunu söylemek istiyorum.231 Dostoyevski (1821 -1881); “Güzel korkunç bir şeydir, onda tüm çelişkiler bir araya gelir. Onda şeytan Tanrı ile kavga eder.”232 Dünyayı güzel kurtaracak... Biliyorsunuz insan bilimsiz, ekmeksiz yaşayabilir, güzelsiz yaşayamaz, yapamaz bunu.233 Lalos (1823-1892); Sanat eleştirisi sanat tarihi üzerine bir düşünme yöntemidir. Ruhun bir bölümünün çaba ile ortaya çıkardığı sezgisel algıdır.234 Rodin (1840 -1917); Sanatta çirkin demek özelliksiz demektir. Sanat insanın en yüce görevidir çünkü dünyayı anlamaya ve anlatmaya çalışan düşünce temrinidir.235 Benedetto Croce (1866 - 1952); Estetiğin konusu tümel bir varlık alanı olan sezgidir.236 A. Gide (1869 – 1951); Şeytanın katılımı olmadan sanat yapıtı olmaz.237 Valery (1871 -1945); “Güzel umutsuz kılan şeydir.”238 Charles Du Bos (1882 – 1939); İnsan yaşamında duyarlık ile akıl arasında sürekli çatışma vardır. İnsanın duygusal olanla akılsal olanı üst düzeyde kaynaştırabildiği zaman ideal güzelliğe ulaşabilir.239 Martin Heidegger (1889 – 1976); “Güzellik, varlığın gizlilikten kurtulması ve gün ışığına çıkmasıdır. Bu da hakikatten başka bir şey değildir.”240 B.Brecht (1898 – 1956); Gerçek, gerçek üstü bir şeydir241 Sartre (1905 -1980); “Güzel örtülü bir çelişkidir.”242

229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242

Dereko, age, s.7. Bal, Metin, Geleneksel Estetik Anlayışın Bir Eleştirisi Olarak Adorno’nun Estetik Teorisi, Sosyal Ve Beşeri Bilimler Dergisi, 2011, C.3, S.1, s.73. Şimşek, age, s.52. Timuçin, age, s.22. Şimşek, age, s.54. Şimşek, age, s.52-54. Şimşek, age, gös. yer. Şimşek, age, gös. yer. Şimşek, age, gös. yer. Timuçin, age, s.22. Göğebakan, agm, s.75. Şahin, agm, s.95. Şimşek, agm, s.52-54. Timuçin, age, s.22.

52 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Wittgenstein (1889 – 1951); Estetik güzelin ne olduğunu biz de anlatan bir bilim olarak düşünülebilirdi, ama bunu dile getirmek tümüyle gülünçtür. Umuyorum ki o zaman estetik’in hangi kahve türünün bize daha çok tat verdiğini de söylemesi gerekir.243 Jarocinski (?) Yaratıcı için güzel, yapıtın sonucudur; izleyici için yapıt güzelin kaynağıdır. Algının dışında güzel yoktur.244 Jean Paul Weber (?) Estetik duygu ayrı olmayan ayrılıktır, yetkili olmayan yetkinliktir.245 A.Camus (1913 -1960); Sanat tabiatın taklidinden başka bir şey değildir.246 Tarkovski (1932 -1986); Güzel, gerçeğin peşinden koşmayanlardan kendini gizler.247

Şekil 1:Güzel’in Kavramsal Çerçevesi 243 244 245 246 247

Şimşek, age, gös. yer. Şimşek, age, gös. yer. Şimşek, age, s.52-54. Şimşek, age, gös. yer. Şimşek, age, gös. yer.

II. BÖLÜM

İSLAM DİNİ VE ESTETİK

Bütün dinlerin, dünya görüşlerinin, inanç sistemlerinin ve felsefi yaklaşımların kendilerine özgü estetik anlayışları ve güzellik felsefeleri vardır. Dinin kendi içinden estetik bir talebi ve amacı söz konusudur. Din yalnızca kendinden hareketle anlaşılamaz. Din insana ve insan emeği olan düşünce ve kazanımlara sırt çevirmez. Din algısı/din anlayışı geliştirilirken ve dünya görüşü oluşturulurken estetik alanın da dikkate alınması gerekir. Dinin kendi içinde parçalanması ve yalnızca kendilerince önemli kabul edilen konulara sahip çıkılması dinin bütünlüğüne zarar vermektedir. Oysa bir şeyin mükemmelliği ve güzelliği bütünlüğündedir. Din, çok yönlü boyutu ile insan hayatında oldukça kapsamlı bir dünya görüşü oluşturmayı hedefler. Rahatlıkla söyleyebiliriz ki doğru estetik anlayışın hayattan ve insandan bağını koparmaması gerekir. İslam dini insana varlığa ilişkin bilgi ile felsefi açıdan bir düşünce sistemi, duygusal bir denge, tüm zamanları ve değerleri dikkate alan yaklaşımı ile dünya ve ahiret bütünlüğünde bütüncül bir dünya görüşü sunar. Bu dünya görüşünün bir boyutunu da estetik alan oluşturur. Dinin yalnızca inanç ve düşünce amaçları yoktur aynı zamanda estetik amaçları da vardır. Dinin bilim ile ilişkileri çok tartışılan bir konu olmasına rağmen sanat ve estetik ile ilişkileri ise aynı derecede tartışılmamıştır. Oysa dinin bilim ile ilgisi kadar estetik alana da ilgisi vardır. Hatta değerlerin birbirleri ile ilişkileri bakımından dinin estetik alana daha yakın olduğu söylenebilir.1 Ayrıca dini duygular ve sezgiler de dinde aklı kullanmak kadar önemlidir. Bu anlamda Akıl mı? Duygu mu? Gibi insanı bir tercihe zorlayan ve dini sınırlandıran bir anlayışı kabul etmek mümkün değildir. Dinde aklın yerini ve önemini inkâr 1

Tunalı, İsmail, Marksist Estetik, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1976, s.56. 53

54 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

etmek ne kadar yanlış ise duygu ve sezgiyi de yok saymak da o denli yanlış olur. Bir din hak ve hakikat ise insanın tüm ihtiyaçlarına, yetilerine ve yeteneklerine ve bütün yönleri ile hitap etmesi beklenir. İnsanın ihtiyaç duyduğu alanlardan biri de estetik alandır. Sanat ve estetik İslam dininde ihmal edilmeyen temel alanlar arasındadır. Allah’ın insana mükemmel mesajı yalnızca zihinsel alanla sınırlı değildir. Dinin temel yapısında estetik bir talep de söz konusudur. Bu nedenle estetik yalnızca insanın kendisinden hareketle aradığı ve bulduğu tinsel ihtiyaçların doyumunu sağlamaz; aynı zamanda dinin bir parçası olması yönünden de insana manevi bir doyum sağlar.2 Mükemmel olmayan, eksik-kusurlu ve tutarsız olan bir görüş veya inanç sistemi insanlar tarafından kabul görmez. Böyle bir inanç sistemi ve veya felsefi görüş insanı mutlu da etmez. Birey ve toplum hayatında onarılması güç derin yaraların açılmasına neden olur. İslam dini Kuran aracılığı ile mükemmellik konusunda tüm insanlığa apaçık meydan okur. Daha üstün bir sözleri varsa söylemelerini daha güzel bir yolları varsa öne sürmelerini ister.3 Dinin güzellik anlayışı dine sonradan yakıştırılmış monte edilmiş bir nitelik değildir. Dinin kendi özünde güzellik anlayışı vardır. İslam dini güzelliğe oldukça zengin kuşatıcı bir çerçeve çizmiştir. Dindeki güzellik bilgisi kendi bütünlüğü içinde ele alınması gerekir. Şöyle ki, İslam güzel ile olan ilgisini ontolojik olarak Allah’tan başlayarak en küçük varlığı içine alacak şekilde bütün bir varlıkta tevhit etmiştir. Çünkü din güzellik üzerine ikame edilmiş bir yapıdır. Allah bütün güzelliklerin kaynağıdır. İnsan da bu güzellik yapısına kendi rızası ile iman kapısından girer. İman bir güzellik buluşması ve sözleşmesidir. Güzellik hayatın her alanına buradan dağılır. Estetik açıdan bakınca din, insanı güzellikler içinde yaşatmak ve insanı çirkinliklerden korumak isteyen ilahi güzellik çağrısıdır. Estetik alan, dinin kendi özünde bütün değer dünyası ile ilişkilidir. Bu nedenle din eğitiminin söz konusu estetik değer dünyasına ilgisiz kalması düşünülemez. Hayatın içinde yaşantı olarak ele alındığında dinle güzelliğin birbirinden ayrılmayacağı görülmektedir. Dindeki güzellik alanı dikkate alınmadığı zaman dini hayat coşku ve heyecandan, duygusal köklerinden kopmuş, manevi nefesi kesilmiş kuru, yüzeysel bir hayata dönüşür. Estetikten uzak bir din, manevi zevkten yoksun birtakım ahlâkî manzumeler yığını haline gelir.4 2 3 4

Arıcan, M. Kazım, Hegel’in Estetik/Sanat Anlayışı ve Din İle İlişkisi, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, C. 10, S.2, s.200. Bakara/ 23. Aydeniz, Hüsnü, Din-Sanat İlişkisi ve Bunun Somut Bir Yansıması Olarak Mevlevî Semâ Âyin”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 2009, S.32, s.40.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 55

İslam düşünce geleneğinde estetik alana getirilen yorumlarda felsefi, kelâmi ve tasavvufi bakış açılarından söz edilebilir. Bunlar dışında dinin amaçlarını ortaya koyan “makasıt” açısından da güzellik ile ilgili değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmada din ve estetik konusu güzel kavramı merkeze alınarak aşağıdaki başlıklar altında incelenecektir. Dinin amaçları (makasıt) açısından güzel  İslam düşünce tarihinde güzel  Kuran’da güzel 1. Dinin Amaçları(Makasıd) Açısından Güzel

Bütün ilahi dinler, yalnızca inanç planında değil, hem davranış ve hem de ahlak planında birey ve toplumları değerler temelinde davranış güzelliği sergilemeye davet etmeyi amaç edinmiştir.5 Dinlerin estetik bir amaçlarının olması onları estetik alan ile yakınlaştırır. Estetik alan dinin tüm güzelliklerinin açığa çıkaracak bir alandır. Dinin ortaya koyduğu ve amaçladığı estetik alan öncelikle amel/davranış alanı ile ilgilidir. İslam’ın sorumluluk eylemi “salih amel”dir. Salih amelin kalitesinin açığa çıktığı yer ise “ahsenu’l amel”dir. Din insan eylemini güzelleştirme amacı güder. Dinin insan yaşamında gerçekleştirmek istediği birçok amacı vardır. Bu amaçlardan bir kısmı estetik alan ile ilgilidir. Dinin hükümleri güzellik amacını da göz önünde bulundurmuştur. Dinin amaçları çerçevesinde ortaya çıkan başlıklarda; dinin amaçları önem sırasına göre “zaruriyyat”, “haciyyat” ve “tahsiniyyat” olmak üzere üç başlık altında değerlendirilmiştir. Buna göre “zaruriyyat” dinin olmazsa olmaz birincil amaçlarını, “haciyyat” ikinci derecede gerekli amaçlarını, “tahsiniyyat” ise daha çok güzel-güzellik-güzelleştirme bağlamında dinin amaçlarını ifade eder. Hangi emir ve yasağın hangi başlık altına gireceği elbette çok ciddi araştırmaları ve istişareyi gerekli kılar. Örneğin “tahsiniyyat” içinde olduğu varsayılan ahlaki ilkelerin “zaruriyyat” kısmında yer almasını savunan görüşler de ileri sürülebilir. Bu tartışmalar konumuz dışındadır. Ancak bu tasniften çıkan tartışmasız olarak ortaya çıkan bir sonuç çok önemlidir. O da dinin güzel ile olan ilişkisi ve böyle bir amacının varlığıdır. Fıkhi hüküm olarak en doğru hükme varılsa bile eğer insanın güzellik derdi yoksa dini yaşantı amacına ulaşmaz ve soğuk bir kuraldan öteye geçmez. Dinini estetik amaçları dikkate alınmadığında eksik ve yoksullaşmış bir din anlayışı ortaya çıkar. Dini tecrübede içten dışa gelişen duygu, aidiyet ve bağ5

Göğebakan, agm, s.77.

56 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lılık yer alır. İnsanın güzellik alanı ontolojik gerçeklikte, dilde, yazıda hatta hayal dünyasında bir ufuk olarak yaşatılması ve varlığını sürdürmesi gerekir. Hakikat kendi güzelliğini tüm varlıkta göstermiştir. Bu çok yönlü güzelliğin muhatabı da insandır. İnsanın da kendi hakikatini varlık ile ilişkisinde göstermesi beklenir. 2. İslam Düşünce Tarihinde Estetik

Estetik konusu, İslam kültür geleneğinde 19.yüzyıl sonlarına kadar üzerinde bağımsız çalışılan sistematik bir alan olarak görülmemiş, klasik metinlerde farklı başlıklar altında dağınık olarak yer almıştır. “Bediiyyat” ve “ilmü’l cemal” olarak isimlendirilen estetik, güzelliğin mahiyetini, ilkelerini, sanatla ilgili değer yargılarını, güzellik teorilerini araştıran ilim olarak tanımlanmıştır.6 İslam filozofları güzelliği insanlığın en yüksek değeri olarak kabul etmiş konuyu “hak”, “hayır” ve “hüsün” kavramları ile birlikte ele almıştır. Güzellik ile ilgili yapılan felsefi tartışmalarda “hüsün-kubuh” “güzellik ve çirkinlik” kavramları üzerinden yürütülmüştür. Müslüman Filozoflarının güzellik anlayışı varlıkların ilk sebep’i olan Tanrı temellidir. Zorunlu varlıktan südur eden varlıkta tıpkı Tanrı gibi güzeldir. İbn Sina’ya göre Tanrı her şeyin güzelliğinin ve her şeyin hoşluğunun ilkesidir.7Allah’ın isim ve sıfatları İslam düşünce geleneğinde güzellik anlayışları ve arayışları için ilham kaynağı olmuştur. Bu nedenle İslam ahlak felsefesi geleneğindeki güzel kavramı ile ilgili değerlendirmeler Allah ve O’nun isim ve sıfatları ile ilgili tartışmalar çerçevesinde yoğunlaşmıştır. Allah’ın isim ve fiillerinin güzellikle ilgisi üzerinde önemle durulmuş, Allah’ın her türlü çirkinlikten uzak olduğu sağlam delillerle savunulmuştur. Allah’ın güzelliği anlatılırken ışık, güneş, nur ve aydınlık gibi metaforlar kullanılmıştır.8 Allah dışında kalan diğer bütün güzellik konuları mutlak ve değişmez güzelliğe sahip olan Allah ile ilişkilendirilerek Allah’ın güzelliği her zaman merkeze alınmıştır. Doğada ve insan davranışlarındaki güzellikler Allah’ın “Cemal” sıfatlarının bir yansıması olarak görülmüştür. Bu anlamda Allah ve O’nun güzelliği ile ilişkisi olmayan hiçbir güzellik yoktur. Allah’ın yarattığı varlıkların güzelliklerini keşfetmek estetikte hareket noktası olmuştur.9 Her türlü yetkinlik ve güzelliğin kaynağı ve ilk sebebi el-Evvel olan Allah’tır. Var-

6 7 8 9

Ayvazoğlu, Beşir, Bediiyyat - İlmu’l Cemal Maddesi, İslam Ansiklopedisi Taşdelen v.d., age, s.88. Taşkent, Ayşe, Güzelin Peşinde Farabi İbn-i Sina Ve İbn-i Rüşd’de Estetik, Klasik Yayınları, 2012 İstanbul, s.91. Aydeniz, agm, s.44.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 57

lık aleminde görülen tüm güzelliklerin ve yetkinliğin kaynağı da O’dur.10 İslam filozofları mutlak cemal sahibi Allah’ın güzelliğini varlıklar üzerinden okumuş, akıl ile kavranabilen bir güzellik olarak yorumlamışlardır.11 Varlık Allah’ın güzellik boyası ile boyanmıştır. Yaratılmış varlıklarda keşfedilen duyusal güzellikten hareketle metafizik güzellik alanına yönelen bir yaklaşım sergilenmiştir.12 Metafizik estetikte ulaşılmak istenen güzel kavramı soyuttur. Bu görüşe göre doğada güzel olarak nitelenen her şey gerçekte güzelin kendisi değildir, güzelin bireysel görünüşüdür. Önemli olan mutlak güzellik kaynağına ulaşmaktır. O da öz güzelliği olup, duyusal olarak değil, düşünsel olarak kavranabilir ve akılla ilgilidir.13 Gazâlî’ye göre, güzellik, baş gözü ile görülen dış güzellik ve kalp gözü, basiret ile idrak edilen batın ve ahlak güzelliği olmak üzere ikiye ayrılır. Görme işitme ve duyma gibi beğeni duyuları yanında kalbin de altıncı estetik duyu organı olduğunu söyler.14 Allah’ın da güzelliği hem zahir hem batındır. Her şey onun güzelliğine tanık olduğu için zahirdir. Fakat zatının güzelliği ile de batın/saklıdır. O oluşun ve güzelliğin sırrıdır. O oluşun ve apaçık güzelliğin sahibidir. İnsan yaratılmışın bile künhüne vakıf olamazken Allah’ı da ancak vahyin sınırları içinde bilir. İslam düşüncesi insanın varlığın özünü bilemeyeceğini, onun bin bir görüntüsü ve hali olduğunu vurgular. Çünkü insan çoğu zaman değişken/zanni/sınırlı bilgisi ile yanılsama ile gerçeği birbirinden ayırt edemeyebilir. Belki de yanılsamalar gerçek, bilinen ve görünen ise yalan olabilir.15 Bu nedenle, dua, tevekkül, teslimiyet, tefekkür, tezekkür ve ilimden kopmamalıdır. İslam ahlak felsefesinde estetik maddi gerçekliğin ötesinde, onu aşkın, metafizik bir mahiyet taşır. Değişenden yola çıkarak değişmez güzellik öğesini arama çabasındadır. Bu çaba insan yaşamının metafizik alan ile gerçekliğini sorgulayan ve anlamaya çalışan bir çabadır. İslam’ın insanı ulaştırmak istediği metafizik güzellik kuramı bütüncül bir güzellik anlayışına sahiptir. Yaratıcı bütün esma ve sıfatları ile güzeldir. Yaratılmış varlıklar da yerli yerinde birbiriyle uyumlu bir ilişki içinde kendi güzelliği ile bulunduğu bütünün güzelliğini oluşturur. Bu bütünlükte tekil nesnelerin küçük güzellikleri bütüncül güzelliği yansıtan küçük birimler olarak görev yapar. Güzellik salt betimleyi-

10 11 12 13 14 15

Emine Taşçı, Güzelin Peşinde Fârâbî Ve Îbn Rüşd’de Estetik; Ayşe Taşkent, Y.Ü İslami İlimler Dergisi, 2015, S.1, s.228. Taşkent, age, s.97. Taşkent, age, s.63. Göğebakan, age, s.77. Şahin, agm, s.105. Erzen, Jale Nejdet, Çoğul Estetik, Metis Yayınları, İstanbul, 2011, s.33.

58 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ci bir terim olmanın ötesinde var olanın ulaşacağı en son aşamanın da bir betimi olmalıdır. Güzellik doğruluk, erdem ya da iyilik düzenli bir gerçekliğin içsel özellikleridir. Bunlar yoksa bütün de yoktur.16 Gazâlî, Farâbi, İbn-i Sina gibi düşünürler güzelliği “kendinden olan güzellik” ve “kendinden olmayan güzellik” şeklinde iki ana gurupta tasnif etmiştir. Güzelliği kendinden olan tek varlık Allah’tır. Allah haricinde diğer varlıklardaki güzellik, başkası sebebiyle olan güzelliktir. Bu düşünürlere göre gerçek güzellik, varlığı kendinden olan güzelliktir. Diğer varlıklardaki güzellik geçici güzelliktir. Varlığı kendi zatından olanının güzelliği, bütün güzelliklerin üstünde, kendi özü ve cevheriyledir. Varlığı kendi zatından dolayı olmayanın güzelliği ise, o şeyin öz’ünden dolayı değil, sahip olduğu renk, biçim ve durumlarının yetkinliği ölçüsündedir.17 Allah’ın mükemmel güzelliği, O’nun yaratmasında fark edilir. Bu açıdan yaratılan hiç bir varlığın güzelliği Allah’ın güzelliğinin önüne geçmesi mümkün değildir. Çünkü Allah saf akıl ve her türlü noksanlıktan münezzehtir. Mümkün varlıklar tüm güzelliğini Allah’tan alırlar. Mevlana da felsefesinde güzelliği her yönü ile öne çıkarmış düşünce sistemini sevgi ve güzellikle içselleştirilmiştir. Ona göre insanın ve yaşadığı dünyanın güzelliği Hakk’ın güzelliğinden kaynaklanır. Bu nedenle de insan fıtraten güzelliği arar. 18 Gazâlî, güzelliğe duyulan ilginin sırf cinsi veya bedeni hazdan kaynaklanmadığını, aksine güzellikten hissedilenin bundan başka ayrı bir haz olduğunu belirtir. Güzelliğin bizatihi sevildiğini vurgulayarak buna tabiatın güzelliklerini seyretmeyi (örneğin su şırıltısını dinlemekten duyulan hazzı) örnek gösterir. Güzelliği uyum ve orantıda gören yaygın felsefi görüşü Gazâlî de benimser. Güzel bir at gibi güzel bir sanat ürününün, mesela bir hüsn-i hat yahut musiki parçasının da kendi alanının ve türünün gerektirdiği mükemmelliğe yaklaşması ölçüsünde estetik değeri artacağını belirtir.19 İbn-i Sina’nın da katıldığı görüşüne göre Gazali, güzelliğin özü mükemmelliğin kabul ve teslimidir. Çünkü her varlığın kendine özgü bir mükemmellik formu ya da tarzı vardır. Örneğin gözün mükemmelliği ile kalbin mükemmelliği aynı değildir. Göz bir şeyin güzelliği konusunda sadece dıştan bir rehberlik yapabilir. Bir şeyin özüne nüfuz etmek ise kalbe ait bir özellik ve hatta ayrıcalıktır.20 Gazâlî, bu anlatımla, “estetik yetkinlik”i ortaya koymaktadır. Bir şeyin kendi cinsine

16 17 18 19 20

Townsend, age, s.26. Mutluel, Osman, Kuran ve Estetik, Ötüken Yayınları, Ankara 2010, s.43.; Ayvazoğlu, 1990. Mutluel, 2010, s.16. Ayvazoğlu, Beşir, Bediiyyat - İlmu’l Cemal Maddesi, İslam Ansiklopedisi Turan Koç’tan aktaran: Zehra Güden, Hz. Ali Cenknamelrinin Estetik değer açısından İncelenmesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 59

olan uygunluğu anlamında kullanılan yetkinlik, güzelliğin tek belirleyicisi olmamakla birlikte, özellikle canlıların estetik olarak değerlendirilmesinde ölçü, kendi cinsine uygunluktur. Yani, herhangi bir nesne, kendi cinsine ne kadar yaklaşırsa o kadar güzellik kazanmış olur.21 Farâbi de her alanın kendine özgü güzellik niteliği ile öne çıktığını belirtir. Örneğin siyasi düşüncede, faydalı olma ile güzel arasında sıkı bir ilişki olduğunun altını çizer. Tasavvufi güzellik anlayışında ise estetik konusu daha çok insan davranışları ile ilişkilendirilerek “kemâlât” ve “adap” kavramları çerçevesinde ele alınmıştır. Örneğin Gazâlî kemâlâtı, insan davranışlarındaki güzelliğin zirvesi olarak tanımlamıştır.22 Bütün yetkinliği kendisinde toplayan varlık da Allah’tır.23 Allah güzeldir, güzeli sever. Allah ‘Mutlak Hayır’ dır, ‘Mutlak İyi’dir, ve ‘Mutlak Güzel’ dir.”24 Gazali’nin estetikte kullandığı kavramlar bir yandan “güzellikle ilgili bir anlam” ifade ederken diğer taraftan da “davranışlara yönelik iyi ile ilgili bir anlamı” da içinde barındırır.25 O, estetik kavramları hem estetik güzellik, hem de etik güzellik için birlikte kullanmıştır.26 Necip Fazıl da estetiği “bedii idrak” olarak tanımlar. Onu hem gaye, hem mevzu, hem metot cihetinden açıklayan, onu insanın “iç”e ve “dış”a doğru bütün ahlaki faaliyetlerini ifade etmeye yarayan latif bir idrak olarak tanımlar.27 Bediüzzaman da dinin bütünlüğündeki güzelliği şu sözleri ile dile getirir. “İmanın güzelliği, hakikatin güzelliği, nurun hüsnü, çiçeğin hüsnü, ruhun cemâli, suretin cemâli, şefkatin güzelliği, adaletin güzelliği, merhametin hüsnü, hikmetin hüsnü parıldamaktadır.”28 3. Kuran’da Güzel

İnsan aklı belki de en sistematik güzellik çerçevesini dinde bulur. Şöyle ki, İslam’ın estetik anlayışı tüm varlığı kapsayacak niteliktedir. Bundan dolayı Kuran güzellik konusunu merkeze almış güzelliği hemen hemen bütün konularla ilişkilendirmiştir. Kuran’daki güzellik ile ilgili kavramlar diğer tüm kavramla yakından ilgilidir. Deyim yerinde ise Kuran’daki bütün kavramlar insanı zihinsel, duygusal ve devinimsel olarak güzellik yarışına hazırlar. Kuran’daki bütün kavramlar insanı kendi güzellik sonucuna ulaşmasında aracı-

21 22 23 24 25 26 27 28

Ayvazoğlu, İslam Estetiği ve İnsan, 1990. Mutluel, 2010, s. 16. Şahin, agm, s.105. Şahin, agm, s.113. Şahin, agm, s.96. Şahin, agm, s.99. Mustafa Oral, http://www.koprudergisi.com/ Çağlaroğlu, Taha, Risale-i Nur Estetiği, 04%3B-NUR-VE-SANAT.htm, 23.06.2015

http://risalesanat.tr.gg/R%26%23304%3BSALE_%26%233

60 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lık eder. İslam’da güzellik Allah’tan başlayarak tüm varlığın birbirine bağlanmasında aracılık etmiştir. Önce güzeli ve güzelliği tanıtmış, güzellik için bir çerçeve çizmiştir. Bu durum Kuran’ın güzellik konusuna verdiği önemi göstermektedir. Hangi konu insan hayatında değerli ise Kuran o konuya değeri kadar yer vermiştir. Böylece Kuran’ın insana gönderilmesinin gereği gerçekleşmiştir. Kuran’da güzellik kavram ve düşüncesini en dolaysız biçimde ifade eden kelimelerden biri olan ‘cemal’ kelimesi modern dönemlerde hazırlanan sözlüklerde estetiğin karşılığı olarak kullanılmıştır.29 ‘Cemal’ kelimesi, genellikle eşya ve olgularda varlığı hissedilen ve insan ruhunda beğenme, hoşlanma, zevk alma gibi olumlu duygular ve yargılar doğuran nitelikleri ifade eder. Cemal kelimesinin anlamında geçen güzellik özellikle ahlaki nitelik barındıran bir güzelliktir.30 Dolayısıyla “cemal” hem biçimde hem de manadaki güzelliği anlatır. Cemal mastarından gelen “cemil” kelimesi de güzel ve iyi davranış anlamına gelmektedir. Kuran’da cemil kelimesi sabrı güzellikle nitelendirilmesinde(sabrun cemil), erkeğin boşadığı kadından ayrılırken güzel bir şekilde ayrılması nitelendirilirken(sarahan cemil), insanların kötü söz ve davranışlarından uzaklaşırken güzel bir şekilde uzaklaşması (hacran cemil), inanmayanlara iyi, hoşgörülü, anlayışlı, davran ve uzaklaşma biçimini anlatırken (safha’l cemil) kullanılmıştır. Bunun dışında övülen ve insandan beklenilen davranış tarzlarına sıfat olarak kullanılmıştır. Bu tür kullanımlarda inanan insanların sabır gibi kalbi hem de insanlar tarafından gözlenebilecek zahiri davranış ve tutumların güzelliği için kullanıldığı gözlenmektedir.31Ragıbel-Isfahani de “cemal” kelimesini, “hüsnü’l-kesir” yani çok güzel anlamına kullanmıştır. Firuzabadiise, cemal kelimesine yaratılış ve huyda hüsün ve güzel olma olarak karşılık verir.32 ‘Cemil’ kelimesinden başka Kur’an’da güzellikle ilgili olarak en sık kullanılan terimlerden biri “hüsn”dür. Öyle ki, Kuran’da estetik bütünlüğü açığa çıkaran “hüsün” kavramı olduğu söylenebilir. Aynı kök fiilinden türetilen “hasene”, “ihsan”, “ahsen”, “muhsin” ve kelimeleri güzellik konusunda kavramsal bir çerçeve oluşturmada yararlanılacak terimlerdir. Hüsün kavramı Kur’an’da hem düşünsel, hem duygusal, hem de duyusal manada hoşlanılan ve istenilen her nesneye işaret eder. Ayrıca kötülük ve zulüm kavramı gü-

29 30 31 32

Yıldırım, Mustafa, Kur’an Sanatı ve Estetigi Üzerine, İstem Dergisi, 2010, Y.8, S.16, s.171. Gelder, Geert Jan Van, Çirkini Güzelleştirme ve Güzeli Çirkinleştirme: Klasik Arap Literatüründe Paradoks, Çev. Ömer Kara, Usul Dergisi, 2009, S.8, s. 192-193. Şahin, agm, s.97. Şahin, agm, s.98.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 61

zellik-iyilik anlamına gelen “hüsn” kavramının karşıtı olarak kullanılmıştır.33 Bu durumda Kuran’ın güzellik kavramına ahlaki bir anlam yüklediği söylenebilir. Bu açıdan Kur’an’da gerçek güzellik, ruhta, bedende, vicdanda ve yaşam koşullarında insana sevinç, mutluluk ve haz veren her türlü güzellik-iyilik anlamında kullanılır.34 Bu durumda maddi ve manevi, kişi, durum, olay veya nesneye karşı insanda ortaya çıkan hoşlanma, tatmin, hayranlık duygusu, rağbet edilen şey “hüsn” kavramı ile anlatılır. Hüsn kelimesinin anlam içeriğinde kast edilen güzellikte; akıl, arzu (heva) ve duyu (his) açısından olmak üzere üç kategorik güzel vardır. Hüsn kavramı, hem Allah’ın yaratmasını nitelemekte hem de insana izafe edilen bir eylem olan ihsanı ifade edebilmektedir. Bu terim, ilahi sıfatlar, cennet tasvirleri, evren ve insan ve insanın imal ettiği ev eşyası bağlamında estetik bir değeri ifade etmek üzere Kur’an’da yer almaktadır. Kuran’da “ihsan” fiili farklı edatlar ile kullanıldığında zengin anlamlar kazanır. Başkasına güzel muamelede bulunmak, insanlara iyilik yaparak kendisine karşı insanlarda güzel duyguların meydana gelmesine sebep olmak, güzel zan beslemek, lütufla güzel bir iyilikte bulunmak gibi anlamlar örnek olarak sayılabilir.35 Kuran’da insan ve doğal güzellikleri anlatan ve güzellik kavramı ile yakından ilgili olan “ziynet”, “nadra”, “behce”, “zührüf” ve “hilye” gibi kavramları da bulunur. Kur’an da güzelliği anlatan kavramların bir bölümü varlık hiyerarşisindeki ilahi güzellikleri, bir bölümü de insanın içyapısındaki ve davranışlarında öne çıkan manevi ve ahlaki güzellikleri anlatmaktadır.36 Güzellikle ilgili Kuran kavramları dikkate alındığında Kur’an’nın ortaya koyduğu güzellik çerçevesi şu başlıklar altında sıralanabilir. Bütün isim ve sıfatları ile Allah güzeldir. (Esmaü’l Hüsna) Allah en güzel yaratıcıdır. (Ahsenu’l Hâlikîn)  Allah en güzel dost, en güzel yardımcı ve en güzel vekildir. (Nimel Mevlâ-Nime’n Nasîr-Nime’l Vekîl) Allah en güzel sığınaktır. (Ahsenu’l Mesvay) Allah’ın sözü en güzel sözdür. (Ahsenu’l Hadis) Allah en güzel hüküm koyucudur. (Ahsenu’l Hâkimin Allah insanı en güzel şekilde yaratmıştır. (Ahsen-i Takvim) Allah güzel insanlara (Muhsinlere) cennet vaat etmiştir. (Hüsna)

33 34 35 36

Neml/11. Yıldız, Mustafa, İbn Hazm’ın Güzellik Anlayışı, Flsf dergisi, 2012, S.13, s. 91. Yıldırım, agm, s.170. Göğebakan, agm, s.77.

62 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

3.1.Allah Bütün İsim ve Sıfatları ile Güzeldir (Esmâu’l Hüsnâ)

Kuran’ın tanıttığı Allah birçok deistin zannettiği gibi bilinmez değildir. Aynı şekilde birçok filozofun zannettiği gibi yalnızca varlığın ilk ve yüce sebebi değildir. Allah hayatın içinde varlığın düzenini sağlayan, ihtiyaçlarını gideren ve insanın ahlaki tutumuna karşı ona cevap veren güzel isimlerin sahibi güzel bir Rab’tir. Esma-i Hüsna bilgi, inanç, ahlak ve diğer bütün konular ile doğrudan veya dolaylı yollardan ilgilidir. İslam dininde Esma-i Hüsna varlık, bilgi ve değer dünyasının merkezinde yer alır. Allah varlığın yaratıcısı bilgi, değer ve güzelliğin kaynağıdır. Her bir güzel ismin insanla ilgisi vardır. Diğer varlık mertebelerinin her birine göre ilişkisi vardır. Örneğin Allah’ın bağışlayıcı olması meleklerden ayrı insanı ilgilendiren bir ismidir. Bütün varlık alemi hayatını Allah’ın güzel isimlerinin tecellisi ile sürdürür. Esma-i Hüsna durum ve nesneye göre öncelik-sonralık ilişkisi bulunsa da hepsi bir bütündür.37 Dinin güzellik anlayışının merkezinde Allah ve sıfatları vardır. Allah mutlak güzeldir. Bütün fiilleri gücü ve iradesi güzellik ile sonuçlanır. Kuran’a göre bütün güzelliklerin kaynağı Allah’tır. Güzellik adına ne varsa O’nun esma ve sıfatlarından doğmuştur. Allah’ın bütün isim ve sıfatları “esmâü’l hüsnâ” olarak nitelendirilmiştir. İslam’da Allah inancı güzellik üzerine kuruludur. “Şüphesiz ki Allah güzeldir, güzelliği sever. “38 “Cemâl”, “kemâl” ve “hayır” kelimeleri Allah’ın güzelliğini anlatmada anahtar terimler olarak kullanmışlardır.39Allah ismi şerifi diğer bütün isim ve sıfatları kendinde toplayan en yüce ismidir. Diğer bütün isim ve sıfatlar onda temsil edilir. Allah’ın güzel isimleri sonsuzdur. Allah’ın her bir ismi farklı yönlerden güzelliklere rehberlik eder. Bazı isimler fiziksel dünyadaki güzelliğe, bazı isimler ahlaki güzelliğe, bazıları yüceliğe, bazıları güç ve kudretteki güzelliği ve bazıları ise sonsuzdaki güzelliği niteler. Esma-i şerifi meydana getiren her bir güzel isim, manası diğer bir isme açılır.40 Her isim Allah’a götüren bir yol olarak birbiri ile birleşir. Allah zatı, fiilleri ve esması ile güzeldir. Ancak zatının güzelliği konusunda hiçbir yorum yapılamaz. Yalnızca güzeldir demekle yetinebiliriz. Bu güzellik insanın güzellik anlayışına ve algısına karşılık gelip gelmeyeceği konusunda da bir yorum yapamayız. Çünkü Allah yarattıklarına benzemez. Hz. Musa bu güzelliği merak ettiğinde yalnızca dağa bakması istenmiş Allah dağa tecel37 38 39 40

Mustafa Oral, Estetik ve Tarihçesi, http://www.koprudergisi.com/ Muslim İman, 148; İbn-i Mâce, Duâ 10. Ahmed B. Hanbel IV 133, 134. 151. http://www.ilimdunyasi.com/ suneni-ebu-davud/buyuklenme-hakkinda-gelen-hadisler/?imode 15.08.2015 Taşkent, age, s.284. Bursevi, İsmail Hakkı, Esmaül Hüsna Şerhi, Sufi Kitap, İstanbul 2014, s.176.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 63

li ettiğinde Musa çoktan bayılmıştır.41 Bu olay insan ve Allah arasında fiziksel bir ilişkinin sınırları konusunda ipuçları verir. Kuran’da bütün peygamberlerin vahiy alırken doğrudan bir ilişkiye girmedikleri, bu güzellik karşılaşmasında bir takım aracılar, rüya ve seslerin kullanılmış olduğunu Kuran’dan biliyoruz. Hz Musa da Allah’ın sonsuz güzelliğinin ve nurunun dağa tecellisine dayanamayıp bayılmıştı. Güzel isimlerin bir kısmı insanın Allah ile olan ilişkilerini bir kısmı insan ve diğer varlıkla olan ilişkilerini düzenlemede insana rehberlik eder. Güzel isimlerin bazıları Allah’ın insana olan yakınlığını, beraberliğini, dostluğunu, koruyuculuğunu ve insanın Allah’a muhtaçlığını ifade eder. Allah bütün güzel isimleri ile insana yakındır. Kuran, Allah’ın insana olan yakınlığına özel bir vurgu yapar. “es-Semî”, “el-Basîr”, “el-Habîr”, “el-Alîm”, gibi sıfatları ile insan ile birlikte olduğu dile getirilir. “O seni namaza durduğunda görür.”42 İnsana şahdamarından daha yakın olduğu, ne işe dalarsa dalsın yaptığı işte ona eşlik ettiği, insanlar kaç kişi ise bir fazlalarının Allah olduğu hatırlatılır. Allah inanan insan ile ilişkisini dostluk üzerine kurmuştur. Allah inanan bir insan için her türlü sırrını paylaştığı, yardımını aldığı, sırtını ona dayadığı, geleceğini ve kaderine ona teslim ettiği bir dosttur. Esmâ ve sıfatları ile Allah, insanı her durumda kuşatmıştır. Hastalandığı vakit “eş-Şafî” ismi, dua ettiğinde “el-Mucîb” ismi imdada yetişir. İnsan Allah’ın isim ve sıfatlarındaki güzelliği bu yakınlığın farkında olduğu kadar gerçek insanlığını yaşayabilir. Güzele yakın olmak insanı güzelleştirir. Allah “el-Vedud” ismi ile yarattığı varlığı sever. Yarattıklarını sevindirir, kendisini sevdirir. Kendisine sevgi ile yöneleni sevgisinden mahrum etmez. Allah yarattığı varlıklarda kendi güzelliğini görür ve gösterir. Varlıktaki hareketin ve yaratılışın özü sevgidir. Allah’ın canlı ve cansız olan tüm varlığı yaratması, nimetleri ile ihtiyaçlarını karşılaması sevgisindendir. İnsanlara imanı sevdirmesin, hakikate yöneltmesinin, hata ve günahlarını affetmesinin nedeni sevgidir.43 Allah insana şahdamarından daha yakın,44 üç kişi aralarında fısıldaşacak olsa, dördüncüsü mutlaka Odur; dört kişilerse beşincisi O’dur. Sayıları bundan az olsun, çok olsun, nerede olsalar Allah onlarla beraberdir.45Nerede olursa olsunlar onlarla beraberdir ve yaptıklarını görür.46 Allah’ın güzel isimleri ahlaki anlamda bütün değerlerin kaynağıdır. Tüm

41 42 43 44 45 46

Âraf 7 / 143. Şuara /217. Kösmene, Süleyman, Risale-i Nurda Esma-i Hüsna, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul 2003, s.460. Kâf / 16. Mücadele / 7. Hadid / 4.

64 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

güzellikler ondan doğmuştur. İnsan ahlaki yaşantısının gerçek değeri Allah katındadır. Her türlü güzel davranış Allah’ın güzel isimlerinden beslenir. İnsan her an Allah’ın tüm esmasına açık bir şekilde hayatını sürdürse ahlakına göre esmadan pay alır. Allah’ın güzel isimleri insan ve onun hayatı ile ilgilidir. Bir insanın Allah’a yakınlığı veya uzaklığı esmanın, güzel isimlerin hayatında ahlaki bir değere dönüşüp dönüşmemesine bağlıdır. Allah güzel isimleri aracılığı ile insana ahlak konusunda rehberlik eder. Şöyle ki; · Allah mutlak manada adaletlidir. Zulüm ve haksızlık yapmaz. Ödül ve cezada, yaratılışın düzen ve dengesinde, hesap ve ölçüde, değer biçmesinde, yönetme yaşatmasında adalet geçerlidir. Onun sözü adalet ile tamamlanmıştır. O halde insan da adaletli olmalıdır. · Allah hataları, günahları affedicidir. Allah’tan affını ve bağışlamasını dileyen insan da affedici olmalıdır. Allah hiç hata işlemediği halde affediyor senin hiç hatan yoksa affetme. Allah bağışlayandır. Sen de bağışla. Güçlü ve haklı olduğun zaman daha çok bağışla. Alacaklarını Allah’tan iste. · Allah’ın varlığı sonsuzdur. Sen Allah’ın sonsuzluğuna yönel, faniliğini onun sonsuzluğunda ebedi kıl. Ruhlar âleminden başlayıp ebediyete uzanan zaman yolculuğu onunla sürdür. Baki olmayanlar seni yalnız bırakır. · Allah âlimdir. Allah her varlığı içi ve dışı, gizli ve açığı, geçmişi ve geleceği ile bilir. Allah’ın iyi ve kötü her türlü davranıştan haberi olduğunu, onun huzurda yaşadığını unutma. Bilgi ile yücelirsin. Bilgini artır, bilgi ile yaşa fakat bilginin sınırını da bil. Önce Rabbini bil ki, bilgini hayra hizmette kullanabilesin. · Allah yücedir. Her yücelik onun katındadır. Her türlü övgüye layıktır. Kemalde kusuru yoktur. Hiçbir varlığı onun kadar yüceltme. Yücelikte birini ona benzetme. Yoksa değer pusulan şaşar. Yücelik ve onur arayan ondan ayrılmamalıdır. Ondan ayrı düşenler ancak düşüş yaşarlar. Onu yücelttiğin kadar yücelirsin. Bütün onur onun yanındadır. Seni onun kadar onurlandıracak biri yoktur. Onsuz onur arama. Kim neye layıksa alçaltan ve yükseltenin o olduğunu bil. · Her konuda emir ve yetki sahibidir. O emreder olan ve olacak olan olur. Olan şeylere bak emir ve yetkinin onda olduğunu anla. Erdemli yaşarken sabırlı ve sakin ol, korkma, ol emrine güven. Onun izin vermediği olamaz. Oluşu izle, olan onun emri ile olmaktadır. Ol emri olmadan olamazsın. · Allah koruyucudur. Onun güvenliğinde yaşa. Adını şerlere kilit yap. Gücüne gücüyle güç kat. İyi, güzel ve doğruyu yaşarken çekinme. Onun olmadığı yer yok sen kendinin nerede olduğuna bak. · Allah merhametlidir. Merhamet bekliyorsan merhamet göster. Canlılara anne gibi şefkat göster. İnsanlara nezaket ve şefkat ile yaklaş. Gösterdi-

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 65

ğin merhamet varlık üzerinden sana dönecektir. Sana dönende Allah’ın ikramı da vardır. Kendine de merhamet göster, günaha girme. Cehennem acımayanların yeridir. · Allah öldüren ve diriltendir. Yaratılışın çeşitliliğini ve büyüklüğünü gör. Sayısız canlı ile hayat mucizesini tefekkür et ki, yeniden yaratılış gözünde büyümesin. Hayat ve ölüm onun katındandır. Hayat ile şereflendirildiğin gibi ölümünde şerefli olması için uğraş. Hayatında ona yaklaş ki ölümün de ona yakın olsun. · Allah her şeyi yoktan yaratandır. Yaratılış güzel, ahenkli, yerinde, uyumlu, çekici ve eşsizdir. Sen de işlerini bu güzellikte yap. Güneşi, ayı ve yıldızları, suyu ve toprağı, bitkileri ve tüm canlıları yaratan tohumları çatlatandır. · çaredir. Kapılar açandır. İşitmek için kulak, görmek için göz, sevmek için gönül vermiştir. Ağzına göre yiyecek, damağına göre tat, dişine göre besin verir. Arzuları da ihtiyaçları karşılayan da odur. Sen de muhtaçların ihtiyaçlarını karşıla. Onların acısını dindir, dertlerine derman ol. · Allah’ın gücü her şeye yeter. Allah dilerse et parçası görür, koku alır, tat alır, hisseder, bin bir işlem yapar. Allah kendisine bir güç ve kuvvet verdiğinde bu gücü değerler yolunda kullanır. Güç ve yeteneği kendinden bilmez. Şükreder. · Allah gören ve hakikati gösterendir. Başka görenler ondan sonra görür. Başka görenler en son görür. Allah görücülerin en hayırlısıdır. Görünmek istersen ona görün. Allah’ın seni gözetlediğini, gözünün içine baktığını unutma. Allah sende ne görmek istiyorsa öyle davran. Sen de onu gör ve hakikati göster. Kör ve sağırlardan olma. Onun gördüğünü gösterme. · Allah’ın zatı ile gizli bir sır, eserleri ile varlık oluşta apaçıktır. Gözler ona ulaşamaz. Akıl onu yorumlayamaz. Bilgimiz bildirdiği kadardır. · Allah iyilik eden ve cömertçe karşılıksız verendir. Sende iyilik et ve karşılık beklemeden ver. Allah için veriyorsan verdiğinin hesabını yapma. · Allah’ın sözü doğrudur. Verdiği sözde durur. Müjdeleri ve vaatleri haktır. Sen de sözünde doğru ol ve söz verdiğin zaman sözünü yerine getir. · Allah doğru yoldadır. Sen de doğru yoldan ayrılma. “Rabbim elbette doğru yoldadır.”47 · Allah güzeldir. Allah’ın güzelliğine bir sınır yoktur. En güzeldir. · Allah insanları, adalete, iyiliğe ve hayra çağırır. Sen de bu çağrıyı yap. · Allah inanan insanların dostu, yardımcısı, vekilidir. Sende iyilerin, erdemlilerin dostu ol. Onların hayırlı ve güzel işlerinde onlara yardım et. 47

Hud/ 56.

66 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

· Allah selamdır. Güven, barış ve huzur kaynağıdır. İnsan da çevresi için barış, güven ve huzur kaynağı olmalı asla zarar vermemelidir. · Allah mümindir. İnsan da ahlaki değerlere inanır ve kendisini onlarla sınırlandırır. Allah’a güvenir yazdığına razı olur. İnanan insanın her an toplumda ve varlık içinde bir görev ile karşı karşıyadır. Görevinde tahammül ve sabır göstermelidir. · Varlığı zorunlu olan ve yalnızca kendine, ibadet ve dua edilen, yalnızca kendisinden yardım istenilendir. İnsanın ahlaki davranışlarında güzelliğe kaynaklık etmesi bakımından yukarıda örnek olarak verdiğimiz esma ile ilgili yorumların benzerleri diğer isim ve sıfatlar için de yapılabilir. Allah’ın diğer bazı isim ve sıfatları şöyledir; Allah yenilmez galip, hükmü değişmez ve değiştirilemez, kimseye hiçbir konuda ihtiyacı olmayan, zengin, her şeyden haberdar, hüküm ve hikmet sahibidir. İnsan ahlaki sıfatlara büründüğü oranda, Allah’a ait yücelik sıfatlarından uzaklaştıkları oranda, Allah’ın fiilleri ve yakınlığı ile ilgili sıfatları anladığı ve hissettiği oranda davranışları güzelleşir. Allah’ın her bir sıfatı bir varlıkta ne kadar tezahür eder ve içselleştirilirse bu varlık mertebesinde o derece yükselir.48 “İsim ve sıfatların her birinde binlerce ihsan ve cemal mertebeleri ve binlerce kemal ve sevgi tabakaları vardır.”49 Allah o insan eli ile umut olur, onun eli ile açları doyurur, yoksulları giydirecek, senin elinle ve güzelliğinle hastalara şifa verecektir. İnanan insan esmanın temsilcisidir. Esma böylece inanan insanın güzel davranışları üzerinden tüm varlığa yansır. Allah’ın nuru kalbin varlıkları görmesini sağlar. Varlıklar insan için yalnızca tefekkür aracı değil aynı zamanda bir güzellik ve ihsan öğretisidir. Evrendeki bu ihsan insanı duyusal yönü ile kendisine çeker ve insanın duygusal boyutunu da harekete geçirir. İnsan davranışının estetik boyutunda Allah’ın güzel isimleri rehberlik edebilir. Çünkü insan davranışları onun ahlakına uygunluğu oranda güzelleşir. Dinin öngördüğü estetik kaygı ile insan davranışları ilahi terbiyenin istediği estetik bir biçim alır. Allah’ın boyası inanan kulun bütün davranışlarında estetik olarak kendisini göstermesi gerekir. Yani tıpkı Allah’ın ortaya koyduğu estetik gibi, davranışlarda ölçülü, dengeli, çekici, işe yarar, düzenli ve bir o kadar da adil, merhametli ve bağışlayıcı olur. Esma kendisi ile ilişkiye giren her varlığı güzelleştirdiği gibi insanı da güzelleştirir. İnsanın iradesi esmanın iradesi ile birleştiği zaman ilahi iradeden destek görür. İlahi güzellikten nasiplenemeyenler dün48 49

Kemalpaşazade’den Aktaran: Alper, Ömer Mahir, Varlık ve İnsan,, Klasik Yayınları, İstanbul 2010 s.54. Said Nursi’den aktaran: Hatip, Abdülaziz, Allah’tan Gönüllere Sevgi Kuşağı Esma-İ Hüsna, Nun Yayınları, İstanbul 2012, s.21.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 67

ya ve ahiretteki güzellikten mahrum kalırlar. Allah kendisine sıfat olarak seçtiği isimlerin tamamı ahlaki özellikler taşır. Her işinde adalet, merhamet, doğruluk, iyilik ve hayır birlikte vardır. Dolayısı ile Allah’ın işlerinde estetik alanı dini ve ahlaki alandan ayıramayız. Allah ahlaki olduğu kadar iradesini güzellik için de kullanır. Allah ahlakın kaynağı ve öğreticisi olduğu gibi güzelliğin ve kaynağı ve öğreticisidir. Bu nedenle bütün güzel isim ve sıfatları ile Allah yalnızca ahlaki değerlerin değil estetik değerlerin, sanat ve güzelliğin de kaynağıdır. İnsan güzel ahlakın kaynağını, özünü, kemâlini Allah’ın isim ve sıfatlarında bulur. Allah’ın isim ve sıfatları iyi, doğru ve güzeli kendinde birleştiren sonsuz güzellik kaynaklarıdır. Bu durumda din insanı güzel isimler aracılığı ile Allah’ın iyiliğine, doğruluğuna ve güzelliğine yaklaştıran bir yoldur. Bu nedenle tevhit inancı ile yalnızca Allah’ın isim ve sıfatlarındaki bütünlük sağlanmış olmaz aynı zamanda insanın estetik ve ahlak, değer bütünlüğü de korunmuş olur. İnsanın güzellik algısı değerler dünyası ile örtüştüğünde kendisini hikmetin hayrın ve onurun zirvesinde bulur. Allah’a ait güzel isim ve sıfatlar bir bütündür. İnançta, düşüncede ve duyguda bu bütünlüğün bozulması insandaki “değer sistemi” nin alt üst olmasına neden olur. İnanan insanın tüm değerlerini besleyen ve davranışlarını yönlendiren kalbindeki Yaratıcının yüce makamıdır. İnanan insanın duygu, düşünce ve tutumlarını Allah’ın makamı yönetir.50 Değerler Allah’ın insandaki fıtrat boyasıdır. Onun için Allah kendi boyası boyanarak insanın da güzelleşmesini istemektedir.51 Bu boyayı bizzat Allah karmıştır. Allah’ın nuru ile bu boya ile boyananın içi dışı, hayatı ve ölümü, şimdi ve geleceği güzellikler ile dolacaktır. Allah kendi isim ve sıfatları ile beliren tüm fiilleri ile insana güzelliği öğrenmesinde aracılık eder. İnanan insan varlıkta gördüğü ve aldığı ilahi güzellik etkisini estetik bir tepkiye dönüştürebilecek bir özde yaratılmıştır. Allah’ın isim ve sıfatları her varlığa aynı oranda yansımaz. İnsanın bu konuda özel bir yeri vardır. İnsan Allah’ın isim ve sıfatlarından en geniş şekilde yararlanabilecek yaratılıştadır. Allah’ın insana kendi ruhundan üflemesi, meleklerin secde etmesi ve onu özel sıfatlarla donatması insanı varlık alanında seçkinleştirerek özel bir konuma taşımıştır. İnsan güzelden gelen ve dönüşü güzele olan bir yolcudur. İnsan kendindeki tüm güzellikleri Allah’tan almıştır. Allah’ın güzel isim ve sıfatları insanın gerçek kıblesidir. Güzellik kıblesi ancak insanı güzelliğe ulaştırabilir. Allah’ın her bir ismi şerifi kendi yüceliği-

50 51

Naziat/ 40-41. Bakara / 138.

68 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ni ve eşsizliğini anlatıp tanıtmakla beraber yarattığı varlıklara yansıyan tarafları vardır. İnsan iradesini hayır yönünde kullandığında güzel isimlere ve güzelliğe yaklaşmış olur. Allah’ın iradesi her işinde bir bütün olarak tecelli eder. Allah’ın her işi, başlangıç ve sonucu ile güzeldir. Yaptığı, istediği ve yapacağı güzeldir. Varlıkta görülen güzellikler Allah’ın isim ve sıfatlarının varlığa tecellisidir. Allah yarattığı güzellik bir çaba ile değil “ol” emri ile gerçekleşir. Güzelliğin zamana yayılması yalnızca insanın bu güzelliği fark etmesi içindir. Zaman onun güzelliğine tutulmuş bir ayna gibidir. Her varlık ve oluş onun güzelliğini göstermek için zamanı geldiğinde podyuma çıkar. Bu güzelliği görmemek gerçek körlüktür. Varlıktaki ilahi nağmeyi duymamak gerçek sağırlıktır. Varlık sahnesinde insana sonsuzluktan göz kırpar. Varlıktaki geçici güzellikler ebediyeti ve cenneti muştular. Varlıktaki ilahi güzellik insanın konuştuğu en yalın, en anlaşılır ve en çarpıcı-büyüleyici dildir. Varlık, güzellik dili ile Allah’ın her bir esmasını tesbih eder. Duyu organları aracılığı ile insan kalbine sessizce hiçbir kelime ve sözün güç yetirmeyeceği manaları fısıldar. Allah, dışarıdan ve kendinden başka birine ihtiyaç duymayan mutlak güzeldir. Varlıktaki muhteşem güzellik insana hitap etse de Mutlak güzeli ve güzelliği kavramak insanın zihinsel ve duygusal dünyasını aşar. İnsan yaratılıştaki güzellik tezahürlerini kısmi olarak algılar ve anlar. Çünkü varlığın güzellik çeşitliliği ve ilişki çeşitliliği tüketilmeyecek niteliktedir. Bütün güzellikler fani iken O’nun güzelliği bakidir. Varlıktaki tüm güzelliklerin Allah’ın her yönü ile güzelliğinin varlığa ve oluşa bir yansımasıdır. Şirk koşanlar Allah’a şaşı bakanlar, varlığın yaratılışında Allah’ın nakış ve motiflerini göremeyenler ise renk körleridir. Allah’ın güzel isimleri varlık için ihsana dönüşür. Allah güzel isim ve sıfatları ile tüm varlığı güzellik ve çekicilik sarmalı ile birbirine bağlar. İnsanın ihtiyaç hissettiği her şey en güzel şekilde yaratılmıştır. İnsanın hizmetine verilen her şey ve tüm nimetler adeta insanın yüzüne güler. Allah canlıların ihtiyaçlarını “Rezzak” sıfatı ile karşılar. İhtiyaçlarını karşılarken de belli yasalar çerçevesinde bütün nimetler canlılar için lezzetli, çekici ve güzel yaratılmıştır. Her canlının kendi beğenisine, ağız tadına, midesine ve isteğine göre düzenlenmiştir. Güzel isimler Allah’ı doğru tanımaya vesiledir. Her bir güzel isim güzellik dünyasına açılan kapıdır. İnsan Allah’ın güzelliğine ne kadar çok yaklaşırsa güzelliğe de o oranda artar. Güzelliğin aslı esası Allah’ı tanımaya dayanır. Allah’ı tanımadan güzelliğe erişilemez. O’na ancak güzelden yola çıkılarak ulaşılır. Allah’ı tanımadan onunla sağlıklı bir ilişki geliştirilemez. Allah ile insan arasındaki ilişkinin özü sayılabilecek güzelliğe ulaşılamaz. İnsanla-

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 69

rın Allah’ın isim ve sıfatlarını bilmeden Allah hakkında konuşmaları büyük bir günah, yoldan çıkışın, dini inanç ve uygulamalardaki sapmanın nedenidir.52 Bundan dolayı Allah’a şirk koşmak affedilmez bir günah ve haksızlık olarak görülür.53 “Tevhid” ve “tenzih” inancı da anlam içeriği olarak Allah’ın mükemmel güzelliğini koruma ve bozmama amacı taşır. Tevhid Allah’ın yüce sıfatlarını Allah’da bir görme, güzel isim ve sıfatlarının arasını ayırmama, yalnız ona kulluk etme, dua etme ve yalnız ondan yardım istektir. Tevhid aynı zamanda Allah ile sürekli yüzleşme esnasında insanın kendisini anlamasını, gözden geçirmesi, kendisine dönüş süreci olarak görülmelidir.54Tenzih, Allah’ı her türlü eksiklikten ve noksanlıktan uzak tutma anlamına gelir. Allah “sübhânallah” sözü ile her türlü eksiklikten ve çirkinlikten uzak kılınır. Çünkü mükemmel güzellik eksikliği kabul etmez. Tevhid, kainatı ve varlığı şirkten soyutlayarak natüralist anlayıştan farklı bir üslup ortaya koyar.55 Yaratıcı ve yaratılanlar apaçık çizgilerle birbirinden ayrılır. Gerçek ve tek ilahlık vasfı olarak yalnızca kendisine ibadet, itaat, şükür, dua, tevekkül, teslimiyet edilmesi ve zarar ve fayda mercii olarak yalnızca kendisine sığınılmasını dile getiren isim ve sıfatları da vardır. Tevhid inancı Allah’ın güzel isim ve sıfatlarını Allah isminde birleştirir. Tevhidin estetik dünyaya açılımında sonsuz ve tek güzellik Allah’tır. Her bir ismin olağanüstü sanat yansımaları karşısında insan büyülenir ve Allah’ı büyükler. Tapınılacak güzellik olarak yalnızca Allah’ın güzelliğini görür. İnsan Allah’ın güzelliğini, güzelliğin varlığa yansımalarını hem gözü hem de gönlü ile görebilmelidir. Gönül güzellik hayranıdır, sevgiyi ve güzelliği görebilme gönül sahibi olmayı gerektirir. İnanan insan varlığın tüm uyum ve güzellik ile tek elden yaratılıp yönetildiğini ve yaşatıldığını fark eder. Güzelliğin tek garantisinin güzel isim ve sıfatları ile Allah olduğu sonucuna varır. Tehvid’in estetik açılımı ile “Allah’tan başka güzel yoktur” yargısına ulaşır. Güzelin yüce ile olan ilgisi de tevhid inancı ile kurulabilir. Esma Allah’ı tanımanın aracı olduğu gibi kendimizi tanımanın da bir aracıdır. Allah’ın güzel isimlerini anladığımız ve içselleştirdiğimiz oranda güzelleşebiliriz. Ancak bu sayede kendi tanıdığımız dışında Allah’ın bize kendisini tanıtması söz konusu olabilir. Bu gerçek bir tanışma olur. Esmanın içselleştirilmesi, duyu ve düşüncelere yedirilmesi, içirilmesi ve giydirilmesi gerekir. Allah’ın güzel isimlerinin zikredilmesi insanı güzel davranışa yöneltir. İn52 53 54 55

Hac/ 3, 8. Nisa/48. Tatar, Burhanettin, Tevhid-Sanat İlişkisine Felsefi Notlar, VI. Dini Yayınlar Kongresi İslam, Sanat ve Estetik, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, s.87. Oral, agm, http://www.koprudergisi.com/

70 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

san hayatında çok değerli olan “tesbih” ve “tezkir” insanın güzel davranış kazanmasına aracılık eder. Allah’ı gerçek anlamda tanımak mümkün O’nun güzelliğine yaklaşmakla mümkündür. Razı olacağı şekilde yaşayarak onun makamına ve yüceliğine uygun davranmak güzelliğin yoludur. Kalp ayna gibi karanlıkta kalırsa ve bir şey göstermez. Allah’ın nuru ile varlık bütün eserleri ile hem eşyada, hem dilde hem de zihinde güzelleşir. Allah göklerin ve yerin nurudur.56 Allah’ın nuru kirli ve günahkâr ve temiz olmayan kalbe tecelli etmez.57 Kendisini, varlığı ve geleceğini orada göremez. Tıpkı beden temizliği gibi manevi olarak kalbin hali hazır durumunu düzeltmeli geleceğe ilişkin iyi niyetlerle süslemelidir. İnsan manevi olarak elde ettiği güzel çirkin ne varsa kalbinde biriktirir. Biriktirdiği ürüne göre de davranışlarında güzelleşme olur. Taş tarafı ya da nur tarafı ile hayata ve olaylara bakar. İnanan insan da bulunduğu yeri, zamanı ve mekânı biriktirdiği Allah’ın nuru ile aydınlatır. Taş yoğun ağırlığından ve kesafetinden dolayı hayra karşı insanı engeller. Çok taş birikirse kendi zindanını inşa eder. İçeri Allah’ın nurundan bir sızıntı olmayacak şekilde sıkışır kalır. İnsanın kendi zindanı alışkanlıklarıdır. Günahlar çoğalınca yaşayacak zindan da kalmaz. Böyle bir kalbin sahibi yaşamaz artık taşların altında can çekişir. 3.2. Allah En Güzel Yaratıcıdır (Ahsenu’l Hâlikin)

Varlık âleminde gördüğümüz, ahenk, uyum, düzen ve ritim yalnızca belirli yaratılış amaçlarındaki görevleri yerine getirmez aynı zamanda insanda bir güzellik duygusu da uyandırır.58 Allah tam ve yetkin güzelliğinin kendisidir. Varlıktaki ve yaratılıştaki güzellik, mükemmel güzel olan “el-Cemil” isminin varlığa ve oluşa yansımasıdır. Varlığın güzelliği insana hitap etmektedir. Allah “Ahsenü’l Hâlikîn” en güzel yaratıcıdır. Her varlık kendi güzellik şartlarında yaratılmıştır. “O, yarattığı her şeyi en güzel yaratmış ve insanın yaratılışına çamurdan başlamıştır.”59 Allah’ın güzelliklerini fark etmeyen Allah’ı nasıl sevebilir? Allah’ın varlığı yaratması, yaşatması ve ihtiyaçlarını karşılaması onun sevgisi, merhameti ve rahmetidir. Bütün nimetler Allah’ın varlığa sevgi göstergeleridir. Varlığın yaratılış hikmeti ilahi iradeden tecelli eden eylemlerin kendisinde birleştiği sevgi olsa gerektir. Evrenin kendine özgü mimarisi, müziği ve resmi vardır.60 Vahiy, evren, za-

56 57 58 59 60

Nur/35. Bursevi, age, s.111. Işık, age, s.128. Secde /7. Kalın, İbrahim, Dünya Görüşü, Varlık Tasavvuru ve Düzen Fikri: Medeniyet Kavramına Giriş, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2010/2, cilt: XV, S.29, s.1-61.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 71

man ve insandaki ayetler insanın estetik beğenisine sunulmuş sanat olaylarıdır. Varlık âlemi kendilerindeki güzellikleri göstermek için birbirleri ile yarışan çok yönlü güzelliğin sergilendiği bir yerdir. Her varlıkta adeta ğayba açılan bir pencere vardır. Varlık yalnızca kendi özsel gerçekliğini değil aynı zamanda iyi, güzel ve doğru gibi ahlaki ve estetik değerleri ile birlikte Allah’ın yüce varlığına ve birliğine tanıklık eder. Bu anlamda varlığı tanımak ve bilmek varlığın söz konusu kuşatıcı hakikatine iştirak etmektir.61 Allah’ın isim ve sıfatlarında bir başlangıç ve bitiş olmadığı için yarattığı her varlıkta hiçbir ismi şerifin güzelliği tüketilemez. Varlıkta O’nun olmayan ve ona varmayan bir güzellik yoktur. Çünkü varlıktaki hiçbir güzellik kendi varlığının nedeni değildir. Hangi güzellikten yola çıkılırsa çıkılsın tüm güzelliklerin sonu Allah’a ve onun güzel isimlerine ulaşılır. Bunun böyle olması güzelliklerin Allah’tan olduğunu gösterir. Güzelliğin tamamı yaratıcının güzel isimleri ile varlığa yansıması ve onun bir tezahürüdür. Somut varlık aleminde, kozmosta ya da duyulur âleminin üstünde, güzel olarak nitelenen her şey Allah’ın güzelliğinin ontolojik bir yansımasından ibarettir.62Yaratılış, sağdan sola, yukarıdan aşağıya, çapraz ve simetrik olarak bin bir güzellik ile göz kamaştırır. Güzellik canlılarda daha bir başka ve karmaşıktır. Çok basit bir canlının bile kimyası, algoritması estetik olarak bitimsizdir. Canlılardaki biyolojik yasalar, soyut varlık koşulları, duygular, güdüler ve yaşam düzeni insana apayrı güzellikler yaşatır. Evrenin küçük bir parçası olan dünya insanın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde yaratılmıştır. İnsanın yalnızca yeme içme ve barınma ihtiyacı yoktur. Bunların yanında zihinsel, duygusal, sosyal ve estetik ihtiyacı da vardır. İşte insanın ihtiyacını gidermesi ve kullanması için yaratılan her varlık aynı zamanda insanın estetik ihtiyaçlarını da karşılayacak şekilde tasarlanmıştır. İnsanda bir güzellik duygusu varsa bunun bir karşılığı da varlıkta kendisini göstermiştir. Yaratılış sahipsiz ve kendiliğinden değildir. Bu durum insanın yaratılışı, ölü toprağın diriltilişi, ekinlerin yetiştirilmesi, gökyüzünden yağmurun indirilişi, içme ve sulama suları, denizler, meyveler, türlü bitkiler, rüzgar ve bulutun yönlendirilmesi gibi birçok konu ile örneklendirilir.63 Evrendeki düzeni, uyumu ve güzelliği inkar edemeyen düşünürlerin kimisine göre söz konusu düzeni sağlayan logos, kimine göre sonsuz akıl, kimine göre ise sevgi ve nefrettir.64 Bu görüşler muhteşem mükemmelliği oluşturacak yetkinliğe sahip olmadıkları için havada kalan açıklamalardır. Evren-

61 62 63 64

Kalın, agm, gös.yer. Taşkent, age, s.117. Vakıa, 57-74. Öndin, Nilüfer, Biçim Sorunu Varlıkta Bilgide Ve Sanatta, İnsancıl Yayınları İstanbul, 2003 s.183.

72 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

deki olay ve olgular Allah’ın koyduğu fiziksel yasalar çerçevesinde meydana gelmektedir. Bütün varlıklar ona boyun eğmiş Allah’ın kullarıdır. Her bir varlık hem kendi varlık çerçevesinde hem de sistemdeki yeri itibari ile mükemmel görevler üstlenmiştir. Kuran’a göre Allah’ın yarattığı varlıklar Allah’ın güzel isimlerini tesbih ve zikir ile görevlerini yerine getirirler. Onun ismini bizim anlayamayacağımız mahiyette takdis edip anarlar. Yaratılış, Allah’a ilahi güzelliğe ulaştıracak işaret dili ve sembollerle donatılmıştır. Aslında vahiy evren ve insan aynı dinin farklı güzellikteki yansımalarıdır. İnanan insan kendisini dinlediğinde evrene yöneldiğinde ve vahye kulak verdiğinde aynı sevgi dilini duyar. Kuşların uçuşu, karıncanın yaşayışı, yağmurun yağışı aynı ilahi koroyu seslendirir. Güzellik öylesine çeşitlidir ki kalp, göz ve kulak güzelliğe doyar. Renk, ses, şekil ve hareket olarak güzellik nimeti de saymakla bitmez. Yaratılıştaki muhteşem güzelliği günümüz dünyasında geliştirilen teknolojik aygıtlarla daha ayrıntılı gözlemleyebiliyoruz. Makro ve bakış derinliğinde keşfettiklerimiz bu iç içe girmiş güzelliği daha da bir açığa çıkarıyor. Yaratma elinde olan en büyük sanatçı Allah’tır. Makro ve mikro planda varlık alabildiğine iç içe geçmiş güzellik barındırır. İnsanın bu güzelliklerden ilahi bir mana beşeri bir görev çıkarması beklenir. Bu güzellikler boşa yaratılmamış, yer ve gök boşa donatılmamıştır. Dinin estetik alanında amaçlılık önemli bir yer tutar. Güzellik tüm duyu organlarına hitap eden bir güzelliktir. Herhangi bir duyu organınız olmasa da diğer duyu organları ile bu güzelliği takdir edebilecek şekilde yaratılmıştır. Bu bedii duyguya erişebilmek için biraz günlük yaşamın telaşından ve basitliğinden uzaklaşarak deruni bir bakış açısı geliştirmek gerekir. Bilim, sanat, felsefe ve din insanın varlık âlemine basit ve üstün körü bakışından kurtarır. Varlıktaki güzelliği daha ayrıntılı görmesinde yardımcı olur. Doğada ve insan yaşamında güzelliği, estetikliği, bu şekilde olgu ve olaylara has ahenktarlığı (uyumluluğu), meydana gelişi, ayni zamanda armoniyi, simetriyi, böylece de zengin renk ve ses çeşitlerini, ritmi vs. duymaya, hissetmeye, onları değerlendirmeğe yardımcı olabilir. Estetik varlığın keşfedilmeyi bekleyen esrarıdır. Hayat tecrübesi çok olan ve tabiattaki rengârenkliği, insan münasebetlerini yakından duyan kişinin, bu türden olan estetik olayları yakından duyabilir.65 İnsan her şeye çok yönlü değer ve anlam verir. Evrende muhteşem güzellikte bir düzen gözlenmektedir. Örneğin Bu düzen ay, güneş, yıldızlarda gözlendiği gibi en küçük varlık türlerinde de gözlenmektedir. Suyun, ateşin ve toprağın birbirine olan uyumu eşyadaki güzel-

Kurbanov, Babek, Evrenin Estetik İdraki Ve Estetik Faaliyet, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 2004, S.10, s.34.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 73

liğin kaynağıdır.66 Güzellik için ortaya konulan tüm ölçütler Allah’ın yaratmasında saklıdır. Simetri, ölçülülük, düzen, orantı, süreklilik, bütünlük ve diğer tüm ölçütler açısından Allah’ın yaratması mükemmeldir. Varlıkta eksiklik ve kusur yoktur. Allah her şeyi bir ölçüye göre yaratmıştır.67 Rahman’ın yaratışında hiçbir düzensizlik yoktur. Allah’ın yarattığı bu düzende gözler bir çatlak ve kusur bulamazlar.68 Yaratmadaki ölçülülük bu güzelliği açığa çıkarır. Yaratma, Allah’ın eşsiz sanatını, ilmini, gücünü ve ihtişamını gösterdiği bir alandır. Bütün güzelliklerin kaynağı Allah’ın yaratma sıfatının tecellisidir. Güzel olan her şey yaratma sıfatı ile ortaya çıkmıştır. Yaratma bin bir güzelliğin kaynağıdır. Allah güzel olmayan bir şey yaratmamıştır. Tenzih yalnızca Allah’ın zatında ve isim ve sıfatlarında değil tüm etkinliği ile ilgilidir. Tenzih inancı gereği güzellik dışında hiçbir şey ona yakışmaz. Kusursuzluk Allah’tan yarattığı varlığa yansımıştır. Yaratılan her varlığın mükemmel bir formu ve biçimi vardır. Allah’ın yaratmasında bir kusur yoktur. Varlık, Yaratıcı bakımından başka güzellikler, yaratılan açısından başka güzellikler, insan açısından başka, canlılar açısından başka ve cansız varlıklar açısından başka güzellikler içerir. Güzellik Yaratıcı ve yaratılan dünyasında bir bütünlük ve mükemmellik oluşturur. Evren ve içindeki her şey adeta bir sanat galerisidir. Tüm canlıların bu gösteride eşsiz, kendine özgü, özel bir yeri vardır. İnsan dikkatli bir şekilde bakarsa yaratılışta birçok güzellik bulur.69Allah’ın yarattığı güzellikler saymakla bitirilemez.70 Yaratılışta çeşitlilik ve zenginlik güzelliğin kaynağını oluşturur. Allah canlıları eşli yaratmıştır. Allah bir varlıktan birçok varlık yaratmıştır. İnsanın dillerinin ve renklerin farklı olması O’nun güzellik ayetleridir. Örneğin toprağa giren tohumların farklı tat ve renklerde yaratılması da yaratılışta çeşitliliği ve zenginliği gösterir. Allah diriden ölüyü ölüden diriyi çıkarır. Bu zengin güzellik gösterisi insanı hem düşünsel hem de duygusal olarak olumlu etkiler. İnsan kendisi için yaratılmış ve kendisine ait olan bu güzelliği fark ettiğinde güzellik amacına ulaşmış olur. Kuran’ın değişik ayetlerinde yaratıştan örnekler verilir; yıldızlarla süslenmiş gökyüzü, yükseltilmiş görkemli sabit dağlar, çeşit çeşit nimetler ile sofra haline getirilmiş yeryüzü, çifter çifter bitkiler, bağlar, bahçeler, türlü türlü meyve ağaçları... Bütün bunlar Allah’a yönelen her kula gönül gözünü açmak ve ona ibret vermek içindir.71

66 67 68 69 70 71

Razi, Secde/7. Kamer/49. Mülk/3. Nahl /6. İbrahim/34. Kaf /6-11.

74 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Allah’ın yaratması anlamına gelen “Hâlık” “Hallâk” ve “Sâni” isimleri vardır. Allah’ın yaratıcılığı İslam estetik tasavvurunun merkezinde yer alır.72 Estetik şekilde Allah’ın yaratması “ibdâ” ve “inşâ” olmak üzere iki şekilde gerçekleşmektedir. İbda; yoktan var etmek, aletsiz, maddesiz, zamansız, mekânız, yaratmaktır. İnşa ise var olanı birleştirip terkip etmek suretiyle var etmektir. Ezeli olmayan evrenin başlangıçta yaratılışı ibda tarzında olmuştur. Toprağa atılan küçük bir çekirdeğin ağaca, anne rahmindeki spermin insana dönüşmesi inşaya örnek verilebilir. Bir elma çekirdeği, toprak, su ve ışıkla belli ölçüler altında birleşerek ağaç, dal, yaprak, meyve ve çiçeğe dönüşür73 İnşa şeklinde yaratma insana örnek olmuş, o da birçok maddeyi birbirleri ile birleştirerek yeni ürünler ortaya koymuştur. İnsanın inşa şeklinde ürünleri ortaya koyabilmesi yeryüzü ve gökyüzü nimetlerinden yararlanması konusunda insana çok büyük avantajlar sağlamıştır. İnsan da kendi ürettiğine estetik bir form katmayı önemsemiştir. Bu sanat eserleri daha önceden var olan bir biçim ile taklit edilmemiştir. Allah “el-Bedî” ismi şerifi ile her varlığı orijinal ve kendine özgü özellikleri ve şekli ile yaratmıştır. “Bedii” eşsiz, benzersiz, örneksiz, modelsiz yaratan Allah’ın isim sıfatıdır. Gökler ve yeryüzü O’nun eşsiz yaratılışına tanıklık eden birçok varlık ile doludur. ‘lhsan ve hüsn’ manasında güzellik; Yüce Yaratıcı’ nın bütün yarattıklarına verdiği şekil, kabiliyet, renk ve özelliklerinde görülür. Özellikle de insanda, onun suret ve siretinde, zahir ve batınında müstesna yapısında kendisini gösterir.74 Varlıktaki her ses ve nefes kendi bütünlüğünde ve yaratılış fonksiyonuna uygun güzellikte yaratılmıştır. Evren ve içindeki tek tek tüm bedenler, bedenleri oluşturan organlar birbiri ile uyumlu ve güzel biçimde yaratılmıştır. Şekillendirme anne rahminde Allah’ın dilemesi ve iradesi ile gerçekleşir.75 Varlıklar kendi fiziksel yapısındaki tercihlere müdahil olamaz ve değişimini kontrol altında tutamazlar. Varlık değiştikçe şekil verme de yaşam boyu devam eder. Güzellik her an yeni şekiller ile güncellenir. Hatta anlık güzellikler insan göz kırpar ve yenisi ile yer değiştirir. Her varlık estetik bir değer olarak insana Allah’a ulaştırır ve ilahi güzelliği ilham eder. Tüm nesneleri çizmiş olan, sanat yapıtı olarak doğayı, bu dünyayı ve evreni sergileyen o büyük usta el Allah’ın elidir.76 İnsanın varlıkta yorulmadan ve emek harcamadan gördüğü ilk şey bu güzelliktir. Allah her şeyi öylesine güzel yaratmıştır ki “var olandan daha gü-

72 73 74 75 76

Evci Necmeddin, Sanat ve Estetik Üzerine “http://www.ayvakti.net/ayvakti-giris/item/sanat-ve- estetikuezerine”, 22.06.2015 Kalkışım, Muhsin, Sanatta ‘Yaratma’ Problemi, HRÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, S.3, s.104. Çalışkan, agm, s.332. Kehf/37. Arat, age, s.124-130.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 75

zelini ortaya koymak imkânsızdır” yargısına varılmıştır.77 Allah yarattığı her şeyi güzel yarattığı için yaratılan her şey sanat ve estetik müzesindeki değerli eserler gibidir. Kuran’da insanın çevresinde sürekli tekrarlanan yaratma fiilinin Allah ile olan ilgisine sürekli vurgu yapılır. İnsanların, yer küreye, semalar, deveye nazar etmeleri emredilir. Nazar yalnızca pozitif alanlarda akıl yürütme şeklinde anlaşılmamalıdır. Nazar aynı zamanda varlıktaki güzelliği fark etmektir.78 Allah’ın her şeyi en güzel şekilde yaratması aynı zamanda hikmeti, ihtiyaçları karşılayacak uygunluk ve yeterlikte yaratmasıdır.79 Başka bir görüşe göre Allah’ın her şeyi güzel bir şekilde yaratması sağlam bir şekilde yaratmasıdır.80 Allah ile ilişkisi bakımından yaratılan bütün nimetler nimet olarak yararlanmamız dışında estetik mesajlar da taşır. İnsan için varlığın bin bir yararı varsa aynı zamanda bin bir bakışta gizli güzelliği ve çekiciliği söz konusudur. Varlıkta ayrıntıya ve derinlemesine inildikçe farklı yararlar ve güzelliklerle bütüne ve genele yansıyan güzellikler birbirini tamamlar. Adeta güzellik varlığın elbisesidir. Bu harmonide göz, görüntü tat ve şekil içinde çatışma barındırmayan mükemmel güzellik katmanlarıdır. Allah bu güzellik dili ile her insan ile konuşur. Tüm çeşitliliği ile varlıkların hepsi güzeldir. Fakat canlılar ise birbirinden farklı yaşam tarzları ile bir başka güzel ve ilgi çekicidir. Allah tüm canlıların yaratılışında hammadde olarak kullanılan suyun güzellik dünyasında özel bir yeri vardır. Hareket eden her canlıyı Allah sudan yaratmış, onlardan kimi karnı üstünde sürünür, kimi iki ayaküstünde yürür, kimi de dört ayaküstünde yürür. Allah ne dilerse onu yaratır.81Bu nedenle tüm canlıların hayatlarında su temel ve değişmez bir ihtiyaçtır. Suyun insan için ihtiyaç dışında daha özel bir yeri vardır. Su insan için başlı başına bir güzellik objesi ve güzellik aracıdır. İnsanın suya olan estetik ilgisi Kuran’da altından ırmaklar akan cennet ile ebedileştirilir.82 Var olurken ve varlığını sürdürürken her varlık Allah’a muhtaçtır. Allah her varlığa ihtiyacını giderecek bir ilişki içindedir. Allah var olan her şeyin ihtiyaçlarını karşılaması belli yasalar çerçevesinde gerçekleşmektedir. Bu yasalar birleşerek ortaya yalnızca bir düzen çıkarmaz aynı zamanda muhteşem bir güzellik meydana getirir. Güzellik başlı başına bir yasa haline gelir. Güzellik yasası

77 78 79 80 81 82

Ayvazoğlu, age, s.147. Beşer, age, s.150. Zemahşeri, Secde/7. Taberi, Secde/7. Nur/45. Nahl/31.

76 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

tüm yasaların ahenginden, düzeninden ortaya çıkan bir sonuç yasasıdır. Allah varlıkları ve onların muhtaç olduğu her şeyi güzellik yasasına ulaşacak şekilde yaratmıştır. Su, toprak ve ateş ve havanın birbirine uygunluğu varlıkta güzelliği doğurur.83 Allah katında her şey bir ölçüye göre yaratılmıştır.84 İnsan beyni bazen acı ve ıstırap veren mesajlar alsa da sonuç itibari ile dış dünyada hiçbir şey biçimsiz ve çirkin değildir.85Allah şeytanı bile güzel yaratmış fakat o kendisine kötü yolu seçmiştir. Varlıkta gözlenebilir güzellik apaçık gerçekliktir. Herkesin fark ettiği ve hemen gördüğü bir gerçekliğin kendisi objektif olsa da bakan gözler ise sübjektif farklı güzellik değeri çıkarırlar. Bu nedenle varlıktaki güzellik tüketilemez. Hem mikro planda hem makro planda birbiri ile uyumlu, birbirinin güzelliğini destekleyecek iç içe giydirilmiş bir güzellik yapısı vardır. Tüm varlık âlemi Allah’ın cemal sıfatının yansımalarına tanıklık eder. Dünya seması yıldızlarla ve burçlarla süslenmiştir.86 Bitkiler çift çift göz kamaştırıcı güzellikte yaratılmıştır. Hayvanlar insanların hem fiziksel biyolojik ihtiyaçların karşılar hem de gönüllere hoşnut veren süsler olarak yaratılmıştır.87 Canlıların her birinde onlarda bir güzellik bulunması Allah’ın engin güzellik sıfatına işaret eder.88 Mevlana da bu durumu şu düşünceler ile destekler: ”Güzelin sanatına bak, gönüllere gelen vahyini seyret. Tümden görüş ışığı kesil, ne gelirse görüş-bakış zevkinden gelir.”89 Temiz rızıkla rızıklandıran ve insanı en güzel surette yaratan Allah’tır.90 Rızkın temiz olması güzel olması ile açıklanmıştır.91 Gerçekten de nimetlerin en belirgin özelliği yararlı ve güzel olmasıdır. Nimetlerin güzellikleri olmasaydı onlardan yine yararlanacaktık; fakat nimetler bu şekilde çekici, iştah açıcı ve zevkli olmayacaktı. Dünya insana emanet edilen güzel bir yurttur. Dünya nimetleri, insan için zengin nimetleri ile engin bir cömertlik sofrası gibi insana sunulmuştur. Allah yeryüzündeki her şeyi insanın hizmetine vermiş ve yararlanması için en güzel şekilde yaratmıştır. Allah’ın varlığı yaratırken izlediği sünnete uygun olarak davranış öncelikle plan çerçevesine alınır, sonra icat edilir ve son olarak da şekil verilir.92 Ev-

83 84 85 86 87 88 89 90 91 92

Razi, Secde/7. Ra’d/8. Ersoy, Ayla, Sanat Kavramlarına Giriş, Yorum Sanat Yayıncılık, İstanbul 1995, s.48. Saffat / 6, Hicr / 16. Nahl /8. Nahl /6. Aktaran: Bayraktar Bayraklı, İslam ve Batı Eğitim Felsefesinde Demokrasi, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 1997, S.4, s.98. Tegabun /3. Taberi, Talak /11. Hatip, Abdülaziz, Allah’tan Gönüllere Sevgi Kuşağı Esma-İ Hüsna, Nun Yayınları, İstanbul 2012, s.72.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 77

rendeki varlıkların her biri “el-Musavvir” isminin bir tezahürü olarak farklı şekillerde yaratılmış sanat eserleridir.93 El Musavvir isminden ders alan müminler evrendeki canlı ve cansız sanata harikası olan sayısız varlık varlıklar üzerinde düşünür. Yüce Sanatkar’ın özenle yarattığı bu varlıkların en küçüğüne bile büyük bir saygı ve önem gösterir. Âlemi adeta bir sanat sergisiymiş gibi gezip seyreder. Her zaman güzel ve faydalı şeyler üretip canlıların ve insanların istifadesine sunar. Ruh-beden denge ve estetiğine özen gösterir. Allah’ın en büyük sanat eseri olan kendi ruh ve bedenini korumaya çalışır.94 Evren düşünen, gözü ve gönlü olan insan için sonsuz bir bayram yeri gibidir. Her şey onu neşelendirir ve yaratılıştaki güzellik ona haz verir. Irmakların sesinde kuşların melodisinde ormanların gölgesinde kendisine sunulan gülücükleri fark eder.95 Allah her işini bir güzellik formuyla gerçekleştirir. Varlık âlemi yalnızca fiziksel yasaları ile değil aynı zamanda güzelliği ile de insanı büyüler. Varlığın estetik ölçüsü insanı hayranlığa sevk eder. Varlık âlemi birbirine benzeyen ve benzemeyen renkleri ve şekilleri ile insana güzellikler yaşatır. Çiçekler, adeta insanın içinde açar, şimşek insanın kalbinde çarpar, yağmur insanın gönlüne yağar. Gökyüzü maviye boyanmış, ay ve yıldızlarla süslenmiş, yeryüzü farklı canlı türlerinin, bitkilerin ve ağaçların meyvesi ve çiçeği ile renk ve işlenmiş desenleri ile insanın beğenisini kazanmak için adeta birbirleriyle yarışırlar. Kuran doğayı da insanı da Allah’ın yaratması açısından tasvir eder. Bu bakımdan doğadaki her şey insanın hizmetine verilmiş nimetler Allah’ın insana ikramıdır. Yine bu doğa, insanın Allah’ın ayetlerine esması aracılık eden onun yüceliğini ifade eden kudret, ilim göstergeleridir. Bu anlatım ne bilimsel bir sistem ve organizasyon çerçevesindedir. Ne de sanatçıların dile getirmesi şeklindedir. Allah ile ilişkisini hiç koparmayacak şekilde anlatılır. Tüm varlık tesbih, zikir, secde halindedir. Ona itaat eden emrinden çıkmayan somut meleklerdir. Varlık ibadet halinde yaşar. Gölgeleri bile secdededir. Dolayısı ile tüm anlatımlar metafor içerir. Bilimsel bir ders vermeyi bilgi çıkarımında bulunmayı amaçlamaz. Bunu insana bırakır. Bununla da yetinmez. Bu doğa Allah’ın varlığına birliğine, tanıklık eden bir hüviyet kazır. Her şey onun rahmeti ve ikramı olduğunun altı çizilir. Bununla kalmaz. Doğa aynı zamanda ğayb âlemine bir köprüdür. Buradan hareketle Allah’ın daha güzel daha kalıcı sonsuz nimetleri yaratabileceğinin küçük bir örneği olarak aktarılır. Burası ahireti ve varlığın ebediyete taşınmasında yalnızca bir geçici bir bekleme 93 94 95

Kıyamet /38, Secde / 9. Hatip, age, s.77. Arat, age, s.66.

78 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

yeri olduğu bir durak olduğu hatırlatılır. Haberini güçlendiren bir kanıt görevi görür. Gerçekten de doğa ya çok iş düşer. Gökler ve yıldızlar evet bir düzeni sağlarlar bir amaçları vardır. Ancak bunlar yalnızca hakikatin anlaşılmasına yardımcı olurlar. Bu doğadan, bu nimetlerden, bu hayattan öbür hayata kıyametten sonraya geçiş yapar, orada ebedi hayatın varlığına. Burada da kalamaz insanın doğa ile özellikle canlılarla karşılaştırma yapmasını ister. Bak der sen onlar gibi değilsin. Ve insana bir görev yükler ilişkilerini öğretir. Hangi varlık ile nasıl ilişki kuracağı konusunda rehberlik yapar. 96 Allah’ın kendisi güzel olduğu gibi yarattığı her varlığı da güzel olarak yaratmıştır. Allah bir işi yapmak istediğinde ve bir işe yaptığında bütün isim ve sıfatları ile o işe yönelir. Bu da yaratmada çok yönlü güzellik ortay koyar. Öyle ki tek bir varlığı yaratmada Allah’ın çeşitli isim ve sıfatları varlığın özelliğine göre devrededir. Örneğin yaratma fiili ilim, kudret, hayat verme tasvir edip düzenleme gibi birçok sıfatı içerir. Hz. İbrahim Allah’a nasıl yaratıyorsun? Diye sorduğunda yalnızca aklını değil estetik duygusunu da yani gönlünü de doyurmak istedi. Kalbi ve aklı ile yüce kudreti, gönlü ile de cemali gördü ve mutmain oldu. İnanan insanın da yaratılanlara ve yaratılışa yalnızca aklı ile değil sevgi ile baktıklarında bu doygunluğu yaşayabileceklerdir. Allah nasıl güzel yaratmışsa insan da işlerini en güzel şekilde yapmalıdır. Allah’ın yaratmadaki güzelliği insanın davranışlarını güzelleştirmesinde örnek olmalıdır. Çirkin, amaçsız, saçma, boş, abes ve yararsız işlerden uzak durmalıdır. 3.2. Allah’ın Hükmü Güzeldir(Ahsenu’l Hâkimîn)

Allah’ın sözü/hükmü tüm varlık âlemi için bir yazgıdır. Yazgı kutsaldır. Kendi elimizle işlediklerimiz değil de Allah’tan geldiyse hastalık bile kutsal kabul edilebilir. Kutsal ile çevrili ve iç içe yaşadığının bilinci ile hareket etmelidir. Bu yazgı kesindir, değiştirilemez. Kendi hükmünü kendisi değiştirmeyi isterse onun da önüne geçecek olamaz. Ancak O’nun yargısı adildir. Hak terazisinde zerre kadar bir haksızlık ve sapma olmaz. Verilenleri o verdiği için kimseye karşı borçlu değildir. Ona ise borcu olmayan yoktur. Allah’ın hüküm verenlerin en güzeli, hâkimlerin hâkimidir.97 Kaderi çirkin gören güzel ile karşılaşamaz. Kaderin güzel görünmesi insan Allah ilişkisinde en büyük estetik olaydır. Allah’ın insan hayatındaki hükmü “takdiri” ve “kitabi-vahyi” olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. İlki, kader yönü ile insanın elinde olmayan konularda başına gelenler Allah’ın hük-

96 97

Yılmaz Özakpınar, İnsan Düşüncesinin Boyutları,, Ötüken yayınları, İstanbul 2002, s.55. Tin/ 8.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 79

müdür. Allah’ın hükmü sonuç itibari ile mutlak anlamda güzellik doğurur. Allah’ın hükmü hem dünya hayatını hem de ahiret hayatını kapsar. Allah’ın kendi mülkünde ve hükmünde ortağı yoktur. Kendisinden başka ilah olmadığı için hüküm tamamen Allah’a aittir. Allah’ın insan için yazdığı hayırdır. İkinci ise vahiy ile bildirdiği hükümdür. Hayırlı olup olmayacağı açıkça belli olmayan ise insanın kendi iradesi ile Allah’ın vahyi-kitabi hükmüne karşı geliştirdiği tutum ile belirlenir. İnsan kitabi hükmü tercih eder ve onu hayatına uygularsa karşılaşacağı şey yalnızca güzelliktir. Allah’ın vahyine ters davrandığı sürece de geçici basit yararlanmalar dışında çirkinliklerden kurtulamaz. Verilen Allah’ın hükmüdür. Verileni güzel görmek imanın ve teslimiyetin helal ve haramın cennet ve cehennemin ölçüsüdür. Allah’ın verdiğinin ve Allah tarafından alınanın güzel görülmediği zaman hayat cehenneme dönüşür. Kuran, Allah’ın hükmünden daha güzelin bulunmadığını belirtir. Kesin bir bilgi ve inançla iman edenler için Allah’tan daha güzel hüküm veren yoktur.98 Farklı konularda bütün hükümler birleşerek Allah’ın dinini oluşturur. Allah’ın dini de güzel olarak nitelendirilmiştir. Batıl inançlardan uzaklaşma ve tevhid ilkesi bu güzelliğin nedeni sayılmıştır.99 Allah’ın hükmünün güzelliği sonuçları düşünüldüğünde daha iyi anlaşılır. Allah’ın hükmü güzelliğini ahlaki ilkelerden alır. Örneğin, Allah hükmünde adildir. İnsanlardan da yargılarında adil olmalı adaleti ayakta tutmalıdır. Allah için şahitlik etmelidir. Anne baba, arkadaş, akraba ve yakınların aleyhine de olsa şahitlikte doğruluktan ayrılmamalıdır. Allah herkese herkesten daha yakındır.100 Güzellik insanı kibirlenmeye kendini üstün ve farklı görmeye itiyorsa bu güzellik güzelliğini kaybetmiş bir güzelliktir. Kibir sahibi bir insan asla güzel olamaz. İnsan kendi dünyasında mütevazı oldukça Allah’ı büyüttükçe güzelleşir. Kibir, kendini beğenme, gösteriş, kıskançlık, kızgınlık mal ve makam sevgisi olan hırs cehennemin yedi kapısı olarak görülmüştür.101 Allah katında güzel olmayan inanan insanların değerlendirilmesinde de güzel değildir. Allah yarattığı her varlığı hidayet üzere, yaratılış gayesine uygun yaratmıştır.102 Hidayet her varlığın amacına uygun özelliklerde yaratılması ve varlığını kendi şartlarına uygun bir şekilde sürdürmesidir. Bu anlamda hidayet varlık ve görev arasında bir uyum ve güzelliği ortaya çıkarır. Allah kitap göndererek, peygamber görevlendirerek ve akıl vererek insanın hidayetini kolaylaştırmıştır. 98

Maide / 50. Nisa/ 125. 100 Nisa /135. 101 Bursevi, age, s.170. 102 Taha /50. 99

80 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Allah’ın hükmüne sınır getirilemez ve kendisi dilemediği sürece hükmü geri çevrilemez. Allah yaşatma, var etme, rızıklandırma, öldürme ve diriltme gibi her konuda tek yetkilidir. Allah’ın iradesinden çıkmış her hükmün kendisi de sonucu da güzeldir. Allah’ın insan hakkındaki takdiri güzeldir. Aldığı ve verdiği güzeldir. Böyle bir bilinç ile gerçekleştirilen kulluk ilişkisinde insan sonsuz güzelliği bulmuş demektir. Allah’ın hükmünü güzel görmek insanı teslimiyete ulaştırır. Teslimiyet Allah’ın kulu hakkındaki her hükmünü güzel görme makamıdır. “Mevla neylerse güzel eyler” söylemi hem ahlaki, hem de estetik bir teslimiyetin ifadesidir. Allah’ın yargısındaki ve yazgısındaki güzelliği fark edip ona inanma, güvenme, bağlanma ve teslimiyet güzelliğinde bulunma mümini güzelliğe ulaştıracak hallerindendir. Bu güzelliği fark etmiş ve inanmış bir insan için Allah’ın ve resulünün hükmünden başka seçenek gözünde yoktur. İçinde Allah’ın hükmü herhangi bir sıkıntı oluşturmaz.103 Allah’ın yaptığı her iş güzeldir: Onun işleri kusursuzdur. Her işi mükemmeldir. Yaptığı işi tam yapan, eksiksiz iş gören, tam işiten, tam duyan, hatasız bilen bütün bu özellikler güzelliğin özeliğidir. İnsanlara ve diğer varlıklara eksik ve kusurlarından dolayı benzemez. Mükemmel olmayan zaten güzel değildir. Başka bir deyişle güzel mükemmel olduğu oranda güzel olabilir. Allah adaletlidir. Ahlak ilişkilere güzellik katar. Allah işini sağlam yaptığı için işin sonunda bir güven ve emniyet ortaya çıkar. İnsan böyle bir ilişkiden haz alır. Allah hem ahlaki alanda hem de ahlaki olmayan alanda insan hayatına müdahildir. İnsanın ahlaki bir sorumluluğu olmadığı konularda Allah’ın hayatına getirip bıraktığı karşılaştığı her şey Allah’ın takdiridir. Allah insanı iyilik ve kötülük ile dener.104Bunun sonunda belki kendilerine dönerler umuduyla, hem bağış ve bolluk ile hem sıkıntı ve darlık ile sınar.105 İnanan insanın bu takdiri güzel görmesi gerekir. İnsanın Allah’ın verdiklerine razı olarak haram ve günahlardan uzaklaşması ile sonuçlanan karşılıklı rıza insanın cennet ve uhrevi nimetlere kavuşması ile sonuçlanır. Ahlaki konularda da onun desteğini aldığı zaman başarılı olabilir. Kuran-ı kerimde öne çıkan duaların başında gelen Allah’tan dünya ve ahirette iyilik ve güzellik dileği bu gerçeği inananlara öğretir.106 Güzelliğin taksimi Allah’ın elindedir. Allah insanı hayatında nimetleri artırmak ve azaltmak şeklinde dener. İnanan insandan Allah’ın almasına da vermesine rıza göstermesi beklenir. İnsan ne kazanırsa kazansın Allah’ın kişiye bir nasibi söz konusudur. Ne kaybederse kaybetsin Allah’ın

103 104 105 106

Ahzab / 36. Enbiya / 35. A’raf / 168. Bakara / 201.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 81

bu işte bir dilemesi vardır. İnsanın kazanç ve kaybında Allah’ın takdiri söz konusudur. Bu inanç insanın kendisine verilenler ile şımarmasını, övünmesini, kendisini ayrıcalıklı görmesini ve azgınlaşmasını önler. Gerekçelerin ve nedenlerin arkasında Allah’ın varlığı ve iradesi vardır. Hatta ahlaki konularda ve tercihlerde insanın iradesi belirleyici olmakla beraber ahlaki tercihe karşı da Allah’tan bir karşılık ve destek söz konusudur. Allah’ın vermesini görmek, Allah’ın almasını bilmek insanı şükür ve sabır dengesinde yaşamasına aracılık eder. Allah için güzelce sabretmeyi ve bahşedilen nimetlere, kazanç ve başarılar için şükretmeyi Allah karşılıksız bırakmayacaktır. Şükredene nimetini artırır.107Ayrıca inanan insanlarında doğrulukları, azim ve sebatları ile denenir.108 Allah insan ilişkisi Allah’ın takdir ettiği insanın itaat ettiği bir ilişkidir. Allah insan ilişkisi takdiri bir ilişkidir. Allah insan yaşamında her konuda takdir yetkisine sahiptir. Allah’ın takdirinin önüne hiçbir güç geçemez. Allah’tan başka sözü geçen yoksa insana isyan ile değil ihlas ile Allah’ın takdirine boyun eğmelidir. Allah’ın yalnızca Kuran’daki hükmü değil aynı zamanda dünyaya gelirken bir hüküm ve kader beden-ruh-akraba çevresi içinde kaderimizdeki hükmü ve başımıza geleceklerdeki hükmü birleşir. Allah’ın hükmü ve kaderine razı olmadan ihlâs asla elde edilemez. İhlas Allah’ın büyüklüğünü Allah’a teslim etmektir. Razı edilmeye Allah daha layıktır. Sizi hoşnut etmek için Allah adına yemin ederler. Eğer gerçekten mü’min iseler, hoşnut edilmeye Allah ve Resulü daha lâyıktır.109En çok Allah’ı sevmenin ve en çok ondan korkmanın göstergesi ihlâstır. 3.3. Allah En Güzel Dost-Vekil-Yardımcıdır (Ni’mel Mevlâ- Ni’mel VekîlNi’me’n Nasîr)

İnsanın her şeye gücü yeten, merhametli ve sözünden asla dönmeyen ve güvenilir bir dostunun olmasından daha güzel ne olabilir? Allah, “Ni’me’l Mevlâ” “en güzel dost” olarak insan-Allah ilişkisini iman bağı ile dostluğa taşımak ister. “Ni’me’l vekîl” “en güzel vekil” olarak insanın tüm hayırlı işlerinde onu destekler. “Ni’me’n Nasîr” “en güzel yardımcı” olarak ona dünya ve ahirette yardımcıdır. Dua ettiğinde duasını kabul eder. Layık olduğu sürece her türlü bela ve musibetten insanı korur melekleri ile o kişiyi destekler. Karanlıklardan aydınlığa çıkarır. Hayatına bir düzen ve güzellik bağışlar. Al-

107 108 109

İbrahim / 7. Ankebût / 2-3. Tevbe / 62.

82 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lah, iman edenlerin dostu ve yardımcısıdır; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.110 İnsan, Allah’ın bu sıfatlarına şiddetle ihtiyaç duyar. İlişkilerini sonsuz güzelliğe çevirerek düzenler ve bu sonsuz güzelliğe kayıtsız kalamaz. Ona yaklaşmak onunla birlikte olmak ister. İnsanın içinde yaşadığı varlık çevresi ile çok büyük bir güzellik adımı atılmıştır. İnsan bu güzelliğe karşılık vererek güzelliği kendisi açısından anlamlandırmak ister. Bu muhteşem güzelliğin sahibi ile dostluk kurmak ister. Allah hem iyi gün hem de kötü gün dostu olursa güzel bir dostluk gerçekleşmiş olur. İnsanın güzellik arayışının büyüklüğü sonsuz güzelliğin büyüklüğü kadardır. İnsan hayatında geçen gün ne götürdü, gelecek ne getirecek bilinmez. İnsanın beklemediği işler başına gelebilir. İşte insan zor zamanlarda sığınacağı bir dost arar. Hayır üzerine ikame edilmiş Allah’ın ebedi dostluğuna ihtiyaç duyar. Allah insana teklif ettiği dini ile her durumda sürdürülecek dostluk ve yardımını önermektedir. Üstelik bu dostluğa kendisinin hiçbir ihtiyacı yokken. Kuran’da insan-Allah ilişkisinde kullanılan sıfatlardan biri “güzel kul” anlamında “ni’mel abd” dır. Melekler kulluk ve temizlikte gerçekten örnek varlıklardır. Fakat insan için hemcinsleri daha yakın örneklerdir. Peygamber olsun olmasın birçok güzel kul vardır. Allah bu insanı güzel kullar olarak nitelendirmiştir. Örneğin bu sıfat Hz. Davut için bir ayette şöyle kullanılır. “Davud’a Biz Süleyman’ı bağışladık. Ne güzel bir kuldu (ni’melabd); doğrusu, Allah’a yönelmiş bir kimseydi.” İnsan Allah’a en güzel vekil, en güzel yardımcı, en güzel dost olarak kabul ettiğinde Allah da bu insana “ni’me’labd: ne güzel kul” sıfatı ile karşılık verir. Böylece kulluk kölelik değil bir güzellik alış verişine ve bir dostluğa dönüşür. İnsan kendisine verilen kabiliyetlerin ve lütufların farkında olduğu zaman Allah ihsana karşı ihsanla karşılık verir. İnsan Allah’ın kendisine indireceği hayra öylesine ve ölesiye muhtaçtır. İnsanın Allah’a karşı istiğnası, kendisini kendisine yeterli görmesi Allah’ın ihsanından mahrum kalmasına neden olur.

110

Bakara / 257.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 83

3.4. Allah En Güzel Sığınaktır (Ahsenü Mesvay)

İnsani faaliyetlerin bu dünyada her zaman eksik, yarım bir yönü vardır. Bir tarafını kapatsa bir tarafı açık kalır. Bir tarafını düzeltip mamur etse bir tarafı yıkık kalır. İnsan her zaman kendi halinden anlayan yüce bir Yaratıcı’nın yardımına ihtiyaç duyar. İnsan hangi çağda yaşarsa yaşasın nasıl bir gelişme gösterirse göstersin insan korkularını, kaygılarını, gelecek endişesini yok edemez. Bu durumda Allah’ın rahmeti, sevgisi, ona sığınak olur. İnsan zaman zaman bilerek veya bilmeyerek kendi değerlerine aykırı davranışlarda bulunur. Suçluluk duygusu yaşar. Bu durumda da insan Allah’ın bağışlamasına, affına sığınır. Yine insan zulme, haksızlığa uğrayabilir. Bu hallerde de acısını, iç yarasını, şikâyetini Allah’a bildirerek zalime karşı ondan yardım ister. Allah insanın eksik ve yarım kaldığı, çaresiz kaldığı her durumda insana en güzel sığınak olur. Yaşadığı çirkinlikleri Allah’ın güzel dostluğu ile ona sığınarak dindirir. Allah’a güven imanın temelini oluşturur. Allah yalnızca yaratması ile güzel değildir. O ilişkileri ile de güzeldir. İnanan insanda bir huzur ve güvenlik duygusu yaratır. Tüm kötülüklerden, tüm şerlerden uzaklaşarak ona sığınmak. Din insan iradesi ile kurulacak bir cennetin peşindedir. Allah en güzel sığınaktır.111 İnsanın dünyada sorunları bitmez. Her sıkıntılı anda Allah en güzel sığınaktır. İnsan birçok sıkıntı ve gerginlik anında Allah’a sığınır. Allah’ın izni ve yardımı ile zorluklara karşı dayanma gücü bulur. Her sıkıntı ve zorluk insanı sonsuz güzellik olan Allah ile buluşturur. Allah da kendisine sığınanı geri çevirmez.112 İnsan yaptığı işlerin hiçbirine garanti veremez. Her işin eksik kalan tamamlanacak bir yönü vardır. Allah eksik işleri tamamlar. Ayrıca mümkün engeller de çıkabilir. Bu nedenle insan her işinde Allah’a sığınmalıdır. 3.5. Allah’ın Sözü En Güzel Sözdür (Ahsenü’l Hadis)

Söz insanlar arasında anlaşmayı, düşünce duyguların paylaşılmasını sağlayan bir iletişim bir aracıdır. Söz aynı zamanda Allah ve insan ilişkilerine de aracılık yapmıştır. Allah insana kendi dili ve mantığı ile seslenmiştir. Allah göklerin ve yerin ve nur olduğu gibi113 onun ilahi sözü olan Kuran da insanlığın hayatını aydınlatan bir nurdur. Bu nedenle vahiy aklın keskinliğini ve görüş mesafesini artıran ilahi bir dürbün bir teleskop gibidir. İnsan bu sayede yalnızca önünü görmez, olayların iç yüzünü ve hayatın dünyadan ahrete uzanan anlamını da okur. 111 112 113

Yusuf / 23. Saffat / 75. Nur/35.

84 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Kuran insanın her yönüne bütüncül olarak hitap eder. İhtiyaç hissettiği tüm faaliyet alanlarında insana rehberlik eder. Her yönü ile insana mucizevi bir katkı sunar. Kuran’ın isimlerinin her biri insan yaşamında farklı yönlerine hitabını anlamamıza yardımcı olabilir. Kuran’ın Kuran’da geçen isimleri şunlardır; kitap, zikir, hak, hüda, rahmet, beyyine, kavl, nur, şifa, furkan, ahsenül hadis, burhan, meviza, ruh, kelamullah, vahiy, hablullah ve sıdk’dır.114 Kuran’ın sıfatları ise Arapça, musaddık, besair, müheymin, mübin, mübarek, mufassal, aziz, mecid, kerim, hakim’dir.115 Hz. Peygamber de Kuran için “hayru’l-hadis” “asdaku’l-hadis” ifadelerini kullanmıştır.116 Görüldüğü gibi Kuran güzellik, hayır ve doğruluk kavramları ile öne çıkarılmıştır. Kuran’da Rabbin sözü adalet, doğruluk ve güzellikle tamamlandığı belirtilir.117 Bu çalışmada Kuran’ın sözlerin en güzeli olarak güzellik ile ilgisi üzerinde durulacaktır. Kuran’ın Üslubu Güzeldir: Allah gerçekleri en güzel şekilde açıklamış,118 en güzel şekilde öğütler vermiştir.119 Sanatsal tasvir, Kuran üslubunda en belirgin bir ifade vasıtası olmuştur. Kuran müşahede edilen olayı, görülen bir manzarayı, zihni bir manayı, ruhi bir durumu en güzel açıklamalar ve benzetmeler ile ortaya koymuştur.120 Kuran beliğ bir kitap olarak sözü yerli yerince, yeteri kadar ve tam zamanında ifade etmiştir. Söz insanların kolay kolay söyleyemeyeceği bir güzellikte söylenmiştir. Kuran’ın lafzı ile manası birbiriyle uyumlu olup, mana ve lafzın güzelliği hem kulağa, hem zihne hitap etmiş hem aklı hem de gönlü doyurmuştur.121 Kuran’da mevcut edebi türlerden farklı olarak lafız-mana, ses-terkip dengesi gözetilmiştir. Edebi tasvirler aynı anda farklı seviyelere sahip insanlara hitap edecek şekilde eşsiz güzelliktedir. Kuran hem akla hem de duygulara dengeli bir şekilde hitap etmiştir. Az kelime ile zengin manalar gözetilmiştir. Anlamlı ve gerekli tekrarlarla önemli bulunan konulara vurgu yapılmış, akıl yürütmelere imkân verecek karşılaştırmalar yapılmıştır.122 Kuran kendisini mana ve üslup olarak sözlerin en güzeli olarak nitelendirmiştir. Kuran’ın ifadeleri açık, anlaşılır, sade, çelişkisiz, birbiri ile uyumludur. Saf Arapça’ya örnek olan Kuran metninin bazı sure ve ayetleri şiirsel, bazıları ise

114 115 116 117 118 119 120 121 122

Durmuş, Zülfikar, Kuran’a göre, Kuran, Rağbet Yayınları, İstanbul 2012, s.26. Durmuş, age, s.129. Durmuş, age, s.111. A’raf /137, Enam/115. Furkan/ 33. Nisa/ 58. Yıldırım, age, s. 162. Lafız, İslam Ansiklopedisi Kaya, Murat, Kuran’da İlahi Azamet, Yedi Renk, Yayınları, İstanbul 2011, s.88-156.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 85

düz nesir üslubundadır. Olaylar ve insan davranışları en güzel örneklerle tasvir edilmiştir. Duygu ve düşünceler olduğu gibi kendi doğal yapısı ile yansıtılmıştır. Kuran inmeye ve Hz. Peygamber (s.a.v) tarafından tebliğ edilmeye başlandığı zaman, Araplar şaşkınlık ve hayret içinde kalmış, Kuran’ın manasındaki inceliklere, hikmetlere, nazmındaki belağat ve fesahate hayran kalmışlardır.123 “Kuran fonetik olarak da icazi bir güzelliğe sahiptir. Kelimeler seçilirken adeta yaşam tarzlarına ve etkisine dikkat edilmiştir.”124 Kuranda birçok ayet estetik duygu ve hareket düzeneğini ateşleyici yönde insana mesaj vermektedir.125 Kuran’ın estetik örgüsünde dil, mantık, renk ve şekil gibi konulara sıkça yer verilmiştir. Kuran’da görsel ve işitsel argümanlar, farklı durumlar, nimetler olay ve olguların anlatımında estetik bir üslup izlenmiştir. İyilik ve kötülüğün tasvirinde renkler belirleyici bir unsur olarak yer almıştır. Örneğin dalalet, küfür ve batıl yollar karanlık ile simgelenmiş; hidayet ise aydınlık ve nur ile ilişkilendirilmiştir. Karanlık metaforu cehaleti, tehlikeyi, hüznü ve korkuyu temsil ederken; nur ise iç aydınlığı ve ferahlığı temsil eder. Örneğin müşriklerden birine kız çocuğu müjdelendiği zaman yüzünün öfkeden simsiyah kesildiği belirtilir.126 Cehennem çirkin sesler, uğultu ve gürültü ile tasvir edilirken, cennet, güzel giysiler, güzel sesler ve güzel bahçeler, iştah çekici çeşitli yiyecek ve içecekler ile tasvir edilmiştir. Cennetliklerin tahtlara kurulmaları, eşlerinin temizliği dile getirilirken çeşitli benzetmeler yapılmıştır. Cehennemliklerin durumları anlatılırken diz üstü çökmeleri, pişmanlıktan parmaklarını ısırmaları, hakikati duymamak için kulaklarını parmakları ile kapatmaları, saf saf dizilmeleri, nefeslerini tutmaları, pişmanlıklarını dile getirirken toprak olmak istemeleri, yüzlerini ateşin yalaması ile sırıtıp kalmaları gibi durumlar ve duygular edebi tasvirler ile canlandırılmıştır. Kuran’da güzelliği dikkate alan, ölçü ve ahenk bildiren birçok ayet vardır. Örneğin namazda okunacak Kuran ayetleri için bir ses ayarı ve ölçü istenmiştir.127 Mescitlere huşu içinde girilmesi, namazlardaki “ta’dili erkan” ve cemaatle kılınan namazlardaki saf bağlama Allah’a yakışır estetik bir arayışın ifadesidir.128 İnsanların davranışları belli tasvirler ve davranış tarzları

123 124 125 126 127 128

Çelebi, İlyas, Müşriklerin Hz. Peygamberden Mucize Talepleri Ve Genel Olarak İrhasata Yaklaşımı, http://www.siyerarastirmalari.org/dokuman/kuran-cografyasi-mekke/ders14-prof-dr-ilyas-celebi.pdf Okumuş, Fatih, İslam’ın Estetik Anlayışı, KSÜ Sosyal Bilimer Ens. Yüksek L.T., 1996, s.48-51 Açıkgenç, Alparslan, Bilgi Felsefesi, İnsan Yayınları, İstanbul 2007, s.177. Nahl/ 58. İsra/110. Demir, 2013, s.160.

86 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ile ifade edilmiş, birçok ayette olay ve durumlar görselleştirilmiştir. Bu duruma “Rahman’ın ayetleri okunduğu zaman ağlayarak ve secde ederek yere kapanma”129 örnek verilebilir. Kuran lafzi ve manevi güzellikleri kendinde birleştirir. Kuran’da ister lafızdan hareket edilsin ister manadan hareket edilsin sonuçta güzelliğe ulaşılır.130 Kuran’da ihtilaf ve çelişkinin bulunmaması, gaipten haber vermesi, anlaşılırlık ve fesahat ve taşıdığı ince ve gizli manalar ciheti ile mucizdir.131 Yenilmez olan onun yalnız güzel dili değil güzellik davasıdır. Kuran yalnızca düşünsel alanda değil güzellik ve edebi üslup ile de eşsizlik iddiasını sürdürür. Konulara yaklaşımı ve değerlendirme tarzı ile de estetik bir tarz ortaya koyar. Öyle ki edebi zevki çok gelişmiş muhatabı olan Arap toplumunu adeta estetik alanda bir yarşa çağırıyordu. Kuran’ın az kelime ile çok manalar anlatması anlamında i’cazı Müslüman bilginler tarafından birçok müstakil eserler yazılmış, Kuran’ın edebi yönü ile ilgili eserler kaleme alınmıştır.132 Kuran belağat ve i’caz olarak öncelikle indiği toplumun önde olan özelliklerine yani estetik beğenilerine hitap etmiştir. Bu aynı zamanda inanan insanlara muhatabın en güçlü özelliğini dikkate almayı öğretir. “Belağat, güzel, etkili ve yerinde söz söylemek demektir. Kur’ân’ın en büyük mucizesi sözlerindeki insanüstü belâğattir. Nâzil oluşundan günümüze kadar hiç bir insan onun kısa bir sûresinin dahi benzerini söyleyememiştir. Çünkü onun sözleri gibi güzel söz söylemek insan kudretinin üzerindedir. İşte bu durum Kuran’ın en açık mucizesidir. İnsanoğlu Kuran’ın sözlerinin benzerini söylemekten âcizdir. Öyleyse Kur’ân Allah kelamıdır.”133 Kuran’ın bu belağatını indiği toplumdaki kendisine inanmayanlar bile itiraf etmiştir. Kuran’ın anlatımında kullanılan kelimeler, hem anlam bakımından, hem de üslubun akıcılığı ve etkisi bakımından özel seçilmiştir. Kuran son derece edebi bir üslup kullanmasına rağmen anlaşılırlığından hiç bir şey kaybetmemiştir. Bu nedenle Kuran’da geçen güzellik terimleri hoş, çekici, süslenmiş, düzenli, intizamlı, uyumlu, ahenkli, faydalı olmakla beraber aynı zamanda işlevseldir. Kuran’a göre söz söylemenin sınırları güzel, tatlı, hikmetli ve doğruluk gibi sıfatlarla çizilmiştir. Çeşitli peygamberlerin diyalog örnekleri tüm insanlık için iletişimin en güzel yöntemleri sunulmuştur.134

129 130 131 132 133 134

Meryem/58. Hacımüftüoğlu, Nasrullah, Kuran’ın Belağatı ve İ’cazı Üzerine, Ekev Yayınları, Erzurum 2001, s.20. Hacımüftüoğlu, age, s.135. Haksal, Ali Haydar, Kuran-ı Kerimde Estetik Kavramı, YLT, M.Ü.S.B.E., Felsefe ve Din Bilimleri İslam Felsefesi Bilim Dalı, İstanbul 1994, s.87. http://www.irfanmektebi.com/, 10.05.2015 Yıldırım, age, s.178.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 87

Kuran Güzellik Ölçütüdür: Kuran güzelliğin kelime ve kavramlara dökülmüş şeklidir. Güzelliğin tarifi ve yoludur. Kuran olmasaydı güzel ve çirkin birbirine karışırdı. Çünkü Kuran bir güzellik ölçütüdür. Güzelliğin değeri Kuran ile bilinir. Kuran insan için muhteşem bir güzellik kaynağı ve güzellik ölçütüdür. İnsan keşfedeceği bütün estetik birikimini bu buluş içinde saklayıp geliştirir. Güzelliklerini bu güzellik değeri ile ölçer-biçer. Kuran güzellik için bir ölçüt koymuş deyim yerinde ise insan ruhunun aynası olmuştur. Güzel ve çirkin arasını ayırmıştır. Kuran insanın karmaşık dünyasında güzelliğin objektif tartısı olmuştur. Güzellik, doğruluk ve iyilik için Allah’ın sözü en yetkin söz ve en mükemmel kanıttır.135 Kuran’ın güzelliği her insanın anlayabileceği ve takdir edebileceği nitelikte olduğu için hem objektif hem de evrenseldir. Kuran insanın varlık dünyasın hitap ettiği için kesik harflerle: huruf-u mukattaa ile varlık âlemi ile ilişkisini keser. İnsana verilen hayat ile künhüne varamadığı bilemediği bir varlık-güzellik âleminden bir tat yaşatmak ister. İnsan böylece kendi sınırını bilir. Her güzelliğe erişemeyeceğini anlar. Bu anlamda insan için güzellik şimdilik ve her zaman mahrem alan olarak kalacaktır. Her şeyi bilemediğimiz gibi güzelliğin gerçekliğine de tam olarak ulaşamayacağız. Vahiy büyük ayna olarak herkes için her güzellik için aynadır. Varlıktaki tüm güzellik onda görünür. Her bir güzelliği bütünsel ve ayrıntılı bir biçimde gösterir. Yansıması levh-i mahfuzdan fizik âleme ulaşır. Elle tutulmaz gözle görülmez soyut kalp ve mana aynasıdır. Vahiy insanın güzellik dünyası için gökyüzü aynasıdır. Bu gökyüzü aynası insanın hem kendisini tanımasını, hem geçmiş ve geleceğini görmesini sağlar. Ayrıca bu aynadaki ilahi yansıma ile tüm varlığı tanır. Dikkatli bir bakışla aynadaki derinliğin çok uzakları gösteren bir dürbüne hatta bir teleskopa dönüştüğü fark edilir. Güneş doğup her şeye renk verdiği gibi vahiyde inanan insanın hayatındaki renkleri ve güzellikleri keşfetmesini sağlar. Çirkin görünen içinde güzel, güzel görünenin içinde çirkin olabilir. İnsanın bakışı, feraseti ve gücü kudreti kendine göredir. Kendi yetenekleri bilgisi oranında bir şeyi güzel bulur beğenir. Üstelik insanın zaaflarını da işin içine kattığımızda insanın güzel olarak gördüğü ve çirkin dediği varlık, olay ve durumlar birbirine karışır. İşte tam burada Allah bize imanı, İslam’ı güzel göster. Dua ve tevekkül devreye girer. Değerlerden sonradır dua. Güzel eğer bizim tarafımızdan, iyi, güzel, yararlı, temiz doğru ve helal damgası ile geçmiş135

Enam/149.

88 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

se dua vardır. Bunlardan eksik not almış ve güzelliğin bütünlük çerçevesi bozulmuşsa artık o güzellikten bir hayır çıkmaz. Beşeri beğeninin sağlaması Allah ve onun sahiplendiği değerler ve davranışın sonuçları ile yapılabilir. Kuran ayetlerinde insanın hem takvaya hem de fücura açık yönüne işaret edilir. Kuranın bu uyarısı insanın bir şeyi sevmesine veya sevmemesine kendi başına iyi veya kötünün ölçüsü olamayacağı anlamına gelmektedir. Dünya hayatı bütün hazları ile ahiret hayatı için araçsal bir işlev görür. Zihinsel hazlar duyu organlarına göre elbette daha üst seviyedir. Ancak bununla sınırlandırmak yetersizdir.136 ” İnsan kaynaklı iyi güzel ve doğru her zaman eleştiriye açıktır. Hem güzellik hem de çirkinlik öznesi olan insan karar ve eylemlerinin ahlaki değerini bilmesi için dışarıdan bir hakeme, hakime ihtiyaç duyar. Din iyi güzel ve doğrunun ölçütü olarak insana rehberlik eder. Her güzelin ve güzelliğin bir aynası vardır. İnsan ne kadar güzel davrandığını bilmesi için de kendisini değerlendireceği bir ölçü ve ayna olması gerekir. Vahiy insan için objektif ve tarafsız iyi güzel ve doğrunun ölçütüdür. Vahiy ile beraber muhsin insanın üç aynası daha vardır. Bunlar peygamberler, muhsin insanlar, akıl ve vicdandır. Kuran Güzellik Kaynağıdır: Hakikat bilgisi olmadan iyi ve doğru olmaz, iyi ve doğrunun olmadığı yerde estetik barınamaz. İnsan için ortaya konulan hakikat içinde insanın ihtiyaç duyduğu estetiğe kaynaklık edecek güzellik bilgisi de barındırmalıdır. Kuran insana estetik tutumunu oluşturacak yönetecek zengin bir kaynaktır. Kuran, muhatabının güzellik konusunda çeşitli düşünce içinde olabilmesi için, insanın çevresinde her gün meydana gelen olayları hatırlatarak, insanın iç dünyasını harekete geçirir. Bu anlamda dini düşünce, insana estetik bir kimlik de kazandırır. Bu nedenle Hakikat ancak bu güzellikle tamamlanır. Estetik olmadan insan kalbi mutmainliği yakalayamaz. Bilgisiz bakış güzelliği kaçıran ve farkında olmayan boş bir bakıştır. Her şeyden önce din insanın bilinçli ve bilgili yaşamasını şart koşar. Bilgiden yoksun bir estetik ortaya cehaletten kaynaklanan çirkinlikler çıkarır. Kuran’ın kendisini ifade ediş biçimi ne bilimsel bir kitap gibi137 ne de bir kural ve yasaları alt alta dizen katı kuralları olan hukuk kitabı gibidir. Kuran en ince ayrıntıları bile dikkate almış son derce mükemmel edebi bir üslup kullanmıştır. Konu bütünlüğü ise tam insanın karmaşık düşünce ruh dünyasına hitap eder. Kendi halinde bir insanın iç dünyasındaki zaman, mekân, düşünce, duygu, hayal gibi tüm yetilerini anlık olarak kullanıp değiştiren bir insa136 137

Reçber, Mehmet Sait, Kuran ve Ahlak Metafiziği, Kuran Sempozyumu (Kuran’da Ahlak ve Değerler), Fecr Yayınları, Konya 2006,, s.60-65. Haksal, age, s.105.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 89

nın özelliklerini dikkate almıştır. Çünkü insana özellikle kendi iç dünyasında yalnız insana hitap etmektedir. Fakat Kuran’ın asıl görevi dildeki güzelliği kullanmış olmakla beraber asıl amacı insanda bir güzellik şuuru oluşturmak insanı yetkin güzellik öznesi haline getirmektir. Bütün âlemlerin güzelliği ile insanı tanıştırmak ister. Bütün âlemlerin ve güzelliklerin kaynağı olan âlemlerin Rabbi ile tanıştırmak ister. Allah insana hayatındaki güzellikleri oluşturması için sözlerin ve yaşam tarzlarının en güzelini oluşturması için kutsal kitapları göndermiş, kutsal kitapların yardımı ile hayatta nasıl güzelliği nasıl oluşturulup kurulacağının yollarını göstermiştir. Kuran yalnızca en doğruya değil en güzele de iletir. İnsanlık tarihi boyunca vahiy en doğruya ilettiği gibi en güzelden gelen ve en güzele götüren bir ilahi bir söz olmuştur. Vahiy insanlık tarihinde güzellik geleneğidir. Kuran güzel olduğu gibi Önceki kitaplar da “ahsen” vasfını kazanmayan yoktur. Allah’ın sözünün istikameti iyilik ve doğruluğa olduğu kadar aynı zamanda güzelliğedir. Allah, Kitabı sözlerin en güzeli olarak indirmiştir.138 Vahiy insanlık ve güzellik arasında aracılık yapmıştır. Ahlak ve estetik değerler alanı insanın Kuran’dan yararlanabileceği bir alandır. Kuran değerler sistemi ile de insana bir mucize olduğunu kanıtlamıştır. Kuran’ın ahlak ve estetik alanda gösterdiği mucize güzel ameller ile taçlandırır. Her güzel davranış “ahsenul amel” olarak Kuran’ın bu mucizesine tanıklık eder. Kuran’a uyan sözlerin en güzeline uymuştur. Sözlerin en güzeli olan Kuran aynı zamanda güzellik rehberidir. İnsan yaşamına güzellik değeri katmak için gönderilmiştir. Kuran, güzele aracılık eden, güzeli ortaya çıkaran, güzele yol ve rehber olan güzeldir. Kuran her türlü güzelliğe aracılık eden bir sözdür. İnsanın üreteceği ve oluşturacağı bütün güzelliklerin kaynağı ve besleyicisidir. İyiye ve doğruya ulaştıracak bir yol, güzelliğin ortaya çıkmasını engelleyen karanlığı ortadan kaldıran bir nurdur. Hayatın bütün alanlarında estetik için can damarıdır. Hayata hayat katan bir iksirdir. Kuran birey ve toplum hayatının estetik kalitesini yükseltmeyi amaçlar. İlahi bilgi olmadan bakışlardaki basiret, feraset ve nazar elde edilemez. Güzellik kaygısı taşımayan güzelliği dert etmeyenlere de Kuran yol göstermez. Kuran “güzel davrananlara yol gösterici ve rahmet olarak (indirilmiştir).”139 Kuran’ın insanı güzele ulaştırır. Bu anlamda Kuran güzele hidayet eden bir kitaptır. Kuran tüm insanlık için güzellik öğretisidir. Kuran’ın gerçek mucizesi insanı güzelleştirmesinde saklıdır. Kuran kelimelerinin anlamlarını sık-

138 139

Zümer/ 23. Lokman/ 3.

90 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

tığınızda insan hayatına güzellik damıtılır. Kuran kelimeleri ve kavramları heykeltıraşların kullandığı en ince ve en sağlam aletlerin mahir kullanışı gibi manevi dokunuşlarla insan ruhunu güzellikle şekillendirir. Bütün bu güzellikler iç ve dış güzelliği ve ahiret güzelliği birbirinden uzaklaştırılmadan aralarında bir ayrım yapmadan önemsenir. 3.6. Allah’ın Peygamberleri En Güzel Örnektir (Üsve-i Hasene)

Peygamberler ve inananlar yeryüzünün güzellik elçileridir. İnsanlar için peygamberler en güzel örnektir.140 Peygamberler güzelliğin pratik örnekleridir. Onların güzellikleri her yönü ile kutsal kitaplarla örtüşen güzel insanlardır. Bütün peygamberlerin her biri farklı yönleri ile örneklik yapmışlardır. Peygamberler insan için kolay ve zor, avantajlı ve dezavantajlı hemen bütün yaşam rollerinde güzelliğin nasıl başarılacağını somut yaşantıları ile göstermişlerdir. Kimi hasta, kimi zengin, kimi çoban, kimi yönetici rolünde yaşamıştır. Fakat hepsi de ahlaklı, hepsi de dürüst ve içtenlikli yaşamıştır. Hz. İbrahim aklın, Hz. İsmail teslimiyetin, Hz. Yusuf iffetin, Hz. Yakub evlat acısına sabrın, Hz. Âdem tevbenin, Hz Yunus pişmanlık ve istiğfarın, Hz. Davut zikrin, Hz. Süleyman nimete karşı şükrün, Hz. Eyyüb hastalık ve musibetlere karşı sabrın güzelliğini göstermişlerdir. Diğer birçok peygamber tevhid mücadelesinin ve Allah yolunda gösterdikleri fedakârlığın timsali olmuşlardır. Din güzellik terbiyesi ve eğitimidir. Peygamber bu eğitimde başarılı olmuş öğretmenlerdir. Güzellik onlarla vahyin sözcüklerinden cümlelerden çıkmış insan yaşamında somutlaşmıştır. İlahi güzellik yolunda insanlığı güzellik diyarına taşıyan insanlardır. Güzel izleri, zor ve tehlikeli yerlerden güzel geçitler, güzel köprüler oluşturmuşlardır. Allah insanlara peygamberler ile hidayet elini uzatmıştır. Peygamberlerin söyledikleri, duaları, beşeri davranış ürünleri bin bir güzelliğe aracılık etmiştir. Peygamberler insanlığın estetik öncüleri, güzelliğin yeryüzü acenteleri ve şubeleri gibidir. Her bir peygamber başka bir açıdan güzellik numunesidir. Yaşadıkları dönemde çevrelerine güzellik saçmışlar, acılarını, sevinçlerini, sabır ve üzüntülerini güzelliğe çevirmişlerdir. Ahlak yaratılıştan olan huy dediğimiz yönü ve insanın seçimine bırakılmış yönü olmak üzere bir bütünü oluşturur.141 Bütün peygamberler hem huyları ve hem de ahlaki tercihleri ile insanlığa örneklik etmiş, güzel ahlakları ile hayrın tamamına nail olmuşlardır. Nefislerini edep ile süslemişlerdir.142 Peygamberler güzel ahlakı ile yaratıl140 141 142

Mümtehine/2. Maverdi, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Şevkani, Fethul kadir, Kalem/4. http://www.altafsir.com/

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 91

mışlara muamele etmiş doğrulukları ile de Allah ile ilişkisini sürdürmüşlerdir.143 Güzel ahlakın yolu Allah’ın ahlakı ile ahlaklanmaktan geçer.144 Bu ahlak hidayetin ve aklın sonucudur. Güzel ahlak ise tüm insanlık için mutluluk sebebidir.145 Peygamberlerin güzellikleri yaşayarak ve karşıt alandaki çirkinlikler ile mücadeleleri ile diğer insanlara örnek olmuşlardır. Kuran’ın emri olan kötülüğü en güzel şekilde savmayı hayatlarına ilke edinmişlerdir.146 Peygamberler, kalpleri, sözleri, dua ve tutumları ile müminler için güzellik ölçütüdür. Allah insanlara insanların içinden güzellikleri yaşamış örnekler olarak peygamberleri seçmiştir. Peygamberlerin hayatları diğer insanlara için güzel örneklerle doludur. Güzellikleri güzellikle tebşir etmişler, çirkinliklere karşı da inzar görevleri ile karşı çıkmışlardır. Peygamberler ilahi rızaya erişmiş başarılmış güzelliklerin örnekleri olmuştur. Peygamberler Allah’ın ahlakı ile ahlaklanmış, imana ve kitaba özel ahlakları ile layık görülmüştür. Kitap ve insan arasında söz, düşünce ve yaşantıları ile köprü olmuşlardır. Hikmetleri ile kitapları anlaşılır yapmışlardır. İlahi sözü suret ve görüntü olmaktan çıkarıp tanıklık edilmiş hakikate dönüştürmüşlerdir. Hz. Peygamber’in insan ilişkilerindeki güzelliği hem kendi yaratılışından hem de tercihine bırakılmış konularda ahlaki tercihlerinde saklıdır.147 Hazin tefsirinde Hz. Peygamberin ahlakı hakkında şu bilgiler veriliştir. Allah’ın razı olacağı işleri yapar, razı olmayacağı ve davranışlardan kaçınır, insanları affeder, insanlara sevgi, hoşgörü, cömertlik, iyilik ile muamele eder. İnsanlara güzel söz ve filler ile karşılık verirdi. İnsanlara karşı yüzünden hemen hemen tebessümü hiç eksik etmez, ev işlerinde ailesine yardım eder. Hz. Peygamber iyiliği güzel ahlak olarak tarif etmiş; kötülüğü ise insanın içini rahatsız edip insanların duymasından hoşlanmadığın davranış olarak tanımlamıştır. İnsan güzel ahlakı ile oruçlu ve namazlı bir insanın makamına ve derecesine yükselir. Hz. Peygamber ahlakı iman ile ilişkilendirmiş, iman yönünden insanın mükemmel olanı ahlakı güzel olmak ile açıklamıştır. Kendisine kıyamet günü yakın olanların güzel ahlaklı kişiler olacağını belirtmiştir. En hayırlı insanın ahlakı güzel olan olduğunu söylemiştir. On yıl hizmetinde bulunan Enes’i hiç azarlamamıştır. Elini verdiği kişiden elini, göz göze geldiği kişiden gözünü karşılaştığı kişilerden yüz çevirmemiştir. Günah olmadığı sürece insan143 144 145 146 147

İbn-İ Atiyye, El Muharrerel Veciz Fi Tefsiril Kitabil Aziz, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Testeri, Tefsiru’l Kuran, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ El-Bekai, Tefsirü Nazmüd’dürer Fi Tenasübi Ayati Vessüver, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Mü’minun/96. Zemahşeri, Kalem, 4; Maverdi, Ennektüvel Uyun, Kalem/4. http://www.altafsir.com/

92 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lara kolaylık göstermiş, zor işlere kolay çözümler üretmiştir. Ne bir kadını, ne çocuğu ve ne de bir hizmetçiyi dövmemiştir. Onun sertliği ve kızgınlığı nefsi için değil, haksızlıklara, Allah’a saygısızlığa karşı olmuştur. Çocuklara, yaşlılara ve insanlara yumuşak davranmış, nezaket ölçüsünde onlara şakalar yapmıştır. Hz. Muhammed (s.a.v) de ilmi cehalete, adaleti zulme, cömertliği cimriliğe tercih ettiği için yüce bir ahlaka sahiptir. Batın ve zahir olmak üzere ahlakın iki yüzü ve şekli vardır. Hz. Peygamber her ikisinde de başarılı olmuştur. Zorlukta, darlıkta ve genişlikte Allah’ın hükmüne sabır ile büyük ahlak sahibi olmuştur. Bollukta şükür, Allah’ın emirlerine bağlılık göstermiştir. Uyumlu olmayı ve insanlarla rahat anlaşmayı Allah’ın sevgisine neden olarak göstermiştir.148 Gelemeyene gitmeyi, zulmedeni affetmeyi, cimriye vermeyi güzel ahlak olarak kabul etmiştir.149 İnsanların elinden, dilinden güvende olması da güzel ahlakın gereği olarak kabul etmiştir.150 Hz peygamber hakkın rızasına uygun yaşamasına karşı halkın ona verdiği eziyetten onun şikâyet etmemiştir.151 Hz. Peygamberi kim yardım için çağırmışsa arkadaşlarından, aile ve akrabasından ona yardımını esirgememiştir.152 Hz. Peygamberin ahlakına eşleri, arkadaşları ve içinde yaşadığı toplum tanıklık etmiştir. Hz. Peygamber ahlakı mizanda en ağır gelecek amel olarak nitelendirmiş, güzel ahlakı tamamlamayı kendisinin peygamber olarak gönderilme nedenlerinden biri olarak açıklamıştır. Hz. Peygamberin insan ilişkilerinde ortaya koyduğu yaşantılar ve güzel ahlak ile ilgili açıklamalar Kuran ahlakı hakkında bize ipuçları verir. Hz. Peygamberin ahlakı güzel ahlakın pratik yönünün oluşturur. Hayatı boyunca bütün uygulamaları ilahi ahlakın pratik yönünü ortaya koyar. Bu nedenle Allah onun ahlakını yüce bir ahlak olarak nitelendirmiştir. Peygamberimizin cahil, ilkel ve bedevi bir toplumu medeni bir seviyeye yükselten bu asil-estetik duruşunu Kuran şöyle tespit eder. “Eğer sen onlara karşı sert, haşin, katı kalpli davransaydın; onlara karşı anlayışsız, kaba olsaydın muhakkak ki onlar seni terk edip etrafından dağılıp giderlerdi.”153 Taberi ve daha birçok tefsir bilgini Hz. Peygamber’in büyük bir ahlak üzerine olmasını Kuran edebi ve güzel ahlak olarak yorumlamış,154 af yolunu tutup insanları bağışlaması, hoşgörüsü yüce ahlakının nedeni sayılmıştır.155 148 149 150 151 152 153 154 155

Sa’lebi, el Keşf el Beyan, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Taberani, Tefsiru’l Kebir, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Maturidi, Te’vilatü Ehlus’Sünneh, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Sülemi, Hakaiku’t’Tefsir, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ İbn-i Adil, el Lübab fi Ulumi’l kitab, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ Ali İmran/159. Taberi, Kalem/4. http://www.altafsir.com/ El Beğavi, Mealimü’t Tenzil, Kalem/4.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 93

Hz. Peygamber de güzel olan ilgisini sık sık dile getirmiş, kendisini güzellik sevdirilmiş olan bir kişi olarak tanıtmıştır.156 Ahlaki olarak mükemmel olması yanında beden güzelliği ve bakımına da dikkat etmiştir. Çocuklara güzel isim verilmesini istemiş, güzel elbiseleri tercih etmiştir. Saçını taramış, misvak kullanmış, sürme gibi kültürel boyutu bakım ürünlerini kullanmıştır. O’nun sözleri ve takrirleri güzeldir.157 “Allahım! Yaratılışımı güzel yaptığın gibi ahlakımı da güzelleştir!”158 diye dua etmiştir. “Bir adam Hz. Peygamber’e, güzelliği sevdiğinden ve bu hususta hiçbir kimsenin kendisini geçmesini istemediğinden bahseder. Bu halinin kibir sayılıp sayılmadığını sorar. Hz. Peygamber de güzelliği, güzel giyinmeyi ve güzel işleri sevmenin kibirle bir ilgisi olmadığını; asıl kibrin, hakkı kabulden kaçınmak ve insanları küçük görmekten ibaret olduğunu ifade etmiştir.”159 İslam, peygamberleri güzelleştirdiği gibi kendisini peygamber, rehber ve önder olarak sahiplenen her insanı güzelleştirir.160 Peygamber iman, ibadet ve ahlakta en güzel örnekler olmuştur. Ahlaki nitelikleri kişiliklerinde yaşatmaları Allah’a içten bağlılıkları ile güzel kul olmuşlardır. Ahlaki ilkelerde her insanın göstereceği veya yaşatacağı ilkeler kendi imtihan dünyasına göre farklı olabilir. Örneğin Eyüp peygamber sabır ile denenmiş bu konuda tüm insanlığa örnek olmuştur.161 Süleyman peygamber de nimet bolluğu ve ihtişam ile denenmiş şükürde örnek olmuştur.162 Duaları ile en güzel yakarışları yapmışlar, birçok ilahi ilkeyi hayatın içinde somut yaşantılara dönüştürmüşlerdir. Peygamberlerin yolu inananlara her konuda yol olmalıdır. Bundan dolayı inanan her insan bir sorun ile karşılaştığında peygamberler söz konusu sorunla nasıl baş etmiş ise onlar da aynı şekilde davranmaları gerekir. Peygamberler güzellik öncüleridir. Bir problem ile karşılaştıklarında kendi kendilerine “Hz. Peygamber benim yerimde olsa nasıl davranırdı?” sorusunu kendisine sormalıdır. Peygamberlerin sünnetleri her problem için güzel bir çıkış yolu gösterir zenginliktedir. Bu soruda Allah’ın rızası saklıdır. Allah da bu samimiyette soru soran insana mutlaka bu güzel bir çıkış ve sonuç bahşedecektir. Peygamberler güzel insanlardır. Hz. Peygamberin fiziksel özelliklerinin ve

156 157 158 159 160 161 162

Ahmed İbn Hanbel, El Müsned, I 399; IV,123. Aktaran: Ali Haydar Haksal, Kuran-ı Kerimde Estetik Kavramı, YLT, M.Ü.S.B.E., Felsefe ve Din Bilimleri İslam Felsefesi Bilim Dalı, İstanbul 1994, s.94. Okumuş, age, s.48-51. Hanbel, Ahmed İbn, El Müsned, 1/403. Müslim, İman 92: Tirmîzî, Birr 60: Ahmed B. Hanbel 385, 427. http://www.ilimdunyasi.com/suneni-ebudavud/buyuklenme-hakkinda-gelen-hadisler/?imode, 30.06.2015. Kurtubi, Bakara/138. http://www.altafsir.com/ Sad/44. Enbiya/81.

94 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dış görünümünün araştırıldığı “şemail” araştırmaları dikkat çekici ve merak uyandırıcıdır. Fakat en az bu konu kadar peygamberlerin güzel huy ve davranışları da önemlidir. Çünkü örnek alınacak konular bu konulardır. Peygamberimizin günlük yaşamdaki tutumlarından bazı uygulamalar şöyle dile getirilmektedir. “Peygamber Efendimiz (sav) temizliğe çok önem verdiği için, saç ve sakal bakımına da dikkat ederdi. Bazı kaynaklarda onun yanında daima tarak, ayna, misvak, kürdan, makas, sürmedan gibi eşyalar bulundurduğu bildirilmektedir. Peygamber Efendimiz (sav), ashabından birinin dış görünümüne önem vermediğini gördüğünde, hemen onu uyarırdı. Efendimiz (s.a.v.), gömlek ve izar türü elbiseler giyerdi. Beyaz renkli elbise giymeyi tavsiye eder, bazen de kırmızı ve siyah gibi daha farklı renklerde elbise giydiği de görülürdü. Allah Resulü, çok veciz konuşurdu. Yani kısa, az ve öz cümleler içinde bütün maksadını yansıtırdı. Sözlerinde ne fazlalık ne de eksiklik bulunurdu. Konuşurken sarf ettiği kelimeler, bir ahenk içinde birbirini izler, dinleyenleri usandırmazdı. Hoşlanmadığı, çirkin saydığı bir sözü konuşmak zorunda kaldığında onu kinaye yoluyla ifade buyururdu. Efendimiz, insanların en güleç yüzlüsü ve hoş canlısı idi. Resulullah (sav) yaradılışındaki güzelliği gibi insanları mest eden güzel kokusu ile de tanınırdı. Efendimiz (sav) âlemlere rahmet olarak gönderilmişti. Ümmetine çok düşkündü. Diğer canlılara karşı da son derece merhametli idi. Hiçbir canlının zulme uğramasına ve mağdur edilmesine razı olmazdı. İnsanların en güzel ahlaklısı idi. Günah işlemekten Allah tarafından korunmuş olmasına rağmen, şükredici bir kul olma adına daima ibadetle meşgul olmaya çalışır ve her fırsatta Allah’tan affını dileyerek tövbe-i istiğfarda bulunurdu. Zulmetmekten ve zulme uğramaktan Allah’a sığınır ve daima mazlumun yanında yer alırdı. Kimsenin yaptığının yanına kar kalmayacağını bildirir, her yapılanın mutlaka bir gün hesabının sorulacağını söylerdi. Efendimiz, müminlerin kardeş olduklarını ifade eder, kardeşler arasındaki dargınlığı ve düşmanlığı asla hoş görmezdi. Veda Hutbelerinde O’nun ümmetine en önemli nasihati şu sözü olmuştur: “Size iki şey bırakıyorum; onlara sımsıkı yapışırsanız kurtulursunuz: Biri Allah’ın kitabı Kur’an, diğeri de al-i beytim/ sünnetimdir.”163 Hz Peygamber’i kendisi için peygamber olarak gören Müslümanların da kendi ahlaki şemaillerini peygambere yaklaştırmaları gerekir. Peygamberlerin seçilme nedenini ve onlara iman etmenin anlamı çok iyi kavranmalıdır. Peygamberlerin seçilmesi ve iman edilmesi onların güzelliklerini hayata yak-

163

Aslan, Osman, Sevgili Peygamberimizin Şemâili, http://www.afyonmuftulugu.gov.tr/dokuman/ Kutlu%20Do%C4%9Fum.pdf

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 95

laştırmak içindir. Yoksa peygamberler ütopik-hayalî bir dünyanın güzelleri ve masal kahramanları değildir. Bu nedenle Allah’ı sevmenin kanıtı peygamberin güzelliklerini taşımaya bağlanmış, Allah’ın insanı sevmesi günahlarının bağışlanması için neden kabul edilmiştir.164 Peygamberler hakikatin şahitleri olarak uzak, haberi aynalardır. Her biri insanın kendi ruhunun ve fıtratının ulaşabileceği beşeri güzelliği yansıtırlar. Kuran’ın, “ideal insan tipi” olarak peygamberleri ve özellikle de örnek alınması gereken bir kişilik olarak Hz. Muhammed’i nazara vermesi dikkat çekicidir. Zira o, Kuran’ı yansıtan yaşayışıyla, sözlü-sözsüz en tabii davranışlarıyla örnek bir kişi, Allah’ın emriyle kendisine uyulması, tutum ve davranışlarının ölçü alınması gereken ideal bir kişilik olarak sunulmuştur.165 Bu nedenle Hz. Peygamber’in sünnetini genel olarak ahlak alanında özelde ise güzel davranışta aramalıdır. Hz. Peygamberin sergilediği tutum ve davranışlar güzel davranış konusunda örneklik yapacak niteliktedir. Peygamberimiz olsaydı şu anda karşımdaki muhataba nasıl davranırdı? İçinde bulunduğum şartlarda nasıl davranırdı? Benim yerimde olsaydı sahip olduğum sorunları nasıl çözerdi? Bu ve benzeri sorular gerçekten peygamberin rehberliğini, kabul etmenin başlangıcı ve önemli özdeşim uygulamaları olur. Bu soruların cevabı olarak “o şöyle davranırdı” deyip onun gibi davranmak ise gerçek sünnettir. Davranış tarzında bu soruyu hatırlamayanlar gerçek salavat çekmiş olurlar. Hz. Peygamber genel olarak, yumuşak huylu olması, zorbalık yapıp zorluk çıkarmaması, çevresindeki insanlara katı ve sert davranmaması onun davranışında güzelliğin ana çizgilerini oluşturur. Hz. Peygamberin iç güzelliğine Allah tanıklık etmiş onun en güzel ahlak üzere olduğunu bildirmiştir. Buna rağmen o dış görünüşünde de güzel olmayı, güzel davranmayı, davranışlarının dış görünümünde de güzelliği ihmal etmemiştir. Jest ve mimiklerini verdiği mesajla uyumlu ve daha anlaşılır duruma getirdiğine dair birçok rivayet vardır. Örneğin o, bakışlarını etkili kullanmış, sevindiği zaman gözlerini yumarak mutluluğunu ima etmiştir. Hz. Peygamber karşılıklı iletişim içinde bulunduğu kişiye, sadece başını çevirmemiş, bütün vücuduyla yönelerek muhatabına değer verdiğini göstermiştir.166 Bir şeye işaret edeceği zaman bütün eliyle işaret etmesi, hayret ettiğinde elini bulunduğu halden tersine çevirmesi, konuşurken ellerini hareket ettirmesi, sol elinin avucu ile sağ elinin başparmağına vurması, bazı anlatımlarda araç olarak çakıl taşı ve çizimden ya-

164 165 166

Ali İmran/31. Macit, Yusuf, Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, 2012 s. 29-44. Macit, agm, s.33-34.

96 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

rarlanmıştır. Hz. Peygamber dokunma duyusunu da şefkat ve merhamet aracı olarak kullanmış birçok çocuğun başını okşamıştır. Kuran okurken, kelimeler gayet açık bir şekilde anlaşılır bir şekilde okur sesli okurken başka evdekiler duymazdı. Hiçbir zaman sesi çıktığı kadar alabildiğine bağırarak okumazdı. Tatlı ve yumuşak bir sese önem verir ve sesini bu şekilde kullanırdı. Susma da en az konuşma kadar bir güzellik mesajı oluşturabilir. “Kişinin düşüncesini toplama, fikir üretme ve problemi çözme için zaman kazanma isteği gibi. Nitekim Hz. Peygamber de, bilmediği konularda susmuş ve vahyin gelmesini beklemiş; cevap geldikten sonra da konuşmuştur. Bundan başka sessizlik hali, muhatabın tutumunu onaylamayı veya reddetmeyi de yansıtmış olabilir.” Muhatapları onu sadece görünür, benzeri üretilebilir davranışlarda değil, aynı zamanda sevgi gibi en zor bilişsel süreçlerde bile örnek alarak dünya ve ahirette mutlu olmayı hedeflemişlerdir.167 3.7. İnsan En Güzel Şekilde Yaratılmıştır (Ahsen-i Takvim)

İnsanı diğer canlılardan ayıran önemli bir nitelik de güzellik öznesi olmasıdır. Allah insanı en güzel şekilde yaratmış, hayatını güzellikle sürdürebilmesi için fıtrat yasaları koymuştur. İnsanın sanat ve güzellik anlayışına kaynaklık eden duyguları insanın fıtratına yerleştirmiştir. İnsan bütün güzellik çeşitlerini değerlendirebilecek ve sevebilecek potansiyelde yaratılmıştır. Bu duyguları insan kendi çabası ile oluşturmamış Allah bahşetmiştir. İnsan güzellik öznesi olarak bütün yeteneklerini Allah’tan almıştır. İnsanın fiziksel ve ruhsal yaratılışı son derece mükemmeldir. Allah’ın yarattığı varlıklar içinde kendisine has özellikleri ile tam bir güzellik şaheseridir. İnsanın zayıf gibi görünen fiziksel özellikleri ruhsal yetenekleri ile giderilmiştir. İnsana tüm güzelliği ile yaratıp şekil ve renk veren, onun fiziki ve ruhsal varlığını muhteşem bir şekilde düzenleyen, organlarını ve diğer yeteneklerini birbiri ile uyumlu ve uygun kılan Allah’tır.168 İnsan Allah’ın yeryüzündeki güzellik halifesidir. O’nun ruhundan aldığı güzelliği temsil etme yetkisindedir. Kuran’da belirtildiği üzere insana sureti veren ve o sureti güzel yaratan Allah’tır.169 Çantay’ın yorumu ile insan sureti bütün suretlerin en güzelidir. Allah insanı evrendeki vasıfların en bedii bir hülâsası, bütün mahlûkların en güzel bir numunesi olarak yaratmıştır. Ayrıca güzelliklerin ve kemâlâtın meydana gelmesine sebep olacak gizli ve açık güç ve nitelikler vermiştir.170

167 168 169 170

Macit, agm, s.36-44. İnfitar/ 6-8. Teğâbun/ 3. Yıldırım, Türk İslâm Estetiğinin Temel Referansları, Yeni Türkiye Dergisi, 2015.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 97

Allah’ın her şeyi en güzel şekilde yarattığı ve insanı yaratmaya da çamurdan başladığı belirtilir.171 Çamurdan başladı ve fakat çamurda bırakmadı. Allah insanın yaratılışını güzellik iksiri ile yoğurdu. İnsana güzel ve düzgün bir biçim verilip Allah kendi ruhundan üflediği zaman kendisine secde edilen bir güzellik ve mükemmellik kazanmıştır.172 Artık ilahi güzellikleri algılayıp değerlendirebilecek ve ona karşılık verebilecek bir yetkinlik kazanmıştır. İnsan, insan olmaya başladığı an güzelin peşine düştü, giderek güzeli düşünmeye onu güzel olarak konu edinmeye başladı. Estetik işte bu kaygıdan doğmuştur.173 İnsan Allah’ın sanatını varlıktaki güzelliğini takdir edecek tek varlıktır. Allah insana sanatını göstermeyi murat etmiştir. İnsanı yarattığı güzellikleri fark edecek nitelikte yaratmıştır. İnsan canlılar içinde en yetkin güzeldir. Çünkü insan güzel olduğu kadar, güzelliği fark eden ve güzellik üreten bir varlıktır. İnsan fiziksel ve ruhsal olarak birçok güzelliği yaratılışının özünde barındıran bir varlıktır. Allah’ın bütün isim ve sıfatlarının insandaki bu güzellik ile bir ilgilidir. Varlıktaki tüm güzellikler insanda özetlendiği gibi Allah’ın isim ve sıfatlarının en fazla tecelli ettiği özel bir yaratılışı vardır. İnsanda bulunan her ilahi sıfat ve isim kendi tecellisi ile insandaki bu güzelliği içten dışa yansır. Allah’ın en büyük sanatı insandır. İnsan, Allah’ın sanat üreten sanatıdır. Esma en fazla insanda tecelli etmiştir. Bir varlıktaki nitelikler ne kadar fazla ise o varlıkta Allah’ın esması daha yoğundur. Bu yönü ile canlılar Allah’ın esmasının en çok birleştiği varlıklardır. Hareket alanlarına göre hayvanlar bitkilerden bitkiler ise cansız varlıklardan daha üstün niteliklere sahiptir. Zirvede ise insan vardır. Canlı ve cansız tüm varlık âleminin sahibi olacak özellikte yaratılmıştır. İnsanın iç dünyası enfüsi çevresi ise afaki güzellik ayetleri ile kuşatılmıştır. İnsanın bilinen özellikleri ile varlığın merkezinde yer alan bir varlıktır. Yaratılmışların en şereflisi olmasa da birçoğuna göre üstün niteliklere sahiptir.174 İnsanın estetik özne olması hem kendisinin, diğer insanların ve Allah’ın fiillerini estetik olarak değerlendirebileceği anlamı taşır. Allah’ın güzel fiilleri insanı imana ve yetkinliğe taşıyabilir. Allah’ın bütün isimlerini güzel olarak nitelendirilmesi estetik değer açısından çok önemlidir. Her isminde güzele açılan bir kapının varlığı insanı büyülemeye yeter. Gerçekten de güzel, tanrı ve gerçek insanın özünden birer parçadır. İnsan bunları bulmadan kendini tamam-

171 172 173 174

Secde/7. Sad/72. Timuçin, age, s.19. İsra/70.

98 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

layamaz. Bunları buldukça kendini tamamlayabilir. İnsan yalnızca hakikatin peşinde değildir; aynı zamanda güzellik arayıcısıdır. Ancak bu hakikati aklı, gönlü ve eylemi ile inşa edecek insandır. Bu hakikatin insan yaşamında düşünce, duygu ve davranış olarak estetik form kazanması insanın estetik başarısı ile gerçekleşir. Şah Veliyullah Dihlevi’ye göre de insan, diğer canlılardan farklı olarak, sadece ihtiyaçlarının giderilmesi ile yetinmeyen aynı zamanda, bu ihtiyaçlarını zarafet ve güzellik içinde karşılamak isteyen bir varlıktır. Bu istek, insanın diğer canlılardan ayıran özelliklerden biridir. Estetiğin işlevsel yönüne ve ihtiyaçların giderilmesinin estetik boyutundan bahsetmesinden dolayı Dihlevi’nin görüşleri estetiğin insan yaşamındaki kapsamını ortaya koyması açısından önemlidir.175 Güzellik adeta insan ruhunun nefesidir. İnsanın fiziksel hem ruhsal güzelliklerle donatılmıştır. Ruhlar âleminden, topraktan, anne rahminden hayat bulmasına kadar birçok serüven içinde adeta donanarak bir aşamadan diğer bir aşamaya güzelleştirilmiş, sağlamlaştırılmış ve düzenlenmiştir. Akıl, irade, ruh, su, toprak, duyu organları, sinir sistemi, beyin et ve kemik gerekli organlar ile şekillendirilmiş insana muhteşem bir hayat bahşedilmiştir. İnsanın canlılarla benzer yönler olduğu gibi benzemeyen yönleri de vardır. Ancak insan en güzel yaratılış ile yaratılmıştır. Bunun anlamı insanın yaratılışındaki güzellikler sınırlı değildir. İnsanın güzellik dünyasına açık yönüne de çok güçlü bir vurgu yapılmıştır. İnsan hayatından güzelliği çıkardığınızda yalnızca duyarsız, duygusuz ve mana olarak işlenmemiş bir malzeme yığını, boş bir dünya kalır. İnsan yücelttiği her şeyi güzelliği için yüceltir. İnsan için var olan her şey varlığını estetik anlamına borçludur. İnsan bakıp hissetmediği sürece biçimden ve boş bir kabiliyetten başka bir şey değildir.176 Bu nedenle insan her zaman eylemini güzelleştirmek ve hayatında güzeli etkin kılmak istemiştir. “İnsan, insan olmaya başladığı an güzelin peşine düştü, giderek güzeli düşünmeye onu güzel olarak konu edinmeye başladı. Estetik işte bu kaygıdan doğmuştur.”177 İnsanın bilinç ve farkındalığın bir boyutunda her zaman güzellik duygusu vardır. Estetik tecrübe her insanın bir şekilde yaşadığı tecrübedir. İnsan tabiatta gördüğü, işittiği, dokunduğu, kokladığı veya tattığı şeyleri güzel veya çirkin olarak niteler. Diğer taraftan gündelik hayatta kullandığı ve ürettiği objelere de estetik bir boyut katmak ister. İnsan kendi eğitimi, gücü ve anlayışı oranında yaşadığı mekândan kullandığı aletlere, giysilerinden görünümüne,

175 176 177

Mutluel, age, s.19-20. Schiller, Frederich, Çev: Gürsel Aytaç, İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine Bir Dizi Mektup, Kültür Bakanlığı, 2001 Ankara, s.53. Timuçin, age. s.19-20.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 99

konuşma ve yazma tarzına ve hatta yeme içme, oturup kalkma şekillerine, evlerin, sokakların ve şehirlerin düzenlenmesine kadar bütün yaşantısına estetik bir boyut katmak ister. Ayrıca insan doğadaki güzel olanla yetinmeyip sanatsal güzeli de üretmeye çabalar.178 Güzellik insanın kaybolmuş parçasıdır. Güzellik insanın tüketemeyeceği bir hazinedir. Güzelliğe insan yaşamında bir sınır getirmek mümkün değildir. İnsan güzellikle kuşatılmıştır. Güzellik, insan yaşamının her alanında vardır. Ses, görüntü ve tarz olarak güzellik insanların her yanında sessiz bir çağrı gibidir. Güzellik insan ruhunun bir parçasıdır. Bu nedenle kusur arayıcı ve eleştiricidir. Bu nedenle doyumsuz ve açtır. Bu nedenle yalnızca hakikat peşinde koşmaz. Güzellikler de insanı çeker. İnsanın güzellik sevdası bitmez. İnsanın ideal olarak gördüğü birçok şey aslında aradığı güzelliğin izdüşümüdür. İnsan gerçek anlamda güzelliğin çekim alanındadır. Güzeli isteme ve arama insanın doğasında vardır. Güzel ve güzellik insanı çeker. Güzel ve güzellik her çağda ve her mekânda insanın dikkatini ve ilgisini çeken bir konu olmuştur. İnsan yaptığı her işi ve yararlandığı her nesneyi güzelleştirmek istemiştir. “Estetik yalnız üretilen bir sanat eserinde değil kendini ve doğayı durmaksızın yeniden üreten ve eyleyen bir varlık olarak insanın oluş evrelerinin tümüne müdahildir.”179 Bu nedenle estetik yalnızca üretim araçlarına ve dilsel ürünlere indirgenemez. Plotinos’un da belirttiği gibi insan bir güzellikle karşılaştığı zaman, sanki eskiden tanıyormuş gibi ona karşı bir ilgi duyar. Güzel insan ruhunun tanıdığı ve akraba olduğu şey, çirkin ise ruhuna yabancı olandır.180 Bu nedenle insan kendi güzelliğini arar. Bulduğu zaman da bir bakıma insan kendisini gerçekleştirmiş olur. İç dünyasında kendi güzelliğini oluşturamamış bir insan her türlü sevgiden mahrum kalır. Her şeyin değeri insanın kendisini değerli görmesinden ve sevmesinden sonra gelir. Dışarıda güzeli ortaya koyan her orantı, her ahenk ve uyum insan ruhunda içkin bulunan güzelliğini ona hatırlatır.181 İnsan güzellik için yaşar, güzellik için çabalar, güzellik için yorulur. İnsana ideal olmuş her şey güzeldir. İnsan ideallerini güzel gördüğü için peşine takılır gider. Güzellik insanı gönlünden vurur. İnsanın bir şeyi beğenmesi, sevmesine sevgi ise bağlanmasına hatta uğrunda yaşamasına ve ölmesine neden olabilir. Çoğu insan davranışları için güzellik yeterli nedendir. İnsanın güzel ile olan ilişkisi hem kendinden varlı178 179 180 181

Tokat, agm, s.137-138. Tunalı, 2003, s.62. Tunalı, Grek Estetiği, s.27. Yünügül, Suzan, İhvan-I Safa Ve İbnisina’da Aşk-Güzellik İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2007, s.14.

100 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ğa hem de varlıktan ona yönelmiştir. İnsan güzellik tüketicisi olduğu kadar güzelliği üreten bir varlıktır. Bu nedenle insan hayatın tamamında estetik bir tarz ile yaşar. Sanat ve estetik kişi ile özdeştir. Öyle ki, her insan yaşarken kendi ruhunun heykelini yontar, kendi şiirini okur ve kendi romanını yazar. Güzelliğin kaynağı ruhlar âlemine kadar götürülebilir. “Allah’a karşı içimizde bir özlem, bir hasret duyuyorsak, O’nu daha önce bilip tanımış olduğumuz içindir. Musikiyi seviyorsak bize daha önce (ruhlar aleminde iken) duyulmuş şeyleri hatırlattığı içindir. Güzelliği seviyorsak Allah’ı görmüş ve O’nun güzel olduğuna şahit olduğumuz içindir.”182 O vicdanlarda yaşıyor. Vicdanlarda her bir insan ile konuşuyor. Onun ruhlar âleminde yerleştirdiği güzellik duygusu ile onun varlığını tasdik ediyor. Güzelliği inkâr edebilen tanrıyı inkâr edebilir. Güzellik, belki de ilk insan olan Hz. Âdem’in kaybettiği cennetin güzelliğinin insan ruhunda kalan izdüşümüdür. İlk insandan diğer insanların genlerine geçen kaybolmuş güzellik idealidir. Bu bakış açısıyla estetik insan ruhunda cennetten kalan tasvirlerdir. Bu anlamda güzellik; insanın içine sinmiş cennetin kokusu, tadı ve zevklerinin toplamı gibidir. İnsan adeta duygularında ve zevklerinde önceden tattığı ve alıştığı bir cennet güzelliğinin hasreti ile yaşamaktadır. İnsan güzellik vurgunudur. İnsan dünyaya gönderildiğinden bu yana güzellik özlemi ile yaşar. Kaybettiği kendi cennetini arar. İçinde ve dışında bir cennet oluşturmaya çalışır. İnsan için önce ve sonra hep güzellik vardır. İnsanın estetik sorumluluğu çok yönlüdür. İnsan duygu, düşünce ve inanç ile ilgili yönleri ile estetik sorumluluk taşır. İnsanın hayata katıldığı bütün duyu organları, kabiliyetleri ve ilgileri bakımından güzelliğe açıktır. İnsan tüm ilişki ve ilgi zenginliğinde güzellik üretebilmelidir. İnsanın oluşturacağı güzellik kendiliğinden meydana gelmez. İnsanın güzelliği elde edebilmesi için belli bir çabaya zamana ve emeğe ihtiyacı vardır. İnsan her organı, duyusu ve duygu ve düşünceleri ile güzellik oluşturmalıdır. İnsan güzellik öznesi ise görevini yapmalıdır. Güzel düşünce, güzel söz ve güzel eylem davranışlarda güzelliğin farklı yönleridir. Aslında insan faaliyetlerinde başına güzel sıfatı eklenmeyecek hiç bir konu yoktur. Bu anlamda insan hayatındaki estetik alana sınırlandırma getirmek mümkün değildir. İnsanın estetik sorumluluğu konusunda öne çıkan konuları; iman ve çevresindeki kavramlar, ahlak ile ilgili kavramlar, güzel düşünce, duygu, söz ve eylem olarak sınırlandırabiliriz. Güzellik üzerine düşünme, kendisine sunulan güzelliği fark etme ve takdir etme güzellik anlayışı geliştirme, aktif bir güzellik öznesi olarak yaşama ve güzellik üretme, çirkinliklerle mücadele etme güzellikleri koruma ve ya182

Beşer, age, s.70.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 101

şatma gibi konular dinin estetik alandaki sorumluluklarını özetleyebilir. Hangi alanda olursa olsun tüm güzelliklerin içselleştirilmesi ve geliştirmesi mümkündür. Güzelliğin her durumda natamam bir niteliği vardır. Makro ve mikro planda güzellik derinleştirilebilir ve alanı genişletilebilir. Ne insanın güzellik yeteneğine ne de güzellik nesnesine sınırlandırma getirilemez. Diğer kültürlerin güzel insanları ve davranışları da bizim için öğretici olmalıdır. Hakikat ancak insanca temsil edilebilir. Güzel yalnızca insanın kendi yaşadığı çağda ve kendi coğrafyasında değil, farklı zamanların, kültür ve uygarlıklarında da görülebilmelidir. Sanatta güzeli, dinde tanrıyı, bilimde gerçeği arayan insan aslında kendisini aramaktadır.183 İslam’ın din anlayışı sadece bir kavram değil aynı zamanda tecrübe edilerek derinden ve yakinen yaşanan çok yönlü bir gerçekliktir.184 Aksi takdirde insan davranışı içi dolmayan bir kabuğa dönüşebilir.185 Dinin hakikat anlayışında Allah’ın sunduğu hakikate insanın da katkı sağlaması beklenir. İnsan vahyi ilahi hakikat olarak kabul ettiği takdirde kendi beşeri hakikatini duygu, düşünce ve eylem planında oluşturmak ile sorumludur. İnsan bu kabulden sonra aklı ve iradesi ile çeşitli bilişsel ve duygusal yönelişlerini vahyi temel alarak yapar. İnsanın bu çabası hakikati oluşturma çabasıdır. İşte güzellik ve estetik konusu da insanın oluşturması gereken hakikatten bağımsız değildir. Bu alan da insanın sorumluluk alanının içindedir. Bu nedenle insan yalnızca güzellik tüketicisi değildir; aynı zamanda güzellik üreticisi de olmalıdır. İnsanın yanı başında kayıp giden zaman içinde hayata ve ilişkilerine bırakacağı güzel bir sözü, güzel bir davranışı olmalıdır. İnanan insandan tüm ilişkilerini basitlikten ve hoyratlıktan kurtararak eylemlerine güzellik değeri katması beklenir. İlişkide bulunduğu varlıklara karşı üreteceği güzellik ile hem kendisini hem de muhatabını değerli kılması umulur. İnsanın dini anlamda üreteceği güzellik değeri ile hayat değerlenmiş olur. Her şeyden önce bir insanın çevresindekiler ile iyi güzel ilişkiler kurabilmesi ve ilişkilerini sağlıklı bir şekilde sürdürebilmesi için o insanın kendi iç dünyası barış ve huzur içinde olmalıdır.186 3.8. Güzel Son (Hüsna)

İnsan yeryüzünde Allah’ın seçkin ağır bir misafiri olarak hayat sürer. Allah insana gizli açık sayısız nimet vermiş, her türlü ihtiyacını en güzel şekilde 183 184 185 186

Ersoy, age, s.5. Al-Attas, Muhammed Naquib,, Kuran Sempozyumu (Kuranda Ahlak Ve Değerler), İslamda Mutluluğun Anlaşılması Ve Yaşanması, Çev: Şaban Ali Düzgün, Konya Fecr Yayınlar, 2006, s.22. Münafikun/4. Çaplı, Orhan, İnsanın iç Dünyası,, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1992, s.103.

102 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

karşılamıştır. Allah’ın insan bahşettiği güzellikler o kadar tatlı ve o kadar doyurucudur ki insan kendisini dünya hayatında kalıcı zanneder. Ancak dünya hayatında mevcut tüm güzellikler geçici ve tadımlıktır. Sonuç vermeyen ve kalıcı olmayan dünya güzellikleri insana tam bir doyum yaşatmaz. Bu dünyada insana verilen bütün güzellikler süresi geldiğinde tekrar geri alınır. Dünya yaşamında insana verilip de geri alınmayacak hiçbir güzellik yoktur. İnsan bu güzelliklerin fani olduğunu bildiği ve hatırladığı sürece de güzelden aldığı haz boğazında düğümlenir. İnsan söz konusu güzelliklerin kalıcı olmasının yollarını arar. Kısmen bunu başardığı, güzelliklerin süresini uzattığı zaman da hesap edilemeyen sorunlar yaşar. Dünya insana kalıcı yurt, güzellikler ise yar değildir. İnsan sevdiği her şeyde süreklilik ve sonsuzluk ister. Bediüzzaman’ın da belirttiği gibi batan, yok olan bir sevgili gerçek anlamda güzel olamaz. Sonsuz aşk için yaratılan insan geçici sevgilere bağlanırsa ayrılığı düşündükçe acı çeker. Aslında bütün ayrılıklardan gelen feryatlar ve ağlamalar da insanın sonsuz aşkına tercümanlık yapmaktadır.187 İnsan kendi ölümünden önce birçok canlının ölümüne tanıklık eder. Çoğu canlının ve insanın bir zamanlar yaşadığına dair hiçbir eser ve bir iz kalmadığını fark eder. Her canlı gibi insan da ölümden ürker, korkar ve kaçar. Ancak tüm canlılar için kaçınılmaz sonun ölüm olduğunu da kabullenir. Zamanında gelmeyen ölümün yaşamı nasıl bir yüke dönüştürdüğünü de görür. Yine de hayatı boyunca ölüm düşüncesini ve endişesini aklının bir köşesinde ve kalbinde taşır. İnsan ölümü ile tüm kazancını dünyada bırakır. Yapacağı işleri yarım kalır. Sevdiklerine büyük bir acı yaşatır. Oysa içinde sonsuz yaşama isteği olan insan ölmek istemez. Dünya nimetlerinden ve güzelliklerinden geçici bir süre yararlanması insana büyük bir acı verir. Ölümü sonsuz yokluk ve hiçlik olarak görmek ise insan fıtratına ve ruhuna çok ağır gelir. Ölüm sonrası ile ilgili bilgi ve haberleri merak eder. İnsan ölüm sonrası ile ilgili merakına uygun aradığı bilgiyi dinde bulur. Ölüm güzellik düşüncesini de olumsuz yönde etkiler. Dünya hayatının tadını kaçırır. İnsan ilişkilerindeki güzelliği sarsar. Dinin güzellik ile ilgili ölüm ötesine taşan bilgileri insanın güzellik düşüncesini tamamlar. İnsan ve zamanın sahibi olan Allah güzelliği kendisinde buluşturur. Dinin tanıttığı güzellik arenasında insan kendisini ve güzelliğini yeniden tanımlar. Hiçlikten gelip hiçliğe giden bir varlık olmaktan kurtulur. Güzelden gelen güzele giden bir yolcu olur. Allah için olduğu sürece yaşamak ve ölmek iki güzellikten bi-

187

Çağlaroğlu, agm, http://risalesanat.tr.gg/

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 103

ridir (hüsneyeyn).188 Bu güzellik bütünlüğü dinin dışında hiçbir sistemde bulunmaz. Hayatı ve ölümü iki güzelden biri haline getirmek insanın ahlaki ve ameli tutumuna bağlıdır. Ölüm de hayatın bir parçasıdır. Ölünecek bir yer ve zaman varsa orada ölmek de bir güzelliktir. Çünkü Allah’ın değerleri uğrunda öldürülenler ölü değildir. Kuran’a göre insanın sözleri ve yaptıkları yok olmamakta, bir gün kendisi ile yeniden buluşmak üzere korunmaktadır. İnsan söz ve eylemleri ile sonsuza dek yaşamak üzere yaratılmıştır. İnsanın yapıp ederek zamana bıraktığı her şey gerçek miras olarak tekrar kendisine dönecektir. Yaptığı ahlaki tercihler insanın kendi öz servetini oluşturacaktır. İnsanın üreteceği hiçbir güzellik zayii edilmeyecektir.189 Tartılacak olan güzellik olacaktır. Hatta güzellikle ilgili hayata aktarılamamış bir duygunun ve düşüncenin bile karşılığını görecektir. Alim, Habir, Semi, Basir ve Adil olan Allah insanın her güzelliğine karşılık kendi yüceliğine uygun bir güzellik ile karşılık verecektir. Ğaybi boyuttan bakınca insan yeryüzü sahnesinde apaçık izlenen bir oyuncu gibidir. Nasıl ki iyi geçirilmiş bir gün rahat bir uyku getirirse iyi ve güzel kullanılmış bir hayat da güzel bir ölüm getirir.190 Güzel yaşamış ve güzel bir ölüm ile ölmüş insana adeta inandığı cennetin güzel kokuları ulaşacaktır. Bu durum bir Kuran ayetinde şöyle dile getirilir. “Ey gönül huzuruna ermiş ruh! Sen Rabbinden razı, O senden razı olarak dön Rabbine! Sen de katıl has kullarımın içine, gir cennetime!”191 Cennete de ancak bu dünyada güzelleşenler girecektir. Cennetin tabiatı çirkinliği kaldırmaz. İnsan da ölmeden kalbini cennetleştirmesi gerekir. Ahiret inancı insana sonsuz güzellik isteğine uygun, güzellik ihtiyacını karşılayabilecek bir gelecek sunar. Ahiret güzellik taçlarının dağıtılıp ödül töreninin yapılacağı bir gündür. Ahiret bedenin yükünden kurtulup temiz bir ruh ile güzele ulaşılan sonsuz güzellik zamanıdır. Ahiret inancı olmayan bir ölüm algısı hayatı çirkinleştirir. Sonu dikkate alınarak şimdiyi yaşamak davranışı değerli kılar. Ölümün güzel olması yaşanan hayatın güzel olmasına bağlıdır. İnsanın kesin dönüş yapacağı ahiret yurduna eli boş gitmemesi gerekir. Yaşanan hayatın sonucu da hayatı değerli kılar. Kaliteli bir yaşam ancak sonu ile belli olur. Sonucu güzel olmayan bir iş güzellik iddiası güdemez. Güzellik bir bütündür. İşin başı, ortası ve sonu güzel olmalıdır. Cennet insanın varlıkta tüketemeyeceği son güzellik durağıdır. Güzellik cennete taşınma-

188 189 190 191

Tevbe/ 52. Kehf/ 30. Adıvar, Abdulhak Adnan, Hakikat Peşinde, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1954, s.40. Fecr/ 27.

104 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

saydı yarım kalırdı. Yazık olurdu güzelliğe. Sonu güzel olmayan bir güzellik güzel olamaz. Hangi şey kesintisiz zevk vermeye devam ederse güzel odur. Kuran’ın da belirttiği gibi dünya hayatı bir kendisinden çok az yararlanılan bir meta’dır. Dünya hayatındaki güzellikler akarsulardaki ve maden eriğindeki köpüğe benzetilmiştir. Allah hakkın güzelliği ile batılın güzelliğini geçicilik ve kalıcılık açısından böyle bir örnek ile anlatmaktadır. Köpük atılır gider; insanlara yararlı olan şey ise olduğu yerde kalır.192 Ahiret inancına göre her insan kendi cennetini veya cehennemini dünyada iken kendisi inşa etmekte büyük güne hazırlanmaktadır. İnsanın kendi ameline bakıp ondan ya hoşnut olur ya da pişmanlık duyar. O gün herkes hayır olarak ne işlemiş, kötülük olarak ne yapmışsa hepsini önünde bulur. Ve ister ki, hayrı çok, yaptığı kötülükler kendisinden çok uzaklarda olsun.193 Ahiret inancı ile insanın zamana bıraktığı her güzellik kalıcı duruma dönüşür. Ahiret gözü ile bakıldığında zaman iyi insan için güzellik merdivenidir. Din, güzelliğin fanide ve fenada kalmasını istemeyen insanı ebedi güzellik dünyası ile tanıştırır. Ğayb ile ilişkisi olmayan güzellik insanı mutlu etmeye yetmez. Başka güzellikler kalıcı değildir, yüce ile ve sonsuzluk ile bağlantısı yoktur. Ahiret inancı açısından bakılınca dünya güzellikleri de cennetten bir örnek ve tadımlık göstergeler ve tatlardır. İnsan ruhunun arzuladığı tüm güzelliklerin yaratıldığı yer cennettir. Cennet dünyada yarım kalan güzelliğin tamamlanmasıdır. Dünyadaki tüm güzellikler eksik ve pusludur. Oysa cennet gözlerin ve gönlün doyduğu bir bitimsiz, tarifsiz bir güzellik sunacaktır insana. Din insanın güzele bütün olarak ulaşmasını sağlayan bir güzellik yoludur. Dünyadaki nimetler ve güzellikler insana meccanen bahşedilmiştir; ancak cennet ise kazanılması gereken bir güzellik olarak insanın geleceğine konulmuştur. Din, insana ölümden sonra mutlu ve ebedi yaşam vaat etmektedir. Dünya hayatı bu fırsatı kazanmaya aracılık ettiği için çok değerlidir. Kuran’a göre ahiret gününe inanan insan güzellik işçisi gibi çalışmalı, dünya hayatını boşa geçirmemelidir. İnanmış insan, ümit ve korku arasında güzel amellerinin kabulünü, ahiretteki güzel sonu, ebedi kurtuluşunu düşünmelidir. Büyük günün şerrinden korkmalı; güzel ve çirkinliğin ayrılacağı o günün endişesini yüreğinde hissetmelidir. Birçok Kuran ayetinde dünya hayatında yapılan iyilikler ile insanın yaşayacağı güzel son arasında bir ilişki kurulur. Güzel sonucun Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için olduğu bildirilir.194 Güzel olan; kişinin ameli ile yalnız Allah’ın rızasını istemesidir ki mutlak 192 193 194

Ra’d /17. Ali İmran/30. Ta-ha/ 132.

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 105

olan ihlas budur. Fakat cennet ümidi ve cehennem korkusu ile amel eden kişi de muhlistir. Dünyada ve ahirette Allah’tan iyilik istenmesi, cennetin arzulanması cehennemden korkulması ihlasa ters olmayan ihlasa yaklaştıran tutumlardır. Çünkü iyiliğin, cennetin ve cehennemin sahibi Allah’tır. Cennet ancak Allah’tan istenebilir. Bu tutum Allah’a hakkını teslim etmektir.195 Dönüş Allah’adır; yapılan işler en son Allah katında değer bulacaktır. Bu anlamda gerçek güzellik Allah katında karşılık bulan iştir. Zaten Allah’ın rızasını amaçlamış bir amel kulun Allah tarafından razı edilmesi ile sonuçlanır. Bir insandan Allah’ın razı olması insan için en büyük başarıdır.196Allah rızası cennet nimetlerinin en üstünü olarak kabul edilmiştir.197 Buna göre insan Allah’tan razı olmak istiyorsa, öncelikle Allah’ı razı etmelidir. İnsanın Allah’tan Allah’ın insandan razı olduğu bir son en güzel sondur.198 İnsana verilenleri rıza yolunda harcayanlara Rabbi verecek ve insan da razı olacaktır.199 İnsan Allah’ın rızası ile birlikte olduğu sürece güzellik kesintisiz devam eder. Allah’ın razı olmadığı fiiller Kuran’da ayrıntılı bir şekilde ele alınmış ve açıklanmıştır. İnsanın yalnızca dünya hayatını amaç edinir onun ötesini gözetmezse kaybedenlerden olacağı bildirilmiştir.200 Allah dünya hayatını ve onun gösterişini isteyenlere, hiçbir şeyi eksik bırakmadan, yaptıklarının karşılığı olarak dünyada öder.201 Allah’ın hiçbir insanın imanına ihtiyacı yoktur. Fakat O kullarının inkârına razı olmaz. Şükrederlerse bu davranışlarından dolayı hoşnut olur. Hiçbir günahkâr başkasının günahını yüklenmez. Sonunda dönülecek yer Rabbin huzurudur.202 Bu dünyada fedakârlıktan, doğruluktan ve iyi olmaktan dolayı başa gelen bazı sıkıntılar, ahiret hayatı dikkate alınmadan tam olarak anlaşılmaz ve karşılık bulmaz. Güzelliğin düğümünün çözüldüğü, üzerinin açıldığı yer ahirettir. İyi, doğru ve güzelin ebedi olarak buluştuğu yer ahiret yurdudur. Yaşanılan musibetlerin, hastalıkların ve haksızlıkların kalıcı bir değere dönüşmesi ancak ahiret inancı ile mümkündür. Ahiret inancı sayesinde, yaşlılık, hastalık, hak-adalet uğruna çekilen acılar üzüntü kaynağı olmaktan çıkar, sevince, umuda ve güzelliğe dönüşür. Rablerinden ve onun yüce makamından korkarak kötülük yapmayanlar,203 güzel düşünüp güzel davrananlar,204 dünya ha195 196 197 198 199 200 201 202 203 204

Gazzali, 2000, s. 118. Al-i İmran/ 174. Tevbe/ 72.; Taberi, Al-i İmran/15. Fecr/ 28. Mücadele/ 22. Yunus/ 7-8. Hud/15. Zümer/7. Beyyine/5. Tevbe/100.

106 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

yatında doğru ve samimi olanlar doğruluklarının karşılığını alacak, ihlas ile ekilen tohumlar cennette meyve verecek; Allah onlardan, onlar da Allah’tan razı olacaktır.205 Aslında insanın emek verip ürettiği her güzellik yine kendisini bulacaktır.206 Salih ameller dünya hayatını güzelleştirdiği gibi insanın ahiretini de güzelleştirir. Güzel davranış ebedi olarak yaşamaya devam eder. Bazıları efsaneleşir ve dilden dile, kültürden kültüre örnek olarak aktarılır. Asıl karşılığını ise ahirette bulur. Kuran cennet güzelliğini anlatırken sembolik bir dil kullanır. Ayrıca maddi ve manevi lezzetlerden örnekler verir. Cennet idrak dışı güzelliklerin olduğu gözün görmediği gönlün tatmadığı güzellikler ile doludur.207 Cennette çirkinlik sayılabilecek üzüntü, kin, yorgunluk, aşırı sıcak ve soğuk, boş söz, yalan söz yoktur. Cennetin, iklimi, havası, ışığı, kokusu, genişliği, kapıları, duvarları, renkleri güzellik unsuru olarak anlatılmıştır. Cennette bin bir çeşit güzellik vardır. Cennetin güzellikleri olarak parıldayan yüzler, ölümsüzlük, insanların hoşlanacakları yiyecek, içecek, oturaklar, tahtlar, yataklar, bilezikler, giysiler, değerli taşlar, yeşillikler, bahçeler, pınarlar, meyveler... Dünyada verilenlerin benzerleri yanında bilemediğimiz, görmediğimiz güzellikler... Elbette tat, koku ve bıraktığı etkilerin de sonsuz olduğu belirtilir. Tam bir doygunluk hali yaşanan güzelliği üç kavram; selam, hamd ve rıza cenneti özetler. Ayrıca cennette boş laf, çekememezlik, yorgunluk, halsizlik, özlem, hüzün yoktur. Aslında bunların dünyada olduğu hatırlatılarak dünya hayatının cennet olmadığı gösterilmiş olur. Dünya hayatında cennet aranmaz. Çünkü dünya hayatı sabır ve çalışma ile güzelleştirilecek bir yerdir. Ancak güzel eylem sahibi daha dünyada iken cennete yaklaştığını hisseder. Bu bir mutmainlik ve huzur(sekene) halidir. Kuran dünyadaki güzelliklerin geçiciliğini hatırlatarak ahiret yurdunun güzelliğini unutulmamasını tavsiye eder. Bu dünyada bulunan tüm güzellikler cennet güzelliklerini anlamada birer örnek olduğunu bildirir. Cennetin güzelliği, dünyadaki tüm güzelliklerin bir araya getirilmesi ve çirkinliklerin hepsinin dışarıda tutulması ile anlaşılabilir. Ayrıca Cennet sonsuz nimet yurdu olan cennette ölümsüzlük en büyük nimettir. Kuran’da fevz, rahmet ecir, rızık, ğurfe dışında “güzel karşılık” anlamına gelen “hüsna” da cennetin yerine kullanılan isimlerdendir. Cennet insan için en güzel gelecek ve en güzel barınaktır. Allah müminlerin güzel davranışlarına daha güzeli ile karşılık ve-

205 206

Maide/119. İsra/ 7. Ömer, Kuranda Metafizik Bir Alem Cennet, Rağbet Yayınları, İstanbul 2002, s.141.

207 Kara,

İSLAM DİNİ VE ESTETİK 107

receğini birçok ayette vurgulamaktadır. İhsanın karşılığı ihsandır. Güzel iş yapanların karşılığı güzellik ile karşılık bulacaktır. Ni’me ecrü’l âmilin: güzel işler yapanların karşılığı ne güzeldir. Ni’me ukbe’d dâr: sonsuzluk yurdu ne güzeldir. Ni’me darü’l muttakîn: takva sahiplerinin yurdu ne güzeldir. Yapılan her iyilik Allah’a verilmiş güzel bir borçtur. Güzel borcun karşılığı kat kat güzellikle ödenir.208 Allah bu dünyada yapılan tüm iyilikleri kendisine yapılmış gibi kabul etmekte bu iyilikleri kendisine verilmiş bir borç olarak kabul etmektedir.209 Ayrıca günahlardan kaçınmak da cennete giriş nedeni olarak kabul edilir.210

Şekil 1: Güzelliğin Kuran’daki Kavramsal Çerçevesi

208 Bakara,

245.

209 Hadid/11. 210 Nisa/31.

III. BÖLÜM

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Eğitim bilimlerinde bir dersin veya konunun niçin öğretim konusu yapılması gerektiği eğitim felsefesinin cevap aradığı bir sorudur. Din eğitimi bu soruya hem dinden hem de insandan ve insani ihtiyaçlardan hareket ile cevap arar. Çünkü insan ve din ancak birbirleri ile anlaşılır. Sonuçta vahiy de insan ve onun aklı da Allah’tandır. Bundan dolayı her ikisinin de birbirlerini açıklaması ve tamamlaması kadar doğal bir şey olamaz. Buradan hareketle din eğitiminde estetiğin gerekliliği hem insandan hem de dinden hareketle temellendirilebilir. İnsanı diğer varlıklardan ayıran önemli özelliklerinden biri de estetik özne olmasıdır. İnsanın estetik özne olması hem insanı tanıma açısından hem de eğitimi açısından dikkate alınması gereken önemli bir özelliktir. İnsanın kendisini gerçekleştirmesi için estetik yönünün de göz önünde bulundurulması gerekir. Çünkü insanın bedensel, duygusal, zihinsel ihtiyaç ve yetenekleri yanında estetik ihtiyaçları ve estetik yetenekleri vardır.1 İnsandan estetik alan çıkarıldığında duygusal tutkular silinip atılsa geriye mekanik hareket eden bir varlık kalır. Aslında duygulanma ile düşünmenin sınırlarını birbirinden ayıran kesin sınırlar da yoktur. Bugün bilinç dediğimizde tüm nesne ve öznel özellikleriyle düşünme ve duygulanma yetimizi anlıyoruz. En genel anlamada düşünme edimi duyum-duygu-düşünce bütününde kendini ortaya koyar. Düşünmeyi duygulanmadan, duygulanmayı duyumsamadan ayırmak bilinci ikiye ayırmak demektir. İnsanın zihin işlevlerini ayrı düşünmememiz belli bir kolaylığı sağlamak adınadır, yoksa bu işlevleri birbirinden ayırmak mümkün değildir.2 İnsandan hareketle eğitim olayına baktığımızda insanın her bir yeteneğinin insan için vazgeçilmez olduğu görülür. Çünkü insanın her çeşit eğitim adına ulaştığı hakikat ve yetkinlik tüm yetilerinin ortak başarısıdır. İnsanın 1 2

Soccıo, Douglas, J., Felsefeye Giriş; Hikmetin Yapıtaşları, Çev. Kevsel Kıvanç Karataş, Kaknüs Yayınları İstanbul 2010 s.39. Yalçın, age, s.45. 109

110 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

sahip olduğu duyu, duygu, düşünce becerilerin kendilerine ait bir yeri ve gerçekliği söz konusudur. Bu durumda duyu, akıl, duygu ve becerilerin insan için hangisinin daha önemli olduğunun tartışılması yerine bu güçlerin bütününden yararlanmalı ve bütün yönleri ile insanı geliştirme yoluna gidilmelidir. Eğitim insana ait bütün yetilerin insan için değerli ve önemli olduğundan hareketle daha başarılı olur. Eğitimin genel ve özel hedefleri arasında bilgiyi tanıma, hatırlama, üzerinde işlemler yapma; kavramlar-kuramlar geliştirme, genellemeler yapabilme gibi etkinlikler bilişsel yeterlilik açısından önemlidir.3 Fakat bunun yanında bir nesneye, bir olaya, bir konuya karşı ilgi gösterme, tutum geliştirme, tercih etme, hoşlanma ya da hoşlanmama, yaklaşma ve kaçınma gibi duyuşsal eğilimler de önemlidir.4 Çünkü insan eğitimini yalnız algısal ve kavramsal bilgi edinme, yeni bilgilere hazır olma, düşünme ve mantık yetisinin gelişimi ile sınırlandıramayız. Eğitimde bilişsel yeterlilik kadar aynı zamanda estetik ve pratik düşünme, yeteneklerin ve değer yargılarının da geliştirilmesi gibi bir boyutu da dikkate alınmalıdır.5 Sevgi, korku, nefret, ilgi, tutum ve güdülenmişlik gibi duygusal yönlerin baskın olduğu bir alan olan duyuşsal alanın öğretimde ve öğrenci başarısında oynadığı rol yadsınamaz bir gerçektir.6 Nitekim alan yazın incelendiğinde duyuşsal gelişimin bilişsel gelişimle ilgili olduğu ve birlikte ele alınması gerektiği birçok düşünür tarafından savunulmaktadır.7 Duyuşsal alan görmezden gelindiğinde öğrencinin yaşantısında önemli bir alan bilgisi adeta yok sayılmaktadır.8 Aslında eğitimde, herhangi bir alanda insanın ihmal edilmesi önemsenen alanları da olumsuz yönde etkiler. Bu nedenle eğitim bütüncül bir yaklaşım ile gerçekleştirilmelidir. Sağlıklı bir duygu eğitimi yapılabilmesi sağlıklı zihin eğitimine bağlı olduğu gibi sağlıklı bir zihin eğitimi için de duygusal eğitim şarttır.9 İnsan bütünlüğünde konuyu değerlendirecek olursak gerçek güzellik alanı olan sağ beyin kullanılmamıştır. Bilindiği üzere sol beyin daha çok insanın sayısal yönü ile ilgili konularda sağ beyin ise duygusal konuların düzenlenmesinde kullanılmaktadır. Sayıların da kendine özgü bir güzelliği bulunsa da gerçek güzellik ala-

3 4 5 6 7 8 9

İnce, Bekir, Ortaöğretimde Sanat Eğitiminin Bilişsel Boyutu ve Ösys İle Ölçülmesi, 1. Sanat ve Tasarım Eğitimi Sempozyumu, 2011, s.37. Yalın, 2014, s.28. Kırışoğlu, Olcay Tekin, Sanatta Eğitim. Görmek, Anlamak, Yaratmak, Demircioğlu Matbaacılık, Ankara 1991, s.38. Demirel, Özcan, Eğitimde Yeni Yönelimler, Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2004, s.107. Mamur, Nuray, Sanat Tarihi Öğretiminde Duyuşsal Alanın Önemi, 1. Sanat ve Tasarım Eğitimi Sempozyumu, 2011, s.292. İnce, agb, s.37. Fersahoğlu, Yaşar, Demir, Mehmed Akif, Din Eğitim ve Öğretiminde Duygu Eğitimi, Çamlıca Yayınları İstanbul 2012, s.146.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 111

nı sağ beyinde olduğu söylenebilir. Günümüzde beynin her iki alanı da katılaşmış maddeci zihnin tehdidi altındadır. Estetik insan yaşamının her boyutunda ihtiyaç duyulan bir alandır. Buradan hareketle insanın tüm faaliyetlerinde bir güzellik problemi ile karşı karşıya kaldığı söylenebilir. İnsan ne iş yaparsa yapsın her işin kendine özgü yeterliği yanında estetik bir gerekliliğinin de olduğu göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle güzellik ise her işin ihtiyaç duyduğu bir niteliktir. Bu nedenle din eğitimi alanında yürütülen eğitim faaliyetlerinin de estetik kaygısı olmalıdır. İnsan her yönü ile anlaşılmalı kendisini tanımalıdır. Estetik de bu anlamda her şeyden önce, insanın varlığını anlama, anlamlandırma ve yorumlama çabalarından biridir. İnsan, varlığı; akıl, mantık, algı, duygu, zekâ, gönül, hayal gücü, sezgi gibi özellikleriyle bir bütün olarak bilme çabasında olagelmiştir. Estetik, diğerlerinden tamamen bağımsız olmamakla birlikte özellikle duygu, gönül, hayal gücü ve sezgi merkezli çabaların ürünüdür. Öyleyse estetik alan da öznel bir bilme faaliyeti olarak diğer bilme etkinliklerine katılmalıdır.10 Eğitilmeyen estetik beğeni, kör, sağır, aptal, hayvansı ve yabanidir. Öyleyse tüm körlüğüne karşın estetik beğeni öğretisi olan bir yetidir. Bu öğreti, çözümlenebilir ve öğretilebilir. Hume’nin dediği gibi güzelliğin pek çok düzenlerinde, özellikte diğer değerlerle uyumlu estetik duyguyu duymak için çok fazla düşünmek gerekir. Yanlış bir beğeni, sorgulama, tartışma ve düşünme ile düzeltilebilir. Öyleyse duyu, duygu ya da beğeninin, anlıksal yetilerimizin yardımına gereksinimi vardır. Doğru duyguyu sağlamak için hazırlık yapmamız gerekir. Doğru beğeninin öğretilebileceği bir eğitim ve öğretim anlayışının geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Çünkü konunun muhatabı ancak eğitimdir. Dış duyular bile uygulama ve eğitimle, görev görme nitelikleri bakımından geliştirilebildiği gününüzde bu iç-duyuya da eğitim ile istenilen biçim verilebilir.11 İnsan kişiliğini ilgilendiren bütün alanların atlanmadan dengelenmesi önemlidir. Öğrenme sürecinde, bireyin bedensel, zihinsel ve duygusal alanlarının tümünün hesaba katılması eğitim açısından en ideal beklentidir. Fakat çoğu kez öğrenilecek alanın nitelikleri ve baskın özellikleri bu idealin uygulanmasına izin vermez.12 İnsan kişiliğinin önemli bir tarafını da estetik alan oluşturur. İnsan kişiliğindeki her bir yönün bedenin organları gibi birbirleri ile uyum içinde olması ve birbirlerini desteklemesi gerekir. Bu nedenle tüm eğitim alanlarının estetik bilinç ve estetik beğeni oluşturmada ortak sorumlulukları vardır. Estetiğin insan yaşamındaki etkililiği ve çok yönlü kapsamı 10 11 12

Komisyon, Güzel Sanatlar ve Spor Liseleri için Estetik, MEB Devlet Kitapları,, 2012, s.6. Hünler, age, s.223-225. İnce, agb, s.37.

112 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dikkate alındığında her eğitim alanının estetik alana destek vermesi kaçınılmazdır. Her bilimsel alan kendi faaliyetlerinde aynı zamanda estetik bir kaygı taşımalıdır. Dünya ve insan hayatı hep birlikte güzelleştirilebilir. Güzelliğin yeri boş kaldığında çirkinlikle doldurulacağı unutulmamalıdır. İşte din eğitimi de insanın bir yönüne değil bütün boyutları ile insana hitap edilebildiği oranda başarılı olacaktır. İnsanın güzellik ile ilişkisi daha çok duyuşsal alan ile ilgilidir. Öğrencilerin seçim ve karar alma özelliklerini geliştiren duyuşsal öğrenmeler din eğitimi açısından son derce önemlidir.13 Estetik tecrübeler insanda çok güçlü heyecanlar, duygular ve hazlar uyandırır. Varlığın estetik boyutundaki keşifler insan ruhunu doyurur, insan kalbini mutmain eder. Din eğitimindeki estetik boyut insana kendi dini yaşantılarında tutum ve davranışlarından haz almayı, iyi ve doğrudan hoşlanmayı, ibadet ve iyiliği zevk alarak yapmayı kazandırır. Günlük hayatta yapıp ettiklerinden, yaşadıklarından, anlayıp öğrendiklerinden duygusal doyum yaşatılabilir. Çünkü estetik, hayatın güzellik alanlarını anlayan zekâların, onu en ilgi çekici, en güzel biçimlere sokması ve hayattan keyif alarak yaşaması demektir.14 İnsan estetik yaşantısı ve tecrübesi ile ilahi güzellik bilgisine ulaşabilir. Din eğitimcileri, dinin özünde ve insanın fıtratında bulunan bu güzellik imkânından yararlanmanın yollarını araştırmalı, insanın estetik bir varlık olduğu gerçeğini göz önünde tutmalı, bu alan duyarsız kalınmamalıdır. Din eğitiminde bireyin gelişiminde salt aklın ön plana çıkarıldığı, bireyin duygu, his, kalp dünyasının göz ardı edildiği yönünde şikâyetler söz konusudur. Öğretim programında yer alan amaç ifadelerinde dinin akılla kavranabilir boyutuna daha çok vurgu yapıldığı, bireyin duygusal varoluşuna yeterli önemin verilmediği belirtilmektedir.15 Oysa din insana düşünsel, duygusal ve sosyal yönleri ile bütün olarak hitap eder. Dinin insana akıl ile kavranılan bir düşünce sistemi kazandırdığı doğrudur. Ancak bunun yanında dinin insanın duygu ve haz dünyasına hitap eden oldukça zengin bir yönü de vardır. Bundan dolayı insanın bilişsel yeteneklerinin açığa çıkarılması yanında estetik potansiyelinin de ortaya çıkarılması gerekir. Çünkü dini değerlerin içselleştirilmesi hem duyuşsal alanın hem de bilişsel alanın bütünlüğünde gerçekleştirilir.16

13 14 15 16

Yalın, agb, s. 28. Akın, Nalân Okan, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı, İlköğretim Görsel Sanatlar Eğitiminde Estetik Öğretimi Doktora Tezi, Ankara 2006, s.2. Tunç, Esra, Bugünkü Din Eğitiminin Varoluşsallığı Üzerine, Ret Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 2013, C.2, S.2, s.144. Duyuşsal – Bilimsel Alan, http://ilahiyat.beun.edu.tr/wp-content/uploads/2013/12/Ahlaki-Karakter-veE%C4%9Fiitmi.pdf

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 113

Estetik alanı dikkate alan din eğitimi yalnızca insanın bütünlüğü değil dinin bütünlüğü açısından da gereklidir. Her eğitim alanı insana bütüncül olarak hitap etme imkânına sahip değildir. Fakat din eğitimi özel alanı eğitim faaliyetlerinde insana bütüncül bir bakış geliştirebilir. Din eğitiminde öğrenciler duyu, duygu, düşünce ve beceri yönleri ile eğitilebilir ve zengin bir eğitim muhtevası ile öğrencilerin karar mekanizmaları güçlendirilebilir. Din eğitiminin de kendi özelinde estetik alana katkıları olabileceği gibi estetik alandan da yararlanacağı konular vardır. Bu durum din eğitiminin estetik alan ile çok yakın bir ilişki içinde olması gereğini ortaya koymaktadır. Din eğitiminin estetik alan ile ilgisi yalnızca beşeri nedenlerden değil, aynı zamanda dinin insandan yerine getirmesini istediği estetik sorumluluktan kaynaklanmaktadır. Din sanat değildir; ancak duyarak, hissederek ve zevk alarak gönül tadıyla yaşamak bir sanattır. Öğrenciler estetik farkındalık ile çevreleri ile etkileşim içinde karşılaştıkları güzel, çirkin, kötü, iyi, komik, trajik, bayağı, yüce, sığ, derin, etik, yoz gibi estetik değerler ve yaşantı içeriklerini daha iyi algılarlar. Öğrenciler geliştirdikleri estetik beğeni sayesinde doğru bir şekilde kodladıkları değerler ile estetik olanı estetik olmayandan ayırt edebilirler.17 İnsanın duygu, düşünce, söz ve eylemlerinde güzellik oluşturmak dinin ve din eğitiminin nihai amacı olmalıdır. Din eğitimi bu anlamda insanın güzelleşmesi ve güzelleştirilmesine katkı sağlayacak eğitim alanı olarak görülebilir. Din eğitimi öğrencileri her türden ilişkileri için güzelliğe aracılık edebilir. Öğrencilerin ilahi güzellik eserleri ile zihinsel, duygusal tecrübeler yaşamalarına ve mutlak güzellik ile tanışmalarına isteklendirebilir. Din eğitiminde yapılaması gereken beğeni eğitiminin amaçları; öğrencilerin estetik kimliği konusunda farkındalık oluşturma, dinin estetik alan ile ilişkisini ve Allah’ın her türlü güzelliğin kaynağı olduğunu fark ettirme, insanların ürettiği güzelliklere farkındalık sağlama, onlara saygı duyma ve koruma, insanın estetik sorumluluğu konusunda bilinçlendirme, güzel davranış kapsamında ürettikleri ile kendilerini ve ilişkilerini değerli hale getirme ve sosyal yaşamlarında kaliteyi artırmaya yardımcı olma, din eğitiminde güzel sanatlardan yararlanarak sanat dilini kullanabilme, kendilerini sanat eserleri ve estetik ürünlerle ifade edebilme ve dışa vurma olarak özetlenebilir.18 “Din eğitiminde estetik” bölümünde işlenecek konular aşağıdaki başlıklar çerçevesinde ele alınacaktır.

Sebik, Ceylan, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Eğitimi Ana Bilim Dalı Resim İş Öğretmenliği Programı Yüksek Lisans Tezi Sanat Eğitiminde Bir Estetik Problem Olarak Kitsch Ve Sanat Ayırımı, İzmir 2012, s.153. Söz konusu son amaç başka bir çalışmada ele alınacaktır.

114 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Güzeli bilme Güzeli görme Güzele inanma Güzel eylemde bulunma Güzel insan olma Güzel bir toplumsal düzen oluşturma Karşı güzellik engellerini aşabilme 1. GÜZELİ BİLME

İnsan her konuda olduğu gibi kendi güzellik seçimini yapabilmesi için güzellik hakkında bilgi ve tecrübe sahibi olması gerekir. İnsan estetik boyutu ile de kendisini güzellik hakkında bilgisi ile yaşayabilir. Bireysel ve toplumsal beğeni düzeyinin geliştirilmesi, yönlendirilmesi, yükseltilmesi ve yaşatılması güzel kavramının mahiyetinin bilinmesine bağlıdır. Dinin güzellik anlayışında güzellik ile cehalet bir arada bulunmaz. Güzellik, estetik ve sanatın başına bir kayıt koymayınca genel olarak göreceliliğin olması doğaldır. Güzellik anlayışı, çağdan çağa, toplumdan topluma, bireyden bireye, hatta insanın yaşına, mesleğine, içinde bulunduğu sosyal ve psikolojik duruma göre değişir.19 Bu nedenle güzel ve güzellik ile ilgili felsefe tarihinde ve çeşitli disiplinde birçok görüş ileri sürülmüş, farklı filozof ve düşünürler tarafından değişik şekilde tanımlanmış, farklı insan, grupları, kültür içinde düşünce tarihi boyunca tanımı ve neyliği konusunda kesin bir sonuca varılamamıştır. Din ve ahlak alanından bağımsız bir estetik anlayışı elbette dini ve ahlaki kaygılar taşımaz. Din ve estetik ilişkisinde elbette bir sınır olacaktır. Örneğin İslam sanatı ve İslam estetiği dediğimizde İslam’ın değerleri ile sınırlı bir estetikten söz edebiliriz. Burada güzeli bilme konusu dinde güzelin ne olduğunu bilmedir. İnanma duygusu gibi güzellik duygusu da doğuştan insanın fıtratında vardır. Din açısından önemli olan doğru inanç ve doğru güzelliğin oluşturulabilmesidir. Bu nedenle din eğitiminin güzellik oluşturma amacı yoktur; iyi, doğru, temiz güzelliği oluşturma amacı vardır. Ya da iyi, doğru, temiz olmayan güzel, güzel midir? Güzel ve güzellik kavramları dini ve ahlaki alanlar ile çeşitli yönlerden karşılaşmalar yaşar. Dinlerin ahlak ile olan yakın ilişkisi estetik alan ile din alanını birbirine yaklaştırır. Kaçınılmaz olarak estetik üzerinde düşünmek ahlak üzerinden dine, din üzerinde estetiğe kapı aralar. Ancak dinin estetik ile olan ilişkisi ahlak alnını aşacak niteliktedir. Güzellik en fazla ahlak ve din ala19

Güden, agt, s. 22.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 115

nını ilgilendirir. Bir değer olarak güzel değerine en yakın alan ahlak alanıdır. Bu nedenle felsefe tarihinde güzel değeri ile iyi, doğru değerleri de her zaman tartışılmıştır. İnsanın değerler dünyası ile yakından ilgili olan güzellik kavramı diğer değer alanları ile son derece ilişkilidir. Bu nedenle güzellik felsefenin çalışma alanlarından biri olarak kabul edilse de felsefenin sınırlarını aşacak genişlikte bir konudur. Estetik ve ahlak konusu birbirine en yakın alanlardır. Bunun nedeni her iki alanın da değerleri temel almalarıdır. Bu nedenle ahlaki değer ile güzellik arasındaki doğrudan bir ilişki vardır. Değer insanla ilgili olduğundan insanın anlaşılması değerlerin anlaşılmasına ışık tutar. Değerlerin bütünlüğünde ancak güzellik ortaya çıkar. Ahlaki değerler ile estetik değerler birbiri ile bütünlük sağlamadığı takdirde biz güzellikten bahsedilemez. Tüm değerler birleşerek güzelliği ortaya çıkarır. Hz. Yusuf’u Allah katında yücelten ve insanlar nezdinde güzelleştiren iffetidir. Ahlak ilkelerinin her biri insanda açan güzellik gülleridir. Ahlaklı insan güzel insandır. Dinden etkilenmeyen ve dinin izinin görülmediği hiçbir ahlak, yasa, örf adet ve gelenek yoktur.20 Bu durum estetik alan için de geçerlidir. Bu nedenle tarihte ve günümüzde her insan içinde estetik ve metafizik kaygı iç içe olmuştur. Çünkü bu iki kaygı birbirinden ayrılmayacak kadar yakındır. Metafizik dünyadan estetik dünyaya, estetik dünyadan metafizik dünyaya karşılıklı bir akış vardır. Her iki alan da birbirini besler. Bunların arasını ayırmak mümkün değildir. Bu durum dinin insan yaşamındaki varlığının apaçık kanıtıdır. Birçok düşünür metafizik alanın temel değerleri olan iyi, doğru, hoş, faydalı, yüce, zarif, latif, mükemmel gibi kavramların güzel ile olan ilgisi üzerinde durmuşlardır. Örneğin Addison’a göre imgelemin hazları kaynakları bakımından duyusal olsalar bile ürünleri yönünden ahlaksal, düşünsel ve veya dinseldir.21 Gustav Theodor Fechner’ e göre çok dar anlamda gerçek güzellik sadece haz vermez aynı zamanda içinde hak ve değerleri de barındırır.22 Adalet doğruluk, iyilik gibi ahlaki değerler güzelliğin desenleri, motifleri ve dengesidir. Onlar olmayınca güzellik eksilir, yara alır ve çirkinliğe kayar. Ahlaki nitelikler güzelliği sahtesinden ayırır. Bu nedenle İslam’ın güzellik anlayışında güzellik alanı ahlaktan ayrı düşünülemez. Her insan kendi özgünlüğü ve özgürlüğü içinde kendi ahlaki ve estetik dünyasını birlikte inşa etmek ile sorumludur. Dini hayat bu güzellik üzerine temellendirilebilir. Güzellik barındırmayan bir eylem ve hayatta kalite de aranmaz. Çünkü İslam’ın sınırları-

20 21 22

Nebi, Malik Bin, Kuran Fenomeni, Çev. Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul 2008, s.22. Arat, 1979, s.78 Şişman, Ahmet, Sanata ve Sanat Kavramlarına Giriş, Yaz Yayınları, İstanbul 2006, s.87.

116 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

nı çizdiği güzel, tüm değerleri içinde barındırır. Değerler birbirlerine o kadar bağlıdır ki birinin olmadığı yerde diğerleri de zarar görür. Dinde amaç yalnızca güzel değildir. Güzel ne kadar değerli ise doğruluk da o kadar önemli ve değerlidir. Dinde iyi ve doğru birbirinin karşıtı olamaz. Dini estetiğinin temelini dine ait temel değerlerin birliği ilkesi oluşturur. Bu anlayışta güzel ile iyi, yararlılık ile zevk verme ve diğer değerler birbirinden bağımsız değerler olarak görülmez.23 Ahlaki ve dini değerler bütünlüğünde İslam dininin güzellik anlayışına bakıldığında değerlerin birbirini desteklediği hatta açıkladığını görülür. “İyi, doğru, faydalı, güzel, hakikat gibi kavramlar, bir başka açıdan bakıldığında, ahlak ilminin de konusudur. Dini literatürde de güzel yerine kullanılan “hasen” terimlerinin estetik olarak “güzel” anlamı yanında ahlaki olarak “iyi” anlamı da vardır. Bu nedenle bu iki anlamdan hangisinin asıl olduğunu söylemek imkânsızdır. ‘İyi’ kavramı sadece etiğe değil, aynı zamanda yararlı olmaya da işaret etmektedirler. “Cemil” kavramında da buna benzer bir durum vardır. Cemil kelimesi de ahlakî ve psikolojik anlamda “hüsün”dür.24 Dini ve ahlaki değerler olan yüce, iyi, güzel, doğru, yararlı, helal, temiz o kadar birbirine girmiş ve o kadar iç içedir ki bunları birbirinden ayırmak mümkün dğildir. İnanan insan “Allahım bana güzellik ver” dediğinde bunların hepsini birden istemiş olur. Bu nedenle dini anlayıştaki güzelliğin güzel anlamına gelen kavramları aşan bir çerçevesi vardır. İnsan yalnızca bunlardan biri ile hareket etse diğerlerine de ulaşır. Bu değerler birbirlerini çok yönlü olarak desteklerler. Güzel iyi olandır, temiz olandır, faydalı olandır, helal olandır. Allah’ın ve fıtratın değerleri ile bir şey güzeldir. Dini ve ahlaki anlamda güzellik; yüce, iyi, doğru, yararlı, temiz, helal ve sağlam değerleri ile birleştirilmiştir. Dinde diğer değerler ile güzellik açığa çıkarılmış, tanımlanmış diğer değerler ile korunma altına alınmıştır. Bu değerler birbirinden koparıldığı anda değer bütünlüğü bozulur. Söz konusu kardeş değerler İslam dininin estetikteki altın oranıdır. Bazı çağdaş Müslüman düşünürlerin de ifade ettiği gibi, bu güzellik anlayışı “hakikati kuşatan bir hale” gibidir.25 Bu açıdan bakıldığında, Kuran’ın pek çok ayetinde “iyi”, “güzel”, “doğru”, “faydalı” “temiz” “sağlamlık” “helal” eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Kur’an-ı Kerim’e göre bu kelimelerin ifade ettiği anlamların birleşmesi sonucu “güzel” ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle Kuran ahlâkı estetikten ayırmaz. İyilik yapma tarzımız iyilik kadar önemlidir. İstemenin, almanın ve

23 24 25

Turan Koç, İslam Estetiği, İsam Yay. İst. 2008, s. 18. Gelder, Geert Jan Van, Çirkini Güzelleştirme ve Güzeli Çirkinleştirme:Klasik Arap Literatüründe Paradoks, Çev. Ömer Kara, Usul Dergisi, 2009, S.8, s. 192-193 Mutluel, age, s.60

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 117

vermenin bir adabı vardır. İslam dini güzel, iyi ve doğruya başka değerlerde katarak estetiği, ahlak ve dini bir potada eritmiştir. Değerler sistemi içinde farklı değerler birbirlerine nüfuz eder ve birbirlerini etkiler. Estetik değerler, ahlaki değerler ve bilişsel değerler iç içedir. Bu anlamda hiçbir değeri diğerin tamamen bağımsız düşünemeyiz.26 Dini ve ahlaki değerler yoksa estetik de yoktur. Çünkü ortada din yoksa o zaman güzellik ile iyinin, doğruluğun, yararlının, temizin arası açılır. Bu değerlerde bir parçalanmaya yol açar. Oysa güzellik dinin ortaya koyduğu bütünlükte ortaya çıkar. Bunlar birbirini besleyen arı-duru kaynaklardır. Örneğin insanlığın yararına olan bir buluş aynı zamanda güzeldir. İyi doğru faydalı helal olan her bir kapıdan güzelliğe uzanan bir yol vardır. Dini ahlaki değerler güzel için süzgeç görevi görür. Değerlerin süzgecinden geçince güzellik o zaman arı duru, pırıl pırıl, pürüzsüz bir güzellik olur. Dini ve ahlaki çerçevede güzel olan şey; dinin emir ve yasaklarına uygun, ahlaki ilke ve değerlerle örtüşür ve onlarla bütünleşir. Ancak diğer değerlerin varlığı güzellik değerini yok etmez. Güzel onların denetiminde bağımsız bir alanda varlığını sürdürür. Estetik alanda da sorumluluklarımızın olduğunu belirtmeliyiz. Estetik, ahlaki ilkelere ve değerlere kendinden güzellik katmaktır. Örneğin erdemli bir davranış, hem iyi ve doğru olmasından hem de estetik çekiciliğinden tanınabilecektir.27 Ahlak ve dini değerler alanında güzel kavramı yüce, iyi, doğru, yararlı, temiz, sağlam değerleri ile çok yakından ilgilidir. 1.1. Yüce Olan (Allah) Güzeldir

Estetik alanda güzel, “yüce” kavramı ile de ilişkilendirilerek anlaşılmaya çalışılmış mutlak güzellik “yüce” diye isimlendirilmiştir.28 Yüce, korku ile dolu bir hoşlanma, sınırlı olanın sınırlarını ortadan kaldıran bir heybettir.29 İnsan varlık âlemine baktığında yüceliğin doğaya ait hiçbir objede bulunmadığını görür. Kendisi ile olan etkileşimi bakımından kendisinin doğada bulunan varlıklardan daha üstün olduğu çıkarımında bulunur. Bu bilinç ile yüceyi ruhsal dünyada yani fizikötesi bir yerde araması gerektiğini düşünür.30 İnsan fıtratı zaten ruhsal olarak yüceliğe açıktır. Çünkü yaratılıştan ilahi ruh ile bir bağı ve bağlılığı vardır. Bu durumda insanın kendisinde ve doğada bulunmayan yüceliğin yaratılanların dışında bir güce verilmesi gerekir.

26 27 28 29 30

Golaszewska, Maria, Artıstıc And Aesthetıc Values In The Axıologıcal Sıtuatıon Philosophica,,1985, s.36. http://logica.ugent.be/philosophica/fulltexts/36-3.pdf, 02.09.2013 Hünler, age, s.223-225. Farago, age, s.126. Arat,1979, s.169. Farago, age, s.128

118 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Din açısından güzel ve yüce arasındaki ilişkiye baktığımızda doğrudan Allah’ı ve sıfatlarını görülür. Yüce, genellikle büyük ve sınırsız, insan üzerinde otoritesi olan, olay ve olguları kontrolü altında tutan bir güç olarak tanımlanır. İnsan ıssız bir çölde tek başına kaldığında, bir fırtınaya tutulduğunda, yıldızları belirli bir gecede gökyüzünü seyrettiğinde, engin denizin ortasında yolculuk yaparken, evrenin muhteşem mimarisi ve mükemmel düzenini gözlediğinde “yüce” duygusuna kapılır. Yüce duygusunda insanı aşan, insanı hayrete sevk eden, kendisine hayran bırakan bir büyüklük vardır. Yüce, hem güzelliği ve merhameti ile çekici, hem de gücü ve kudreti ile korkutucudur.31 Varlık âleminde gözlenen yücelik bütünüyle Allah’ın güzelliğini ortaya koyar. Allah’ın yüceliği her varlığa bir güzellik olarak sinmiştir. Bu yüceliğin bütünü ile Allah’a ait olduğunu görür. İnanan insan Allah’ın yüceliğini bütün ruhuyla haykırır ve bunun için “Allahu Ekber” der. Yüceliğin ve mükemmelliğin karşısında “Subhanallah” der. Bu güzellikten sağladığı doyum oranında da “elhamdülillah” ile sürdürür. Sözde kalmayan bu yüce karşısındaki hayranlık hayata, namaz, oruç, tevazu, bağışlama ve iyilik olarak yansır. İslam dini açısından konu değerlendirildiğinde güzellik Allah’tandır. Yüce olan Allah’ın emirleri mutlak iyi, doğru, yararlı, temiz olduğu gibi işini sağlam yapan da O’dur. Değerlerin ilk ve sonsuz sahibi Allah’tır. Ahlaki güzelleşme “en güzele” açılan kapıdır. İnsan Allah’a iman, ihlas, muhabbet ile ahlaki mükemmelliğe taşınır. Çünkü “en güzel olmak” her zaman Allah’a daha yakın olmak anlamına gelir. Allah ancak kendisinde ahlaki anlamda hayır bulunanlara hakkı ve hakikati işittirir. Ancak ahlaklı insan hakikate yaklaşabilir ve onun değerini takdir edebilir. Allah’ın değerleri ile insanın değerlerini birleştirmek isteyen din, yüce Allah’a iman ile değerler arasındaki ayrımı önleyerek güzellikte bütünlüğü sağlamak ister. Din imandan ve ahlaktan bağımsız bir güzelliği gerçek bir güzellik olarak görmez. İnsan kendi değerleri ile Allah’ın değerlerini birbirine yaklaştırdığı oranda bir değer olarak güzelliğe yaklaşır. Din hiçbir güzelliğin diğer güzelliğe kurban edilmesini istemez. Her güzellik kendi makamında, yerinde güzeldir. Herhangi bir konuda bir güzelliği abartma veya putlaştırma diğer tüm güzellik alanlarını etkiler. Yüce güzelliğe olan tevhid inancı bu abartmaların önüne geçer. Her türlü abartı ve eksiklik güzellik şemasını bozar. Güzellik şemasını “Yüce Güzellik” ayakta tutabilir. Diğer güzellik alanları bu ağırlığı taşıyamaz. Güzellik ve ahlak konusunda bireysel ve toplumsal şartların ürünü olmayan bağımsız değerlere ihtiyaç vardır. Allah, din ve ahlak olmadan hiçbir nes31

Ergün, agm, s. 7

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 119

nel esas ve değerden söz edilemez.32 Dini ve ahlaki değerler güzel ve çirkine en azından bir çerçeve getirerek insanlar arasında ortak bir güzellik anlayışının geliştirilmesinde yardımcı olabilir. Her ne kadar değerlerin içi yine birey ve toplumlar tarafından doldurulursa da en azından belirsizlikten kurtarılmış olur. Din insanlara bu konuda yardımcı olur. Değerlerin güzel ile olan ilişkisinde ahlaki ilkeler önemli bir boyut sağlar. Değerlerin kaynağı Allah’ın eskimez, silinmez ve solmaz boyasıdır. Allah’ın değişmez ve mutlak değerlerinden beslense de insanın güzellik boyası eskir, silinir ve solar. İnsan eylemleri eksik, kusurlu ve hatalı olduğundan yeniden güzelleşmeye muhtaçtır. Doğrunun yasaları, iyinin, temizin ve güzelin işleyiş yasaları başka başka olsa da bunların birleştiği değerler şeması mutlak “Yüce”de birleşir. Burada eksikler ve fazlalıklar atılır ve sonuca varılır. Bu değerler şeması olmadığı zaman her değeri, sanıya, zanna, şansa, egemen eğitim anlayışı ve modaya bağlayan nihilistçi bir estetik anlayış ortaya çıkar.33 Ahlak ve değerler açısından bakılmadığı zaman güzel ve iyinin her zaman aynı şeyler olmadığı söylenebilir. Güzellik ve iyiliğin kişiden kişiye, toplumdan topluma değişen değerler olduğu görülür. Özellikle iyiliğin daha değişkendir. Örneğin bir kişi için iyilik olan bir davranış, onun rakibi için kötülüktür. Oysa din tüm insanlar ve varlılar için aynı değerlerin geçerliğini savunur. Ayrıca iyi amaçlı ve faydalı iken güzelin ise her zaman amaçlı ve faydalı olduğu söylenemez. Aynı şekilde iyilik akılla, güzellik ise genellikle sezgiyle anlaşılır. İyiliğin belli yasaları ve bağımlılıkları varken güzellik ise özgürdür. Ahlaksal iyi her zaman sempatik ve çekici değildir. Kayıtlı olmayan güzel ise insanları çekebilir, heyecanlandırabilir.34 Hatta geçici mutluluklar da yaşatabilir. Düşen bir insan uçtuğunu sanabilir. 1.2. İyi Olan Güzeldir

Güzellik temeli üzerine kurulu estetik alan ile iyilik temeli üzerine kurulu ahlaki alan değerlerin temelini oluşturur.35 Değer dünyasındaki bu yakınlık estetik ve ahlak konusunu birbirine yaklaştırır. Bu nedenle felsefenin genel yapısı içinde güzellik kavramı hakikat ile özdeşliği bakımından metafizik bir değer, iyi ve iyilikle özdeşliği bakımından etik bir değer, ilâhi aşka gönderimi bakımından tasavvufî bir değer ve ondan alınan haz bakımından da estetik bir değer olarak çeşitli felsefe disiplinlerini birleştirdiği düşünülebilir.36 Her

32 33 34 35 36

Soccıo, Douglas J., Felsfeye Giriş; Hikmetin Yapıtaşları, Çev. Kevsel Kıvanç Karataş, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2010, s.769. Arat, 1979, s.180. Ergün, 2015, s.7. Bakınız: http://salimkocabas.blogspot.com.tr/2012/10/davranis-estetigi-uzerine.html Yıldız, agm, s.90.

120 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ne kadar çağdaş felsefi düşüncelerin bir kısmında birbirinden ayrı olarak değerlendirilmeye çalışılsa da iyi ve güzel kavramları gerek günlük hayatta ve gerekse felsefi metinlerde birbirinin yerine kullanıldığını görmek mümkündür. Bu açıdan güzelden yola çıkıldığında iyi ile yüz yüze gelinir, iyiden yola çıkıldığında güzel ile karşılaşılır.37 Nitekim Platon, Aristoteles, Plotinus, Hegel gibi filozoflar da güzel ile iyi arasında bir ayrım yapmamıştır.38 Hatta Platon, iyi ve güzel ışığın ve görüşün, güneşle belirli bir benzerliği olsa da iyiliğin yapısı daha yüksek bir değer olarak ele alınması gerektiğini, çünkü bilimi ve gerçeği bize verenin iyilik olduğunu savunur.39 Grek düşüncesinde de güzel olmayan iyi ve iyi olmayan güzel olamaz.40 Shaftesbury’ ye göre güzellik, hakikat ve iyilik nihai olarak birdir. Güzel olan harmoniye sahiptir, harmoniye sahip olan hakikidir ve hem hakiki hem güzel olan kabul edilebilir ve iyidir. Estetik tarzda yaşamak insanın güçlerinin sağlam bir orantıya dayalı işleyişinden ileri gelmektedir. Eylem doğru veya iyi dahi olsa estetiğin ya da estetik hazzın olmadığı bir davranış yavanlaşacak ve bir tür yabancılaşmaya sebep olacaktır.41 Sanat ve diğer alanlarda güzellikte kötü olsa da eylemde güzellik iyi olmayı da gerektirir.42 Aristoteles ise güzeli tümüyle iyinin buyruğuna verir. Bu nedenle Aristoteles estetiği deyim yerindeyse bir ahlak estetiğidir. Ona göre, sanat ya da trajedi acıma ve korku gibi duygular oluşturarak ahlaki arınmayı ve ahlaki yetkinliği sağlamalıdır. 43 Kant için bir şeye iyi ve güzel diyebilmenin koşulu, her zaman objenin hangi amaç için tasarlandığını bilmeye bağlıdır.44 Descartes ve Kant felsefesini savunan filozoflar güzel ve iyi arasında doğrudan bir bağlantı kurarak güzelliğin doğruluk, dürüstlük ve iyilik olduğunu kabul ederler. Bunlara göre güzel iyidir ve iyi güzeldir. H. Pierren ise “güzel, iyinin bir başka bir adıdır” der. Ahlâkçı düşünürler sanatla ahlâkı birleştirerek güzel ile özdeş olduğunu savunurlar. Örneğin J. M. Guyau’ya göre, iyi daima faydalıdır, faydalı daima güzeldir; bu itibarla iyi de güzeldir. Shaftesbury’ye göre de orantı ve düzenin olduğu yerde güzellik, güzelliğin olduğu yerde erdem ve iyilik vardır.45Augustinus’a göre tözdeki iyilik ile güzellik aynı şeydir.46 “Plotinos’a

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

Timuçin, 1993, s.19. Yıldız, agm, s.101. Cuvilier, age, s.412-415. Arat, 1996, s.40. Eagleton, Terry, Estetiğin İdeolojisi, Doruk Yayınları, İstanbul 2003, s.56-57. Soykan, Ömer Naci, Bütünsel Bir Bilgibilime Doğru: Güzel İyi Doru Üstüne, Eğitimden Felsefe’ye Necmettin Tozlu Armağanı, Yüzüncı Yıl Üniversitesi Yayınları, Hanger Matbacılık, Ankara 2011, s.453. Timuçin, 1993, s.19-20. Delice, agm, s.8. Ergün, agm, s.7. Eco, 1998, s.44.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 121

göre de duyular ötesi dinsel, gizemci ve ahlaksal güzellik iyi erdem ile iyi eylem ile aynı şeydir.”47 Güzellik çoğu zaman iyinin zaferidir. İyi ve iyilik ortadan kalkınca güzellik de kaybolur. İnsan dinin de öngördüğü gibi güzel ve iyiyi düşünce sisteminde birleştirir. Güzel daha çok duyusal alan ile ilgili olsa da akıl ve kavrayıştan büsbütün ayrı değildir. Güzel ve iyinin akıl ve düşünce ile kavranılan ve birbirlerini destekleyen alanlar olduğunu söylenebilir. Güzel hayalden realiteye taşınan iyi, iyi ise realiteden hayal dünyasına taşınan güzeldir. Kant’ın da belirttiği gibi iyi olan, genel geçer kavramlara dayanır. İyi ve doğru ile desteklenmiş bir güzelliğin de tamamen öznel olduğunu söyleyemeyiz. Her ikisi farklı değerler olsa da insan ruhunun bütünlüğünü düşündüğümüzde, her iki değerin de ruhsal olgunluğumuza katkıda bulunduğunu, insanı insan yapan değerlerden olduğunu ve ruhumuzda beraber bulunduğunu kabul etmemiz gerekir.48 Eylem doğru veya iyi dahi olsa estetiğin ya da estetik hazzın olmadığı bir davranış yavanlaşacak ve bir tür yabancılaşmaya sebep olacaktır. Bu durumu desteklemek için Shaftesburg, güzellik, hakikatin ve iyiliğin nihai olarak bir olduğunu söyler. Güzel olan harmoniye sahiptir, harmoniye sahip olan hakikidir ve hem hakiki hem güzel olan kabul edilebilir ve iyidir. Estetik tarzda yaşamak insanın güçlerinin sağlam bir orantıya dayalı işleyişinden ileri gelmektedir.49 1.3. Doğru Olan Güzeldir

Bilgi nesnesine uygun ise, ona “doğru”, sanat yapıtı ereğine uygun ise ona da “güzel” denir.50 Wittgenstein da bir düşüncenin, bilginin veya tasarımın doğru ya da yanlış olduğunu bilmek için onu gerçeklikle karşılaştırılmasının gereği üzerinde durur.51 Doğruluk bilgideki, eylemdeki, yapılan işte ve konuşmadaki güzelliği temsil eder. Doğru ve yanlış, akıl ve mantık tarafından onaylanmış sonuçlardır. Gerçeğe uygun olan neticeler ve davranışlar doğru, uygun olmayanlar ise yanlış kabul edilir. Doğru düşünce ve ilkelerde tutarlılıktır. Bir inancın veya düşüncenin kişinin inanç ve düşüncelerinin geri kalan kısmı ile tatmin edici bir biçimde uyuştuğunda düşüncede güzellik ortaya çıkar.52 Düşüncede olduğu gibi değerler arasında da bir tutarlılıktan söz edilebilir. İşte değerler, düşünceler, davranışlar arasındaki, tutarlılık, uyum ve

47 48 49 50 51 52

Arat, 1979, s.33. Komisyon, age, s. 21. Eagleton, age, s.56- 57. Soykan, Art and Truth, 2013, s. 142 Taşkıner, Ketenci, Aristoteles Ve Wittgenstein: Etikte İki Yol, Flsfdergisi, 2012, S.2, s.93. Horner, Chris, Felsefe Aracılığı İle Düşünme, Çev. Ahmet Arslan, Phoenix Yayınevi, 2001 Ankara, s.287.

122 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dengeli durum güzelliği ortaya çıkarır. Örneğin değerler en genel ifade ile bir dünyaya bakış, insanı algılayış, bugün ve yarın üzerine düşünüştür. Değerlerin hayat içinde somut olay ve olgulara uygulanmasında tutarlı ve anlamlı bir bütünlük oluşturulabilirse güzellik oluşur.53 Felsefe tarihinde birçok düşünür doğruluk ve güzellik arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir. Örneğin Martin Heidegger’e göre güzellik, varlığın aydınlanması ve doğruluktur. Ancak bu doğruluk, mantıksal doğruluk değil, vicdani olan gerçek doğruluktur; varlıkların içindeki doğruluktur.54 Doğru ve güzelin bir bakıma özdeş olduğunu dile getiren filozoflardan biri olan Boilau “hiçbir şey doğrudan daha güzel değildir” der. Mistik idealistler, güzelliği, Tanrısal doğrunun yansıması olarak görürler. Platon’da, Hegel’de doğa ve sanat eserleri ideyi yansıttığı ölçüde güzeldir. Realistler de, sanat eserinin gerçeği doğru olarak yansıttığında güzel olduğunu söylerler.55 Shaftesbury, doğruluk, güzellik olmadan güzellikte doğruluk olmadan var olamaz. Ona göre dünyada en doğal olan güzellik dürüstlük ve ahlaksal doğruluktur. Shastesbury’ye göre tüm güzellik doğruluktan doğar.56Boileau da doğrudan başka güzellik olmadığını savunur.57 Stoa öğretisinde de doğruluk ve erdem doğaya ve usa uygunluktur.58 Ergün ise her doğrunun güzel ile aynı olmadığını ileri sürer. Çünkü doğru, akla hizmet eder, genel ve soyuttur. Oysa güzel, duygularımıza ve hayal gücümüze hitap eder ve somuttur. Ancak bazı doğruluklar güzeldir, ama bazıları hayranlık, heyecan ve coşku uyandırmadığı için güzel bulunmazlar. Matematikteki, fizik ve kimyadaki birçok doğru ile güzel arasında bir bağlantı yoktur. Bazen doğrulukla ilgisi olmayan, hayal gücü ile yapılan eserleri güzel kabul ederiz. Doğruluk bir mantık yargısı, güzellik ise bir değer yargısıdır. Bilimsel doğrulukları ve sanatsal güzellikleri anlamak için ayrı eğitim gerektiğini belirtir.59 Din ve ahlak alanında doğruluk adalet ve istikamettir. Başlı başına güzelliktir. Nursi’nin dediği gibi din delillere ve burhanlara dayalı olduğu için dosdoğrudur, insanı aldatmaz.60Adil olmayan bir iş, bir kişi bir durum asla güzel olamaz. Doğru yolu olmayan şaşkındır. Hangi güzellik olursa olsun güzelliğin bir istikameti olmalıdır. Her insan iyiye yönelir. Ancak herkesin yöneldi53 54 55 56 57 58 59 60

Erinç, Sıtkı M., Sanatın Boyutları, Ütopya Yayınları, Ankara 1998, s.49. Güden, agt, s. 21. Ergün, 2015, s. 6. Arat, age, s.154. Arat, 1979, s.101. Arat, age, s.9. Ergün, agm, s.6. Mustafa Oral, Estetik ve Tarihçesi, http://www.koprudergisi.com/

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 123

ği iyide paylaşmanın güzelliği adaleti ve doğruluğu doğurur. Bu yüzden din adalet ve doğruluk ile insanı güzele ulaştırır. Ahlak iyinin, doğrunun ve yararlının peşindedir. Ahlakın, adaletin, merhametin, sevgi ve saygının ulaştığı son ise güzeldir. Dini ve ahlaki güzelin yolu mutlaka iyi ve doğru ile kesişir. 1.4. Yararlı Olan Güzeldir

Güzel yararlıdır. Boş yararsız, anlamsız şeyler güzel olamazlar. Yararlı olmak hem dinin hem bütün eğitim faaliyetlerinin temel amacıdır. “Yararlılık” Allah’ın yaratmasında ve emirlerinde en önemli neden ve hikmettir. Dini ve ahlaki anlamda güzellik, içinde hem hayır, hem yarar hem de hakikat barındırır. Dini emirlerin anlaşılırlığı, açıklığı, seçikliği yararlı olmasında görülür. Yeryüzünde ve göklerde yaratılmış her varlığın hem kendisine hem de insan bir yararı vardır. İnsanın da bir yarar üretmesi ahlaktır. Zarar vermemek dinin ortaya koyduğu en anlaşılır ilkedir. İnsanın kendi iradesi ile kendisini incitme ve zarar verme tarafını terk ederek hayra yönelik bir zihin inşa etmesi kadar muazzam bir güzellik yoktur.61 Güzel yararlıdır fakat çıkarcı değildir. Karşı tarafa güzellik yatırımı yapmaktır. Yoksa güzelliğin bir karşılığını almak değildir. Yarar çıkar anlamında değil fedakârlık anlamında, almak anlamında değil vermek anlamındadır. Güzellik akdi vermek üzere kuruludur. Muhatabına katkı sunmak ister. Hz. Peygamber yararsız ilimden Allah’a sığınır. Yararı olmayan ilim ve sanat boş iştir. Boş ise cehennemliklerin bir özelliğidir.62 Elbette her ilim ve sanat insanın veya varlığın bir ihtiyacını karşılamalıdır. İhtiyaç karşılanırken sanata ve güzelliğe dikkat edilmelidir. Ağızdaki lokmayı çiğnemenin bile bir güzelliği vardır. Güzelliği, hak ve hayırdan ayıramayız.63 Antik Yunan filozofları güzel ve faydalı olma problemini tartışmışlar; güzeli faydalı ve kullanışlı olma ile de tanımlamışlardır. Faydalı olanın güzel, güzel olanın da iyi ve aynı zamanda faydalı olduğunu söylemişlerdir. Kant ise güzel ve iyiyi birbirinden ayırarak her faydalı olanın güzel olamayabileceğini dile getirmiştir. Örnek olarak suyun faydalı olduğunu, fakat faydalı olmadığı durumlarda güzel görünmeyeceğini söylemiştir. Bir yerde gördüğümüz güzel bir çocuğun bize faydasının olmadığını, içi sebze ve meyvelerle dolu bir bahçe faydalı, ama içinde sebze ve meyve olmayan bir parkın daha güzel görünebileceğini belirtmiştir. Güzel daima güzeldir; ama faydalı olma özelliği geçicidir. Tıpta kullanılan ilaçlar ve bazı tedavi yöntemleri fayda61 62 63

Anderson, Allan W., Krishnamurti, Çev. Meltem Andırıç, Ayna Yayınevi, İstanbul 2004, s.200. Müddessir Suresi 45. Ziyaeddin Fahri, Bediiyyat, Devlet Kitapları Yayınları, 1927 s.6.

124 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lıdır, ama güzeldir denemez.64 Bu örneklerin ahlaki alanda geçerliği söz konusu değildir. Din ve ahlak alanında her emir ve tavsiye sonuç itibari ile güzel ve yararlıdır. Geçici sıkıntılar, yorulmalar, sabırlar söz konusu olsa da önemli olan sondur. Son muttakilerin, muhsinlerindir. Sonu güzel bitmeyen bir işin güzel olduğu söylenemez. Acaba güzelden yararlı olma niteliği alındığında geriye nasıl bir güzellik ve anlam kalırdı? İnsan işlerinde her zaman eylemi güzelleştirmek ve güzeli etkin kılmak istemiştir. Fakat işlevselliği de göz ardı etmemiştir.65 Hatta işlevselliği öne almış işlevsel olarak yararlandığı araçlara güzellik statüsünü ikincil bir farklılık olarak sonra düşünmüştür.66 1.5. Hayırlı Olan Güzeldir

Güzelin ahlaki sınırlarını çizen diğer bir kavram ise “hayır”dır. Hayır kavramı yararlı kavramına göre daha kapsamlıdır. Hayırlı kavramında beşeri bilgi ve bakış açısını aşan ğaybi bir durum söz konusudur. Şimdi değil gelecek anlamı da gizlidir. Hayırlı olanın dünyadan ahirete hayat ve zaman sürecinde yararlılığın devamı vardır. Yararlı şu anla sınırlıdır. Bu nedenle bir olayın veya durumun hayırlı olup olmamasının bilgisi ancak Allah katındadır. Bir insan herhangi bir isteğinin gerçekleşmesi onun için güzeldir. Ancak bu güzelliğin yol açacağı istenmeyen durumları bilmediği için hayır ancak Allah’tan istenebilir. Hayır kapıları Allah’ın izni ile açılır. Hayırsız bir güzellik olamaz. Hayır ise bütünü ile mülkün sahibi olan Allah’ın elindedir.67 Bunun açık anlamı; Allah güzeldir, güzellik duygusunu verendir, güzeli ve güzelleri yaratandır, güzelliği yaşatan ve güzelliği sonlandırandır. Güzelin ve güzelliğin tek sahibi ve dağıtıcısı O’dur. Aslında yarar olgusu en geniş anlamda herhangi bir nesneden, durum veya olaydan herhangi bir şekilde soyut veya somut şekilde faydalanma olarak kabul edildiğinde, insanın hoşlanması da bir fayda sayılabilir. Bazı durumlarda da sonucun güzelliği, öncesini güzel gösterir. Bazen bir görüntü birçok zorluğa değer görülebilir. Beğenme duygusunun ihtiyaçlarının karşılanması da bir yarar sayılabilir. Din ve ahlak alanında ise yararlı olmayan bir güzellik yoktur. Fakat bu yarar dünya ile ve yalnızca beşeri bilginin ufku ve bakış açısı ile sınırlı değildir. Allah’ın sonsuz bilgisi ve mutlak vaadi sözün bittiği yerdir. Kuran’da kendisinden hoşlanılmasa da savaş, hoşlanılmayan eş ve hoşa giden müşrik kadınlarla evlenme hoşlanma konusunda örneklendirilmiştir. Hoşla-

64 65 66 67

Ergün, agm, s.7. Timuçin, age, s.19-20. Köksal, agm, s.124. Ali İmran/26.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 125

nılan şey hayırsız, hoşlanılmayan şey de hayırlı olabilir.68 Özellikle bir işin veya durumun sonucunun vardığı yer, o işin hayırlı olup olmayacağı konusunda ölçüdür. Çekici olan bazı güzellikler sonuçta insanı cehenneme gitmesinde aracılık yapacak ise bu iş hayırlı olmadığı gibi güzel de değildir.69 1.6. Helal Olan Güzeldir

İnanan insan açısından güzel değerinin kutsal ile olan bağı koparılamaz. Helal ve haram, güzel değerinin tercih edilmiş, gönülden bağlanılmış ve kabul görmüş kutsal sınırlarıdır. Helal; insanın kendi iradesini Allah’ın iradesi ile birleştirmesi, kendi isteklerini Allah’ın istekleri ile buluşturması, kendi değerlerini Allah’ın değerleri ile bütünleştirmesidir. Allah’ın onaylamadığı hiçbir şeyi güzel görmemesidir. Bu anlamda iman Allah’ın güzel gördüğünü güzel görmek, helal ve haram koyma yetkisini Allah’a tanıyarak her türlü yüceliği, azamet ev büyüklüğü Allah’a teslim etmektir. Dini davranışın en önemli özelliği, kalitesi ve değeri helal ve haram ile olan ilgisinde saklıdır. Din insana helal sınırlarında güzellik yaşatır. Güzel olan helal olandır. Allah’ın yasakladığı her şey zararlı ve çirkindir. Bir davranışın çirkinliği ise sonucunda apaçık olarak gözlenir. Bu durum insan aklı ve tecrübesi ile de onaylanır. Dinin amaçlarından biri de ortaya koyduğu helal ve haram sınırları ile insan yaşamını güzelleştirmek ve bu güzelliği korumaktır. Helal ve temiz olan şeyler insan hayatını güzelleştirirken haram olan şeyler de çirkinleştirir. Bazı haram iş ve davranışlar geçici ve çok kısa bir zaman dilimi için insana bazı zevkler yaşatsa bile sonu hüsran olur. Bu duruma hayatın içinde yaşanmış birçok örnek olay tanıklık eder. Örneğin çok yüksek bir yerden atlayarak uçtuğunu zanneden bir kişinin uçma zevki yere düşene kadar sürer. Helal ve haramlar hayata bir düzen ve ölçü getirir. İnsanların güven içinde yaşamalarına aracılık eder. İnsanın bireysel, toplumsal hayatındaki güzellikler ancak karşılıklı hak ve ödevlerin, sorumlulukların yerine getirilmesi ile oluşturulabilir. Alış veriş, ticaret, evlilik, akraba, komşu ve arkadaş ilişkilerindeki güzellikler helal ve haram sınırında korunabilir ve yaşatılır. Dinin mübah ve helal gördüğü her şeyde mutlaka bir güzellik vardır. Günah ve haramlarda bir güzellik olsa bile bunlar sonuç itibari ile güzel değildir. Zevk ile işlenen bir zina eyleminin veya hakka girmenin birçok insanın hayatını nasıl olumsuz yönde etkileyeceği, insan yaşamından nice güzelliklerin yok edilmesine aracılık edeceği, nice çirkinliklerin insan yaşamına girmesine vesile olacağını da bilmek gerekir.

68 69

Bakara/216. Bakara/221.

126 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

O nedenle zevk elbette bir ihtiyaçtır. Ancak ahlak, akıl ve mantık da işin içinde olmalıdır. İslam dini insanın yalnızca bedeni zevklerin esiri olmasını istemez. Meşru sınırlar içinde olan nimetlerden de yararlanmasını ve mutlu olmasını ister. İnsanın dünya hayatında mutlu olması hem bedensel hem de ruhsal ihtiyaçlarının karşılanması ile mümkündür. İnsanın ihtiyaçlarını göz ardı eden bir din hem dünya hem de ahiret mutluluğunu vaat edemez. İnsan, bir dine doğruluğuna, güzelliğine ve faydalı olduğuna inandığı için inanır. Dinin kendi iyiliğini, güzelliğini ve yararlı olmasını belirlediği ilkelerle açığa çıkarır. Dinin güzelliğine, iyilik ve doğruluğuna ancak helal olan davranışlar ile ulaşılır. Helal ve haram ilkeleri ile iyilik, doğruluk, güzellik ve temizlik gibi değerler soyut birer kavram olmaktan çıkarak hayatın içinde somutlaşır. Her insanın manevi dünyasında iyilik, güzellik ve doğruluk vardır. Fakat bu değerlerin nasıl doldurulacağı ise insanın din seçiminde ortaya çıkar. Din insanın fıtratına uygun ilkeler ile insana bir yaşam tarzı sunar. Örneğin Bakara Suresi 177. ayetinde iyiliğin içi şöyle doldurulur. “İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir. Antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Müttakîler ancak onlardır!”70 Sınırlılık ve sonluluk insanın dünyada rahatını kaçıran ve üzen en önemli iki kaçınılmaz gerçektir. Biri özgürlüğü diğeri hayatı hedef alır.71 Helaller gönüllü olarak kabul görmüş özgürlük alanı olarak insanı ve insan yaşamını güzelleştirirken haram işler de insanı ve insan yaşamını çirkinleştirir. Birbirlerine haram olan karşı cinsler nikâh ile helalleşir ve güzelleşir. Şartlarına uygun alış veriş, ticaret ile kazanılmış mallar helal olur, şifa olur ve güzelleşir. Adalete uygun olarak paylaşılmış miras paylaşımı akraba ilişkilerini güzelleştirir. Paylaşılan yiyecekler bereketlenerek güzelleşir. Helal insanın göğsünü genişletir, alnı açık, onurlu ve şerefli bir hayat yaşamasına vesile olur. Bunun için din insanı kendi iç dünyasından dışa doğru ahlaki ilkeler ile dıştan da içe doğru hukuk ilkeleri ile koruma altına alır. Ahlak ve hukuku iman merkezinde insan hayatında buluşturur. Haram ve helal kılma yetkisi yalnızca Allah’a vererek72 insanı kölelikten kurtarır. Allah katında en güzel ve en onurlu makam olan “kulluk makamı”na yükseltir. 70 71 72

Bakara /177. Oruç, Ömer Asalettin, Sanat Felsefesi, İstanbul Tasarım Yayınları, 2009 İstanbul, s.21. A’raf/ 32.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 127

1.7. Temiz Olan Güzeldir

Güzellik kavramı ile ilgili olan temel değerlerden biri de temizliktir. Temizlik, insan faaliyetlerinin tümünde geçerlidir. Kuran temizliğe apayrı bir önem vermiştir. Temizlik sıfatı, nimet ve yiyeceklere, eşlere, bölgelere, toprağa, evlere, hayat ve söze verilmiş özellikle helal kavramı ile ilişkilendirilmiştir. Din temizlenme ve arınma yolu olarak görülmüştür. İnsanı maddi ve manevi boyutu ile bütün kirlerden kurtarmayı amaçlamıştır. Temizlik maddi ve manevi çeşidi ile bir bütün olarak değerlendirilmiştir. Kalbin eylemleri, inanç, düşünce ve duygular manevi temizliğin unsurları sayılmıştır. Örneğin şirk kirli bir inanç olarak tanımlanmıştır. Bu nedenle temiz değeri olmadan güzelden temizlik olmadan da güzellikten söz edilemez. İman, her türlü yanlış inançtan ve şirkten temizlenme ve ibadet ile bu temizliği devam ettirme azmidir. Temizlik olmadan güzelliğin olması ve yaşaması mümkün değildir. Temizliğe başlanacak yer insan kalbidir. Öncelikle insanın iç dünyasındaki art niyet, ön yargı, kötü sanı, fitne ve fesat gibi olumsuz düşüncelerden temizlenmesi gerekir. İnsan nefsinin ve hevâsının beslediği aşırı istekleri ve olumsuz duyguları da Allah’a ibadet, itaat, dua, teslimiyet ve tevekkül ile kontrol altında tutarak günahlardan kaçınmalıdır. Maddi temizlik için su ne ise manevi temizlik için dua ve ibadet odur. Dua ve ibadetler temizlik ve arınma araçlarıdır. Manevi temizlik ancak tertemiz olan Allah’ın yardımı ile gerçekleşir. Manevi olarak kirlenen bir insanın Allah dışında temizleneceği, arınacağı bir kapı yoktur. İnsan tek başına kendi kirliliği ile bu temizliği gerçekleştiremez. Böylece ibadetler ve itaatler insan yaşamındaki güzellikleri açığa çıkarırlar. Günah ise insanın kendisi ve çevresi için en büyük kir ve çirkinliktir. Güzellik kirlerden arınarak yaşatılabilir. Bu nedenle takva hem bireysel hem de toplumsal temizlik halidir. Takva elbisesini temiz tutmalıdır. Güzellik temizlik ile korunabilir ve yaşatılır. Beşeri ve doğal çevreyi her türlü zulüm ve ahlaki olmayan tutum ve davranışların kirliliğinden korumak gerekir. İnsan, tevbe, istiğfar ile arınarak temizlenerek güzelleşir. Allah da temizdir temiz olanları sever.73 İnsan kendi kirliliğini ancak ilahi rahmet ve bağışta giderebilir. İnsanın temiz düşüncelerle yaptığı her iyilik insanın iç dünyasını imar ederken yaptığı kirli işler ile insan kalbi pas tutar.74 Hz. Peygamber (s.a.v.) bir sözünde şöyle buyurur: “Kişi bir yanlış yaptığında, kalbinde siyah bir leke meydana gelir. Şayet kişi, o yanlıştan uzaklaşır ve af talep ederse kalbi cilalanır. Tekrar hataya dönerse kalpteki leke artırılır ve kalbi tamamen kaplar.”75 Hadiste 73 74 75

Bakara 2/222; Tirmizî, Edeb, 41/2799. Mutaffifîn, 14. İbn Mâce, Zühd, 29.

128 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

geçen “cilalanma” fiili insan kalbindeki güzelliğin ortaya çıkarılması olarak anlaşılabilir. Temizlik güzelliğin cilası ve nurudur. Plotinos’in de dediği gibi insan kendi bedeninden ve çevresindeki nesnelerden başlayarak erdemli düşünce, duygu ve davranışlarla temizlene temizlene Allah’ın güzelliğine ulaşabilir.76 1.8. Sağlam Olan Güzeldir

İhsan, aynı zamanda bir şeyi sağlam ve güzel bir şekilde yapmak anlamında kullanılır.77 Bir ürünün bilinen en iyi özellikleri bünyesinde taşıması durumuna kalite; dayanıklı, kolay bozulmaz, yıkılmaz, stabil olmasına da sağlamlığı denir.78 Kalite ve sağlamlık özellikle yapılan işlerin güzel olabilmesi için çok önemlidir. Güvenilir insanın en önemli özelliklerinden biri işlerini sağlam yapmasıdır. İnanan insan yaptığı işi ve verilen görevi gereği gibi sağlam bir şekilde yapması gerekir. Özellikler toplumsal görev ve sorumluluk bir taş duvara benzetilebilir. Duvarın sağlamlığı taşların birbiri ile uyumu yanında aynı zamanda sağlam ve dayanıklı olmasına bağlıdır. Sağlam işler yapılmadığı vakit toplumdaki düzen bozulur. Kaliteli, düzgün ve sağlam iş yapmak hem ahlakın hem de estetiğin gereğidir. Özellikle meslek hayatında ürün ve hizmetlerin kaliteli ve sağlam sunulmasında estetik ilkelerin ve beğeninin de dikkate alınması gerekir. İnsanların birbirlerine güzellik borcu kalmayacak şekilde işler sağlam yapılmasıdır. Örneğin mimarlık da bir değerlendirme ölçütü olarak estetik, sağlamlık, kullanışlılık ve güzellik kavramları üzerine temellenir.79

Şekil 2: Güzel kavramının dini ve ahlaki çerçevesi 76 77 78 79

Ergün, agm, s. 4. Bakınız: http://www.haydinamaza.net/_40hadiskitap/017.htm#_Toc110177831. TDK Büyük Sözlük Göğebakan, agm, s.80.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 129

2. GÜZELİ GÖRME

İnsanın güzellik sorunu ile baş edebilmesi her şeyden önce farkındalık meselesidir. Dinin insandan beklediği dini şuurda doğruluk, iyilik ve temizlik kadar estetik farkındalık da gereklidir. Farkındalık; insanın ilahi ve beşeri estetik ürünlerin farkında olması, söz konusu güzelliklere kendi duygu, düşünce ve davranışları katılacak ve tepki verecek kadar duyarlı olmasıdır. Herhangi bir alanda üretilen güzellikler bir toplumsal çevrede tüketildiği oranda etkili olur. Estetik farkındalık; estetik düşünebilmeyi, güzellik alanlarını ve çeşitlerinin farkına varmayı, ahlakta ve davranışta güzellik anlayışı geliştirmeyi, kendi hayatında güzellik bilinci oluşturmayı, güzellik ile ilgili yaratıcı düşünceler üretebilmeyi, güzelliği dini kavramlarla ilişkilendirebilmeyi, güzellik ile ilgili kültürel mirası ve geleneksel motifleri takdir etme ve onlardan yararlanmayı, estetiğin evrensel boyutuna katılabilmeyi ve estetik ürünler ile evrensel birikime katkı sunabilmeyi, estetiği din ve din dışı bilgi kaynakları ve farklı disiplinlerin güzellik anlayışı ile ilişkilendirebilmeyi, güzellik algısı ve beğeni eğitimi ile çevresel güzellikleri koruma ve çevre bilinci oluşturmayı, güzellik adına üretilmiş değerleri tanıyabilmeyi, farklı duyum ve düşünüşlere hoşgörülü bakabilmeyi, estetik olarak görmeyi, kendini estetik olarak anlama ve ifade etmeyi sağlayabilir.80 Güzellik, farkındalık isteyen, emek ile başarılması gereken bir konudur. İnsan hayatında hiçbir başarı ve güzellik kendiliğinden ortaya çıkmaz, insanlar tarafından belli bir çaba ile açığa çıkarılır.81 Her başarı gibi bu başarı da farklı alanlarda çeşitli düzeylerde verilecek eğitim ile gerçekleştirilebilir. İnsana özgü estetik duyarlığın oluşması, insan gerçeğinin tüm boyutlarının tanınmasıyla mümkündür. Güzellik diğer yeteneklerle beraber daha çok sezgiye yakındır. Duygu tepkilerini ifade eden bir kavram olan sezgi, zihnin diğer etkinlik biçimlerinden ayrıdır. Ölçü, ritim, denge, harmoni gibi terimlerden oluşan biçim sezgiye dayanır. İnsan davranış biçimini oluştururken aklını zorlamaz, heyecanlarını artırıp sınırlayarak belli bir coşku ile bulur.82 Güzel bir şey üretmek için çok zeki olmak gerekmez ama kesinlikle duyarlılık ve farkındalık gerekir. İnsan kendi duyarlılığını ve sezgilerini kullanmadan güzel bir davranış üretemez.83 Eğitim ile yapılması gereken öğrencilerin aklını ve yeteneklerini güzel olana yönlendirmektir.

80 81 82 83

MEB, age, s. 12. Doğuhan, Murat Yücel, http://www.dmy.info/guzellik-nedir/, 11.7.2015 Ersoy, age, s.5. Ersoy, age, gös. yer.

130 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Güzeli fark etmek bir odaklanma işidir. İnsan bazen güzelliğe kendi iç dünyasında odaklanır. Bazen de bu odaklanma dışarıdan gösterilme ve işaret ile gerçekleşir. Estetik eğitime aracılık yapan tüm dış imkânlar aynı görevi görürler. “Görmek” insanın kendi hareketi ve içsel gücü olurken “göstermek” ise eğitimin işidir. Ancak insanın estetik değer-takdir duygusuna sahip olabilmesi için beğeni eğitiminden geçmesi gerekir. Beğeni duygusu kişiye eğitim ve kültürün kazandırdığı ve kişinin kendisinin yaşam boyu geliştirdiği bir duygudur. Beğeni duygusu insanı nesne, kişi veya olayı güzel ya da çirkin olduğu yargısına ulaştırır.84 Din eğitimi öğrencilerin estetik içerikte davranışlar geliştirmelerine, kendilerinde ve çevrelerinde güzelliği keşfe hazır bireyler olarak yetiştirmelerine aracılık edebilir. Güzelliğin din eğitimi açısından ulaşılması gereken bir amaç olduğu benimsetilebilir. İnanan insanın hayatının ideal bir güzellik arayışı ve yarışı olduğu fark ettirebilir. Bu açıdan din eğitimi estetik imkân ve amaçları ile öğrencilere estetik farkındalık kazanma, estetik yaşantılar edinme, kişiliğin estetik boyutuna katkı sağlama süreci olarak görülebilir.85 Her şeyden önce yaşadığımız hayatın içinde bir güzellik problemimiz olduğu öğrencilere hissettirilebilir. Bu problemin çözümünde tüm insanların sorumlu olduğu vurgulanabilir. Dünyayı güzelleştirme ve güzellikleri yaşatma konusunda sorumluluk üstlenmeleri konusunda öğrenciler cesaretlendirilebilir. İyilik, doğruluk gibi güzelliğin de başarılması gereken bir görev olduğu, güzel işlerin emek, sabır ve dikkat isteği, güzellik adına çok örnekler üretmek için çalışmanın gerekliliği üzerinde durulabilir. İnsanın estetik beğenisini geliştirmek din eğitiminin amaçları arasında olduğu gösterilebilir. Din eğitiminde öğrencilerin kendi gözlemleri ile estetik dünyayı keşfetmelerine yardımcı olunabilir. Kendilerinin estetik bir özne ve estetik alandan da sorumlu oluşlarına katkı sağlanabilir. Kendi iç yolculuklarında ve sosyal ilişkilerinde güzel ile buluşmalarına yardımcı olunabilir. Güzellik tüketicisi değil de güzellik üreticisi de olmaları için teşvik edilebilir. Din eğitimine muhatap bütün öğrencilerin güzellik arayışında olmaları ve güzele değer veren bireyler olarak yetiştirilmeleri gerekir. Bu güzellik eğitimi doğrudan sanat eğitimi yolu yanında tüm toplumun ve eğitim alanlarının ortak sorumluluğunda geliştirilebilir. Din eğitimi açısından öğrencilerin davranışları bağlamında kendilerini birer sanatçı gibi görmeleri çok önemlidir. Bu farkındalık tüm ilişkiler estetik bir sorumluluk taşıdıkları bilinci ile hareket 84 85

Fersahoğlu, Demir, age, s.146. Şen, Semra, Kendi Dünyalarını Kendileri Yaratan Çocukları Hayata Hazırlarken Kültür, Sanat ve Edebiyat Eğitimi, K.K.E.F Dergisi Y. 2005 S.11, s.417.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 131

etmelerine yardımcı olur. Bu sayede öğrenciler kendi estetik algı ve çabaları ile dini sorumluluklarını zevkle ve istekli bir şekilde yerine getirebilirler. Öğrencilerin her an estetik bir problemle karşı karşıya olduklarını fark etmeliler. Özellikle kendilerine yapılan güzellikleri görebilmeleri sağlanabilir. Aynı şekilde çevresindeki çirkinlikleri çözmede de sorumluluk hissetmeleri gerekir. İnsan ilişkileri ve çevre sorunlarının estetik bilinç, estetik algı ve estetik kimlik ile yakından ilgisi vardır. Estetik bakış en yakından evrensele uzanan çizgide insan yaşamının huzurlu, barışçıl ve güvenli olmasına katkı sağlayabilir. Güzellik, güzele değer verme, güzel olanı yüceltme ile kazanılabilir. İnsanı ve ilişkileri de estetik bir bakış açısı ile daha iyi anlaşılacaktır. Güzellik, öğrencinin hayatında çok zengin bir değer ve anlam olarak yaşatılması gerekir. Estetik farkındalık, öğrencilerin yaratıcı düşünce güçlerini ortaya çıkarmaya, güzelliği görmeye, gördüğünü ifade etmeye aracılık edebilir. Örneğin güzelliği fark etmeyen nasıl güzel davranabilir? Nasıl güzel konuşabilir? Kendisini nasıl güzel ifade edebilir? Nasıl güzel davranış tarzı geliştirebilir? Estetik eğitime verilecek etkili ve güçlü bir destek ile insanların ortak davranış geliştirmelerine, estetik duyarlık kazanmalarına, yaşama sevincini yakalamalarına, nitelikli insan, verimli birey olmalarına katkı sağlanabilir. İnsanların ortak beğeni kazanmalarına, kötüye, çirkine tavır almalarına yardımcı olunabilir. Estetik bir eğitim ve estetik bilincin gelişmesi ile tüm beşeri ilişkilere ve etkinliklere insani bir kalite gelebilir, güzellik insanların günlük yaşamına karışarak hayatın güzelleşmesine katkı sağlayabilir. Bugünkü eğitim sistemimiz hazır bilgiye ve ezbere dayandığı, düşünce üretemediği, özgür düşünebilmeyi öğretmekte güçlük çektiği çok sık dile getirilen problemlerdendir. Bunun nedenlerinden biri eğitim sistemimiz içinde, duyu algılarının, duyusal eğitimin, geri plana itilmiş olmasıdır. Estetik eğitim bu konuda denge araçlarından biri olabilir. İnsanı parçalanmış durumdan kurtaracak, bütüncül yaklaşımla düşünmeye, öğrenmeye, kendini fark etmeye ve yetiştirmeye özendirebilir.86 Öğrencileri içten kavrayan, iyi, doğru ve güzel anlayışlarını kendi iç dünyalarında keşfedebilecekleri, hayal gücü ve heyecan oluşturabilecekleri bir eğitim ortamına ihtiyaç vardır. Bunun yolu ise yüksek bir bilinç ve farkındalıktan geçmektedir. Güzel davranışları değerlendirebilme, estetik yargı ve beğeni oluşturma, çevresindeki insanların estetik tutumlarına değer verme konusunda din eğitimi öğrencilere yardımcı olabilir. Bu konuda bir farkındalık oluşturabilir. Din eğitimi sürecinde öğrencilerde estetik empati duygusu geliştirilebilir. Kendi86

Bengisu, agb, s.100.

132 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lerini diğer insanların yerine koyarak onları çeşitli zorluk, fedakârlık ve emekle ürettikleri güzelliklerin değerini anlamalarına ve onları takdir etmelerine aracılık edilebilir. Güzellik üretiminde insanlarla özdeşim kurabilirler. Bu güzelliklerin farkında olmak ve bu güzelliklere değer vermek güzelliklerin çoğalmasına ve yaşamasına aracılık eder. İnsanın estetik özneliğine ve estetik ürünlerine saygılı olmayı öğretebilir.87 Tarihte veya günümüzde insanın ürettiği güzelliklere değer vermek, onları korumak insandan insana yüklenmiş güzellik borcudur. Din eğitiminin amacı doğrudan sanatçı yetiştirmek değildir. Ancak din eğitimi estetik beğeni sahibi, sanatsever insanların yetişmesine, öğrencilerin güzeli ve güzelliği takdir edebilme seviyesine ulaşmalarına katkı sağlayabilir. Sonuçta her güzellik müminin yitiğidir. İnanan insan ister kendi toplumunda isterse kendi kültürü dışında olsun bir güzellik ile karşılaştığında bu güzelliği takdir edebilmeli, ondan haz almalı ve gerektiğinde ondan yararlanmalıdır. Din eğitim yolu ile kazanılmış estetik bilinç, insanı çevresindeki güzelliklerin farkına varıp onları koruyarak daha güzele taşımayı hedefleyen bireyler oluşmasına yardımcı olabilir.88 2.1. Kendinde Güzeli Görme

Eğitimin amaçlarından biri de insanın yeteneklerini keşfetmesine yardımcı olmaktır. Bu nedenle insanın güzellik öznesi olarak güzel yeteneklerini keşfetmesi bir eğitim işidir. Estetik kişinin kendisinden başlayarak, tüm ilişkilerinin güzelleştirilmesine katkı sunabilecek bir imkândır. Her insan güzellik ve çirkinlik üretmeye kabiliyetli olarak yaratıldığı için nitelikli bir estetik eğitimi tüm bireyler için gereklidir. Güzellik her insanla ilgilidir. Güzel her insanın sorunu olduğuna göre güzel; araştıran estetikte insanlığın ortak sorunudur. Ruhsallığı iyiden iyiye sakatlanmış olanların dışında tüm insanlar belli bir ölçüde, belli bir çerçevede güzelle ilgilenirler. Güzel insanın yaşamının giderilmez bir öğesidir. Her insanda şu ya da bu şekilde güzelin kurucusu ve alıcısıdır. Estetik duyarlılık ilkin kendimize ve yakın çevremize gündelik yaşamımıza yönelişinde varlığını duyurur. Güzeli izlemek, güzeli fark etmek, güzellik oluşturma için ön koşuldur.89 Zenon’un da belirttiği gibi insanın varlık içindeki estetik yeri ve değeri bilinmeden güzel davranamaz. Bir insanın güzel davranması, insanı tanımlamanıza ve ona bir takım estetik amaçlar verip vermemenize bağlıdır.90 En başta insanın estetik bir özne olduğunu insanın

87 88 89 90

Tozlu, Necmettin, Erdemli Toplum Yolunda, 21. Yüzyıl Yayınları, 1998,,s.25. Akın, agt, s.1. Timuçin, 1993, s. 14. Arat, 1979, s.9.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 133

kendisi görmeli ve kabul etmelidir. Shaftesbury’nin dediği gibi eğer herhangi bir şeyi değiştirecek ya da herhangi bir davranış doğru beğeniye yönelecek olursa, tekerleği çevirmesi ve moralini yükseltmesi gereken insanın kendisidir.91 İnsanın güzel davranış üretebilmesi her şeyden önce bir güzellik felsefesine ihtiyacı olduğu doğrudur. İnsanın iyi, doğru ve güzel davranışlarda bulunması için gerekli eğitimi alması gereklidir. Ancak kendisine öğretilenlerdense kendi deneyimleri ile kendi kendisinin buldukları daha çok önemlidir.92 Bundan dolayıdır ki güzelin kendinde keşfi güzele açılan ilk kapıdır. Aynı yoğunluk ve belirginlikte olmasa da estetiğe yatkın olmayan, onu arzulamayan insan yoktur. Her insan kendi şartları, kültürü, eğitimi ve beğeni anlayışı çerçevesinde güzel ile ilişki içerisindedir. Kimi villasını kimi de gecekondusunu güzelleştirir. Çorbasını maydanozla süsleyen birinde de saçlarını yana doğru tarayan kişide de bir güzellik kaygısı taşımaktadır.93 İnsan kendi içinde ve çevresinde bir güzellik şifresi çözmeye çalışır. Kendisinden güzele güzelden kendisine hep bir akış yaşar. İnsanının hayatta kendisinin dolduracağı estetik boşluk, elde ettiği ve öğrendiği her şeyden daha fazladır. İnsan için güzellik yaşamın manası gibidir. Güzellik evreninde bir mana oluşturamayan kişiler, nesneler, görüntüler insan tarafından dikkate alınmaz ve kayda geçmez. Estetik boyut insanın kendisini tanıma alanlarından biridir. Estetik eğitim olmadan insan kendisini tam olarak gerçekleştiremez. Estetik alan insanın kendisini tanımada hem bir araç hem de kendini tanıyıp tanımadığını bir kanıtı olarak iş görür.94 Her insanın fıtratı potansiyel olarak sanatçı özelliklerini barındırır.95 Her insan içinde sanatçı bir ruh taşır. Bu insanı diğer canlılardan ayıran önemli özelliklerden biridir. Yeryüzünde ses ve görüntü üretebilen tek varlıktır.96 İnsanın kendi eylemleri üzerinde estetik olarak düşünmesi ile kendi güzelliğini görebilir.97 İnsanın tabii güzelliğini hissetmesi estetik faaliyetlerden önce gelir. Nitekim insan, kendi eseri olan bir resim, tablo vb. sanatsal faaliyetlerden önce, bir çiçekte ya da güneşin doğuşu esnasında ve batışından önceki zaman aralığında güzelliği hissetmiştir. Bu sebeple de her insanda güzellik ve sanat duygusu fıtridir. Yani insan dünyaya gelirken bu duyguyu yüklenerek gelir, ye-

91 92 93 94 95 96 97

Arat, 1996, s.124-130. Erinç. age, s.59. Gökay, Demir, agm, s.331. Işık, age, s.32. Kılınç & Reisoğlu, 2011, s. 224 Doğan, age, s.165. Görsel Estetik, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları, s.4 - 17.

134 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

tişkinlik çağında bu duygu ya alınan eğitim ya da içinde yaşanılan sosyal yahut kültürel çevrenin etkisi sonucu gelişir veya körelir. Fakat bu duygu tamamen yok olmaz. O halde, ruhen ve fikren sağlıklı her insanda estetik güzellikten önce gelen bağımsız bir güzellik duygususun keşfi önemlidir.98 Güzel davranmanın ön şartı budur. İnsanı kendi gözünde düşürdükten sonra yapamayacağı bir çirkinlik kalmaz. Çünkü insan kendi benliğini kendi gözünde düşürmeden çirkinleşmez. Varlıklar içinde tek güzellik öznesi olan insan bu özneliğini doya doya yaşamak ister. Ancak bu öznelik farkındalık ile yaşanabilir. İnsan ancak farkındalık ile tüm güzelliklere açık duruma gelebilir. Bir yandan kendisinin güzellik değerini de bulmaya çalışır. İnsan yaşamının her çağında güzellik ile bağını kesmeden sürdürür. Ergenlik döneminde fiziki güzellik arayışı ve yargısı kimliğinin bir parçası durumuna getirecek kadar güçlüdür. Yetişkin yıllarında fiziksel güzelliğin yanı sıra güzelliğin fizik ötesi yasalarını da keşfeder. İnsan ömrü güzelliği arayış içinde geçer. İnsan aradığı güzelliği bulamayınca mutsuz olur. Güzelliği fark edemeyen onunla yaşamayan insan hayattan tat alamaz ve insanlara da bir tat sunamaz. İnsan güzelliğin kaynağını kendi güzelliği için keşfetmelidir. Farkına varılan güzellikler insana manevi bir haz verir; insanın kişiliğini olumlu yönde etkiler, yaratıcı güçlerini harekete geçirir, beğeni yeteneklerini canlı tutar. İnsanları manen yükseltir ve ilişkilerinde daha insancıl olmasını sağlar. Estetik farkındalık, insan iradesi için bir enerji, yaşama sevinci ve huzur kaynağı, tüm aktivitelerine duyarlılık ve canlılık katar. Günlük yaşamın her evresinde, sevinçte ve üzüntüde insana bir güzellik eşlik ettiği ancak farkındalık ile hissedilir. Estetik farkındalık; hayatı daha dolgun, daha anlamlı, daha güzel, daha yaşanası kılar. İşte bunun için estetik birçok alandan biri değil, insan kişiliğini oluşturmayı temel alan ve hayatı güzellik kodlarıyla çözümleyici bir etkiye sahip bir alandır.99 Benlik, insanın ahlaki düşünce ve kararları almasında, davranış ve etkinliklerini yönetmesinde çok güçlü psikolojik bir faktördür. Benlik, genellikle toplumsal ve kültürel ortamda insanlarla kurulan ilişkilerin niteliğine göre bir yapı kazanmaktadır.100 İnsan benliğini nasıl yapılandırırsa kurgulanan benliğe uygun davranır. Duygu ve düşünce eğitiminin birlikte yapıldığı din eğitiminde öğrenciler öncelikle kendilerinin birer estetik özne olduklarını öğ98

Şahin, agm, s.95. Simeonova, S., Çağdaş Burjuva SanatindaBunalim Ve Estetik Teorisi, http://www.cafrande.org/?p=19951, 7 Temmuz 2013 100 Hökelekli, Hayati, Kuran Sempozyumu, Kuran ve Eğitim, Kuran’ın Eğitime getirdiği değerler ve hedefler, Fecr Yayınları, Tokat 2007, s.72. 99

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 135

renmelidir. Öğrencilerin estetik benlik algıları güçlendirilmelidir. Din eğitimi sürecinde öğrenci estetik olarak düşünme, duyma ve hareket edebilme yeteneğine sahip olduklarını fark edebilir. Estetik becerileri ve yeteneklerinin farkında olabilirler. Estetik özneler arasında etkileşimin olumlu sonuçlarını görebilirler. Deyim yerinde ise estetik yapıları ve kişilikleri ile yüzleştirilip kendileri ile tanıştırılabilirler. Dini yaşantıda zihinsel bilinç yanında estetik bilinç de gereklidir. İnanan insan varlığını, güzellikle olan ilişkisi bakımdan da konuşlandırabilmelidir.101 Bu ancak farkındalık ile oluşturulabilir. Bilinç; düşünen öznenin kendi üstüne dönerek, kendisini kendi düşünceleri ile kavraması, kendisine bir başkası gibi bakma durumu; “içe bakış” yolu ile zihnin kendi deneyimlerinin gerçekliğini kavarama edimidir. Kişinin kendisi, geçmiş yaşantıları ile şu anı birleştirmesi, buna bağlı olarak bir gelecek planlaması yapabilmesi, bir bütün olarak öteki kişiler ile beraber içinde yaşadığı dünyaya ilişkin farkındalığıdır. Estetik bilinç ise kişinin yaşadığı deneyimlerden kendisinde bulunan estetik yeteneklerin ve imkânların farkında olması, duygularının, algılarının, bilgilerinin kavrayışlarının şuurunda olarak kendini anlaması, tanıması ve bilmesidir. Kişi estetik kişiliği ile yaşadıklarına ya da çevresinde olup bitenlere yönelik estetik duyumları, algıları, güzellik sezgisi ile karşılık verir. Şeylerin güzelliğine veya çirkinliğine karar verir.102 Estetik bilinç estetik kaygıya yol açar. Estetik kaygı insanın estetik sorumluluk kazanmasına yardımcı olur. Estetik sorumluluğun farkında olduktan sonra da iradeli, bilinçli ve sistemli çalışma ve üretme, yapılan davranışa odaklanarak sabır, dikkat ve özen göstermek gerekir. Estetik kaygının oluşabilmesi için öncelikle estetik bilgiye ihtiyaç vardır.103 Duyusal insanı akıllı yapmanın tek yolu da onu önce güzele duyarlı yapmaktır.104 Her davranış, sahibinin üslubunu kimliğini ve kişiliğini ve benliğini yansıtır. Hangi benlik, kişilik, mizaç, karakter ve kimlik ile davranıyorum? Ben kimim? Soruları güzel davranış oluşturmada en etkili sorulardır. Bana hangi davranışlar yakışır? Benlik, kişilik, karakter, kimlik ve varlık içinde insan kendisini nasıl tanımlıyorsa öyle davranır. İnsanın benlik algısı kendisi ile ilgili düşünce ve yargılarıdır. Kişilik, insanın dışarıdan algılanan fiziksel ve ruhsal özelikleri, kimlik bireyin toplumsal ve sosyal aidiyetidir. Karakter ve seciye ise daha çok kişiliğin ahlaki nitelikleri, mizaç; yaratılış ve kalıtımdan gelen özellikler, meşrep kişinin yaratılış özelliklerine göre seçtiği ahlaki olmayan

101 102 103 104

Erinç, age, s.27. Pears, David, Bilgi Nedir?, Çev: Abdülbaki Güçlü, Bilim Sanat Yayınları, Ankara 2004, s.121. Şişman, age, s.43. Schiller, age, s. 109.

136 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

hayat tarzı ve gidişatı, fıtrat bütün insanlarda bulunan ortak özdür. Kuran’da belirtildiği gibi her insan kendi seciye ve karakterine (şakile) göre davranır.105 Her insanın benliği ve kişiliğinin oluşmasında doğuştan getirdiği özellikler yanında kendi tercihleri etkilidir. Güzellik duygusu her insanda vardır. İnsanın bu yeteneği Allah vergisidir. Kendisinin de bu yeteneği geliştirmesi ve kişiliğinin bir parçası, hayatının bir parçası durumuna getirmesi gerekir. “İnsanı diğer varlıklardan ayıran en belirgin özelliği, “kendinden haberdar oluşu” yani benlik şuurudur. Onun yaşayışı ve hareket tarzı, yalnızca biyolojik yapısına ve fıtratında yer alan tabii içgüdüsüne ve yazgısına bağımlı değildir. Yaşayışında, “duyarlı” oluşunun yönlendirdiği ölçüde seçme ve yaratıcılık gibi güçler· onun üzerinde belirleyici faktörlerdir. Sonuçta ise, benliğini oluşturan fıtri güçler, onun üzerinde etkili olan tabiat kuvvetlerine ve çevresel etkenlere karşı galip gelebilmektedir. Gelişim yönünü belirleyen ve açıklayan bu “zafer”e “insanlık” adı verilmektedir.”106 Elbette insanın bir olduğu ben’i, olmaması gereken ben’i, sandığı ben’i, bir olmak istediği ben’i, dışarıdan görülen ben’i vardır. Aynı şekilde insanın bir zihni ben’i, sosyal ben’i ve estetik ben’i vardır. İnsan bunların ayırdın da olarak davranışlarını düzenlediği zaman davranışlarını bütünleştirip güzelleştirir. Bu ben’leri karıştırdığında davranışlarında da çirkinleşme başlar. Din eğitimi insanı söz konusu ben’ler ile tanıştırabilir, ben’lerini tanımalarına yardımcı olabilir, öğrencilerin kendi davranışlarını güzelleştirilmesinde katkı sunabilir. Güzelliğin ilk şartı insanın kendisi hakkında duygusal ve zihinsel olarak estetik bir değere ulaşmasıdır. Öğrenciler yaptığı işe, davranışına, konuşmalarına bir de kendilerinden hareketle estetik açıdan bakabilirse insanlar arası iletişim ve etkileşim olumlu yönde gelişir. İnsan ilişkilerinde yaşanan birçok iletişim çatışmasının temelinde güzelliğe dikkat edilmemesi yatar. İnsan ilişkilerini düzeltmeyi amaçlayan din eğitimi estetik alana duyarsız kalamaz. Güzellik eğitimi her yaş ve her insan için gereklidir. Özel yetenek gerektirmez. Her insan hayatı güzelleştirilmeyi hak ettiği gibi estetik sorumlulukları da söz konusudur. Her yaşın, toplumsal şartların, psikolojik ve sosyal ortamların durumuna, havasına alınan eğitime göre güzellik algılanır ve yaşanır.107 Eğitim öğrencilere yalnızca meslek sahibi olmaları ve ekonomik güç elde etmeleri ve geçimlerini sağlayacak kazanç yollarını göstermek, sadece kendi-

105 106 107

İsra/ 84. Şanver, Mehmet Dinî Tebliğ ve Eğitim Açısından Kur’an’da İnsan Psikolojisi ve Özellikleri, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, C.10, S.1, s.150. Sebik, agt, s. 23.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 137

lerini düşünen hesapçı bir mantık ve matematik anlayışı kazandırmak değildir. Gerçek eğitim insanı kendi içinde var olan güzellik değerleri ile de tanıştırabilmelidir. Din eğitimi ile öğrencilerin beğeni yeteneklerinin geliştirilmesini de amaçlamalıdır. Bu eğitim ile öğrencilerin ahlaki, doğal, kültürel ve hayatın içinde birçok güzelliğin farkında olmaları sağlanabilir. İnsan bir güzellik arayışı ile doğar. Din insanlığın güzellik arayışına kendinden bir cevap niteliğindedir. Din eğitimi insanın güzelleştirilmesini nihai olarak amaçladığı söylenebilir. Her insan içinde ahlaki anlamda ideal bir insan, ideal bir sanatçı taşır.108 Tabiattan ve sanattan bağımsız olarak güzellik düşüncesi ve güzellik şeması doğuştan her insanda vardır. Yani güzellik cevher ve öz olarak insanda bulunmaktadır. Tekil güzellikleri tanıyabilmek ve değerlendirebilmek için insanda bütüncül bir güzellik olmalıdır.109 Öğretmenlerin öğrencilerini, anne-babaların çocuklarını zorlayarak, korkutarak, baskı ve şiddet kullanarak güzel davranışlara yönlendirmeleri mümkün değildir. Özellikle çirkinliğin her türlüsünün bir seçenek olarak bireyin önünde bulunduğu günümüz dünyasında bu yöntem işe yaramaz. Çünkü güzel davranış zorlama ile ortaya çıkmaz; akıl, duygu, irade ve vicdan ile elde edilir. Öğretmenlerin ve ebeveynlerin çocuğun aklına, duygularına hitap ederek onda bir vicdan güzelliği oluşturmaya özen gösterilmelidir. İrade ancak vicdan güzelliği ile yönetilebilir. İstekli duruma, gönüllü eyleme, hoşlanma duygusuna yönelmelidir. Öğrenciler kendi içlerinde öncelikle neyi yapmalıyım sorusuna değil, neyi istemeliyim sorusuna cevap aramalıdır.110 İnsanın iç dünyasına yerleştirilmiş güzellik duygusu yanında bir de ahlaki güzellik merkezi olan vicdan vardır. Vicdan, sayısız güzel duygu ve düşüncenin oluştuğu, geliştiği ve yaşatıldığı bir merkezdir. İnsanın iç dünyasındaki bu güzel dünya da ilahi güzellikten beslenir. Bu nedenle dini davranış yalnızca insandaki estetik duyguya değil aynı zamanda vicdana da uygundur. İyi, güzel, doğru birleşerek insanın iç dünyasında yüce duygulara, yüce değerlere ve yüce düşüncelere kaynaklık eder. Allah insan ile vahiy, doğa ve vicdan olmak üzere üç şekilde konuşur. Vahiy güzel bir hitaptır. Dinin insana sunduğu güzellik mesajı insanın yapısına ve gerçekliğine uzak değildir. Evrenden de aynı kaynaktan gelen tılsımlı güzel fısıltılar duyulur. Vicdan da Allah’ın tüm insanlara güzelliğini duyurduğu hitabıdır. Allah vahiy, doğa ve fıtratvicdan ile söyleyeceği her şeyi insana söylemiş ruhuna yerleştirmiştir. Cevap 108 109 110

Schiller, age, s. 14. Altıntaş, Hayrani, Kuran ve Estetik, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, C.38, S.1, s. 56. Kant’dan Aktaran: Ali Vasfi Kurt, Sadreddin-i Konevi’nin Kuran Anlayışının Ahlak Felsefesi Açısından Yapı-Çözümü, Kuran ve Ahlak Metafiziği, Kuran Sempozyumu (Kuranda Ahlak ve Değerler), Fecr Yayınlar, Konya 2006, s.233.

138 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

verme sırası insandadır. İnsan dünya hayatını yaşama şekli ile Allah’a cevap verir. Allah insandan güzel bir cevap beklemektedir. Allah her insanın hem fiziksel hem de vicdan dilini en iyi anlayandır. İnsan Allah’a öylesine açıktır ki aralarında başka hiçbir varlığın aracılık etmesine gerek yoktur. İnsan Allah’ı göremese de O insanın göz bebeğine bakmakta ve kalbin derinlerinde ne varsa bilmektedir. “O, İlk ve Sondur; hem Dış Görüntüdür hem İç Gerçeklik ve O, her şeyin bilgisine sahiptir.”111 Vicdanı ile tanışmayan, onun farkında olmayan, onunla istişare etmeyen, onu dinlemeyen insan güzellik üretemez. En ağır günahkârlara bile o sesini duyurur. 2.2. Varlıkta Güzeli Görme

İnsana arz olunmuş, onun takdirine ve beğenisine sunulmuş bir dünya var. Evrendeki her şey insana göre onun estetik zevkine göre yaratılmıştır.112Allah insanlardan karşılık olarak beğeni duygularını harekete geçirmelerini ve karşılık vermelerini istemektedir. İnsan içinde tohum halinde bulunan estetik yönemsemeyi bir yetenek olarak geliştirebilirse bu yönemsemenin, bu itinin ilk hızını ve sınırlarını aşan daha üstün düzeyde estetik ilişkiler meydana getirir. Geliştiremeyen insanlar ise aynı yönemseme, daima doyurulmayı bekleyen bir gereksinim olarak bütün yaşamı boyunca sürer.113 İnsanlar sözde, eylemde ve daha birçok alanda güzellik üretirler. Bu güzellikleri takdir etmek ve değerli bulmak güzelliklerin çoğalmasına neden olur. Yeni ve farklı güzelliklerin oluşmasına ve yaşamasına vesile olur. İnsan ilişkilerinin güzellik alış verişine dönüşebilmesi ancak insanların ortaya koyduğu güzellikleri fark etmekle mümkündür. Ayrıca sanat adına üretilmiş ürünlerin değer görmesi estetik eğitim ile ilgilidir. Yeterli düzeyde gelişmemiş estetik beğeni kişinin kendi yaşamını olumsuz yönde etkilediği gibi toplumsal ilişkileri, çevre ile iletişimini de olumsuz yönde etkiler. Bundan sosyal beğeni de zarar görür. Estetik beğeninin gelişmediği toplumlarda insan hayatı çirkinleşip yozlaşır.114 Yüce ve güzel ilişkisinde ortaya çıkan ilahi güzelliğin öğrenciler tarafından fark edilmesi din eğitiminin estetik amaçlarındandır. Din eğitiminin ilahi güzelliği gösterme ve bu güzelliğe aracılık etme gibi bir amacı vardır. Kuran hem “görme” hem de “bakma” fiillerini akıl ile ilişkilendirerek kullanmıştır. Ancak bu bakış ve görmelerde görüneni aşma, görünmeyene ulaşma söz konusudur. Dinin estetik anlayışı görünenden görüntü ötesine uzanır.

111 112 113 114

Hadid/3. Mutluel, age, s.43. Doğan, age, s165.. Sebik, agt, s.1.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 139

İnsan kendi içindeki güzelliği ve varlıktaki güzellikle birleştirip bütünleştirebildiği oranda estetik kimliğini geliştirir. Varlıktaki güzellik insanın kendi güzelliğinin bir parçasıdır. Bu birleştirmeyi yapabilmek için kendinde güzelliğin farkında olan estetik bilincin etkin katılımı gereklidir. Çevresindeki güzelin alıcısı olmayan kimseler gerçek insani değerlere ulaşamaz. Güzellik nasıl anlaşılırsa anlaşılsın fakat en sonunda varılması gereken yer insanın kendisi ve insanın insanla ve varlıkla yüz yüze geldiği yerde yani ilişkilerindedir. Gadamer’in ifadesi ile “güzel bizde bir var olma artışı sağlayan şey”dir.115 Varlıktaki güzeli görmeden bu artış gerçekleştirilemez. İnsan kendi güzelliğini çevresindeki varlıklarla test edebilir. Kendi güzelliğini varlıktaki güzellik ile bütünleştirebildiği oranda estetik boyutunu mükemmele taşıyabilir. Estetik, yalnızca insanın güzel karşısındaki konum, tutum ve tavrını incelemez; aynı zamanda güzelin ontolojik olarak varlık içindeki yerini belirlemeye çalışır.116 Bu nedenle din, insanın varlık, olay ve olgulardaki güzelliği görmesini ve Yaratıcı ile ilişkisini keşfetmesini ister. İnsan Allah’ın yarattığı estetik dünyaya karşı duyarlı olmalıdır. Allah insanın estetik bir kaygı içinde olmasını ve yarattığı güzelliklerin insan tarafından takdir edilmesini ister. Bu güzelliğin fark edilmesi; Allah’ın sanatının takdir edilmesi, tesbih edilmesi, yüceltilmesi için şarttır. Çünkü insan irade ile mü’min, müşahede ile muhsin olur.117 Çünkü yaratılmış olan insan yaratılmamış güzelliği fark etmiştir. Din insan yaşamına estetik farkındalık katmayı amaçlar. Allah kendi yarattığı güzelliklerin farkında olacak aralarındaki ilişkileri güzellikler sergileyerek yapacak bir varlık yaratmak istemiştir. Estetik özne olmadan estetik nesne boş ve amaçsız kalır. Varlıktaki güzellik, onu algılayan yaşantılayan bir özne olmadan varoluşsal amacını gerçekleştiremez.118 Güzel nesne, öznesini bulunca amaç tamamlanmış olur. Ancak bu kendi varlığını doğrudan değil de dolaylı olarak göstermek istemiştir. Özellikle nimetler yolu ile kendi varlığını bu varlıklar arkasında gizlemiş, varlıklardaki güzellikler ile de ortaya koymuştur. Yaratılmış her varlık aynı zamanda bir sanat yapıtıdır. Bütün bu sanat yapıtlarını okuyan, dinleyen, seyreden, gören, izleyen ve estetik olarak da değerlendiren tek varlık insandır. Estetik farkındalık insanı gören gözden “düşünen göze” işiten kulaktan “dinleyen kulağa” ve taşlaşmış duyarsız bir kalpten “hisseden-anlayan bir kalbe” geçişi sağlar. Allah’ın yarattığı bin bir güzellikteki varlığın güzelliğini fark edecek olan insandır. Al-

115 116 117 118

Işık, age, s.32. Çalışkan, age, s.323. Bursevi, age, s.155. Türker, agt, s.43.

140 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lah tüm güzellikleri insan için yaratmıştır. Güzellik vardır ve bu güzellik insana göredir. İnsan bu güzelliği anlayıp takdir edebilir. Estetik bir olayda önceliğin insanda mı yoksa estetik nesnede mi olduğu tartışmalı bir konu olsa da sonuçta insan güzelliğin merkezinde yer alan bir varlıktır. Tüm güzellikler insana akar. İnsan doğru ile iyi ile tatmin olmamakta güzeli de beraberinde aramaktadır. Allah’ın yaratmadaki bütün bu sanat yapıtlarını okuyan, dinleyen, seyreden, gören, izleyen ve estetik olarak da değerlendiren tek varlık insandır. Vahiy, evren ve zaman içindeki ayetler insan için yalnızca zihinsel anlam içermezler bunlar aynı zamanda estetik nesnedir. Yani her varlığın ve hareketin aynı zamanda bir güzellik anlamı vardır. İnsan güzelliklerin estetik beğenisine ve takdirine sunulduğu tek varlıktır. İnsan çevresinde yaratılmış tüm güzelliklerin muhatabı insandır. İnsana bahşedilen güzellikler yanında kazanılması mümkün olan güzellikler vardır. Dünya insanın bahşedilmiş güzelliklerini oluşturur. Kuran, muhatabının güzellik konusunda insanın çevresinde her gün meydana gelen olayları hatırlatarak, insanın iç dünyasını harekete geçirir. Varlığı kuşatan da güzellik içinde daha büyük bir güzelliği saklamaktadır. Görünen güzellik görünmeyen bir güzelliğin yansımalarıdır. Ancak varlıktaki bu güzelliği göremeyen görünmeyen güzelliğin perdesini de açamaz.119 Dinin kazandırdığı güzellik anlayışı ile duyu gerçekliğinin, tabiî fenomenlerin arkasına uzanarak güzelliği değişmez olan bir varlığa ulaşmak istenir.120 Hayatta sadece görsel güzelliği hedeflerseniz, aldığınız sadece görüntü olur. Dinin insandan beklediği canlı bir merak ile insana göstermeye çalıştığı görüntünün arkasındaki güzelliğin aslına ilişkin bir manayı yakalaması ve bir anlam oluşturmasıdır. İnsan görüşünü derinlere yani ğayba ulaştırabilirse göz, beyin ve kalbi birleştirmiş olur. Bu güzelliğin okunuşunda kelimeler susar, anlamlar kalpte büyük bir zevke dönüşür. İnsan ancak o zaman bakmış ve görmüştür. Mevlana’nın dediği gibi “İnsan gözdür, öte yanı deriden, etten başka bir şey değil. Gözü, neyi görürse değeri o kadardır insanın.”121 Güzellik bu manayı ve anlamı yakalayamazsa insan ancak bir illüzyon ile yetinmek durumunda kalır.122 İnsan olmanın zevkini bu görme ile sağlar. Allah’ın sanatını takdir edemeyen ona kör olan göz diğer sanatları da gerektiği gibi takdir edemez. Bu nedenle hem doğal hem insan ürünü birçok güzellik din eğitimini yakından ilgilendirir. 119 120 121 122

Titus’tan Aktaran: Cemal Şakar, Modern Zamanlarda İslam Sanatı Ve Estetiği Ne Söyler?, Hece Dergisi, 2013, s.198-200; Titus Burckhard, İslam Sanatı, çev. Turan Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2005, s.1. Tunalı, İsmail, Soyut Sanatta Realite Kavrayışı, Ders Belgeliği, 1998, S.2, s.17. Yücel, agm, http://www.dmy.info/ Yücel, agm, gös.yer.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 141

Güzelliğin Allah ile olan ilgisini fark edebilme, güzelliğin insan hayatında çok yönlü varlığını hissetme, insanı hayata bağlayan ve ahlaki başarıya ulaştıran araçlardan biri olabilir. Çünkü yüce ve güzel ilişkisi yalnız görünen varlık âlemi ve ötesi ile sınırlı değildir. Allah’ın yüceliğine tanıklık eden doğa diline gelince bu dil gözlem yaparak anlaşılır. Doğadaki güzellik kendi başına olmaması açısından Allah ile doğrudan ilgilidir. Ancak güzelliğin niteliği insancadır. Doğa insanca güzeldir. Bu güzelliğin izdüşümü insanın iç dünyasıdır. İnsanı da onun duygularını da ihtiyaçlarını da yaratan Yaratıcı olduğu gibi evrende ne varsa her şeyi insani duygulara ve ihtiyaçlara karşılık gelecek şekilde yaratan da aynı Yüce Yaratıcıdır. Örnek verilecek olursa beğendiğimiz lezzetler ve güzellikler biz öyle alıştığımız için değil, hakikaten bizim için leziz ve güzel yaratıldıkları için öyledirler. Dolayısıyla insanlar arasındaki ortak özellikler ve insanın kâinatla arasındaki mükemmel uyum; her şeyi içine alan “birlik” ten kaynaklanan, gayet olağan ve zaten beklenen bir şeydir. Bu açıdan bakıldığında, insanüstü, alemşümul bir ortak estetik beğeni bilinci, deney ötesi bir gerçeklik olarak kabul edilmek durumundadır.123 Yani güzelliğin kaynağı doğa ve madde dünyası ile insanın kendi iç dünyası uyum halindedir. Dolayısı ile insan çevreye bakarken herhangi bir canlı gözüyle bakmıyor doğadaki güzelliği fark edebilecek, değerlendirebilecek bir gözle bakıyor.124 Gözlem hem Allah’ın varlığına, birliğine ve ahirete iman için gereklidir. Bir ayette şöyle buyurulur. “Allah’ın rahmetinin belirtilerine bir bak, yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor? Şüphesiz ölüleri O diriltir. O her şeye Kadir’dir.”125 Varlıktaki ilahi güzelliğin algılanması ve gözlenmesi için doğal çevredeki ayrıntıların gözlenmesi son derece önemlidir. Her şey birçok boyutu ile gözlenebilir. Estetik açıdan bir buğday başağı üzerindeki geniş ve dar alanlar, düzenli tekrarlar, örümcek ağının örüntüsü, çimlerin üzerinde parlayan çiğ damlaları, karların kristal yapıları, mevsimlerin ve gökyüzünün etkisiyle yeryüzündeki renk değişimleri gözlenebilir.126 Doğada her varlık güzeldir. Her güzel O’nun güzelliğinin belgesidir. Güzellikten imana imandan güzelliğe kesintisiz geçişler, gidiş gelişler vardır. Güzellik Allah ile insan arasındaki ğayb ile şehadet arasındaki ortak dildir. Allah’ın güzelliğini, güzelliğinin varlığa yansımasını fark edemeyenler imana ulaşamaz. İlahi güzellik ile evrendeki düzen arasında bir koşutluk vardır. Allah evreni “en güzel surette” yaratmış ve en güzel biçimde bir düzen vermiştir. Aklın işlevi, bu düze-

123 124 125 126

Ekici, agt, s.216. Ergün, agm, s. 5 Rum/50. Tuna, Yılmaz, Futurist Manifestolar Kitabı, Altıkırkbeş Yayınları, İstanbul 2008, s.126.

142 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ni, denge ve güzelliği kavrayarak Allah’ın evrene verdiği doğal yerleşik nitelikleri ve nesnelerin kendi başlarına ve birbirleriyle ilişkisinden doğan güzellikleri fark etmesidir. Bu farkındalık ile elde edilecek bilgi, evrende açık-seçik olarak bulunmaktadır.127 Estetik açıdan bakıldığında evren bir sanat müzesi veya sanat galerisi gibidir. Evrende yer alan doğal görsel imgeler ilahi yaratılışın sembolleri ve işaretleridir. Estetik farkındalık ve öğrenme görsel uyarıcılarla dolu bu dünyada kesintisiz devam eder. İnsandaki görsel yetenek temel bir öğrenme kanalı olarak ilahi sanat hakkında bilgi edinmeye açık olmalıdır.128 Allah yarattığı bütün güzellikleri insanın hizmetine vermiştir. Yarattığı her şey Allah’ın güzellik dilidir. Güzellik ile ilgili ortaya atılan nitelikler Allah’ın yarattığı her varlık için geçerlidir. Bir eserin güzel olması, onun temsil ettiği ideali yansıttığı oranda artar. Güzel bir şey, idesine, özüne, kavramına uygun olan şeydir. Güzel eser, temsil ettiği şeyin tipine bir bütün olarak uygun olmalıdır. Evrendeki eser tümü ile ilahi sanatı yansıtacak zenginliktedir.129 Oran, orantı, simetri, uyum gibi dışsal nitelikler de Allah’ın yarattığı her varlıkta gözlenen dışsal niteliklerdir. İnsan da kendi dünyasında bu nitelikleri oluşturduğu oranda güzele yaklaşmış olacaktır. Duyular, kişiyi sürekli eğitmekte ve dış dünya hakkında insana bir takım bilgiler sunmaktadır.130 Ancak duyular insanın farkındalığına göre algılanmakta ve işlevsel duruma geçmektedir. Farkındalık ile bakıldığında, varlıkta ayet olmayan bir nesne ve ayet olmayan sosyal bir olay yoktur. Güzellik penceresinden bakınca evrende güzel bulduğumuz her şey Allah’ın esmasının insana göz kırpmasıdır. İster biz yaşayalım ister başkası yaşasın her sosyal olay da olumlu ve olumsuz sonuçları ile onun hükmünün güzelliğini ortaya koyar. İnsan herhangi bir alanda tecrübesini geliştirmişse, ilmini artırmış ve belli bir bilgi seviyesini kazanmış ise o oranda doğadaki ilmi, sanatı ve tekniği görebilir. Örneğin bir eczacı hangi bitkinin hangi ilacın yapımında kullanıldığını bilir, otları, çiçekleri, ağaçları tanır. Herhangi birinin doğadaki bitkilere baktığı gibi boş bakmaz ve onları onun gördüğü gibi görmez, cahil bir insanın üzerine basıp geçtiği bir yaprağı, bir dalı ya da bir bitki özünü itina ile değerlendirir. Tıpkı bunun gibi görünen varlıklarda gizli bir sanat olduğunu bilen, araştıran ve üzerinde düşünen anlar. Üzerinde düşünüldüğünde ilim ve bilgi ile bakıldığında Allah’ın sanatındaki büyüklük daha iyi fark edilir. “Allah’ı bilmek (mârifetullah) insana

127 128 129 130

Yıldız, agm, s. 102. Tepecik, Adnan, Demirci, Aybilge, Beery Vmı Görsel Algı Eğitiminin Beş – Altı Yaş Çocuklarının Görsel Algı Gelişimlerine Etkisi, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, 2011, S.28, s. 16. Ergün, 2015, s. 6. Dede, Bayram, Kavuran, Tamer, Platon Ve Aristoteles’in Sanat Etiği, Estetik Kavramı Ve Yansımaları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 2013, S.23, s.50.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 143

has bir özelliktir. Gerek yer ve göklerde, gerek bitki ve hayvanlar dünyasında Allah’ın yarattığı hayret uyandıran güzellikleri inceleyerek, bu, insanın başını döndüren işin, sağlam düzenin, düzen veren bir yaratıcı, bir hüküm verici ve yerli yerine koyucu bir fâil olmadan gerçekleşmeyeceğini birazcık aklı olan herkes anlar.”131 Kâinattaki bütün güzellikler Allah’ın eşsiz ve benzersiz ilahi sanatının tezahürleridir. İnsan kâinata bir sanatçı gözüyle bakıp ondaki estetik mesajları keşfettiği zaman varlık ilahi sanat eserlerine dönüşür. İnsan ve Allah ilişkisindeki iletişim görme, duyma, algılama ve düşünme imkânları ile zenginleşir.132 3. GÜZELE İNANMA (Saddakabi’l Hüsna)

Kuran insanın eşyadaki güzelliğe takılıp orada kalmasını istemez. O güzelliği aşarak, ondaki aşkın güzelliğin kaynağını bulmasını ister. Allah, yalnız dış dünyada değil insanın iç dünyasında oluşacak güzellikler için de insana manevi rehberlik yapar. Güzellik insan-Allah ilişkisinde insanı Allah’a götüren bir yol olur. Yaratılan varlıklarda güzellik, Allah’ın ilmini, kudreti ve güzelliğini fark ederek Allah’ı tanımaya bir vesiledir. Akıl her şeyi birbiri ile ilişkilendirerek anlamaya çalışır.133 Allah inancı ve iman ise aklın varlıktaki tüm ilişkileri birleştireceği güzel bir merkez oluşturur. Güzellik insan için o kadar önemlidir ki, insanın estetik beğenisi iman ve küfür için ölçü olur. Güzellik varlıkta görünen Allah’ın nurudur. Güzelliğin görünmesi ve fark edilmesi yalnız göze değil ışığa da ihtiyaç duyar. Allah’ın vahyi de insan gözünün ışığıdır. Güzellik, imana ulaştıran yollardan biridir. İman, güzellikleri fark etme, verdiği nimetlerin güzelliğini görme, onlara değer verme, her güzelliğin Yaratıcı ile doğrudan bir ilgisini kurabilmedir. Bu anlamda güzellik çok ayrıntılı bilgi gerektirmeyen Allah’a ulaştıran kestirme bir yoldur. Her yerde her zaman her insana açık hidayet kapısıdır. Güzellik varlık âleminde her şey ile ilgilidir. Bu anlamda güzelliğin Allah ve yarattığı bütün varlıklarla ilişkisi vardır. Ancak güzelliğin Allah ile çok özel bir ilişkisi söz konusudur. Çünkü estetik ve etik değerlerin tamamı Allah ile ilgilidir. Bu nedenle Kuran’da geçen hüsn, ziynet, tayyib, cemal vb. gibi kavramlarla dile getirilen güzellik kavramı Allah ile ilişkilendirilmiştir.134 İnsan da estetik ve etik değerlerini oluştururken Allah’a iman ettiğinde Allah’ın

131 132 133 134

T. Koç, age, s.103. VI. Dini Yayınlar Kongresi Sonuç Bildirgesi, http://www.diyanet.gov.tr/tr/icerik/%E2%80%9Cvi-diniyayinlar-kongresi-sonuc-bildirgesiyle-sona-erdi%E2%80%A6/9518?getEnglish= Akder, Mehmet, Biçim Kavram İlişkisi İçinde Mekan, Metafor, Estetik, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2009, s.10. Göğebakan, agm, s.77.

144 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

sahip çıktığı değerlerin tamamını o da sahiplenmiş olur. Bu anlamda iman değerler sistemini Güzel’i, güzelliğin kaynağını tasdik etmek, gönülden benimseyip onaylamak demektir. Bu nedenle Allah’a inanmayı, ahiret gününe inanmayı basit bir inanç olarak algılamak yanlıştır. İmanın arkasında insan hayatını ayakta tutan değerler sistemi vardır. Bu nedenle Kuran imanı her şeyin önüne alır. Dinin giriş kapısı iman kabul edilmiştir. Allah, kuran, insan, ahiret, melek gibi inanç konuları birbirini tamamlayan estetik ve etik değerler halkasıdır. Allah insanın bu güzellikte yerini alması için dini göndermiştir. İşte iman bu güzellik halkasında yerini almaktır. İnsandan istenilen ve beklenilen güzellik bu güzellik kaynağına iman ederek kendi güzelliğini, yaşadığı zaman ve mekâna, ilişkilerine yansıtmasıdır. İnsan yaşadığı her an iman kaynaklı estetik bir anlayışı ile hayatın güzelliklerine katkı sunabilir. Geldiği geçtiği yeri güzelleştirebilir, karşılaştıklarını ve ilişkileri güzelleştirebilir. Dinde güzelliğin “Yüce” ile ilişkilendirilmeden anlaşılamayacağı, iman esaslarının her birinin güzellik içerdiği önceki bölümlerde ele alınmıştı. Güzellik yüce ve mükemmellik boyutu ile Allah ile ilgilidir. Çünkü insanın Allah ile ilişkilendirerek ürettiği güzellik her zaman ileriye götürülecek geliştirilecek yapıdadır. İnsan bütün güzellikleri tüketir. Fakat Allah’a ait güzelliği tüketilemez. Allah’ın güzelliği sonsuzdur. Yalnızca bu güzelliğe yöneliş ve güzellik çoğalır. İman güzelliği görmek, Güzel’i güzelliği tasdik edip doğrulamak, onun güzelliğinde yücelmektir. İnsan canlılardan birçok şey öğrenebilir. Fakat ahlakı ve estetiği öğreneceği bir örnek ve model yoktur. İşte bu konuda din insana değerler dünyasında özdeşim kuracağı modeller sunmaktadır. Başta Allah olmak üzere, melekler, seçtiği peygamberler ve diğer inananlar insanın ahlaki ve estetik rehberleridir. Allah’a iman, güzelliğe imandır. İlahi güzelliğe inanma ve bağlanma kendi güzelliğine inanma ve güzellik çabası içinde olma anlamı taşır. Güzelliği yaratan, güzeli yaratan, güzellik duygusunu veren güzeli bilmeye ve güzel eyleme çağıran güzel bir Rabbe inanmak imanın estetik boyutudur. Dini estetik değer yalızca bir zevk konusu ve hoşlanma değildir. Bunlarla beraber inanç konusudur. En güzel yaratıcıya iman, en güzel söz olan Kuran a iman. Yarattıklarının ve kendilik güzelliğine imandır. Çünkü bütün güzel isimler ve sıfatlar onundur. Bütün güzellikler ondan gelmiştir. Bu sıfatlar her insana hitap etmek ile birlikte hak eden insana bir lütuf olarak açılır. Allah’a iman güzele imandır. İnsan dinin güzellik dünyası ile bağını iman ile kurar ve yaşatır. Allah’ın yaratmasını, işlerini, yazgısını emir ve tavsiyelerini güzel görmek imandır. Bu nedenle iman yalnızca söz ve düşünceden ibaret değildir. İman inanan insanın estetik yönüne de hitap eder. İmanda hoşnutluk ve tat bulur.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 145

İnanan insan için her nimet bir güzellik kozası halinde görülür. İnsanın hem kendi güzelliğine, hem varlığın güzelliğine hem de Allah’ın güzelliğine iman etmesi gerekir. Yürüdüğü yolun güzelliğine, ulaşacağı durağın güzelliğine ve sonun güzelliğine inanması gerekir. İman insanın güzellik kuşatmasıdır. İnanan insan güzellik ile kuşatılmış ve güzellik kuşanmıştır. Güzeli görmeyen güzel duygulanamaz. Güzele bakmayan güzel düşünemez. Güzel ile güzel olunur. İman insanın güzellik ahdi ve sözleşmesidir. İman esasları ihsanın temelini oluşturur. Güzele iman insanı felaha çıkarıp nur ve aydınlık ile buluşturur. İman bu anlamda estetik beğeniye, duyarak, hissederek, özümseyerek yaşamaya ışık olabilir, güzellikleri anlamlandırır, boşluktan, hiçlikten ve amaçsızlıktan kurtarır. Güzelliğin Allah’tan olduğunu bilme yetmez. Güzelliğin ortaya çıkması için bu güzellik değerlerine iman ile bağlanma gerekir. Renk, biçim tat ancak bu iman bağlılığında ortaya çıkar. Allah inanan insandan kendi boyası ile boyanmasını ister. Bunun anlamı inanan insanın davranışlarını Allah’ın güzellikleri ile boyaması ve güzelleştirmesidir.135 Allah’ın insana sunduğu boya, iyilik, güzellik ve doğruluktan oluşan din, hiss-i selim ve temiz fıtrattır.136 İmanın rehberliğinde gelişen Allah insan ilişkisinde bütün kavramlar, yaşantılar ve durumlar birer güzellik oluşturur. İman, ibadet, itaat, teslimiyet, ihlas, zikir, şükür gibi kavramlar insandan Allah’a sunulan güzelliklerdir. Diğer ilişkileri için de bir güzellik dengesi ve ölçüsü oluşturur. Allah’tan uzak kalmak çirkinlik ve hiçliğe açılan bir kapıdır. Allah’tan uzaklaşan güzellikten uzaklaşmıştır. İman bir bakıma güzelliğin kaynağını bulma onunla yaşamadır. İman bir anlamda kendi güzelini seçmek gerçek güzeli görme ve güzelliği fark etmektir. Tüm nimetler güzelin ve güzelliğin eseridir. Güzelliğin kaynağını bulmak insanın en büyük mutluluğudur. İlahi güzellik öylesine yakındır ki insan bu güzellik kendisini fark ettirir. İman güzel ile birlikte olmayı hissetmektir. İman güzelliğin kaynağı, bütün değerler imanın meyveleridir. İman yalnızca insanın çabası ile oluşmaz. Allah’ın da imanı insana sevdirmesi gerekir. İmana ancak kendisinde hayır olan ulaştırılır. Kuran buna hidayet der. Allah kendisinde hayır olana işittirir, sevdirir ve gösterir.137 Bu anlamda Allah’ın insana rehberliği yalnızca iyi ve doğruda değildir. İyi ve doğruyu güzel ile de desteklemiştir. İman gibi hayırlı ve doğru işler inanan insana Allah tarafından güzel gösterilir. İman güzele kayıtsız kalmamak, bir çeşit hayranlık ile bu güzelliği anlam135 136 137

Bakara/138. Taberi, Bakara/138.Ayetin tefsiri; Kurtubi, Bakara/138. Enfal / 23.

146 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

landırmaktır. İmanın doğal sonucu güzel düşüncedir. Dini düşüncenin en önemli özelliği; Yaratıcı hakkında, kendisi ve diğer insanlar hakkında güzel düşünmektir. Her şeyin bir güzelliği vardır. Şüpheleri giderilmiş zihin güzel bir zihindir. Güzel bir zihin iman edebilir. İnsan iman ile gerçekleştirdiği güzel davranış ile “sükunu’n-nefs” (itmi’nan) kişisel psikolojik tatmin olgusunu yaşar. Tam bir güven duygusu içinde yaşanan insan Allah ilişkisinde asla şüpheye yer yoktur. Çünkü şüphe inanan insanın yaşadığı tatmin duygusunu bozar. Varlık âlemindeki ilahi güzellik insanın kendisinden başlayarak, tüm çevresini kuşatmıştır. İnsan varlık âleminde tanıklık ettiği büyük güzelliğin bir parçası olduğunu fark eder. Böylesine kuşatıcı bir güzelliğe iman etmek insanın niyetini, düşüncelerini ve hayattaki amaçlarını olumlu yönde etkiler. Bu güzellik insanı hikmete taşır. Hikmete kendi düşünce güzelliği ile eyleme geçer. İnsan bu güzellikle kuran, evren, zaman ve insan ayetlerini okuyarak salih amelini bu hikmetle besler. İman ihlasın, tevekkülün, ahlakın ve diğer bütün görünmez kalbi eylemlerin merkezinde yer alır. İman ne kadar güçlü ise diğer soyut kavramlar da o kadar güçlenir. İmanın güzelliği bu gücünde ortaya çıkar. İman tüm değerleri kendinde toplayan güzel eylem üretmeye ayarlı bir güzellik kozasıdır. İnanan insanın dünya görüşünün merkezinde iman vardır. Bu nedenle ahlaki değerler tüm gücünü imandan alır. Ahlaki erdemlerin merkezinde iman vardır. Her bir erdem güzellik olarak insanın yaşamına döner. Değerlerin kaynağı Allah’tır. Allah mutlak iyi, mutlak doğru ve mutlak güzeldir. Allah her türlü hayrın, güzelliğin kaynağıdır. Güzeli, güzelliği, güzel gören gözü, güzeli takdir edecek gönlü o yaratan O’dur. Dinde iman edilmesi zorunlu konuların tamamı güzellik ile ilgilidir. İman bu anlamda güzelliklere imandır. Güzelleşmek isteyen insanın kendi kendisi ile buluşması ve güzellik yolunda olmasıdır. Güzele iman güzel olmak, güzelleşmek içindir. İmani konulardaki tüm güzellikler bir bütünlük oluşturur. Allah’ın güzelliği, ahiretin güzelliği, meleklerin güzelliği, peygamberlerin güzel örnekliği, kutsal sözün güzelliği, eylemin güzelliği bir bütün ve eksiksiz tam güzellik olarak inanmış insanın hayatında yer alır. İman güzellik yolunda olmaya ve güzellik yolunda kalmaya söz veriştir. İman güzel olana bağlılıktır. İman yaşandıkça Allah’a olan hayranlık artar. Dinin basit bir hüküm olmadığı tüm duyguların devrede olduğu estetik yönü ve güzelliklerin fark edilmesi ile açığa çıkar. Kuran güzelden gelen güzele çağıran güzel bir sözdür. Güzelliğin harcı, güzelliğe aracıdır. Kuran güzel inanca, güzel söze, güzel duygu ve düşünceye güzel eyleme aracılık ya-

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 147

par. Kuran’ın insanı çağırdığı yerde yalnızca güzellik vardır. Hükmü güzeldir. Güzellik istemiş güzeli emretmiştir. Güzel sonuç onun git dediği yolun sonudur. Kuran’ın sözleri güzellik işaretleridir. İnsanlık tarihinde güzelleşen tüm insanlar vahiy ile güzelleşmiştir. Peygamberler güzellik modelleridir. Aynı zamanda insanlar için ilahi irade ile oluşturulmuş nimet ve yoksunluğun örnek kurbanlardır. Allah ne öğretecek ise onlar üzerinden öğretmiştir. İlahi öğretinin somut aktarımı onların söz ve filleri ile olmuştur. İdeal güzelliklerdir. Doğruluğun, temizliğin masumiyetin, itaatin simgeleridir. İnsanın iyi yönü için yaratılmış ufuk varlıklardır. Güzelliğin yardımcılarıdır. Kader verenin Allah olduğuna, güzel verdiğine alanın Allah olduğuna, almasının da vermesinin de güzel olduğuna iman etmektir. Her hayrı yazanın Allah olduğunu bilip ona şükretmek, başa gelen musibete ise sabretmektir. Kader teslimiyettir. İman kaderdir. Allah’ın, kudretinin sonsuzluğuna bilgisinin sonsuzluğuna imandır. Verme ve alma yetkisi olduğunu fark etmedir. Hükmünün güzelliğine imandır. Küfür çok ağır bir günah büyük bir çirkinliktir. İmanın karşıtı olan küfür değerlerin tümüne topluca sırt çevirmek, onları kabul etmemek ve insanın değerler ile tutunduğu hayatı ters yüz etmek anlamına gelir. Küfür, insanın istiğna ile kendine yeterlik duygusu içinde hareket etmesi imandan yüz çevirmesi güzelliğe arkasını dönmesidir. Küfür rengi olmayan gece gibidir. Kuran’a göre küfür ve şirk değersizliğin kaynağıdır. Değersizliğin ortaya çıkardığı çirkinlik sadece bir ahenk yokluğu değildir. Fakat ahenk karşısında menfi düşmanca bir vaziyettir. Ahengin bulunması icap eden yeri kaplayan bir ahenksizliktir.138 Allah insan ilişkisi karşılıklı ve canlı bir ilişkidir. Her an yeniden yaşanan canlı, insan kalbinin ve eylemlerinin durumuna göre anında karşılık gören bir ilişkidir. Bu ilişkide her iki tarafı memnun edecek muhteva ne olabilir? Bu soruya Kuran’ın verdiği cevap “ahsenu’l amel” yani güzel davranıştır. İnsanın diğer ilişkileri durumsal ve geçicidir. Allah ile ilişkisi ise sürekli canlı ve karşılıklıdır. İnsan yatay ilişkilerini insan ve diğer varlıklarla geçici olarak, Allah ile olan ilişkisini ise dikey ve ebedi olarak sürdürür. Güzele iman ebedi bakış açısı ile geçici ilişkileri de güzelleştirmiş olur. İman gözü ile bakıldığında dünyada her şey güzele ve güzelliğe akmaktadır. Bütün güzellikler tek bir güzelde toplanmaktadır. Güzel sözler, güzel ameller, güzel niyetler hepsi Allah’ta ve Allah’ın rızasında toplanır. Oradan yeniden hayata yansır. Allah insanların şekline, makamına, cinsiyetine, ırkına, servetine bakmaz yalnızca 138

Lalo, age, s.65.

148 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

kalbine ve kalbin ürünü olan davranışın güzelliğine bakar. Allah’ın insanda görmek istediği; kalp ve davranış güzelliğidir. Bir insanın kendi yetenekleri, düşünceleri, duyguları ve davranışları ne ise Allah katında odur. İnsan ancak Allah katında güzel amelleri ile kendisini gerçekleştirebilir. İslam’ın teorik planda güzel davranış ortaya çıkaracak zihinsel, duygusal inanç gücü imanda saklıdır. İman ile fark edilen ilahi sanat insanın estetik özü ile izlemesi gereken ideal bir model olur. İnsanın kendi davranışları, duyguları ve düşünceleri ile ibadet, itaat, şükür ile Allah’ı yüceltmesi güzelliğe aralanan kapı haline dönüşür. Müminin güzel davranışı Allah’ın güzelliğini temsil eder. Bu nedenle güzel davranış; iman, teslimiyet, dua ve tevekkül ile rengini Allah’tan ve Allah’ın sıfatlarından almış olur.139 4. GÜZEL EYLEMDE BULUNMA (Ahsenü’l Amel)

Davranış kavramı psikolojide tüm canlılar dikkate alınarak organizmanın uyaranlar karşısında gösterdiği tepkiler olarak tanımlanır. İnsan için düşünüldüğünde davranışlar benliğin özünü oluşturan etki tepki etkinlikleri olduğu söylenebilir. Bazı tanımlarda davranışlarda ölçülebilme ve gözlenebilme şartı aranır. Genel olarak ise davranış; kişinin özellikle ahlak bakımından gösterdiği davranım ya da bir kimsenin içinde bulunduğu toplumsal, ekonomik ve kültürel koşullar dolayısıyla geliştirdiği ve onu aynı durumdaki kimselere yaklaştıran davranımlar bütünü olarak tanımlanır.140 İnsanın tepkisini merkeze alana diğer bir tanıma göre de davranış, bir kimse ya da bir olay karşısında insanın aldığı durum olduğu belirtilir. Psikolojide insan davranışlarının altında yatan nedenler olarak ihtiyaç, dürtü, güdü ve motif kavramları kullanılmaktadır. İnsanları harekete geçiren ve eylem yapmasına neden olan bu iç saiklerin birbirine yakın tanımları yapılmakta, bazen de birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. Anlam olarak birbirine yakın olan bu kavramların ortak vurgusu ise insan davranışlarının bir nedene dayanıyor olmasıdır. Gerçekten insanın davranışı nedensiz değildir. Her bir davranış da sonuçta insanın iç dünyasından kopup gelen isteklerin emir, yetki ve yönlendirmesi ile meydana gelmektedir. İhtiyaçlar, istekleri, istekler ise fizyolojik ve sosyal/psikolojik/kutsal güdüleri doğurur. Sevgi, özgürlük, hazza ulaşma, saygınlık kazanma, vicdan, saldırganlık, yeterli olma, güvenlik gibi güdüler insan davranışlarına yön verir.141 Davranışın dış motifleri olarak; övme, yerme, rekabet, ödül, ceza, ilerleyişin bilinmesi gibi nedenler sayılmaktadır. Bağlılık, 139 140 141

Bakara/138. TDK Büyük Türkçe Sözlük Kara, Necati, Kuran’da Beden Dili, Bilge Yayınları İstanbul 2004, s.71.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 149

sevecenlik, birlikte olma, sosyal onay, kendilik değeri, başarı, hakimiyet kurma, tutarlılık, yakınlaşma ve güvenlik kodları da psikolojik ve sosyal motifler olarak belirtilmektedir.142 Kuran’da ise ödüllendirme motifleri olarak; iyiliğe fazlası ile karşılık, siyasi güç ve iktidar, üstün kılınma, iyi sonuç, büyük ödül, Allah’ın yardımı ve beraberliği, başarı, sonuçtan emin olma, dünya bereketi ve kuvveti, çabaların zayii olmayacağı, cennet, bağışlanma, korkudan ve üzüntüden emin olma, doğru yolda olma, kurtuluşa erme, nimetin tamamlanması, peygamber ve salihler ile birlikte olma, Allah’ın sevgisini kazanma kullanılmıştır.143 Kuran doğadan, tarihten ve gelecekten söz etmekle birlikte, dinin esas ilgilendiği konu insanın duygu ve eylemleri ile ilgili bildirimlerdir.144 Kuran’da konu ne olursa olsun ilahi irade insanın davranışındaki kaliteyi hedeflemiştir. Davranış güzelliği, dinin özü, her türlü eğitim birikiminin sonucu ve davranışta açığa çıkan toplam kalitedir. Kuran’ın öncelikle insandan istediği eylem güzelliğidir. Rilke’nin sanat için söylediğini din için söylersek “din yalnızca güzel yaşamaktır.” 145 “Güzel” ve “davranış” iki kavramdan oluşan “güzel davranış” çok kapsamlı bir anlam içeriğine sahiptir. Gündelik dilde güzel bir davranış, güzel bir çalışma, güzel bir iş, güzel bir kanıt gibi örneklerde yararlı, doğru ve başarılı gibi değer kavramlarıyla eşanlamlı olarak kullanılır. Bazen de güzel bir manzara, güzel bir yapı, güzel bir tablo, güzel bir roman örneklerinde olduğu gibi söz konusu nesnelerin, estetik yönden değerli olduğunu bildirir.146 İnsan yaşamındaki bütün alanlar kendi içinde bir güzellik barındırır. Ticaret, siyaset, eğitim, sağlık gibi bütün boyutlarda bir güzellik algısı görülür. Güzellik tüm insan faaliyetleri ve eylemler için kaçınılmaz bir niteliktir. Her işin bir kuralı, gerekliliği, edebi ve adabı vardır. Bütün bunlar davranış güzelliği kapsamında değerlendirilebilir. Örneğin genel olarak canlıların özellikle de insan davranışı ile ilgilenen psikolojide insan ve davranışı ile ilgili birtakım ölçütler geliştirilmiştir. Genel bir sınıflama ile davranışlar normal ve anormal davranışlar olmak üzere iki başlık altında toplanmıştır. Sosyolojide insanın toplum içindeki davranışlarını ve sosyal etkileşim gerçeğinden hareketle birtakım sonuçlara varmaya çalışmaktadır. İnsanın içinde yaşadığı toplum ile kurduğu ilişkilerde uyumlu olmasına dikkat çekilir. Hukuk açısından

142 143 144 145 146

Gürer, Banu, İnsan Davranışlarını Yönlendirmede Kuranda Ödüllendirme Motivleri, Ylt, M.Ü.S.B.E. Felsefe Ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, İstanbul 2001, s.30. Gürer, agt, s.30. Özakpınar, age, s.55. Oral, Mustafa, Estetik ve Tarihçesi, http://www.koprudergisi.com/ Gökay, Demir, agm, s.330.

150 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ise insan davranışlarının yasalara uygun olması haklara saygılı olması güzellikle ilişkilendirilir. İletişim açısından insanın kendisini ifade etmesindeki başarısı olarak görülebilir. Bu durumda güzel davranış sosyal bilimlerin insan davranışları ile ilgili normatif ve betimleyici açıklamaları ile ilgisi olduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra güzel davranışın kültür, toplumsal kabuller, görgü kuralları, nezaket ve adabı muaşeret anlayışları ile de ilgisi vardır. Güzel davranış güzel huylar ve iyi haller anlamına gelen adab(edepler) ile de ilgilidir. Bu anlamda güzel davranış, insanlar arası münasebet ve muamele hususunda riayeti icap eden güzel davranış şekilleri ile ilgili olabilir.147 Sosyal bilimlerden başka kişisel gelişim teorileri de insanların yeteneklerinin farkına varması, etkili bir şekilde kullanılması, kişisel ve kişilerarası ilişkilerde daha mükemmeli gerçekleştirmelerine yardımcı olabilmektedirler. Söz konusu teorilerle insanların iletişim, terapi, kişisel gelişim ve zihinsel kontrol alanlarında başarılı ve güçlü olmaları için davranışta yüzeyin altında kalan değer, tutum, inançlar ve duyguların yüzeye çıkarılmaya çalışılır.148 Güzel davranışı niteleyen güzellik her alanda kendine özgü bir mahiyet kazanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında güzel davranış; ruhsal yönüyle psikoloji, toplumsal etkileşim yönüyle sosyoloji, insanlar arası ilişkiler yönüyle iletişim, düşünsel kökeni yönüyle daha çok felsefe, güzel değeri açısından sanat ve estetik, değerler yönü ile de din ve ahlak alanı ile ilgili olduğu söylenebilir. Bu durumda güzel davranış, felsefe ve mantık açısından tutarlılık, kelam açısından davranışın inançlar ile ilişkisinde ortaya çıkan uygunluk durumu, sosyolojik açıdan toplumsal uyum ve ilişkilerin zenginleştirilmesi, edebi açıdan özellikle sözlerin ve ifade biçimlerinin ve anlatım-betimleme güzelliği, iletişim açısından açık, anlaşılır amaca uygun mesaj, doğru ve etkin anlaşılma ve anlaşma, fıkıh açısından dini naslarda Allah’ın iradesinin tespiti, tarih açısından geçmişin en doğru şekilde bilinip okunması, tasavvuf açısından Allah’ın esmasının insanda kemale, sevgiye, edebe dönüşmesi, ahlakta en yüksek iyiye ulaşmaktır. Bütün güzel davranışların din ve ahlak alanındaki güzellik anlayışı ile ortak yönleri söz konusudur. Çünkü din her konuda insanın işlerini güzel yapmasını ister. Bu nedenle bütün güzel işler dini değerlerden beslenir. İslami kaynaklarda iyi ve erdemli davranışlar için “hüsnül-hulk” “mekarimu’l ahlak”, “mehasinu’l-ahlak” “el ahlaku’l-hasene” elahlaku’l-hamide” ifadeleri kullanıır.149 Bu başlıklar güzel davranışı anlamaya en yakın başlıklardır. Gü147 148 149

Seyyar, Ali, Ahlak Terimleri Ansiklopedik Sözlük, Beta Basım, İstanbul 2003, s.1. Aydemir, B. Aydem, Yöneticiler için Nlp Teknikleri, Ezgi Kitabevi, Bursa 2002, s.86. Özdeş, Talip, Kuran’da İman Ahlak İlişkisi, Kuran ve Ahlak Metafiziği, Kuran Sempozyumu, Kuranda

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 151

zel ahlak ile ilgili eserlerde güzel davranma ilkeleri geniş bir şekilde açıklanmıştır. Ancak bu ve benzeri eserlerde daha çok ahlaki ilkeler üzerinde durulmuştur. Güzel davranışta bulunan “güzel” sıfatı özellikle estetik bir bakış açısı ile yeterince ele alınmamıştır. Bunun dışında güzel davranış özellikle “edep” kavramı merkeze alınarak tasavvuf kurumunun ilke ve kuralları ile ilişkilendirilmiştir. Geleneksel olarak güzel davranışla ilgili doğrudan çalışmalar yapılmamış dikkat davranışın hükmüne kaydırılmış, estetik ve güzellikle ilgili son derece yüzeysel bağlantılar kurulmuştur. İnsan davranışı sınırlı ilmihal bilgileri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bir davranışın dindeki karşılığı ve caiz olup olmaması yeterli görülmüştür. Bu anlayış ve bakış açısı inanan insanın kendi davranışını oluşturmada ve güzelleştirmede fazla bir sorumluluk yüklememektedir. Oysa dini bir davranışın hükmünü bilmek başlangıç noktasıdır. İhsan anlayışı çerçevesinde bir sanat eseri olan davranışı güzelleştirme sorumluluğunu da dikkate almak gerekir. Kuran’da davranış tarzını ilgilendiren birçok bilgi vardır. Davranış tarzını ilgilendiren bilgilerden de sorumlu olduğumuz unutulmamalıdır. Davranış güzelliği, her şey öğrenildikten ve tüm bilgilerin unutulup buharlaşarak uçup gitmesinden sonunda ilişkilerde ortaya çıkan bir bakış, bir hissediş, bir dokunuştur. 4.1. Güzel Davranışın Önemi

Güzel davranış tüm varlığın memnun kaldığı ve alkışladığı tanıklı bir davranıştır. Ezber davranışlar etkisiz, verimsiz ve üretimsizdir. Eğitimde karşı çıkılan ezberi yalnızca bilgide değil, davranışlarda gerçekleşebilir. Ezberci yaklaşımlarda öğrenilen hiçbir yeni bilgi kemikleşmiş davranışlara etki edip değiştiremez. Öğrenilen ezber bilgiler insanın bireysel dünyasında ve sosyal ilişkilerinde hiçbir iyileştirme yapmaz. Güzel davranış ezberci bir yaklaşımdan uzaklaşmak anlamı taşır. Eylemin her defasında yeniden tasarlanması insan ilişkileri açısından yaşam zenginliğine, ilişkilerin renklenmesine ve canlanmasına katkı sağlar. İnsanı ve ilişkilerini monotonluktan kurtarır. İnsan estetik özne olduğunu yeniden hatırlamasına ve estetik değerden yoksun kalmamasını sağlar. Güzel davranış duygularla ilintili olduğu için deruni gerçeklikle ilgilidir. Bu nedenle doğrudan kişilik geliştirme ile alakalıdır.150 Ahsenu’l amel kendi-

150

Ahlak Ve Değerler,, Fecr Yayınları, Konya 2006, s.79. Tezcan, Mahmut, Sanat Sosyolojisine Giriş, Anı Yayınları, Ankara 2000, s.83.

152 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

sini ve insanı anlamış bir mana, derin bir muhteva ve estetik üslup ile muhataba sunulur.151 Güzel davranış sahibine bağlı bir ürün olarak onun kişiliğini, orijinal ve özgün düşüncesini açığa çıkarır.152 Her insan oluşturduğu gerçek bir estetik ürün olan davranışı ile bir mesaj verir. Bu mesaj ile daha iyi anlaşılmayı, öncelikleri ve önemli bulduğu ve öne çıkardığı nitelikleri hayatı anlamlandırır. Güzel davranış tasarlamak, üzerinde düşünmek sonuçta insanca bir faaliyettir. İnanan insan hakikat adına bir şekilde algıladığı şeyi, onu ifade edebilecek/ya da kurabilecek en doğru tutumlar aracılığı ile davranışında gösterir.153 Bu nedenle her güzel davranış inanan insanın kendilik temsilidir.154 Güzel davranışta, inanç, duygu ve düşünce somutlaşır. Güzel davranış biçim ve varoluş özellikleriyle bir ifadeyi somutlaştırır. İfade görünenden çok görünenin bizde uyandırdığı duygu ve düşüncedir; göstergede gösterilendir. Bu bakımdan belli araçlar yardımıyla ortaya koyduğumuz şeyler bir beğeni yargısı olarak bizi belgeler. Üslup ise biçimde somutlaşan kişiliği yansıtan anlatım dilidir.155 İnsanın kendisi de yaptığı davranıştan etkilenir. Belki de en fazla o etkilenir. O halde davranış insanın iç dünyasından doğar ve öncelikle ona döner. İnsan davranışı hem davranışı gerçekleştireni hem de diğer güzellik öznelerini etkiler. Yani davranış gerçekleştiren kişi de hoşluğundan ve memnuniyetinden kendi estetik dünyasında zevk alarak etkilenir. İnsanın güzel gördüğü ve güzel bulduğu zor gelmez, uzak sayılmaz. Eagleton’un da belirttiği gibi güzellik özgür rızamızı alarak öncelikle kendimizin mutlu olmasını sağlar.156 Güzel davranış insanların birbirlerini daha iyi anlamalarına ve anlaşmalarına aracılık eder. Güzel davranış her türlü problemi veya hoşnutsuzluğu giderme gücüne sahiptir. Çünkü, güzel davranış empatik, barışçıl, paylaşımcı, problem çözücü bir eylemdir. Güzellik empati ve sevgi doğurur. İnsanların duygu dili ile anlaşmalarına katkı sağlar. Savaşları, çatışmaları, kavgaları azaltabilir. Sorunları barışçı yollarla ve güzellikle çözmeyi amaçlar. İnsan ruhunun nabız atışları estetiktedir. Estetik en önemli iletişim aracı olarak düşünce ve duyguları ifade etme ve anlaşma aracıdır. Estetik olarak anlaşamayan insanlar dil olarak da anlaşamazlar. Davranışın iyi doğru olmasından önce güzel ve hoşa gider olması iletişim ve izlenimde ilk kapıyı açar. İlk güven ve çekicilik davranışın güzelliği ile sağlanır. Çünkü güzellik inkârı mümkün

151 152 153 154 155 156

V. Dini Yayınlar Kongresi Sonuç Bildirgesi, http://www.diyanet.gov.tr/ Ergün, agm, s. 1. MEB, age, s. 12. Schiller, age, s. 28. Sebik, agt, s.40. Gürsoy, agm, s.91.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 153

olmayan görülür bir gerçekliktir.157 Güzelliğin dili ve mantığı her insana açıktır. Güzellik, insan ruhunda akla ait olan dünyayı alttan alta kavrayan bir şeydir. Hiçbir şey ruhtan daha doğal olmadığı için güzellik insanı etkilemede birinci sırada yer alır.158 Güzelliğin görüntüsü her şeyden önce gelir, içi doluysa daha çok rağbet görür. İçi dolu fakat görüntüsü hoş olmayan bir şey ise tesadüfen veya aşırı merak ile keşfedilebilir. İnsanın ürettiği hiçbir eylem estetikten soyutlanamaz. Eylemin beden kabı, şekli, tadı ve lezzeti estetiktir. Burada çıkar, taklit yaşanmaz, ortaya çıkan ürün öyle özgündür ve öyle güzeldir ki her insan güzel davranış ile kendisinin ne kadar değerli olduğunu anlar. Estetik düzlemde kibir, başa kakma, muhatabı aldatma ve kullanma asla yoktur. Davranışlardaki estetik elle dokunulur, gözle görülür, kulakla duyulur somutluktadır. Güzel davranışlar ölmez, eskimez ve yitmez. Her bir güzel davranış kalp müzesindeki yerinde sonsuza kadar yaşar. Çevremizdeki insanların kalpleri bizim amel defterimiz gibidir. Bu anlamda güzel davranış iyiliğin resmini muhatabın kalbine çizmek, güler yüzle hatırlanmak, iyilik dağıtmak, bulunduğu çevreye iç ferahlığı, huzur, sevinç ve güven vermektir. Her kalpte bir hesap açılmıştır insan için; her kalp mizandır güzel ameller için. Her insan eylemleri ile kendisini ve kişiliğini resmeder.159 Güzel eylem bir sonuçtur. İnsan eylemi ile hayata katılır. İnsanın özündeki estetik yetiler ancak düşünme ile ortaya çıkar. Güzellik işin sonu, duygu ve düşüncenin ürünü ve hasılasıdır. Yapılan bir işte ortaya bir güzellik çıkmadığında başa dönmelidir. İslam dinine göre insanın oluşturabileceği en yüksek iyi; güzel davranıştır. Güzel davranış insanı kendisi, Allah, insan ve tüm varlıkla buluşturan, zaman ve mekân derinliği olan bir bakış açısı ile gerçekleştirilen bir eylemdir. Güzel davranışı gerçekleştiren kişide gönül doygunluğu ile zihinsel tatmin birleşir. Güzel davranışın başlangıcı, süreci ve sonucu tüm varlığı memnun eder. Bu nedenle Kuran insanı kendi davranışına yöneltmektedir. Kuran’da konu Allah da olsa, evren de olsa, kıyamet, cennet ve cehennemi de anlatsa temel konu insan davranışıdır. Tüm varlık âlemi adeta insan eylemine dikkat kesilmiştir. İnsan, bakması, görmesi, yemesi, içmesi, yürümesi, duruş ve hareketi ile bir değer üretir. İnsanın çevresindeki her şey insanın oluşturacağı bir anlama kilitlenmiştir. İnsan her şeyi izlerken her şey de onu izlemektedir. Tüm varlığın görünür mesajı güzelliğinde saklıdır. Dinde estetik olarak insana arz olunan bütün güzelliklerin amacı insanın bu güzellikler aracılığı ile 157 158 159

Farago, age, s.11. Platon’dan aktaran: France Farago, Sanat, Çev. Özcan Doğan, Doğu- Batı Yayınları, Ankara 2003, s.46. Schiller, age, s.18.

154 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

eğitmektir. Bu eğitim sonucunda insandan beklenilen estetik olay “ahsenü’l amel”dir. Ahsenül amel, salih amelin herhangi bir şekilde değil “ahsen” yani en güzel bir biçimde yapılmasıdır. Kapsamı konusunda bir sınır çizmenin oldukça zor olan güzel davranış; salih amelin gerçekleştirildiği tüm alanlarda üretilebilir. Salih amel gerçekleştirilmeden “ahsenü’l amel” gerçekleştirilemez. İnsan eli ve iradesi ile oluşturulan her iş, güzelleşme imkânına sahiptir. Din insanın güzel ile olan ilgisini davranışlarında açığa çıkarmasını istemiştir. Bu alanı bir yarış alanı olarak görmüş insan hayatının yaratılış amacı olarak değerlendirmiştir. “Hanginizin daha güzel işler yapacağını belirlemek için ölümü ve hayatı yaratan O’ dur.”160 Bu ayete göre insanın bütün eylemlerinde güzel eylemek, güzel yapmak gibi bir sorumluluğu vardır. Yani insan iman edecek sonra salih amel işleyecek fakat yarışa işlediği salih amelin güzelliği ile girecektir. Güzele ve güzelliğe iman asıldır. Biz Müslümanlar dünya hayatını imanımızın gücü ve salih amelimizin kalitesi ile “ahsenül amel” yarışı olarak görmeliyiz. Çünkü hayat ve ölüm “ahsenü’l-amel” için yaratılmıştır. İnsanın kendi iradesini ilahi irade ile birleştirmesi gereğine inanması iman, bunun için çalışması salih amel, bunu en güzel şekilde gerçekleştirmesi de “ahsenul amel”dir. Güzellik davranışın batıni-saklı-gaybi yönünü oluşturur. Davranış sahibinin bu güzelliği keşfedip açığa çıkarması gerekir. Ahsenu’l amel, elde edilen bilginin vicdan ve estetik duyguya göre davranış olarak yorumlanmasıdır. Ahsenu’l amel davranışların ayrıntılarında gizlidir. Her insan su içer, komşusu ile selamlaşır, aynı havayı teneffüs eder, uyur ve yemek yer. Buna benzer davranışlar tüm insanlar için temel değişmez fizyolojik, sosyal olaylardır. İhtiyaçların karşılanması konusunda yapılacak işin zamanı, mekânı, nasıl ve ne şekilde yapılacağı gibi sorular ayrıntılara inildikçe özelleşir. Söz konusu ayrıntılara inildikçe güzellik imkânı belirgin olarak ortaya çıkar. Güzel davranış imkânı yapılacak işin gövdesinden başlayarak ayrıntılara kadar çoğalarak artmış olur. Ayrıntılardaki çirkinlikler ve kayıtsızlık arttıkça zamanla gövde kısmında da güzellik kaybolur. Ayrıntıları kaybolmuş bir hayatın aslı da yok olur. Hayatın temelleri sayılacak konular ayrıntılar üzerine inşa edilir. Bir yangın bir kıvılcımdan çıkar. Küçük bir kibritin yoksa ateş yakamazsın. Saniyeler olmazsa dakikayı dakika olmazsa zamanı bilemezsin. Küçük kılcal damarlar organların görevlerini ve fonksiyonlarını yerine getirmelerini sağlar. Davranışlardaki, niyetlerdeki, tasarımlardaki ayrıntılar tüm güzellik ilişkileri için geçerlidir. Örneğin secdede “sübhânerabbiyela’lâ” derken 160

Mülk/ 2.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 155

Allah’ın yüceliğini bütün kalbinle, bütün duyularınla, bütün organlarına hissederek, harflere hakkını vererek, anlamı nefesine çekerek söyleme gibi ayrıntılara özen göstermektir. Bu anlamda dinsel estetik basit bir gösterim, tezyin ve süsleme değildir, özen göstererek hakikati anlama, yaşama ve anlatma çabasıdır. Dinde yüzeysel bilginin aşılması düşünce ve duyguda derinlik kazanılması davranışta güzellik olarak tezahür eder. Söz konusu derinlik ancak estetik alana taşınarak yaşanabilir. Estetikten yoksun bir davranıştan geriye kalan sıradanlık, sığlık ve kabalıktır. Güzelliğin insanla olan bağı davranışta özetlenir. Ahsenul amel bir davranış felsefesidir. Dinin bütün güzellik öğretisinin amacı; insanın (ahsenu’l amel) güzel davranış üretebilme yeteneğini harekete geçirmek ve geliştirmektir. Güzellik anlayışı insanı birçok yönden ilgilendirir. Güzel kabul ettiği şey insanın duygularını, düşüncelerini etkiler ve onu yönlendirir. İnsanın güzeli ne ise kişiliği kimliği de odur. Güzellik anlayışı, insanın davranışlarını doğrudan etkileyerek, tutumların oluşmasına ve kişiliğinin gelişmesine katkı sağlar. Din insanın doğru güzeli seçmesi, doğru güzeli bulması ve doğru güzel olmasına aracılık eder. Güzel davranışın temelinde güzel, inanç, güzel düşünce ve güzel duygu yer alır. Davranışın güzelliğine dikkat etmemiz kendimize saygımızı ve özgüvenimizi artırır. Allah’ı, insanları ve tüm varlığı ciddiye almamızı sağlar. İnsanı kayıtsızlıktan, kabalıktan ve bunların kötü sonuçlarından alıkoyar. Güzel duyguların merkezi kalptir. Güzel davranış kalbin güzel bir biçim alması ile elde edilir. Kalpte bulunan bu güzel duygular, dile, dudağa, kaşa, göze, yüze ve bütün vücuda akseder. Beden adeta kalbin güzel duyguları için dil görevini üstlenir. Allah güzel bir kalbe bakar orada bir güzellik yaratır. Allah güzel bir kalpte kendi yüceliğini seyreder. Kara, Kuran ve sünnette geçen kalbi duyguları şöyle sıralamıştır; yumuşaklık, ümit ve güven, korku, düşünce, iman, huzur ve sükûnet, bilgi ve marifet, şefkat ve merhamet, arzu ve temenni, emanet, sabır, sevgi, şükür, tasdik, takva, sezme, sabır, ülfet, ihlas olurken 161 hasta kalbin duyguları ise; kibir, düşmanlık, kin, hased, taassup, nifak, katılık, nefret, öfke, inkar, kızgınlık, isyan, fısk, doğruluktan ayrılma, şüphe, açlık korkusu, gösteriş, cimrilik, darlık, pas, duyarsızlık, vicdansızlık değerin tersine dönmesi162 gibi özelliklerdir. Allah âlemlerin Rabbi olduğu için yarattığı bütün varlıkları sever ve onlara sahip çıkar. Fakat Allah katında muhsinlerin özel bir yeri vardır. Allah katında bir insanın değeri davranışlarının güzelliği oranındadır. Güzel bir dav-

161 162

Kara, 2004, s.309. Kara, 2004, s.315.

156 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ranış bir sanat eseriymiş gibi Allah’ın hoşuna gider. İnanan bir insanın yaptığı her güzel davranışta Allah’ın güzelliği de vardır. Allah kendi güzelliğini ve büyüklüğünü muhsin kulun davranışında görmek ister. Allah için bu güzellik bir ihtiyaç değil; bilakis insana verilen bir nimet ve ilahi karşılıktır. Fakat insan için güzellik büyük bir ihtiyaçtır. Ruhunun sonsuzluğu kadar ihtiyaçtır. Üstelik güzellik yalnızca insanın çevresinin kendisinden beklediği bir ihtiyaç değil; öncelikle insanın kendisi bu güzelliğe ihtiyaç duyar. İnanan insan güzel davranışının bir ucunda Allah’ın iradesini hisseder. İlahi irade insan iradesi ile ancak güzellik çizgisinde buluşur. Güzellik insan için gerçek bir maslahat kaynağıdır. Güzellik tüm yararları kendinde toplayarak insan hayatına zarar verecek her şeyden uzaklaştırır. Güzellik, eşyanın manası; güzel davranış ise insanın manasıdır. Güzel davranışı çıkardığımızda insan hayatında gerçekten kayda değer bir şey kalmaz. İster bir ürün üretsin ister bir hizmet üretsin insan işini güzel yaptığında herkes razı olduğu gibi insanın vicdanı da rahat eder. Güzel davranışlar insanları birbirine yaklaştırır, aralarındaki güveni çoğaltır, birbirlerine açılmalarını ve deşarj olmalarını sağlar. Güzellik her türlü ilişkiden sonra insanın insanda kalan eseridir. İnsanlar arası ilişkileri renklenip çeşitlenmesine alaka ve ilgilerimizin artmasını insanların daha çok sosyalleşmesine neden olur. İnsanın fiziksel ve ruhsal varlığının ahenk içinde çalışmasına katkı sağlar. Tüm güzel davranışların sonucu yine insanın kendisine döner. Güzel davranış insana iç huzur verirken bundan mahrum kalanlar iç sıkıntısı ve bunalım ve boşluk içinde kalır. Güzel davranışlar sahibinden başlayarak çevresini olumlu yönde etkiler. Selamı sabahı artırarak yalnızlığı ve yabancılaşmayı engeller. Güzel davranış sosyalleşme vesilesidir. Sosyal bağın güçlenmesi güzel davranışlar ile gerçekleşir. İnsan güzelleştikçe kendisine, insanlığa e evrene uyumlu duruma gelir. Güzel davranışlar hayatı güzelleştirir ve çoğaltır. Spinoza’nın dediği gibi özgür insanlar olalım ve bilgeliğimizi ölüm üzerine değil güzel yaşama üzerine kuralım.163 Çünkü yalnızca güzel insanı yaşatır ve güzellikte hayat vardır. Davranışta güzellik olmayınca yeri boş mu kalır? Elbette hayır. Bu durumda insan tüm ilişkilerini çirkinlikler yönetir. Hayat ve içindeki tüm ilişkiler bir sahnelik oyundur. Geri çevrilemez. Güzellik anın vacibinde hayata açan bir çiçektir. Güzel davranışın meydana gelişi evrenin meydana gelişi kadar önemli ve anlamlıdır. Güzel bir eylem oluşturma güzel bir dünya kurmaya eştir.164 Güzel davranış alıcısında kalitesine göre hesaba gelmeyecek bir etki oluş-

163 164

Bumin, Tülin, Tartışılan Modernlik Descartes Ve Spinoza, Yapı Kredi Yayınları, Ankara 1996, s.87. Tunalı, 1998, s.17.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 157

turur. Güzel davranış ilahi güzelliklerin inanan insan üzerinden hayatın içine taşınmasıdır. Bu nedenle güzel davranış hakikatin dili sayılır. Çünkü güzel davranış hayatın Allah’ın esması ile renklendirilmesidir. Dini bilginin kalplerde, ilişkilerde çiçek açmasıdır. Güzel davranış, Allah için affetmek, Allah için sabretmek-katlanmak-direnmek-didinmek, Allah için vermek Allah için almaktır. Allah’ın mesajından bir güzelliği insanlarla paylaşmaktır. Güzel davranışlar ile dini temsil ve Kuran’ı tefsir etmektir. Güzel davranış cennetin kokusu, meleklerin varlığının işaretidir. Bakışlarda Allah’tan feraset, tebessüme Allah’ın nurunun yansımasıdır. Kendin için değil O’nun için yaşamanın tanıklığıdır. Ahireti ve hesabı hatırlatan bir uyarıdır. Güzel davranış Allah’ın rahmet eli ile tuttuğu kutsadığı ve desteklediği davranıştır. Bu nedenle güzel davranış mağlup edilemez, gücü tüketilemez bir davranıştır. Güzel davranış yalnızca Allah’ın razı olduğu bir davranış değildir. İnsanın kendisi ile memnun olduğu, insanların mutlu olduğu, kalbin tatmin olduğu bir davranıştır. En değerli güzellik; davranış güzelliğidir. Çünkü bu güzellik insanı çevresini ve hayatı güzelleştirir. Varlıkta geçerli güzelliğin bir parçası durumuna gelir. Davranış güzelliği ile insan ancak ilahi güzelliğe doğadaki güzelliğe kendi güzelliği ile katılır. Gerçek bir sanatkarlıkla gönülleri işlemektir. Güzelliği tunçlara, demirlere, bakırlara, taşlara değil gönüllere yazmadır. İnsan ağaç, taş, demir, bronz, mermer, fildişi, alçı, altın ve gümüş gibi maddelerden heykeller diker. Fakat asıl heykeli kendi kişiliği ve karakteridir. İnsanın girdiği her ilişkide müzik de vardır, resim de vardır tiyatro da vardır. İnsan kendi sanatını yaşatmak istiyorsa, güzel davranışlar ile ahiretine yatırım yapmalıdır. İnsan hayatında sanat ve estetiği dışarıda bıraktığınızda hayat fakirleşir, monotonlaşır ve biçimsizleşir. İnsanın yeryüzünü mamur etmesi, nimetlerden hoşlanması, gönül doygunluğu güzel ile ilgilidir. Güzellik insanlar için adeta bir teneffüs zamanıdır. Bu nedenle bir menfaat beklenmez. Dinlendirici, huzur verici ve derunidir.165 Hayatın estetik yönüne bakan insanlar, vurdumduymaz bir halde yaşadıkları dünyanın renklerine kapılmış giden insanlardan farklı, duyuları canlı ve uyanık olan, ruhları kanat çırpan insanlardır.166 Din insana güzel davranış ve teorik arka planı ile gerçekten bütüncül mükemmel bir güzellik anlayışı kazandırmak istemiştir. İnsanın gerçek güzellik amacını dinde bulur. Bu güzellik anlayışı insan yaşamında bütüncül olarak karşılık bulur. Bu güzellik insanın kendi hayatını kendi eli ve emeği ile güzelleştirdiği oranda güzellik yaşatır. 165 166

Edman, Irwin, Sanat ve İnsan Estetiğe Giriş, Çev. Turhan Oğuzkan, Devlet Kitapları Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1966, s.25. Edman, age, s.23.

158 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

4.2.Güzel Davranışta Amaç (İhlas)

Estetik alanda tartışılan konulardan biri de sanat eserinin bir amacının olup olamayacağıdır. Bu konuda da iki farklı görüş vardır. Sanat eserlerinde bir amaç olmalıdır görüşünü benimseyenlerden Kant, doğal ve sanat güzelliğini birbirinden ayırarak, doğal güzelliğin güzel bir şey olduğunu, sanatsal güzelliğin ise bir şeyin güzel bir betimlemesi olabileceğini savunur. Ona göre, doğada güzel olarak nitelendirilen bir nesneye güzel denilirken onun ne işe yaradığı düşünülmez. Fakat nesne, sanat eseri olarak sunuluyorsa, o nesneye güzel denilebilmesi için bir amacının olması gerekir.167 Sanat eseri doğa ürünü olmayıp insanın kavrayışı için yapılmış olup duyularla kavranabilen bir amaca sahiptir ve bu amaç kendindedir.168 Din ve ahlak alanında sanat eseri kabul edebileceğimiz davranış ise amaçlı ve anlamlıdır. Allah rızası dini davranışın amacını oluşturur. “Allah rızası” bütün salih ameller için en üstün amaçtır. İhlâsı olmayan bir amel amacından saptığı için salihlik ve güzellik vasfını kaybeder. İhlâs, davranışlar açısından kalbin abdesti gibidir. İhlası yok eden “riya” ve iyiliklerin “çıkar” için yapılmasıdır. Gösteriş ve çıkar amaçlı davranışlar “nifak” özelliği olarak kabul edilmiştir. Zahiri şartları ne kadar mükemmel olursa olsun ihlası olmayan bir amel boşa gider. İhlas kalbin aynası, diğer bütün iç ve dış eylemlerinin doğru yönde hareket etmesini sağlayan bir göstergedir. İhlas, amelin Allah’a yaraşır kalitede, tertemiz bir şekilde Allah’a sunulmasıdır. Dinin aslı özü ihlastır ve ancak din ihlas ile yaşanır. İhlas, insanın kendi arzusunu Allah’ın arzusuna uygun duruma getirmesi, insanın yaptığı işi samimi içten yapması, ilişkilerin gereği ne ise onu düzgün bir şekilde yerine getirmesidir. Amelde doğruluk, amelin ilahi hükme uygunluğu yanında yapılış tarzının da doğru olması demektir.169 İnanan insanın Allah ile olan ilişkilerinde sürekli estetik bir kaygı taşıması gerektiği rahatlıkla söylenebilir. Yaptığım işi, davranışı, söylediğim sözü, ibadeti, secdemi, rükûumu ve yaptığım iyiliği Allah beğenir mi? Davranışım Allah’ın yüceliğine yakışıyor mu? İnanan insan benzer soruları sürekli kendisine sormalıdır. İlahi beğeniyi esas almış bir kalbin kıblesi Allah’ın rızasıdır. Güzellikte de “Allah’tan başkası” kaygısı taşınmamalıdır. Güzel davranışın özünde Allah’ın rızası, hoşnutluğu ve beğenisi vardır. Düşünce, duygu ve eylem estetik formuyla her şeyden önce Allah’ın beğe-

167 168 169

Ekici, a, s.6. Arıcan, agm, s.204. Bakınız: Ömer Demir, Kur’an Kavramları Bağlamında Yaşam Boyu Salih Amel, Araştırma Yayınları, Ankara 2013.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 159

nisine sunulur. İhsan kime neye karşı yapılırsa yapılsın sonuçta Allah katında değerlenir. Güzel davranışta hitap edilen varlık kim olursa olsun aslında asıl muhatap hiçbir zaman değişmeyen Allah’tır. İnsan üç kişi ise dördüncü Allah’tır. Beş kişi iseler altıncı Allah’tır.170 Allah’ın muhatap olma durumu kesintisiz ve süreklidir. İşte bu amaç ve bakış açısı insanı insanlara ve varlık âlemine tepkisel davranmaktan koruyabilir. Asıl muhatap Allah kabul edildiğinde insandan gelebilecek karşılık değil, Allah’tan gelecek karşılık önemsenir. Güzel bir davranış her durumda Allah huzurunda işlendiği için gerçek değerini ve amacını bulur. Böyle bir inanca göre insana ve varlığa değil de davranışlar Allah’a sunulur. Aynı zamanda her güzel davranış ile Allah’ın makamı ve bir değeri yüceltilmiş olur. Böylece güzellik ebediyete kadar bozulmaz. Allah kendisine bir adım yaklaşana on adım ile karşılık verir. Bir hayra en az on sevap ile ödüllendirir. Allah insanın niyetine göre ihlas ve samimiyetini artırır. Kalbin Allah’ın rızasına odaklanması ile Allah’ın nuru o kalbe tecelli eder. Orada feraset, hidayet ve takva olur. Aksi takdirde amel ve emek az bir pahaya satılmış ve değersizleştirilmiş olur. Allah insana o kadar yakındır ki kalbi ile kendisi arasındadır.171 İnsanın kendisi ile ilişkisi, Allah ile olan ilişkisi ile özdeştir. Her insan kendisini Allah’ın huzurunda yaşar.172 Kalbinde yaşadığı acıyı, sevinci, umudu, korkuyu, güveni ve her şeyi Allah ile paylaşır. İnanan insan Allah’ın adaletine, yüceliğine uygun bir karşılık göreceğine inandığı için huzur içinde kendi güzelliğini üretmeye çalışır.173 İnsan niyetini düzelttiğinde Allah’ın inayeti yanı başındadır. Davranışın ilhamı, tasavvuru ve teorik aşamaların tamamında Allah insana yardım eder. Çükü insanın aklı, iradesi yanında her davranışta Allah’ın hidayeti de söz konusudur. Mevlana’nın dediği gibi insan maddi göz ile somut renkleri, Allah’ın nuru ile de iç dünyasının renklerini görür.174 İnsanın güzel davranışı iç dünyasında niyet tohumu ile ekilir. Burada yeşerir ve dışarıda meyve verir. Tohumun kalitesi bir bitki için ne kadar önemli ise davranış için de niyetin değeri o kadar önemlidir. Niyet güzel olmadan amel güzel olmaz. Davranışın kalpte doğuşu da güzel bir irade ile yönetilip sürdürülmesi de ve sonuçlandırılmasında niyet çok etkilidir. Çıkarsız olması ve gösteriş için yapılmaması niyette asıldır. Fakat yaratılışında bulunan takdir edilme duygusunu Allah ile karşılar. Yaşadığı güzelliği içsel mutluluğu ve O’nun yüceliğinde huzura dönüştürür. Güzel davranışlarda Allah’ın inayeti, 170 171 172 173 174

Mucâdele/7. Enfal/24. Adıvar, age, s.39. Tevbe/111. Ayvazoğlu, age, s.75.

160 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

yardımı ve desteği vardır. Her insan kendisini kendi ihsanında seyreder. İhsanın karşılığı Allah ile beraber olmaktır.175 İnsanlar çeşitli istek ve arzularını gönüllü olarak Yaratıcı’nın iradesine teslim edebilirse insanlar ile değil de Allah ile alış verişe girilir. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın dile getirdiği gibi “Mevla görelim neyler, neylerse güzel eyler” deyişi Allah’tan gelecek bu güzellik beklentisini ve yetkisini özetler. İçten dışa yalnızca ilahi beğeniyi esas almış bu estetik anlayış, insanların da zevkini okşar. Bu güzellik bireysel yaşantıdan diğer alanlara da yansır. Çünkü bu formda gösteriş, kendini beğenme, başa kakma ve çıkar olmaz. İhlası olmayan, gösteriş, kendini beğenme, başa kakma ve çıkar ilişkisi ile yapılmış eylemler etrafa hoyratlık saçar. İhlas gerçek bir ahlaki davranışı doğurur. Çünkü erdem yarar gözetmeyen yansız eyleme dayanır ve kendi içinde güzelliğe denk düşer. İhlaslı yaklaşım iyi eğilimlerdeki doğru ölçüyü ve dengeyi niteler ve bencil olmayan bir zevki ortaya çıkarır.176 İnanan insan ibadet ve iyilikteki amacı, o kadar sadedir ki ne bu dünya, ne ahiret nimetleri ne de iyilikseverlik duygusunun tatminidir. Amaç hangi yöne çevrilirse çevrilsin ihlas en yüksek ideal olarak dini hayatın bütün güçlerini bir araya getirir.177 Bu durumda ihlas güzelliğin garantisi ve dayanağı olur. İhlas amaçlı dünya görüşünde hayat Allah’a adanmıştır. Hayatın tümü, ölüm ve dirim Allah içindir. Din Allah için yaşanıldığında amacını gerçekleştirir. Hayır ve salah ancak o takdiri ile gerçekleşir. Allah’ın rızasını amaçlamayan bir amel ne sahibine ne topluma ne de diğer varlıklara bir yarar sağlar. Ahirette de böyle bir amelin karşılığı yoktur. Güzel davranışı harekete geçiren iman; yönünü belirleyen ise ihlastır. İhlas mümince davranışın hedefi ve iman etmiş gönlün kıblesidir. İman ve ihlas birbirini zorunlu kılan iki kavramdır. Tek tek davranışlarda niyet ve samimiyeti yakalayabilmek için imana dayalı hayat anlayışı ve dünya görüşünü oluşturulur. Ancak bu sayede duygular kontrol altında tutabilir ve yönlendirilir. İmana, teslimiyete ve rızaya dayalı bir dünya görüşü ile ihlas elde edilebilir ve davranışlar daha ideal bir güzelliğe taşınabilir. İmana dayalı olmayan, iman ile temellendirilmeyen bir güzellik nifaktan kurtulamaz. İnsanın kendi hevâ engelini aşması, sosyal etkileşimlerin farkında olması, sosyalleşirken kendisinden uzaklaşmaması ancak ihlas ile başarılabilir. Bu durumda din eğitiminin bütün amaçlarının ancak ihlas ile gerçekleşebileceğini söyleyebiliriz. Aynı zamanda din eğitiminin ihlas dışında kalan di175 176 177

Ankebut/69. Farago, age, s.53. Draz, Abdullah, Kuran Ahlakı, İz Yayıncılık, İstanbul 2009, s.363-364.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 161

ğer amaçları da ihlası anlamamıza katkı sağlar. Ana tema ve amaç yalnızca rızadır. Dinin amaçlarını kendisinde toplayan en önemli ve en kapsamlı biricik amaç ihlastır. Din eğitiminin tüm amaçları aynı zamanda birbirlerini destekler ve karşılıklı olarak birbirlerinin anlaşılmasını sağlarlar. İhlas dinin bütün amaçlarını Allah’ın rızasında toplayan amaçsal özdür. İhlas ile hareket etmek körü körüne bir bağlılık ve itaat etmek değildir. Dindeki iyilik, güzellik, doğruluk, temizlik ve yararlılık görüldükçe, anlaşıldıkça iman ve ihlas artar. Daha güçlü dayanaklar ile güçlenir. Allah’ın insana gönderdiği dinin beşeri duygu ve düşünceden bağımsız keyfi bir yapısı yoktur. İnanan insan anlamlı bulduğu dine bütün duygularını katarak sahiplenir. Din keyfi bir iradeye tartışmasız ve anlamaksızın bağlanmak ve itaat etmek değildir.178 Aksine din bize kendi hükümlerini öğrenmeye iyice anlamaya çağırmıştır. Keyfi ve saçma olan her şey batıl ve ona yabancıdır.179 Örneğin temiz bir niyet bir yandan kalp temizliğini, nefsin şerefini, kısacası kişinin kendisinin olgunlaşmasını sağlarken salih amelin amacı insanların huzurunu sağlamak ve onları mutlu olmasına aracılık etmek olabilir.180 Hayırlı bir işin faydasını Allah’ın yaratacağına, zararı varsa onu da Allah’ın engelleyeceğine inanmak ihlasın gereğidir. Dinde ne ilim ilim içindir ne de sanat sanat içindir. İhlas yalnızca Allah ile insan arasında kalbin ideal bir yön tutturması değildir; o aynı zamanda bütün insanlar ve tüm varlık alemi ile de ideal bir ilişki için gereklidir. Bu nedenle ihlas, yalnızca Allah insan arasındaki güzelliği inşa etmez aynı zamanda; insanın bireysel, sosyal ve uhrevi hayatını da güzelleştirir. Bu nedenle ihlasın din eğitiminin gerçekleştirmeye çalıştığı bütün amaçlarla ilgisi vardır. Allah’ın rızası içinde iç içe üç rızayı birden barındırır. Bu rızanın içi tüm varlığın memnuniyeti, mutluluğu, itmi’nanını, gönül ve kalp huzuru ile doludur. Bu rıza tüm varlığın rızasını kapsayan en kapsamlı hoşnutluk amacıdır. Rıza Allah’a şükrün gereği ve tüm ilişkilerin birbiri ile olan bağlarını yaşatmak için gerekli bir amaçtır. İnsan-Allah ilişkisi, insanın diğer varlıklar ile oluşturduğu, kurduğu ve geliştirdiği ilişkileri yönetme-yönlendirme özelliğine sahiptir. Din bu ilişkilerle Allah’ın razı olmasını, insanın kendisinin mutmain olmasını diğer insanların ve varlığın memnun ve mutlu olmasını amaç edinir. Allah’ın razı olması diğer amaçları kapsar. Çünkü Allah’ın razı olmadığı hiçbir iş insanın gönlüne sevinç vermez; diğer insan ve varlıkları da huzura ulaştırmaz. İnsan hayatında merkezi bir yer alan sevgi ihlas ile güçlenir. Güzel bir davranışa muhatap olan insan davranış sahi178 179 180

Draz, age, s.361. Draz, age, s.357. Draz, age, s.239.

162 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

binde ihlas ve samimiyeti görebildiği takdirde o kişinin de Allah sevgisi artar. O da güzelliğin Allah’tan olduğunu fark eder. Estetik amaç yalnızca Allah’ın bildiği kulların bilmediği saklı bir amaç anlamına gelmez. İnsanlar bu güzel davranışı Allah için bana yapıyor yargısına varabilir. Güzel davranışı yapan da “Ben sizi Allah için seviyorum.” diyebilir. Allah insan ilişkisindeki estetik tutuma ancak “ihlas” ile ulaşılır. Güzellikte “Allah’tan başkası” kaygısı taşınmaz fakat başkaları da bu güzelliği fark eder. Allah, insan ve eşya ilişkisinde insan davranışları çeşitli güzelliklere açıktır. Birinci ilişki diğerlerini kapsar. Diğer alanlarda yaşanan bütün güzellikler insan-Allah ilişkisinde karşılık bulur. Davranışlar dıştan bakıldığında görünen biçimi ve görselliği ön planda olsa da gerçek güçlerini dayandığı kaynaklardan alır. Bu da insan-Allah arasında yaşanan iç güzelliğin önemini gösterir. İhlas ve niyet arasında çok önemli bir ilişki vardır. İhlas; samimiyet, saflık, duruluk içtenlik ve temiz niyettir. Kalbin her türlü art niyetten arındırılmasıdır. Niyet davranışın tohumu ve şuuru,181 davranış öncesinde kalbin hayır ve şerre, iyilik ve kötülüğe yönelmesidir.182 Allah’ın rızasını kazanma arzusu ve O’nun hükmüne tabi olmak üzere iradenin fiile yönelmesidir.183 Hz. Peygamberin de dikkat çektiği gibi amellerin değerinin belirleyen niyetlerdir.184 İnsan çoğu zaman niyeti ile kazanır veya kaybeder. Niyeti bozuk, amacından sapmış bir eylemin hiçbir hayır ve iyi vasfı kalmaz. Bu nedenle hayır veya fesat niyetlerde başlar.185 Kalbi her türlü hayrın ekin yeri olarak “beledüt’tayyib: temiz bir ülke” haline getirmek gerekir. Niyetin çözümlemesi iyi yapılmadığı takdirde din bile zulüm aracı olarak kullanılabilir. Örneğin, kutsal bir amaca dayanan cihad ile intikam ve kin duygusu birbirine karışır.186 Niyet insan iradesini yönetmede etkilemede en önemli unsurdur. İnsan davranışı açısından iradenin en küçük eğilimi hayra veya şerre verdiği en küçük rızası nefsimiz üzerinde ışık ve karanlık kadar etkilidir.187 Hakta ve hakikatte kararlılık ve sebat niyetin aslını oluşturur.188 Niyet bir eyleme geçmenin başlangıcında değişmeyen azmedilmiş karar,189 amelin şuuru ve davranışın tohumudur.190 İyi niyet insanın Allaha açık vicdani bir şuu-

181 182 183 184 185 186 187 188 189 190

Draz, age, s.237. Uludağ,, Amel, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, C.3, s.16. Uludağ, age, s.16. Uludağ, age, s.16. Bakınız: Ömer Demir, Kur’an Kavramları Bağlamında Yaşam Boyu Salih Amel, Araştırma Yayınları, Ankara 2013 Draz, age, s. 250. Draz, age, s. 304. Draz, age, s.250. Draz, age, s.250. Draz, age, s.237.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 163

run oluşmasına katkı sağlar. Bu vicdani şuur insan iradesini düşünceden davranışa, idealden gerçeğe, batından zahire, teoriden tecrübeye doğru ahlaki ilkeler ile yönetir.191 İnanan insanın oluşturacağı güzellik içten dışa, kalpten hayata yansıyan bir güzellik olur. Niyetin çözümlemesi iyi yapılmadığı takdirde din bile zulüm aracı olarak kullanılabilir. Kutsal bir amaca dayanan cihad bile intikam ve kin duygusu ile birbirine karışır. Bir işe canla başla girişmeden önce ilkin onun prensibini doğrulamak, planını kurmak, özel şartlarını tanımlamak, amacını iyice belirginleştirmek gerekir.192 Din insanın amellerini değil öncelikle niyetlerini de temizlemek ve güzelleştirmek istemektedir. Davranışların da insanın niyetini ve samimiyetini etkilediğini göz ardı etmez. Amelin gerçekleşmesi birçok hayır barındırır. Amel döner niyetleri de etkiler. Daha üstün bir niyetin oluşmasına ve gelişmesine katkı sağlar. Niyetler de derece derece birbirlerini besler. Bir niyet diğer bir niyeti bütünler. İç ve dış bütünlüğü birlikte dinin güzellik amaçlarını gerçekleştirir. Din, bütün amaçlarını inanan insanın kalbi ve ameli davranışları üzerinden gerçekleştirir. Bir insan veya insan grubu tarafından pratik olarak yaşanmayan hiçbir bir din, ideoloji ve felsefi görüş; teorik olarak ne kadar mükemmel olursa olsun amaçlarını asla gerçekleştiremez. Dinin amaçları ile ihlâs kavramı arasında doğrudan bir ilişki vardır. Şöyle ki, dinin amaçlarının gerçekleşmesi ancak dini davranışlarla mümkündür. Dini bir davranışın ise tek bir amacı vardır. O da ihlâstır. Güzelliğin gerçek kaynağı ihlastadır. Allah’ın rızası dışında gösteriş, çıkar ve başka nedenlere dayalı bir davranış asla güzel olamaz. Peki ihlas dışında dinin amacı yok mudur? İbadet nasıl bütün iyilikleri ve hayırlı güzel amelleri kendi içinde topluyorsa ihlas da diğer tüm iyi, güzel ve yararlı amaçları Allah rızasında toplar. İhlas temelinde dinin amaçları iç içe geçmiş güzelliklerden oluşur. Dinin amaçlarını sonsuza kadar açılan açıldıkça içinden yeni bir hediye çıkan bir pakete benzetebiliriz. Din ister keşfetmiş görmüş ve gözlemlemiş olalım ister henüz farkında olmadığımız birçok güzelliğin, iyilik ve yararın kaynağıdır. Açılan ve keşfedilen her bir hediye kendi içinde şaşırtıcı derecede güzellik ve iyilik barındırır. Aslında Allah’ın yarattığı her varlık için birden çok yaratılış amacı olduğunu söyleyebiliriz. Allah yarattığı hiçbir varlığı tek bir amaç için yaratmamıştır. Örneğin güneşin yaratılış amacını ve yararlarını tek bir amaç ve yararda sınırlı tutamayız. Konu ile ilgili bilim dalları güneşin insan yaşamına olan yararlarını ve doğru

191 192

Draz, age, s.237. Draz, age, s.245.

164 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

kullanılmadığı takdirde insan hayatına vereceği zararları etkileri araştırmaktadırlar. Din de böyledir. Din insanlara sunulmuş yiyecek-içecek ve güneş gibi bir nimettir. Bu nimetin de bin bir yararı söz konusudur. Ancak bir amelin güzel bir sonuca ulaşması ve insan hayatında bir güzelliğin karşılığı olabilmesi için ihlas şartı vardır. İhlası olmayan amel Allah’tan hiçbir güzellik taşımayan, Allah’ın içine hiçbir hayır ve bereket katmadığı çirkin ve zararlı bir ameldir. İhlas olmadan yeryüzünün en kutsal mekânı olarak bir cami bile inşa edilse, onun Allah katında bir değeri olmadığı gibi insanlara da zarardan başka bir hayrı dokunmaz.193 Salih bir amelin yapılmasında Allah tarafından emredilmiş olması, salih olmayan bir amelin yapılmamasında ise Allah tarafından yasaklanmış olması ihlas için en temel nedendir. İnsan faaliyetlerinde bu nedeni yaşatmak ve bu neden ile yaşamak ihlaslı bir hayatın gereğidir. Bu temel nedenden başka, davranış ve sonuçları ile ilgili açıklamalar ve izahlar o hükmün anlaşılmasına katkı sağlayan onu güçlendiren yan dayanaklardır. İhlas olmayan davranış yasal olmayan yollarla tedavüle sokulmuş sahte para gibidir. Aslına ne kadar benzetilirse benzetilsin bu asla gerçek para olmayacaktır. Salih amellerin neticeleri ameli yapmak için bir amaç değil; salih amele teşvik olarak değerlendirilmelidir. Bu bakış açısı iradeyi harekete geçirmekten ziyade yapılan davranışın anlaşılmasına ışık tutar. Örneğin Kuran’da ezilen zayıfları kurtarmak için bunların maruz kaldığı çetin felaketleri ve onları dinden vaz geçirmek amacıyla yapılan teşebbüsleri durdurmak için müminleri düşmanlarına karşı dayanışmaya teşvik etmek, zekat vermek, güzel söz söylemek gibi insan ilişkileri ile ilgili konular da Allah’a itaat ve Allah’ın rızası olarak kabul edilir.194 Âlemlerin Rabbi olan Allah yeryüzünün göklerin ve içindekilerin, bütün canların, hayatların ve varlığın gerçek sahibidir. İnsanın kendisine geçici bir süre emanet edilen imkânlar ile kendisini Allah’a karşı ihtiyacı yokmuş gibi görmesi büyük bir yanılgıdır. Allah’a her an ihtiyacın olduğunu bilmek, O’nun gücü ve rehberliği olmadan başaramayacağına olan inanç ihlâsı zorunlu olarak müminin hayatının bir parçası haline getirir. İhlasın en önemli şartı Allah’ı tanımaya bağlıdır. Allah’ı hakkı ile tanımadan ihlas gerçekleşmez. Mutlak olan Allah’ın üzerimizdeki güzel hükmü iyice anlaşılırsa geçmiş ve geleceğin O’nun elinde olduğunu fark edilirse ihlasa daha çok yaklaşılır. Allah’a olan ihtiyaç fark edildiği oranda ihlaslı olunabilir. Allah’ı tanıma ile beraber Allah ile nasıl bir ilişki kuracağını ve bu iliş-

193 194

Tevbe/107-110. Draz, age, s. 271.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 165

kinin mahiyetinin de bilinmesi ihlas için gereklidir. İhlas, Allah ile doğru ilişkiler geliştirmeyi öğrenmektir. Örneğin “Samed” isminin Allah’ın hiçbir şeye ve kimseye ihtiyacının olmaması anlamına geldiğini öğrenmek kolaydır. Fakat bir saniye bile Allah’a ihtiyacı olmadan yaşayamayacağını hissetmek ise ihlâstır195 Bu anlamda ihlas Allah’ı kendi yüce makamına uygun bir yücelikte görmek görmektir. Her şeyden önce Allah’ın amellerin gerçek değerlendiricisi Allah’tır. İnsanın samimiyetini davranıştaki güzelliği gerçek anlamda yalnızca Allah ölçüp değerlendirebilir. Bu nedenle insan yalnızca Allaha itaat etmek ve ihlas ve temiz bir niyetle ona yönelmek için yaratılmıştır. İnsanın bakışını amellerinin insanların hoşa giden ve gitmeyen neticeleri üzerinde toplaması ihlas dengesini altüst eder. Çünkü o zaman amaç basit bir vasıta durumuna dönüşerek, menfaat, gösteriş ve beşeri takdir ibadetin ve itaatin yerine geçer.196 Oysa Allah’a itaat etme fikri insan ve evren için en büyük hayrı hedef alan en hikmetli ve en kapsamlı amaçtır. Allah’a iman uzun müşahedeler ve derin düşünmeler karşılığında açık ve seçik sağlam ve sarsılmaz bir duruma gelir. Biz insanlar hiçbir işimizde Allah’ın yaratacağı hikmetlerini tamamen keşfetmekten ve kucaklamaktan asla emin değiliz. O halde gayretlerimizin yöneldiği bu hedeflerden hiç bir şey ne kapasitede ne yükseklikte ilahi hikmetin hoşnutluğundan ibaret olan ihlasa eşit olmayacaktır. Bu öyle bir hoşnutluk ancak onun istediğini istemek sureti ile ve onun idrak edebileceği bilinen ve bilinmeyen sebeplerle tam olarak elde edilir. İşte bu bütün değerlere hâkim olan en yüksek amaçtır. Bu bütün fayda çeşitliliğini tek bir idealde birleştirir. Bu durum emir ve yasaklarda bazen bir akıl parıltısı görülmese bile itaat ettiği en hikmetli bir otorite olduğuna kesin bir suretle inanır aralarında hiçbir ayrım gözetmez. Her emrin içinde adalet ve ahlaki bir hayır olduğuna inanır.197 İnsanın kendi iç dünyasındaki ahlaki iç çatışmayı ve gerilimi insanın tamamen ortadan kaldırması mümkün değildir. Fakat ihlas bu iç çekişmeyi en aza indirir. İnsan ihlas ile sayısız korku ve endişe ve üzüntülerden uzaklaşır; ihlas korkuları bire indirir. Hüzün ve korkudan emin zihinsel ve duygusal olarak hakikate doymuş bir kalbin inşası ihlas ile gerçekleştirilir.198 İhlası olmayan kalp dağınık bir kalptir. Orada hiçbir şey düzene girmez ve güzellik üretemez. İhlas ancak bir kalbi düzene sokar. Bu düzen kalbi güzelleştirir. Din kendi güzelliğini ancak ihlas ile gerçekleştirir. İhlas insanın her amelinde Allah’ı 195 196 197 198

Nurbaki, Haluk, Kuranı Kerimden Ayetler Ve İlmi Gerçekler, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1989, s.99. Draz, age, s.277. Draz, age, s.272. Razi, Fecr/28.

166 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

hatırlamasını ve gönlünde yaşatmasını, Allah’ı unutmamasına ve kendisinin de Allah tarafından unutulmamasını sağlar. İnsanın kendisini unutması ise bir çeşit cinnet halidir. İnanan insan şimdi ile gelecek arasına kalın bir perde çekerek yaptığı işlerin sonucunu Allaha emanet eder. Hali hazırdaki görevini yaparak ihlas ile elde ettiği Allah rızasını tek ve biricik kaygı yaparak kedisini çalışmaya verir. Yaşam amacındaki ihlas sadeliği ile gayretini hep bu nokta üzerinde toplamasını bilir. İhlas ile iş yapmak insanı üzüntüden, isyandan ve pişmanlıktan korur. Allaha inandığımız gibi amelimize karşılık Allah’ın vereceği lütuf ve ihsanın sonuçları ile bizi hoşnut kılacağına inanmak; insanda sonsuz bir mutluluk coşkusu oluşturur.199 Bir ameli Allah rızası için yapmak inanan insanı yormaz. İhlas ile zor işler kolaylaşır. Emeğinin zayii olmayacağı inancı, bütün zor işleri kolaylaştırır. İhlâs insanın amellerini vesveselerden korur, boşa gitmesini önler. Güzel davranışlar da ancak böyle bir kalpte filizlenip yetişir ve hayatı güzelleştirir. Allah zor günlerin, yalnız günlerin, ayrılışların, yalvarışların dostu olur. İhlas insanın kendi gözünde kendisinin değerini yükseltir. İhlas sayesinde insan en değerliyi seçmesinden dolayı kendisi de değerli duruma gelir. Kendi niyeti ve tutumundan emin ve mutmain olan insan kendisine saygı duyar. Çünkü insan şerefini, onurunu ihlas ile koruyabilir. İnsan amellerini yüce rıza ile basit ve bayağı karşılıklardan koruyarak değerini düşürmez. Ucuz bir pahaya satmaz. İhlaslı insanın hiçbir değeri satılık değildir. Allah için hareket etmek, Allah için almak, Allah için vermek, Allah için mücadele etmek insana müthiş bir güç ve enerji kazandırır. İnsanın öz güvenini yükseltir. İnsanın ihlas ile baktığı, gördüğü, duyduğu ve yaşadıkları yeniden insanın kendisine döner. Bu durum insanın özgüvenini ve özsaygısını olumlu yönde etkiler. İhlaslı insan kıskançlık, öfke, korku gibi olumsuz duygularını Allah için kontrol eder. İhlas insanı doyumsuzluktan, bencillikten ve kötü duyguların esaretinden kurtarır. Zahir ve batın birliğini sağlayarak riyadan uzaklaştırır. İnsanın sevdiğini Allah için sevmesi hayırlı kişileri sevmesine neden olur. İnsanlar var olan her şeyden özellikle de birbirlerinden etkilenir. İlişkide olduğu her şey insanı etkiler. İnsanın canlı varlıklarla yaşadığı bütün karşılaşmalar insan için bir özgürlük sınavına dönüşür. Etkileşim insan için kaçınılmazdır. Fakat etkileşimi insan davranışlarının tek nedeni kabul etmek insanın yalnızca içinde yaşadığı toplumun etkisi ile yaşayan bir duruma sokar. İhlas insanlar arasında kaçınılmaz olan etkileşimi bilinçli bir etkileşime dönüştürerek insanı özgürleştirir. Etkilenmeden ve başka hiçbir varlığa ihtiyaç duy199

Draz, age, s. 267.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 167

madan varlığını sürdüren tek varlık Allah’tır. İnsan bu etkiyi ne kadar azaltırsa o kadar özgürleşir. Özgürlüğümüz etkilenmeye karşı olan gücümüz ve etkilenmeyi yönetebilmemiz ile alakalıdır. İhlaslı olmak özne olmaktır. İhlas insan ruhunu dış âlemin etkisinden kurtardığı gibi kendi iç âleminin olumsuz temayül ve eğilimleri ile baş etmesini de sağlar. Bu özgürlük Allah’a yaklaştıran bir özgürlüktür.200 Özgürlüğün yolu ihlastan geçer. Ancak ihlaslı kişiler özgür olabilir. İradesini Allah’ın iradesi ile birleştirebilenler ancak özgür olabilirler. Özgürlük durulması gereken yerde durmak, kendine ve başkasına zarar vermemektir. Allah’ın rızası ile çatışan durumlarda Allah’ın sözünü yüceltmek gerekir. Allah’a isyan ile sonuçlanacak konularda yaratılmış hiçbir varlığa itaat söz konusu değildir. İnsanın en yakınından en uzağa birbiri ile çelişen istekleri ile beşeri çevresini razı etmesi mümkün değildir. Niyetimizi ve gücümüzün sınırlarını bilen Rabbi memnun etmek ise daha kolaydır. Bu konuda Allah’ın yasaklamadığını eşlerinin rızası uğruna terk eden Hz. Peygamber Allah tarafından uyarılmış olması güzel bir örnektir.201 İhlaslı insan tepkisel değil ilkesel davranır. İnsanların birbirinden farklı tavırlarının altında ezilmez. Allah’ın razı olduğu pencereden bakar. Bu durum ihlaslı insanın bilinçli ve mantıklı ve ilkeli davranmasını sağlar. Bilerek konuşmaya ve davranmaya çalışır. İhlas insanın bilinçli yaşamasına vesile olur. Bu bilinç ile kendisine yakışanı yapar. Hissederek, duyarak, seçerek, en güzel tercihlerde bulunarak tercihlerini gerçekleştirir. Tembelliği, cehaleti ve boş vermişliği önler. Sağına soluna bakarak yaşamayı ortadan kaldırır. İhlas inana insan için önde olmayı, öncü olmayı, Allah için bir görev aramanın ve üstlenmenin yollarını aralar. Kınayıcının ayıplayıcının kınamasından çekinmez. Toplumsal baskı ve etkileşimden bağımsız hareket ederek gerçek bir özgürlük atmosferi oluşturur. Hak adına bildiğini ve öğrendiğini uygular. İhlas insanı hırstan uzaklaştırır. Nasibi ile yetinmesinin kazandığı ile kanaat etmesini helal yollardan geçimini temin etmesini, yaptığı işi dürüstçe yapmasını sağlar. İhlas insanı fıtri ihtiyaçlar ve amaçlar ile dinin amaçları arasında tam bir adalet ve uygunluk dengeli yaşamasına, olay ve olgularda orta yolu tutmasına yardımcı olur. İhlasın kılavuzluğu ortadan kalktığında insan olay ve olguların önünde savrulur. Dengeyi yakalayamaz. Allah’ın rızası insanı her türlü bencil amaçlardan korur. Bir şeyin hakikati insanın o şeye verdiği değer kadardır. Allah’ın rızasından daha üstün bir değer yoktur. İhlas yaptığın işin gereğini de samimiyetle yapmak, insanlarla ilişkilerinde samimi

200 201

Draz, age, s. 257. Tahrim/1.

168 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

olmaktır. Yalnızca Allah insan ilişkisinde içten davranmak değildir. İnsanın tüm ilişkilerinde samimi ve içten davranması ihlasın gereğidir Allah’a duyulan içtenlikli saygı ihlasın kaynağıdır. Takvaya ancak bu saygı ile ulaşılır. Allah kendisine takva ile itaat edilmeye layıktır. İhlas kalbin arşında Allah’a en yüce yeri ayırmaktır. Her amelin bir hidayeti ve isabeti vardır. İhlas olmadan amelde hidayet gerçekleşmez. İhlas ile amellerin Allah’a aidiyeti teslimiyeti ortaya çıkarır. Tevhit inancının gereği olarak dinde202 duada203 ve ibadette204 ihlâslı olmak emredilmiştir. İhlas, kalbin doğru kıblesidir. İbadeti yalnız Allah için yapmak, duayı yalnız O’na yapmak, yardımı yalnızca Allah’tan istemek, dini yalnızca Allah’a has kılmak olan tevhidin ihlas kavramı ile çok yakın ilişkisini ortaya koyar. İnançta tevhid inancına sahip olmak amelde ise ihlaslı olmak İslam’ın özünü oluşturur. Allah’a adanmış bir iyiliğin ibadetin ve cömertliğin karşılığını insandan beklemek çok değerli bir varlığını ucuz bir değere satmak olur. Beklentilerin olmaması dargınlıkları yok eder. “Bir şeyi fazlası ile istemek üzere verme” karşılık ve çıkar bekleme ilişkileri bozar. Kuran’da ihlası özetleyen bir örnekte yetim ve yoksulları doyuran onları yediren içiren bir insan topluluğunun bir hitabı var. “Biz size sırf Allah rızası için yediriyoruz. Sizden bir karşılık ve teşekkür beklemiyoruz.”205 İhlas ile bakıldığında sadaka veren insan sadakasını fakire değil bizzat Allah’ın avucuna bırakır.206 “Bana kim güzel bir borç”. Sadakaları kabul eden fakir değil Allah’tır. Bir insana borç vermek Allah’a borç vermek gibidir. İyilik yapmak için bir insanı tanımak şart değildir. İhlas anlayışında karşıdaki insanın seni anlamasının ve takdir etmesinin yapılan iyiliğe paha biçmesinin bir önemi yoktur. Bir bakış açısı insan ilişkilerini gerginlikten kurtarır. Kalpleri rahatlatır. Çünkü insanlar anlamasalar bile bir anlayan vardır. Görmeseler bile bir gören vardır. Karanlık veya aydınlık zahir veya batın iç veya dış fark etmez Allah için. İnsanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen değerlerin bütünü ihlas ile ilgisi vardır. Değerlere dayalı her erdemli davranışın motor gücü ihlastır. İhlas ve samimiyet bu anlamda güzel ahlaka kaynaklık eder. Güzel ahlak insanın içinden gelen karşılıksız güzelliğin dışa yansımasıdır. Adalete, doğruluğa ve merhamete yakınlık Allah’a yakınlık ve samimiyette ortaya çıkan değerlerdir. Adaleti gerçekleştirmek Allah’ın rızasını gerçekleştirmektir. Adalet uğruna ölmek Allah için ölmek ve şehadettir. Allah’ın rızası nerde ise ihlas orda202 203 204 205 206

Nisa/146.; Zümer / 3. A’raf /29; Mümin / 65. Zümer / 2, 11, 14. İnsan / 9. Draz, age, s.257.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 169

dır. Allah her varlığı birbiri ile ilişkili yaratmıştır. İnsanları da diğer varlıklarla ilişkili olacak şekilde yarattığı kendisine ve birbirlerine muhtaç olacak şekilde yaratmıştır. Alçakgönüllülük, merhamet, sevgi, adalet, cömertlik ve diğer bütün değerler insanların birbirleri ile ilişkilerinde ortaya çıkar. İhlas da diğer insanlarla birlikte yaşarken ortaya çıkan bir değerdir. İhlas sosyal ilişkilerde daha çok vermek, bağışlamak ve Allah için fedakârlıkta bulunmak olarak kendisinin gösterir. İhlas kendini, malını gerektiğinde canını vermektir. İnananlar mallarını ve canlarını cennet karşılığı Allah’a satmıştır. Samimiyet katlanmak, taşımak, ortak olmak ve paylaşmak demektir. Allah rızası için insanın katlanamayacağı hiçbir fedakârlık yoktur. Güzellik sosyal ilişkilerde ihlas fedakârlık olarak kendisini gösterir. İhlas sosyal ilişkilerde güzellikler doğurur. İnsanın yüzüne karşı ne ise arkasında da öyle olması ihlasın gereğidir. İnsanlar ikiyüzlü yapmacık davranışlardan hoşlanmaz. İhlas insan ilişkilerine bir düzey getirir. İhlas insana mütevazılık kazandırır. Bu alçakgönüllülük ilişkileri başlatmayı ve sürdürmeyi sağlar. İhlas en fazla sosyal ilişkilerde yara alır. Çünkü kibir, kendini beğenme, kendini övme, kendini ortaya koyma, gösteriş, ikiyüzlülük ve çıkar gibi. İnanan insan benlik davası gütmez. İhlas başa kakmayı ve eziyeti ortadan kaldırır. Yapılan iyilikler ihlas ile yaşar. Nimetleri ve acıları paylaşır. Paylaşmaya Yaratıcıdan dolayı yaratılanları sevmesi önemli bir bakış açısı oluşturur. İnsanlara değer vermek Allah’ın bir emridir. O halde insanlara iyi davranmak. Zekât ve sadaka yardımlaşma ibadet kabul edilmiştir. İhlas, insanlar arasında iyiliğe, paylaşmaya ve yardımlaşmaya dönüşür. Çünkü Allah’ın rızası bunlardadır. Yapabileceğin bir kötülüğü Allah için yapmamak ancak ihlas ile başarılır. İnsanların bir sorununu gidermek, insanlara yararlı olmak, açları doyurmak, infak etmektir. 4.3. Güzel Davranış İlkeleri (Ahlaki İlkeler)

Ahlaki davranış akıl ve irade sahibi bir insanın hayır gayesi ile özgür olarak yaptığı bilinçli hareketlerdir.207 İnsanın en büyük imkânı olan özgürlük, insana yaşama biçimi seçmesine, dünya görüşü oluşturmasına ve ahlaki yaşam oluşturmasına fırsat tanır. İnsanın ameli ve pratik yönü olarak ahlak; düşünce ve bilinç olmaksızın nefsin melekesi haline gelmiş kolaylıkla işlenen davranışlar olarak kabul görmüştür.208 Yani iyi veya kötü fiiller düşünme ve zorlanma ile değil de insanın özü ile sahiplendiği ve huy haline getirdiği zor-

207 208

Sert, age, s.28. Razi, Kalem/4.

170 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lanmadan kolayca yaptığı amellerdir.209 Ahlâkî emir ve yönelimlerde bize seslenen şey, bizim gerçek varlığımızdır.210 Ahlak insanın iç dünyası ile dış dünyası arasında belli ilkeler çerçevesinde uyum oluşturmayı amaçlar. Din ve ahlak alanı bu düzenlemede insana yardımcı olur. İnsanın huzursuzluğu ve ruhsal sıkıntısı temelde isteklerinin ve ihtiyaçlarının karşılanmamasından, isteklerine engel konulmasından ileri gelir. Ancak insanlar arasındaki rekabet ve diğer sınırlılık ve imkânsızlıklar istek ve arzuları düzenli ve kurallarına uygun bir şekilde yönetmeyi gerektirir. İşte din, ahlak, hukuk örf adet ve sosyal normların temel işlevi insanların istek ve arzularını belli ölçü ve ilkeler çerçevesinde yönetmek ve düzenlenmesine rehberlik etmektir. Barışsever, adil ve düzenli bir toplumun ve dünya düzeninin oluşumu ancak ahlak ile mümkündür. Birey, toplum, devlet, hatta tüm insanlığın hayatını sürdürebilmesi ahlaki zindeliğine bağlıdır.211İnsan tüm ilişkilerinde belirsizlik ve istikrarsızlığı gidermek karşılıklı beklentiler ve görev ve sorumluluklarını yerine getirebilmesi için ahlaki bir düzene ihtiyacı vardır. Bu ahlaki düzenin insanı aşan aşkın bir varlıktan olması ve inanç bağı ile bağlanılması en azından ahlakın teorik yanını objektif olması kolaylaştırır.212 Bu durumda değerler karmaşık ve tartışmalı bir alan olmaktan kurtulur.213 Örneğin nihilistçi ve hiççi estetik ve anlayışa göre gerçek değer veya değerlilik diye bir şey olamaz. Hiçbir şey kendi başına saygı, değer veya hoş, iğrenç veya utanç verici değildir. Ahlak ve güzelliği yapan veya yok eden sanıdır. Buna göre geçerli olan ahlak modaya, egemen eğitime göre şekillenir.214 Böyle düşünme biçimi kabul edildiğinde ortak bir toplumsal yaşam alanı oluşturmak mümkün değildir. Hobbes’in de belirttiği üzere din ve ahlak olmasaydı herkesin elde etmek istediği iyiye ulaşmak için herkes herkes ile savaşır ve ahlaki ilkesizlik dünyanın sonunu getirirdi.215İ slam dini ve benimsediği ve önerdiği ahlak ilkeleri bu konuda insan hayatında adil, doğru ve kapsamlı çözüm getirmiştir. Özellikle dinin, insan davranışlarını yönlendiren isteklerin yönetilmesinde “başkalarını da dikkate alan” ve “birlikte mutlu olma” yaklaşımı herkesi düşünen bir ahlak anlayışı önermiştir. Ahlak temelde tek bir vicdan işi olmakla beraber kişiden topluma, oradan da tüm insanlığa açılan ve büyüyen gelişen ve etkileşim içinde olan ve insanlığın ortak vicdanına ulaşan 209 210 211 212 213 214 215

İbn-i Acibe, El Bahrül Medid Fi Tefsiril Kuranil Mecid, Kalem/4. Tokat, agm, s.161. Açıkgenç, age, s.31. Özakpınar, age, s.50. Values Educatıon In Schools Issues And Challenges, Brian V. Hill, http://www.valueseducation.edu. au/verve /_resources/ve_acsa_paper.pdf Arat,1979, s.120. Arat,1979, s.46.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 171

bir yapıdır. Temelde ahlaki sorumluluğu bireysel konularda bireye toplumsal konularda da toplum veya gurup sorumludur. Tüm bu sorumluluk birleşerek insanlık sorumluluğunu oluşturur. Ahlak ve yaratılış anlamına gelen “hulk” kavramları aynı kökten gelir. Aslında yaratılış hakikatine ahlak diyebiliriz.216Aslında birçok ahlaki ilke insanların ahlak duyusu ve iç-duyu aracılığı ile iyi ve kötüyü güzel ve çirkini kavrarlar. Bunlar doğal-evrensel olarak onanmıştır.217 Ancak yine de ahlakı toplumlara nispet ederek anlamaya çalıştığımızda ahlak; her toplumda farklı şekillere giren yazılı olmayan kurallar dizisi olarak karşımıza çıkar. Fakat İslam ahlakı denildiğinde bunun kuralları da sınırları da bellidir. İslam dininin tarihi olarak getirdiği ahlak ve değerler sistemi insanlıktan ve ait olduğu kültürel ve inanç geleneğinden tamamen bağımsız ve evrenseldir. Bu nedenle tüm insanlara uygun evrensel ilkeler içeren bir yapıdadır. Gerçek anlamda ahlaki samimiyet, iyi niyet ancak Allah ile yaşanabilir. İnsan tüm alanlarda bu alanda ürettiği güzellik ile varlık ile ilişkilerini bu samimiyet ile sürdürür. Ahlak insanın tüm ilişkilerinde kullandığı değerlerden oluşur. Ahlaki alana ise Allah ile ilişkisi rehberlik yapar. Ahlakın kaynağı Allah’ın güzel isimleri ve bu isimlerin insanın zihnine, duygularına ve davranışlarına yansıması oranında ortaya çıkar. Çünkü ahlaki ilkelerin çoğu aynı zamanda Allah’ın isimleri ve sıfatlarıdır.218 İnsan ihlâs ile bu ahlak ile tanışır. Allah’ın öğrettiği ahlak üzerinden ilişkilerini düzenler. Ahlaki niteliklerini artırması Allah’ın değerleri ile örtüşmesi sonucu başarı kazanır. Bütün ilişkilerini bu ahlak üzerinden geliştirir. İhlas insanı gerçek ahlaka ulaştırır. Ahlaki davranışın iki temel özelliği “özerklik” ve “karşılıklılık” tır. Her ikisi de ihlas ile elde edilir. Özerklik içgüdüsel dürtülerin sürüklemesinden ve toplumsal baskıdan kurtularak kendi değerlerini serbestçe seçme demektir. Karşılıklılık ise kişinin davranışının başkalarını nasıl etkilediğini göz önünde bulunduran basiretli ve adaletli düşünceye dayalı bir davranış biçimidir.219 İç âleminin ve olumsuz temayüllerin eğilimlerin istek ve arzuların etkisinden kurtarmak, ikinci olarak dış çevrenin etkisinden ruhumuzu kurtarmak ihlasın iki amacıdır. Bu kurtuluşta hem kendinden hem de dış âlemden niyet ve beklenti olarak uzaklaşma Allah’a yakınlaşma söz konusudur.220Ahlakın aslı edeptir. Edep, Allah’a karşı insanın haddini bilmesidir. Edep ise Allah’ın huzurunda yaşıyormuş gibi ihsan makamında yaşamayı gerektirir. Kalpte ih216 217 218 219 220

Bayraktar, Mehmet, Kuran Sempozyumu, Kuranda Ahlak Ve Değerler, Fecr Yayınları, Konya 2006, S.22. Arat, 1979, s.120. Williams, Gilani, The Purpose of an Islamic School and the Role of an Islamic School Teacher, 2014 Hayati Hökelekli, agb, s.70. Draz age, s.257.

172 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

las olmadığı zaman kibir, kendini beğenme, nifak, riya gibi kalbi hastalıklar canlanmaya başlar. Ahlak alanı insanın tüm ilişkilerinde geçerliliği olan bir alandır. Örneğin adaletin karşıtında yer alan zulüm kavramı Allah insan ilişkisinde şirk olarak, insanın kendisinde günah olarak, diğer ilişkilerde de haksızlık olarak gayri ahlaki bir kavram olarak ortaya çıkar. Önemli olan kötü durumla karşı karşıya kalan kişiye yardımcı olmak onun o kötü yorumdan kurtarmaktır. İnsanların kendi davranışlarına dikkat ederek diğer insanların kendileri hakkında yapacakları olumsuz yorumlara neden olabilecek durumlardan uzak durmalıdır. İnsanların davranışları hakkında kesin bilgimiz olmadan onları yargılamak yasaklandığı gibi, insanların ayıp ve kusurları bilgi elde etmek için casusluk yapmak da çirkin bir davranış olarak kabul edilmiştir.221Ayrıca insan davranışını yorumlamada şüphe olduğu sürece hayra yormalıdır.222 Ahlak alanı özgürlük alanı olduğu kadar bir niyet ve amaç meselesidir. Ahlak alanı, ancak Allah insan ilişkisi ile kurulabilecek bir alandır. Ondan başka kimse bizim niyetimizi bilemez. Kapalı bir alandır. Niyet ve ihlas ile ahlak alanın çok yakından ilgilidir. Niyet ameli harekete geçiren güçtür ihlas ise ahlaki davranışın yönünü tayin eder. Ahlakı ancak ihlas ile gerçekleştirebiliriz. Allah ile ilişkilendirilmemiş ahlak, bilgi ve davranış havada kalan sahipsiz bir bilgidir. İhlas ahlak alanı için biricik ölçüdür. Bir insanın gerçekte ahlaklı olup olmadığını ancak ihlası ile bilir. Başka bir deyişle bir insanın ahlakı ihlası oranındadır. Allah’ın rızasının sosyal boyutu da söz konusudur. Bireysel ve sosyal tüm alanlarda ortak bir onay ancak ahlak ile sağlanabilir. Değerler ihlasın yol haritasıdır. Sosyal ilişkilerde güzellikler ahlaki ilkelerle sağlanabilir. Allah’ın hoşnutluğu, rızası ve sevgisi ahlaki alanla ilgilidir. Ahlak bu yüzden insan için en yüksek iyidir. Adalete yakınlık Allah’a yakınlıktır. Adaleti gerçekleştirmek Allah’ın rızasını gerçekleştirmektir. Adalet uğruna ölmek şehadettir. Dünya ve ahirete değer vermede de insan adil olmalıdır. Yaratıcıya ve yaratılmışa değer vermede de adil olmalıdır. Sadakaları kabul eden fakir değil Allah’tır. Sadaka veren insan sadakasını fakire değil bizzat Allah’ın avucuna bırakır.223 İhlas insanı yalandan aldatmadan ikiyüzlülükten ve gösterişten korur. İnsan inanç ve ameli istikameti ihlas ile elde edebilir. İnsan hangi işini yapıyorsa yapsın o işi samimiyetle yaptığı zaman başarılı olur. Güzel ahlak, samimiyet ile vermek ve her bir varlığa yararlı olacak şekil221 222 223

Razi, Mefatihu’l Ğayb, Hucurat /12. Kurtubi, Camiu’l Ahkami’l Kuran, Hucurat /12. Draz, age, s.257.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 173

de yaklaşmak olarak özetlenebilir.224 Güzel ahlak ilkeleri olarak bağışlama, cömertlik, sabır, merhamet, yumuşaklık ve çeşitli sıkıntılara katlanma, hakta sabır ve gerekli çabayı sarf etmek, salih işlerde aklın gerektirdiği tedbiri almak, iyi geçim ve rıfk ile muamele, zorluklara dua ile katlanmak, müminlerin başarısı için çalışmak, empati yapma, fedâkarlığa, başkasının yerine kendini koymaya teşvik eder; yetim malına en güzel şekilde yaklaşmak 225 emanetleri korumak ve ehline vermek 226 yaptığı işi düzgün ve güzel yapmak. 227 Din insanın davranışını sabırla süslemesini ve güçlendirmesini tavsiye eder. İnsan ilişkilerinde affetmeyi ve bağışlamayı öne çıkarır. Kimin için ve ne için sabrettiği insanın sabır gücünü artırır. İman, insana dengede kalması için bir ölçü koyar. Yeryüzünde hak ve adaletin yerleşmesi için gerekli olan şey haklar ve sorumluluklar dengesinde adil ve eşit ölçütlerin belirlenmesi ve belirlenen ölçütlerin tam olarak uygulanması insan yaşamını güzelleştirir. Birlikte mutlu olmak yapılacak bütün düzenlemeler insanlar arasında sevgi ve barışı çoğaltır. Çirkin davranış bencillik, menfaat ve gösteriş merkezlidir. Allah’ın değerlerinden uzaktır. Böyle bir ahlak anlayışında yalnızca bireysel çıkarlar ve benin yüceltilmesi söz konusudur. Çirkin davranışa örnek olarak; ğadap-öfke, acelecilik, bayağılık-kabalık, zulüm, cimrilik, korkaklık, kendini beğenme, kendini övme, yalnız kendini düşünme, bencillik, hırs, haset küfür, nifak, fesat, fısk, cehalet, gurur, kibir, gıybet, cimrilik, kıskançlık, nefret, düşmanlık, kin, yalan, öfke, zan ve ikiyüzlülük Yeryüzünde böbürlenerek yürümek, kaba saba hareket etmek, sesi yükseltmek, alay etmek, kibirlenmek, iftira etmek, dövmek, sövmek, başa kakmak, yalan söylemek gibi olumsuz davranışlar sayılabilir. Güzel ahlakın yok etmek istediği zulüm, cehalet, açlık, sefalet ve fesat ortamında nasıl bir güzellik olabilir? Toplumsal ahlaki düzen sosyal beğeninin ve estetik yaşamın garantisidir. Ahlaki ilkeler ile tüm güzellikler insan hayatını yüceltir. Karşımızdaki insanda beliren memnuniyetsizlik hoşlanmama durumu ahlakın estetik ile ilişkisi bakımından önemlidir. Ürettiğimiz güzelliğin miktarı ve kalitesi kadar birbirimizi sevebilir ve birbirimize iyi davranabiliriz. Güzel ahlak ilkeleri insanları birbirine yaklaştırırken, bunların tersi de insanlar arasındaki iletişimi keserek onları birbirine yabancılaştırır. Ahlaki olmayan olumsuz tutumlar insanı varlıktan, insanlıktan ve kendi insanlığından uzaklaşır. Ahlak insan ilişkilerinde bir sorun çözme biçimidir. Bu nedenle Kuran so-

224 225 226 227

Lalo, age, s.32. İsra/34. Enfal/ 27. Tabrisi, Mecmeul Beyan Fi Tefsiri’l Kuran, Kalem/4.

174 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

runların iyilikle çözülmesini ister. “İyilikle kötülük bir olmaz. Sen kötülüğe iyiliğin en güzeliyle karşılık ver. Bir de bakarsın, aranızda düşmanlık bulunan kişi sanki candan bir dost oluvermiştir.”228 Nasıl doğanın yasaları varsa toplumsal düzenin ve bir arada yaşamanın da yasaları vardır. Toplumsal düzen ancak bu yasalar ile hayatını sürdürebilir. Bu anlamda ahlak, bütün medeniyetlerin ve toplumların birlikte yaşayışları için önemli bir araç olmuştur. Nerede bir ilişki varsa orada ahlak başlar ilişki devam ettiği sürece ahlak da varlığını sürdürür. Sağlam bir kişilik ve kendini gerçekleştirmek ise ahlaki ilkelerden geçer. Her insan kendi dünya görüşüne ve kişilik ve benliğine uygun değer üretir. Güzel ahlak sırayla önce bireyde, sonra ailede, sonra toplumda en sonunda da tüm insanlıkta etkisini gösterir. Dinin asıl hedefi insanda oluşturmaya çalıştığı ahlaki ilkelerle hayat bulmuş eylem merkezli estetiktir. Bu estetik anlayış insanı kemalat ve edebe iletir. Güzel ahlak ilkeleri insanın davranışının güzellik kriterlerini oluşturmuştur. Güzel ve iyi alanda yer alan ilkeler insanın Allah’ın rızasını, desteğini, yardım ve bereketine aracılık eder. İnsanın geliştirir ve çok yönlü yetkinlik kazandırır. Bireysel ve toplumsal olarak dengeli ve mutlu bir yaşam sürdürülmesini sağlar. Yasaklanmış davranışlar ise mal, can, akıl, nesil ve din güvenliğini sağlar. Zayıfların korunması, ailenin korunması, insanlık onurunun korunması ve insanı dünya ve ahirette mutsuz olmasına engel olmayı amaçlar. Ayrı alanlardan baktığımızda dinin psikolojik, sosyal, hukuki, antropolojik amaçları bulunsa da din asıl işlevini ahlaki alanda gösterir. Hz. Peygamber “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim” buyurmuştur. Kuran’da bulunan tüm emir, yasak ve ibadetlerin temel amacı, tüm ilişkileri bağlamında bireyde ve toplumda güzel davranışların oluşmasını sağlamaktır. Peygamber kendi çağındaki ahlakı tamamlamıştır. Buna bütün insanlık şahittir. İnsanın bulunduğu her yer ve her çağda ahlak eksiktir. Her çağda ahlak alanının tamamlanacak bir boyutu vardır. İnanan insanlar da kendi çevresinde ve gücü ve imkânını kullanarak bu görevini tamamlaması gerekir. Dinin insan davranışları için önerdiği bu nitelikler insanın yaratılış ve varlık yasasına uygundur. Anlaşılabilir, açık ve anlamlı gerekçelere sahiptir. Bu nedenle din insan davranışlarına estetik bir boyut kazandırdığı söylenebilir. Bütün bu ahlaki nitelikler dini davranışın güzel olma vasfını kazanması için yeterlidir. Her din ve dünya görüşü hayata anlam katan bir davranışları ideal olarak ortaya koyar. Bu davranışın özellikleri aynı zamanda o dünya görüşünü de özetler. İşte Kuran’ın önerdiği ahlaki ilkeler İslam dünya görüşünü özetleyecek niteliktedir. 228

Fussilet/34.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 175

Övülmüş - İyi - Güzel Ahlak Alanında Güzel Davranışları

Yasaklanmış – Kötü - Çirkin Ahlak Alanı Davranışları

Adalet

· Şirk – Zulüm - Haksızlık · Irk, Sınıf Ve Cinsiyet Ayırımcılığı · Her Türlü Haksızlık Ve Hukuksuzluk · Yalancı Şahitlik · Rüşvet Ve Adam Kayırma · Hak İhlali Ve Tecavüz

Doğruluk (Sıdk-İstikamet) · Bilgide · Sözde · Davranışta · İşte · Alış Verişte · Ölçü Ve Tartıda · İhlas – Samimiyet - İçtenlik

· İkiyüzlülük-Nifak · Yalan · Hile (Aldatma) · İftira · Yolsuzluk · Yalancı Şahitlik · Ölçü Ve Tartıda Eksiklik · Yanlış Ölçü Ve Tartı Kullanma

İnsanlara Değer Verme · Alçakgönüllülük · Sevgi · Saygı · Kardeşlik · Güzel söz · Selam · İkram · Nezaket · Minnettarlık · Cana yakınlık

· Alay (Sözlü, Jest Ve Mimikle) · Kibir (Büyüklenme) · Gıybet · Kendini Beğenme · Su-i Zann (Önyargılı Davranma) · Lakap Takma · Övünme- Üstünlük Taslama · İnsanları Küçümseme · Ayıp Araştırma (Tecessüs) · Kötü Söz, Hakaret, Küfür · Kıskançlık · Aşağılama

Cömertlik · Paylaşma · Yardımlaşma · İyilik · Hediyeleşmek

· Bana necilik · Cimrilik · Çıkarcılık · İsraf

Emaneti koruma

· Hıyanet – Fırsatçılık - Hırsızlık

Cesaret –Şecaat · Hakkı Savunma-Yüceltme · Haksızlıklarla Mücahede - Mücadele

· Korkaklık · Haksızlık Karşısında Sessiz Kalma

Haya - İﬀet

· Fahşa: Fuhuş - Zina

Faydalı Olma · Güç Ve İmkânlarını Faydalı Alanlarda Kullanma · İnsanın Hayatını Kolaylaştırma · İnsanı Yaşatma

· Zarar verme · Dövme · Sövme · Cana Kıyma

176 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Vefa (Sözünde Durma)

· Sözünde Durmama, Cayma · İhanet

Bağışlama · Hoşgörü (Müsamaha) · Merhamet · Aﬀetmek

· Kin · İntikam · Öfke

Dostluk – Kardeşlik - Barış

· Düşmanlık – Arabozuculuk – Fitne - Fesat

İlim Öğrenmek Ve Uygulamak Hilm: Ağırbaşlılık - Sükunet

· Cehalet · Acelecilik

Çalışmak · İşlerini Güzel Ve Düzenli Yapmak - Helal Rızık İçin Çalışma

· Anlamsız - Amaçsız Abes Ve Boş İşlerle Uğraşmak · Tembellik

Temizlik · Maddi · Manevi (Kötülük Duygu Ve Düşüncesi) · Tevbe - Özür Dileme - Hak İadesi · Helal Ve Temiz Yiyecekler – İçecekler

· Kirletme-Temizlememe · Günahlar · Haram Yiyecek Ve İçecekler

Fedakârlık · Kendisi İçin İstediğini Diğer İnsanlar İçin De İsteme · Özverili Olma, Feragat

· Bencillik · Yalnızca Kendini Düşünme

Sabır · Teenni, Direniş

· Sabırsızlık · Öfke - Pes Etme

Merhamet · Acıma · Şefkat

· Gaddarlık · Acımasızlık · Şiddet Kullanma

Samimiyet · İçtenlik

· İkiyüzlülük · Çıkarcılık · Gösteriş

İyiliği Yaymak - Kötülüğe Engel Olmak

İyiliği Engel Olmak - Kötülüğü Yaymak

Şekil 3: İslam’da Karşıtları ile birlikte Temel Ahlaki İlkeler 4.4. Güzel Davranış Tasarım Süreci

Güzellik, insanın ruhsal etkilerle oluşturduğu kişinin hem dünyaya bakışını hem de davranışlarını yöneten bir değerdir.229 Davranışta güzellik tasarımı basit bir beğeni değerinin düzenlenmesi olarak görülmemelidir. Güzel davranış tasarımına eylem alanında estetik yapı organizasyonu diyebiliriz.230 229 230

Yıldız, agm, s. 91. Güngör, Erol, Kelami Sahada Estetik Yapı Organizasyonu, Ötüken Yayınları, Ankara 1999

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 177

Davranışta güzellik tasarımı bazı kural ve ilkelere atıfta bulunmak değil, bireyin öz tasarım ve tasavvur gücü ile davranışını kendine mal etme çabasıdır. Güzel davranış tasarlama, bireyin kendi davranıştaki güzellik problemlerini belirleme, problemler konusunda düşünme, ilişki kurma ve yeni durumlar için tasarı geliştirmesidir. Tasarım, bireyin kendi davranışında eleştirel, yaratıcı, yenilikçi ve ileriye dönük olma özelliklerini zenginleştirmesine yardımcı olacak, ona daha geniş bir perspektif ve daha bütüncül bir bakış kazandıracak bir etkinliktir.231 Tasarım bu anlamda olması veya yapılması istenen bir şeyin zihinde aldığı biçimdir.232 Davranışın estetik tasarımı; davranma planının öznel ve bütüncül yaklaşım ile yönetilmesi anlamına gelir. Davranma planının derinliğini ve etkinliği davranış bilgimizin çeşitliliğine ve karmaşıklığının anlaşılmasına bağlıdır.233 İnsan davranışının en önemli özelliği karmaşık olmasıdır.234 Bu karmaşıklık tasarım açısından fırsatlar ve engeller barındırır. Bu bölümde insan davranışının güzelleştirilmesi konusunda fırsatlar üzerinde durulacaktır. Her şeyden önce davranışların tasarlanmasında estetik bir kaygı taşınması gerekir. Davranışta estetik ile ilgili sonucun ne olacağı insanın tasarım gücüne kalmıştır. Acaba davranışlarımıza sahip olduğumuz estetik birikimimizi ve yeteneklerimizi katıyor muyuz? Yoksa davranışlarımızı bireysel ve toplumsal alışkanlıklarımız mı yönetiyor? Davranışlarımız olayların akışında mı şekilleniyor? Acaba ezber bir hayat mı yaşıyoruz? Olan ile olması gereken arasında varlığımızı, duygu ve düşüncelerimizi ortaya koyabiliyor muyuz? Güzel davranışı tasarlamanın anlamı kısaca şudur; bir evi sevdiğiniz kişinin oturması için yapıyormuş gibi inşa etmek, bir meyveyi sevdiğiniz kişinin yemesi için yetiştiriyormuş gibi tohumlarını şefkatle atmak ve ürünü neşe ile toplamaktır. Tasarladığınız tüm ilişkilere ve her şeye kendi ruhunuzdan bir soluk katmaktır.235 Davranışta yönelimin açık ve belirgin güzellik hedefleri olmalıdır. Nasıl ki, bir sanat eserinde uyum, ahenk ve harmoni estetik bir duygu oluşturuyorsa, davranışta da bir uyum, ahenk ve düzen oluşturulduğunda estetik bir değer ortaya çıkarmaya çalışmalıdır. Dini yaşamak bir sanattır ve inanan insan da davranışını oluştururken bir sanatkâr gibi davranmalıdır. Shaftesbury, yeryüzünde güzel, orantılı ve ya-

231 232 233 234 235

Çellek, Tülay, Sanat ve Eğitim, http://www.lightmillennium.org/yaz_02/tulay_cellek_sanat_egitimi. html, 14.06.2015 TDK Büyük Sözlük Yıldırım, Alev, Estetik Bilme ve Hemşirelik, http://www.journalagent.com/bsbd/pdfs/bsbd-83007revıew-yıldırım.pdf Sert, age, s.77 Halil Cibran’dan Aktaran: Özkan, Zülfikar, Bilincin Gücü, Hayat Yayınları, İstanbul 2003, s.251

178 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

kışır bir eylemden daha latif estetik bir spekülasyon konusu olmadığını, seyretmeye değer, güzel bir davranıştan daha güzel bir manzara olmadığını belirtir.236 Dinin estetik talebi insanı davranışını sanata dönüştüren bir sanatçı olmaya zorlar. Sanat ise; çok yönlü planlı bir tasarım gerektirir. İnsanın dini bilgi yanında kendi tasarımı ile elde edeceği bin bir çeşit estetik form vardır. İnsan yalnızca doğruluk ve iyilik yarışında değil aynı zamanda güzellik yarışındadır. İnsanın yaratılış amacı olan iyi işler yapmak güzelliği dikkate almadan gerçekleştirilemez. En iyi olma kadar en güzel olma da her insana açık bir yarış alanıdır. Yapılan işin ve davranışın doğru ve iyi olması kadar yapılış tarzı da güzel olmalıdır. Bu durumda ortaya çıkan sonuç da güzel olacak, insan yaşamı bir güzellik yarışına dönecektir. Güzel davranmak bir sorumluluk olduğu kadar aynı zamanda bir zevk işidir. İnsanın neyi yaptığı kadar nasıl yapması da önem kazanmaktadır. Güzellik iyinin gücüne güç katar. Bir davranış oluşturulurken yapılırken de güzellik düşüncesi aklımızın bir kenarında olmalıdır. Daha güzel nasıl davranabilirim? Sorusu yaşatılması gereken bir soru olmalıdır. Bir resim yapıyormuş gibi, bir şiir yazıyormuş gibi davranışlarımızı şekillendirebiliriz. Yaptığımız resim bizim fırçamızın hareketleri, renkler bizim tercihlerimiz, mısralar ve kelimelerin bizim seçtiğimiz kelimelerden oluştuğu unutulmamalıdır. Din öğretiminde davranışlarla ilgili kuralların öğrenilmesi, dini davranışın gerçekleştirilmesinde ilk basamak olarak kabul edilebilir. Ancak güzel bir davranışı öğrenmek bundan daha fazla bir çabayı gerektirir. Güzel bir davranış insanın kendi iç dünyasında kendi yetenekleri ve görgüsü ile oluşturulması gerekir. İçten dışa yeniden öznel bir şekilde kurulması gerekir. Bu nedenle davranışla ilgili kavramların, hükümlerin güzel ile ilgisi mutlaka kurulmalıdır. Bu anlamda fıkıh yalnızca kelimelerin manasını akıl yolu ile bilmek değil hükmün güzelliğini kavrayış da olmalıdır. Aynı kökten gelen cihad ve içtihad insanlığın hayat bahçesindeki çirkinliklerden ve ayrık otlarından temizleme, orada ilahi mesajları fidelendirmek, güzelliğin hâkim olması için güzel insanların zaman ve mekanın gerektirdiği çabayı göstermek ve bunun heyecanını yaşamak olmalıdır.237 Fakihler insan davranışlarında dinin hükmünü ortaya çıkarmak için çok üstün ve değerli ilmi çabalar gösterirler. Bu çaba ve gayrete içtihat denir. Hüküm ortaya konulan ilmi karardır. Bu fıkhi çaba ile davranış inanan insana teslim edilmiş olur. İnanan insan da kendi içtihadı ve yorumu ile davranışını kendi imkân ve yetenekleri doğrultusun-

236 237

Hünler, age, s.223-225. Beşer, age, s.150.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 179

da güzelleştirmesi gerekir. Eylemdeki güzellik herkese göre olmayan insanın kendisinin oluşturduğu ince işçiliktir. Amelin Allah katında makbul olması, değerli hale gelmesi, incileşmesi, yakutlaşması bireyin elinde ve onun kalbi ve ameli işçiliği/içtihadı ile gerçekleşir. İşte bu işlem tam anlamı ile “ahsenu’lamel” yarışıdır. Allah böyle bir çaba içerisinde olanları destekleyeceğini vaat etmiştir.238 İçtihat nasıl bilgi ve yöntem gerektiriyorsa bireysel estetik çaba için de için aynı şekilde bir takım bilgilere ve yönteme ihtiyaç vardır. Hiçbir güzellik kendiliğinden güzel olmaz. Bu sebepler dünyasına aykırıdır. Hukuk, örf adet kuralcı, dıştan buyruk ve mekanik bir bilgiler ve kurallar sunar.239 Her dini davranışın fıkhi hükmü veya dini karşılığı değişmez. Bu anlamda davranış kuralları bilgisi insanlar arasında ortaktır. Fakat davranışın estetik yönü ise yaratıcılığa, duygulara ve hayal gücüne açık öznel boyutta gerçekleşir. Davranış bu boyutu ile bireysel çabayı gerektirir. İnanan insan estetik beğeni ve duyguları ile gerçeklikle özel bir ilişki kurar. Bilişsel gerçekliği duyguya ve değere dönüştürür. Bilgiyi yüzeysel alandan derinliği olan bir estetik alana taşır. Bu durum dini hayatın beklentileri ile tam olarak örtüşür. Çünkü dini hayat nesne ve olayların yalnızca dış yüzleri ile değil melekûti ile de ilgilenmeyi gerektirir.240 Güzellik boyutu ile yaşanan dini emirler kural olmaktan öte çeşitli duygularla zevk halinde yaşanan değerlere dönüşür. Bu durum zihinsel ve mantık ile bağlantılı fakat onu aşan bir tecrübedir. Bu bakış açısı ile namaz, zekât, hac, ramazan orucu gibi ibadetler insan yaşamında belli zamanlarda yapılan birer görev olmak olmaktan çıkıp güzellik bakımına dönüşür. Davranışlarımızın her biri de noksansız, kusursuz güzel bir sunu ve güzel bir kurbanlık olur. İlahi hakikat bilinen ve bilinmeyen yönü ile eksiksiz ve kusursuzdur. Beşeri hakikat ise ilahi hakikatten nasiplendirilen/başarılan kadardır. Bu nedenle hakikatin tümü insan davranışı ile temsil edilemez. İradesi olmayan her varlık kendi hakikatini ve güzelliğini yaşar. Davranışlarımızı güzelleştirmek bizim elimizdedir. Yoksa Allah ve Allah’ın kulları güzelliğe layık değil mi? İnsan estetik hakikatini emeği, dikkati ve ciddiyeti oranında yaşar. İnsan hakikati mükemmelliğe açık olması nedeni ile hiçbir zaman mükemmel değildir. Her durumda gelişmeye açıktır. Bu nedenle insan eksiği ile mükemmellik yolcusudur. O halde insan kendi güzelliği ile yetinmemelidir. İnsanın ufkunda her zaman “daha güzel” ve “en güzel” bulunmalıdır. İnsanın ürettiği “ahsenu’l-amel”i her durumda içinde bir yetkinlik barındırdığı gibi yetersizlik de barındırır. Her 238 239 240

Ankebut/ 69. Beşer, age, s.186. Oruça, age,s.11.

180 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

davranışın güzelliği çok yönlü olarak gelişmeye-kaliteye açık olduğu gibi gerilemeye de açıktır. Ne kadar güzel davranırsak davranalım Allah ve kulları daha güzeline layıktır. Fakat davranışın güzelleştirilmesi yaşam boyu hayırda devam edecek bir yarıştır.241 Bu anlamda din eğitimcileri ve öğrencileri bilgiye doymuş ve zihinleri donmuş bireyler değil, öğrenme hırsı devam eden, bilgiyi kendi içlerinde yaşam enerjisine dönüştüren bireyler olarak görmek gerekir.242 Davranışı tasarlayan insan daha davranışı ortaya koymadan önce onu önce kendi içinde yaşar ve provasını yapar. Duygu, düşünce hayal gücü, hepsi yaratıcılıkta birleşerek bir uyum içinde güzel davranışı ortaya çıkarır. Davranışlardaki güzellik her sanat yapıtında olduğu gibi yeniden gerçekleştirilen, yalnızca dolaysız keşif ve yaşantı ile elde edilebilecek bir değerdir.243 Davranışlarımız bir sanat eseri değerinde görmeliyiz. Eğer davranışımız bir sanat eseri ise sanatın hakikati ise özgünlüktür.244 Güzel davranış ortaya koymak bir sanatçı hassasiyetini gerektirir. Nasıl ki sanatçı kendini ifade etmede ve bir sanat ürünü ortaya koymada erişilmesi zor bir beceri sergiler güzel davranış tıpkı onun kadar emek, sabır, düşünce ve duygu ister.245Hiçbir güzel şey kendi başına var olamaz. Her güzel şey bir sanatkâr tarafından ciddi emekler ile oluşturulur. Bu durum her güzel davranışta bizi bir sanatçı ve ürün hassasiyeti ile karşı karşıya getirir. Bu nedenle her şeyden önce güzel sanatçının tasarımıdır. Sanatçı gibi bakmayı diğer bakışlardan ayıran, onun bakışındaki zenginliktir. Bu bakış hayal kurma gücü, duyarlılık, duygululuk, çağrışım zenginliği yanında gerilim sürekliliği ve sabır gibi özelliklere sahiptir.246 Gerçekten de sanatçı yaklaşımında sıradan insanlara göre farklı duyma, farklı düşünme, kimsenin görmediğini görme, kimsenin bakmadığı yerden bakma vardır. Olay ve olgularla ilgili yeni ve özgün yorumlar yapabilme söz konusudur. Bu durum güzel bir davranış ortaya koyabilmek için keşfedici ve yaratıcı olmak gerektirir.247 İnsanın tasarım yeteneği önemli bir güç olarak her zaman bir şeye yönelmiş durumdadır.248 İnsanın tasarım ve tasavvur dünyası estetik alanda çok iş üretebilir. İnsanın daha iyi, daha güzel olmasının önündeki asıl ilerici öncü gücü sürekli olması gerekeni de düşünebilmesidir.249 Davranışların önceden

241 242 243 244 245 246 247 248 249

Bakara/148. Çakıroğlu, Emel, Maria Montessari Yöntemi ile Çocuk Eğitimi, Sistem Yayıncılık, İstanbul 2009, s.348. Türker, agt, s. 83. Sebik, agt, s.40. Oruç, age, s.78. Ergün, 2015, s. 4. Dolaner, Onan, & Acar, 2013, s. 18. Akder, agt, s.19. Reçber, agb, s.55.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 181

tahmin edilebilir sonuçları olması güzel davranış tasarımın yönetildiği düşünce merkezidir. Tahmin edilebilir sonuçlardan hareketle insan olanla yetinmez; olması gerekeni de düşünür ve yapmak için planlama yapar. Güzel davranış oluşturmada yaratıcı düşünceye çok büyük iş düşer. Düşünme yoksa orada kokuşma, bayatlama ve çürüme vardır.250 Güzel bir davranışın bir ürün olarak ortaya konması üzerinde kafa yormayı ve emek harcamayı gerektirir. Güzellik keyfi oluşan bir sonuç değil, üzerinde çalışıldıkça elde edilen ilmik ilmik dokunulan bir eserdir. Özgün düşünceler, tarzlar ve sunum yolları her bireyin özel dünyasında geliştireceği, zenginleştireceği güçlerdir. Amaca yönelmiş birçok eylemde estetik talepler her alanda estetiğin gelişmesine katkı sağlar. Buna göre bir bilginin, cerrahın, mühendisin, mimarın, inşaat ustasının emeği hiç de yalnız faaliyetin teknik sonucuna göre değerlendirilmez, aynı zamanda onun estetik başarısına verdiği estetik doyuma göre de değerlendirilir. Zira cerrahın ameliyatını ustalıkla yapması, bilim insanının araştırma sonuçlarını etkili bir şekilde sunması, satranç ustasının galibiyetinin inceliği ve mantığı, mimarın projesinin kullanışlılığı ve estetik ahengi, çağdaşlığı, hiç şüphesiz, insanda farklı hazlar, yüce duygular ve estetik heyecanlar uyandırır. Görüldüğü gibi hayatın içinden bütün olaylarda her şeyden önce şuura özgü hakiki estetik mahiyetin ortaya çıkması, mantıksal derinliği, sınırsız yaratıcılık imkânlarını daima yenilenmeğe olan istikameti, dinamizmi ve yetkinliğini izlemek mümkündür.251 Estetik olarak hiçbir insan davranışı tam olarak dondurulamaz ve nihai çizgi ile sınırlandırılamaz. Her davranışın estetik tasarıma açık bir yönü vardır. Çünkü insan varlığıyla, düşüncesiyle, en iyiyi yapma edimiyle dünyanın iyi olana evirilmesi yolunda estetik bir güç taşır. İnsanın güzele dönüştürücü potansiyeli, yaratıcılığın kendisidir.252 Bu nedenle her insan kendi estetik tarzını kendisinin oluşturması gerekir. Salih amel güzeldir. Fakat Kuran güzel ile yetinmemekte en güzeline ulaşmayı arzulamaktadır. Bunun için duyu organlarının sürekli açık olması, erişilen güzelliği son nokta olarak görmemeyi gerektirir. Dinin insana gösterdiği güzellik, bitimsiz ve açık uçludur. İnsanın güzelliğini geliştirmesine ve çoğaltmasına müsaittir. Davranışını ne şekilde yapacağı da birçok seçime bağlıdır. Güzel davranış yaratıcı ve özgün olduğu oranda güzeldir. Her eylemin insanın yaratıcılığına kalmış bin bir tarzı ve güzelliği vardır. Güzel iş üretmek emek ister. Güzel eylem kararlılık ve sabır ister. 250 251 252

Yunus/100. Kurbanov, agm, s.35 – 36. Kılınç & Reisoğlu, 2011, s. 224.

182 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Peki, nereden başlanmalıdır? Tek bir davranıştan, en yakınımızdan, en iyi yapabildiğimizden, en fazla becerebildiğimizden başlanmalıdır. Bir davranışını güzelleştirebilen diğer davranışlarını da güzelleştirebilir. Gerçekten yapılan işin güzelliği kadar kişi de güzelleşir. Zayi edilen insan davranışından daha büyük israf olabilir mi? Davranışlarını israf etmiş olan ömrünü israf etmiş sayılmaz mı? Davranış soyut yönü ile düşünce ve duygulara, niyetlere, yaklaşım tarzına somut yönü ile görünen beden hareketlerine, sese, söze biçim vermedir. Bu anlamda insan davranışı karmaşık bir sanat eseridir. Nasıl ki sanat yapıtı sezgilere hayal gücüne dayanıyor ve insanın sistemli ve iradeli bir çalışma sonucunda elde ediliyorsa güzel davranış da bireyin kendi yeteneklerini, iradesini ve emeğini katması ile elde edilir. Bu anlamda güzel davranışı oluşturan ve düzenleyen unsurların bilinmesi yararlı olacaktır. Şeyleri nasıl yapılacağını bilme bilgisi ile olgusal bilgi birbirinden farklıdır. Bisiklete nasıl binileceğini bilen bir kişiye bunun nasıl yapılacağını anlattırmak o işi yapmaktan kesinlikle daha zordur. İnsan ancak simgeler kullanarak bir kestirimde bulunur ve bir şeyin nasıl olacağını anlatır.253 Burada anlatılacakları da böyle değerlendirmek gerekir. Güzel davranışta asıl olan insanın bizzat kendi uygulamaları, kendi tecrübeleri ve çıkardığı kendi sonuçlarıdır. Dinin hakikatinden mahrum estetik anlayışı okyanusta rotasını kaybetmiş nereye gideceğini bilemeyen, hiçbir şeye tutunamayan, karanlıklar içinde kalmış bir insanın şaşkınlığı içindedir. Buradan güzellik çıkmaz. Olsa olsa feryatlar ve figanlar, pişmanlıklar ve geriye döndürülemez acılar çıkar. Din ise insana güzelliğin kıblesini gösterir. Güzellik uğruna ne yöne gitmesi gerektiği konusunda rehberlik eder. Kuran insanın kendisini güzelleştirmesi için insana bir güzellik ortamı oluşturur. Bu güzellik anlayışında insanın kendisini, yeteneklerini bir tarafa koyarak hakikat ve güzelliği inşası düşünülemez. Bu nedenle insan için din ve estetik birbirinden ayrılmaz bir yapıdır. Varlık ve güzellik kaygısı taşımayan bir insan dinin hedeflediği güzel davranışı oluşturamaz. Dindar olduğunu zannetse bile yalan ve çirkinlik içinde boğulur. Davranma bir sanattır. Sanat, güzelliğin farkına varan düşünme biçimidir. Güzelin farkına varmak, her şeyden önce tüm sanatların başlangıç ve son noktasıdır. Örneğin bir ressamın güzelin farkına varması, onun resmi boyamaya başlamasında ilk dürtüdür. O, bu dürtüyle resim yapmanın her anında, resmin bir sonraki aşamasında yapacağı şeye karar verir. Süreç boyunca biten bir resmin değerini veren şey, güzelin farkına varışın büyüklüğü ve keskinli253

Pears, age, s.38.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 183

ğidir254 İnsan davranışı da tıpkı bir resim yapma, şiir yazma gibi bir estetik bir uğraş olarak görülebilir. Güzel davranışın tasarım sürecinin kalıplaşmış bir yapısı olmamakla beraber aşağıdaki aşamalar kullanılabilir.255 1. Gözlem Estetik olan davranışların formları ile ilgilenmeli gözlem yapılmalıdır. İnsanların görüş ve düşüncelerinden yararlanma, objektif gözlemlerde bulunma da güzel davranışı oluşturmada başvurulacak önemli kaynaklardır. Ancak insan çevresinden gördüğü basmakalıp davranış kalıplarını/şekillerini hakikatin tek ölçüsü olarak görmemelidir. İnsan hayatı statik ve donuk değildir. İnsan belli bir değişim akışında yaşar. Her yeni davranış insanların özgür iradeleri ile dolduracakları bir alan olarak görülmelidir. Her insan kendi özgün yetenek ve yönleriyle bu güzellik formunu geliştirebilir. Herhangi bir sanat eserindeki güzelliği kavrayabilmek ve ondan haz alabilmek için kişinin kendinden bir şeyler katması kaçınılmazdır. Estetik tavır çok emek ister. Estetik tavır insanın en fazla özen göstermesi gereken bir alandır. Kendimizden farklı olanlardan kaçtığımız sürece hayatı ve insan ilişkilerini daha da zorlaştırırız. Özellikle kültürel ve dinsel açıdan ayrılıkları barındıran toplum içinde yaşarken bir problem ile ilgili farklı görüşlere, farklı güzelliklere sahip kişiler ile karşılıklı etkileşimden kaçınıldığında problemlerle ilgili farklı bakış açılarının görülmesini engeller. Bu tutum yaratıcı çözümler üretme kapasitesini azaltır. Sadece kendimize benzeyen insanlar ile iletişime geçme, onlar gibi davranma, zihinsel darlığa yol açar.256 İlahi sınırlar gözetildiği sürece farklı insanlarla beraber olma ortak aktiviteleri paylaşma din tarafından yasaklanmamıştır. Hayırlı ve güzel işlerde veya iyilikte ise zaten yardımlaşma emredilmiştir. Hikmetin kapısını açık tutmak gerekir.257 2. Kesintisiz Arayış Featherstone’a göre, yaşam, pasif olarak kabullendiğimiz bir şey değil, kapasitemizi kullanarak kendimizin oluşturduğu, ürettiğimiz bir şeydir.258 Önemli olan ise kapasitemizi kullanıp kullanmadığımız ve ne derece ciddiye aldığımızdır. Estetik alan üzerinde konuşulduğunda, düşünüldüğünde, duyumsandığında tükenmek yerine çoğalan, insan olmanın en güzel yansıma-

254 255 256 257 258

MEB, age, s.12. Oruç, age, s.65. Shafir, Rebecca Z., Dinlemenin Zen’i, Çev. Işık Uçkun, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 2003, s. 231. Maide/2. Gürsoy, agm, s.92.

184 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

larından biridir.259 Hem insanın kendisinin ürettiği hem de Allah’ın yarattığı sanat eserinde estetik dünyaya açılan birçok boyut vardır.260 Ahsenü’l amel en güzel ameli gerçekleştirmek anlamına geldiği için insan hangi alanda olursa olsun güzellik arayışını sürdürmek zorundadır. Arayış, insanın gerçek kaderidir. İnsanın arayışını geleneksel olarak felsefe üstlenmiştir. İnsanın yaratılış özelliği arayış üzerine kuruludur. Bu arayış, bulduğu ile yetinmeyen ve sürekliliği olan bir arayıştır. İnsanın oluşturacağı güzelliğin bin bir formu vardır. İnsanın arayışı durduğu anda insan için gerileme başlar. Dinin insanda oluşturmaya çalıştığı estetik dışarıdan değil, insanın iç dünyasından dışa açılarak, yaşam boyu arayışı sürdürerek elde edilebilir. İnsan aradıkça güzelleşir. Kalmak, durmak, oldum, bittim ve vardım düşüncesine kapılmak insanı çirkinleştirir. Allah’ı, insanı ve eşyayı bildikçe insan güzelleşir. İnsanın güzelliği eksik, kusurlu ve fakat mükemmeli arayan bir güzelliktir. 3.Ne yapacağımı biliyor muyum? Güzel bir davranışı bilmek işin başıdır. Ne yapacağıma karar vermeliyim. İnsanın ne yapacağını bilmesi insan için en gerekli bilgidir. Bu nedenle bilgisiz bir gidişatın yanlışlığı şöyle dile getirilir. “Bilmediğin şeyin peşine takılma. Çünkü kulak olsun, göz olsun, kalp olsun, hepsi bundan sorumlu tutulmuştur.”261 Din eğitiminde öğrenilmiş bilginin mahiyeti nedir? Bu soru cevap bulduğunda kişi basitçe kendisini bir “hal içinde” bulur.262 Din eğitiminde bu keyfiyete, durum ve oluşa ulaştırmayan bilgi henüz öğrenilmemiştir. Din eğitiminde tam olarak öğrenme sonuçta eyleme geçmeyi gerektirir. Eylem ise içinde bir kalite barındırır. Din eğitiminde davranış kalitesi tamamen güzellik üzerine kuruludur. Kaliteli yaşamak, dolu dolu yaşamak eylemin içinin güzellikle doldurmasıdır. Davranıştaki güzellik gücünü yalnızca vahiyden almaz. İnsan hem kendisine ait tüm estetik yeteneklerini kullanması ve diğer insanlardan gördüğüöğrendiği-fark ettiği estetik tecrübelerden yararlanması ile oluşur. Vahyin güzelliğini de ancak beşeri güzellik bilinci ve çabası ile ortaya çıkar. Her davranış güzelliği zihinsel, duygusal ve davranışsal bir çabayı gerektirmektedir. Her insan kendi güzelliğini oluşturmaya çalışmalı, inandığı oluşturduğu ulaştığı hakikati kendi yorumunu katarak hayatın içine taşıyabilmelidir. Kişisel yorum davranış güzelliğine hem duygusal hem zihinsel hem de dav-

259 260 261 262

Arslan, Yapıcı, agm, s.43. Türkyılmaz, Mustafa, Can, Remzi, Karadeniz, Abdulkerim, Ergenlik dönemi öğrencilerinin okuma alışkanlıkları,Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2010, C.11,S.3, s. 157. İsra/36. Uyanık, Mevlüt, Akyol, Aygün, Hakk’ın Ve Hayr’ın Biligisine Sahip Olmak: Muhsini Tavır -Cibril Hadisinin İslam Ahlak Felsefesi Bağlamında Değerlendirilmesi,http://web.hitit.edu.tr/dosyalar/yayinlar/ aygunakyol@hititedutr210620140B7N9W0Z.pdf

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 185

ranış olarak farklı estetik formlar kazandırır. Bu nedenle davranıştaki güzellik yalnızca bireyin içinde yaşadığı toplumsal tercihleri değil bireysel tercihleri de yansıtabilmelidir. İnsan kendisini ve kendi benliğini nasıl görürse öyle davranır. 4.Nasıl davranacağımı biliyor muyum? Bu aşama tasarım aşamasıdır. Ne yapılacaksa yapılacak işle ilgili bir tüm süreç gözden geçirilir. Bir işi rastgele yapmak değil, güzel yapabilmek emek ve planlama ister. İçinde birçok şey barındırır. Davranış tasarımı için gözlem çok önemlidir. Özellikle önceki yaşantılardan edindiğimiz tecrübeler ve dış gözlemlerden yola çıkarak kabul görmüş ve istenmeyen sonuçlara yol açmış tasarım modelleri gözden geçirilmelidir. Kendi yaşantılarımız veya çevrede kabul görmüş davranış, tutum, yaklaşım modelleri için gözlem yapmayı sürdürmeliyiz. Güzel söz temelde güzel düşünceye dayanır ve ondan beslenir. Güzel konuşmaya ve davranmaya bir hazırlığımız olmalıdır. Muhtemel karşılaşmalarda nasıl davranırsam güzel, edebe ve adaba uygun davranmış olurum? Sorusu her zaman Allah ve insan ilişkilerinde sorulmalıdır. Güzellik için, güzel davranım için bir planımız programımız olmalıdır. Böyle davrandığımız zaman güzel şeyler ve güzel işler için aklımızı kullanma ve düşünce üretme fırsatımız olacaktır. Aksi takdir de güzellik düşünmeyen insanlara şeytanca düşünceler ve vesvese musallat olur. Şeytanlık boş insanların, boş zamanların ve boşlukların işidir. Zaman güzele ayarlanmalı ve güzel için kurulmalıdır. 5.Davranışımın imkân ve sınırlılıkları nedir? Kölelik kişinin gerçekte özgür olunduğunu fark etmemesidir. Bu nedenle asinin başkaldırdığı şey kendi kölelik ruhudur.263 Kölelik yalnızca fiziksel olmaz. İnsan ruhsal, sosyal, düşünsel ve duygusal kölelik de yaşıyor olabilir. Güzel davranma için öncelikle insanın özgür olduğunun bilincinde olması gerekir. Özgür olduğunun farkında olmayan insan imkân ve sınırlarını da tam olarak tayin ve tespit edemez. Güzel davranım için her şeyden önce açık bir zihin, açık bir gönül gereklidir. İnsan zihninin ve gönlünün kapanması açık bir ölümdür. Güzel davranmak insan için en büyük imkân ve büyük bir zenginliktir. Ancak insanın kişisel yetenek ve özellikleri, çevresel şartları bazen bu imkânları elverişli duruma getirir. Bazen de engelleyebilir. Bu nedenle her güzel davranış her yönü ile her kişiye nasip olmaz. Şartların nelere imkân verdiği gözden geçirilmelidir. Allah da insandan yapamayacağı şeyleri beklemez. Hatta insanlar bile diğer insanların yapamayacağı şeyleri çoğu zaman ondan beklemezler. Bir davranış kendisini güzelleştirecek birçok imkâna sahiptir. Ancak 263

Bal, age, s.5.

186 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

her insan için aynı imkânların olduğunu söyleyemeyiz. İnsan kendisinde ve çevresinde gizli ve açık ne tür imkânların olduğunu iyice araştırmalıdır. Yeteneklerin ise yaparak yaşayarak geliştiğini unutmamalıdır. Özellikle kolektif davranışlarda yardımlaşma ile insanlar güçlerine güç katabilirler. 6.Önceliklerim nelerdir? Temel ihtiyaçlar belirlenir. Davranışın olmazsa olmaz öncelikleri öne alınır. Zaman, yer, özel durumlar nedeni ile seçenekler kısıtlanabilir. Öncelikler konusunda kişi ve topluma göre farklı sıralamalar yapılabilir. Güzel bir etki bırakmak güzel davranışın en önemli amacıdır. 7.Arz talep ihtiyaç dengesi neyi gerektiriyor? Allah’ın bir ihtiyacı yoktur. Fakat gerçekten Allah/insanlar/varlık benden tam olarak ne bekliyor ve umuyor? Arz ve talebin birbirine denk olması yapılacak işin güzellik derecesini oluşturur. Muhatabın beklentisini ve isteğini aşacak güzellikler düşünmem öncü, yaratıcı, öğretici, ileri bir adım olur. 8.Davranışımda neleri değiştirebilirim? Davranışta içerik tasarımı diyebiliriz. İçerik evreninde davranışın etki ve anlam dünyası hayal, tasavvur, imaj, duygu, düşünce ile eylem biçimlendirilir. Yaratıcı düşünce insanın hem kendi davranışlarına hem çevresindeki davranışlara eleştirel bakmayı gerektirir. Davranışı oluşturan süreçler ve unsurlar arasında daha önce aralarında kurulmamış ilişkiler kurmaya çalışmaktır. Alışılmışın, bilinenin dışında, farklı, yeni, özgün tutumlar geliştirmek için çaba göstermektir. Davranışlarımızla ilgili problem veya problemleri görmek ve farklı çözüm yollarını deneyerek yeni sonuçlar çıkartmaktır. Yaratıcılık dünyayı, kendimizi değiştirme eylemliliğidir. Güzel davranış süresince öznel iç yaşantının farklı dışa vurumudur. İnsanın tecrübelerini kullanarak estetik duyarlılığı ve estetik algısı ile davranışını yeniden tasarlayabilmesidir. Yaratıcılıkta sürekli gözlem ile ilişkiler yeniden değerlendirilir. Bu nedenle mevcut olaylar, yaşantılar yeni bakış açısı ve yeni birikimle yeniden ele alınır. Orijinallik, özgünlük ve yenilik ile yaşantılar tazelenir. Corbusier, yaratıcılığı sabırlı bir araştırma olarak tanımlar. Matisse de gözlem ve görmenin yaratıcılık için başlangıç eylem olarak kabul eder. Buluşun, yeniliğin söz konusu olduğu yaratıcılıkta, zihnin tüm yetileri, düşünme süreçleri, imgelem, duygular etkileşim halindedir. Zekâ, bilgi toplama, öğrenme ve bunları çeşitli durumlara uyabilme ve kullanabilme yetilerinin toplamı olarak tanımlanır. Yaratıcılık ise zekânın tamamlayıcısı ve en üst basamağıdır.264 Yetenekler sonuna kadar kullanılabilmelidir. Güzel davranışın tasarımı ve yeteneklerin işlevsel duruma getirilmesinde yaratıcılık çok önemlidir. Yaratı264

Çellek, agm, http://www.tulaycellek.com/

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 187

cı bir birey çevresini ve dünyasını çok yönlü, etkileşimler içinde görüp kendi davranışı için yeni imkânlar arar.265 Özgün davranış güzelliği üretme ancak yaratıcılık ile mümkündür. Yaratıcılık, büyük bir yoğunlaşma ve yüksek bir bilinç durumunda gerçekleşir. Yoğunlaşma hem içe hem de muhataba doğru çift yönlüdür. Dini davranışın güzelleştirilmesinde yaratıcılık adeta bir vecd halidir. Güzel davranış kopya ve taklit değil orijinal ve özgünlük aranmalıdır. Hiçbir güzellik taklit edilerek oluşturulamaz. Bu nedenle her insan kendi tarzını keşfetmeli ve onu yaşamalıdır. Güzellik iman gibidir. Her insan kendi imanını kendi kalbinde oluşturduğu gibi kendi güzelliğini de kendi hayatında oluşturmalıdır. İnsanlar arası ilişkilerde yaşanan birçok olay ve durum çok özeldir. Bu özel durumlar için güzellik üretmek yaratıcılık gerektirir. Yaratıcılık birkaç seçkin kişinin yeteneği olarak görülmemeli; ihtiyaç hisseden her insanın başvuracağı önemli bir kabiliyet olarak her insan tarafından değerlendirilmelidir.266 Yaratıcı süreçte herhangi bir probleme çözüm ararken, mevcut çözümler yanında farklı çözüm yolları aranır. Yaratıcı yeteneğin üretici, keşfedici, yeniden planlayıcı ve düzenleyici gücü olmadan farklı güzelliklere ulaşılamaz. Hayatı yaratıcı gücün zenginliğini katmak gerekir. Bir çiçeği anlatma, bir ev projesi çizme, bir paragraf yazma etkinliklerinde olduğu gibi güzel davranışı da göstermenin ve oluşturmanın çeşitli yolları vardır. Güzel davranış oluşturmada ve beşeri problemleri çözmede her zaman özgün yöntemlerin de kullanılabileceği bilinmelidir. Önceden gördüklerimiz örnek alınabilir. Ancak taklit edilmemelidir. Kişi kendinin dışındaki varlıkların duygularına, heyecanlarına ve gereksinimlerine duyarlı olduğu zaman sosyal hayatta da yaratıcı olabilir. Kuran da kendi kendine yeterli bireyciliği değil, aile ve toplumsal bağlılığı ve sosyal sorumluluğu üstlenen çevresi ile bütünleşmiş yaratıcılığı öne çıkarır.267 Yaratma özgün bir oluşa işaret ettiği için sonuç olarak estetik seçim bireysel bir bakış biçimi ve bireysel öngörüdür. Genel beğeni insan için ayak bağı da olabilir. Yaratıcılık genel bir beğeni düzeninden giderek uzaklaşarak ilahi bir beğeni düzeyi oluşturmaya çalışmaktır.268 Hayal gücü yaratıcılığın uzaklara giden bineğidir. İnsan hayal edebildiği kadar güzellik üretebilir. Aklın, gerçekliğinin sınırı vardır fakat hayal gücünün sınırı yoktur. Tahayyül bireysel özgürlüğün teminatı, insan olmanın 265 266 267 268

Aral, Neriman, Sanat Eğitimi, Yaratıcılık Etkileşimi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.15, 1999, s.13. Yavuz, Halide S., Yaratıcılık, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1994, s.9. Hökelekli, agb, s.72. Şimşek, age, s.44.

188 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

sınırlarını genişleten yegane güçtür. Hayal gücü, insanı doğal ve toplumsal sınırların ve gerçekliğin ötesindeki gerçekliğe taşıyabilir. Kısaca çok yönlü belirlenmişlik yaşayan insana nefes alma olanağı bağışlayan biricik araçtır.269 Hayalde güzeli olmayanın gerçekte güzeli olamaz. Hayal insanın dünyasında kurduğu bir gerçekliği sürekli güzele dönüştürerek yaşatır. İnsan, emeği ve hayal gücü ile yalnızca çevresindeki doğayı değil aynı zamanda kendi doğasını, kendi yapısını ve davranışlarını da güzellik yönünde değiştirip geliştirebilir.270 Kavramların, değerlerin içi dondurulmamalı, kavramsal ilişkiler değişmez ilkelerle sınırlandırılmamalıdır. Çünkü insanın doğası ve bilgi tecrübesi hakkındaki gerçek bilgimiz onun her an değiştiğidir. İnsan doğasının değişmezliği üzerine kurulmuş olan her yaklaşım insandan uzaklaşacaktır. Yapılan her şey daha doğrusuna açık olmalıdır. Aksi halde zihinsel patinaj gerçekleşir.271 İnsan hayatındaki çok yönlü değişim gerçeği bizi tasarıma zorlar. Davranışların estetik yönde değişmesi insanları mutlu eder. İnsanın her şeyi öğrenmek isteme ve idrak etmek istemesi daha çok kendi yaşayış tarzını, çevresini ve kendini değiştirme arzusundan ileri gelir.272 Yeni kişiler, bilgiler, anlayışlar ve kazanımlar hayatımı ve davranışlarımı değiştirme gücüne sahip olduğunda daha anlamlıdır. İnsan değişen şartları çerçevesinde yeni bir şey söyleyebilir, yeni bir tarz ortaya koyabilir. Yeni güzellik düşünceleri ile hayatını renklendirebilir. Hayatında güzellik adına yenilikler yapabilir güçte yaratılmıştır. Kullanılmayan nitelikler yok hükmündedir. İnsan her an davranışı tasarlayıp hayatta çeşitli ilişkilerle gösterime sunar. Bir davranışın güzelliğinde insanın yapma isteği, yönü, oluşumu, hızı, sürekliliği için göstereceği çaba önemlidir. Davranışlar da bir bağ bir bostan gibidir. Bakıldıkça güzelleşir ve meyve verir. Bütün davranışların değiştirilebilecek ve değiştirilemeyecek boyutları vardır. Bu durumda değiştirebileceğimiz yönü bizim estetik yaratıcılığımıza kalmıştır. İnsan değiştirip geliştirebileceği tüm tarzlardan, renklerden ve formlardan sorumludur. Burada bütün bikrim kullanılarak estetik bir içerik ve sunum ile ortaya konulabilir. Bir davranış, farklı yönlerden ve farklı yeteneklerle ortaya çıkan içi içe giydirilmiş güzellikler barındırabilir. Davranışın güzelliği tüketilemez sonu alınamaz. Düşünce, dil, söz, ses ve tavır davranış için birçok imkân barındırır. Bu imkânların keşfedilmeyi bekleyen bin bir birleşimi söz konusudur. Oldukça geniş bu reper269 270 271 272

Zer ile Zor Arasında, http://ducanecundioglusimurggrubu.blogspot.com.tr/2012/05/zer-ile-zor-arasinda-i.html Doğan, age, s.39-40. Işık, age, s.26. Kurbanov, agm, s.25.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 189

tuardan yararlanmayı düşünmek ve imkânları araştırmak, yeni karışımlar denemek gerekir. Tıpkı kimyacının bazı elementleri karıştırarak yeni maddeler bulması gibi. Güzel davranışta işitsel boyutlar dünyayı tüm zenginliği ve çeşitliliği içinde duymamızı, görsel boyutlar tüm şekil ve renkleri ile görmemizi gerektirir. Yaratıcı edime sahip insanlara kendi ellerinde değiştirebilecekleri bu fırsatlara, olay ve olgulara duyarsız kalmamalıdır.273 Davranışı oluşturacak imkan dünyası öylesine zengindir ki insan düşüncesi ve iradesi sürekli seçim yapar.274 Her insanın bu seçimlerde etkin olabilmesi için kendi içindeki yaratıcı sanat yeteneklerini devreye sokması gerekir. Güzel davranış insana ait tüm düşünceler, duygular söz, ses, renk, devinim ve biçimler ile somutlaştırılır.275 Sanat hayatı anlayan zekânın onu en ilgi çekici ve en güzel biçimlere sokması demektir.276 Hayat bir biçime girdiği ölçüde sanattır.277 İnsan ilişkileri canlı yaşanır. Canlı ilişkiler ölü tasarıları kabul etmez. Canlı tasarım canlı ilişkiyi sürdürebilir. Güzel davranışı kendimiz ve muhatabımız açısından yeniden yorumlanıp üretilmesi gerekir. Çünkü ilişkiler bir defa yaşanır, tekrarı ve provası yoktur. Tek atımlık ve tek adımlıktır. Geriye döndürülemez ve yeniden yaşanamaz. Yanlış yapıldığında özür ve af dilense de aslının yerini tutmaz. İnsan davranışlarındaki estetik boyutu geri getirmek mümkün değildir. Hayat hiçbir davranışın tekrarlanmasına fırsat vermez. Biz insanlar her konuda seçim yaparız. Yaptığımız seçimler bizim yaşam tarzımızı oluşturur. Kelimelerin, bakış tarzının, oturuş, yürüyüş ve konuşma tarzının seçimi, gülümseyiş tarzımız. Bir davranış içinde seçim yapabileceğimiz o kadar çok şey vardır ki çoğu zaman biz bunlara dikkat etmeyiz. Unutulmaması gereken biz seçtiklerimizi yaşarız. Kesintisiz estetik algı ve beğeni ile davranışta ayrıntıları görmek, daha önce dikkat edilmeyen biçimleri fark etmek içinde bulunduğu biçim dünyasını araştırmak ve davranışı şekillendirmek gerekir.278 Davranış tasarımı en geniş anlamda bir seçimdir. Estetik, güzele ilişkin bir tasarlama olduğu için, saf güzel edimi yerine varoluşların içinden somut ve soyut güzeller tasarlama yetisidir. Varoluşları görmek seçmektir. Gerçek seçim sadece var olanı göz önüne almaz. Var olanlara da müdahale eder, özgün bir deformasyon yükleyerek taklitten, tekrardan, yapaylıktan uzak kalır.279 273 274 275 276 277 278 279

Düz, agm, s.12. Horner, Westacott, age, s.17. Çellek, agm, http://www.lightmillennium.org/isikbinyili/yaz_02/tulay_cellek_sanat_egitimi.html Edman, age, s.7. Edman, age, s.8. Gültekin, Tuba, Sanat Eğitiminde Estetik Değerlerin Gelişimi Sürecinde Çocuk Ve İletişim, Akademik Bakış Dergisi, 2011, S.24, s.1. Şimşek, age, s.44.

190 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Güzel davranış birtakım seçimler eşliğinde yeni anlamlara ulaşma süreci olarak görülebilir.280 Güzel davranış için her şey seçilebilir. Kelimeler, tarzlar, sesler, duruşlar, yaklaşımlar, bakışlar, oturuşlar, kalkışlar hep insan tercihindedir. Yapılacak davranış için acaba en doğrusu, en etkilisi, en güzeli hangisidir? Her bir imkân tasarıma açıktır. İnsan özgürlüğünü davranış tasarım süresince yaşamalıdır. Davranışların bir kısmı sabit ve sürekli monoton iken bazıları yeni ilişkiler ve roller için yeniden üretilir ve senaryo yeniden yazılır. İnsan eylemlerini monotonluktan, sıradanlıktan kurtarabildiği oranda özgür olur. Tasarım süresince değiştirebileceği her şey gözden geçirilir hiç kimsenin olumsuz etkisinden kurtarılır. Davarmış tasarımı sayısız seçenek barındırır. Hepsi kullanmamız mümkün değildir. Eleme yapmamız gerekecektir. Örneğin seçtiğiniz bir kelime diğer bütün kelimeleri dışarıda bırakır. Ayıklama, ayırma, Furkan özelliği ve dikkati gerektirir. 9.Dengeleme: Düzenlemeden sonra davranışı oluşturan unsurlar arasına, ölçü, denge uyumun sağlandığı aşamadır. 10.Güçlendirme: Eksik ve yanlışların fark edildiği bunların tamamlanıp düzenlendiği tutarlılıkların beslendiği temel unsurlar ile uyumsuzlukların giderildiği bir aşamadır. 11.Süsleme ve tezyin: Ayrıntıya inerek daha ince konulara dikkat etme ve gerekli süslemeleri yapılmasıdır. Ayrıntılardaki dikkat ve tezyinat muhatabın değerli olması gibi birçok olumlu duygunun uyanmasına neden olur. 12.Sunuş veya gerçekleştirme: Süreçte kurgulanan güzel davranış canlı ortamda uygulanır. Allah en iyi değerlendiricidir. Çünkü hazırlığınızı da beraber yapmıştınız. Fakat insanlar yalnızca sizin dışarıya yansıttıklarınızı görür, konuştuklarınızı duyar, sözlü ve sözsüz iletişim unsurları ile verdiğiniz mesajı okuyabilir. 13.Sonuç: Her güzel davranış başarılmış örnekleri ile özgün ve kaliteli bir hayat tarzının oluşmasına aracılık eder. 4.4.1. Güzel Davranış Tasarımında Uygunluk

Dinde, insanın hangi davranışı yapması gerektiğini bilmesi, buna inanması ve söz konusu davranışı gerçekleştirmesi davranma sürecindeki adımlardır. Bu aşamaları gereği gibi ve hakkını vererek yapmak ise insanı bir güzellik sorunu ile baş başa bırakır. Şöyle ki, davranışı besleyen bilginin sahihliği, eylemdeki istek, kararlılık, amaç, eyleme tarzı gibi nitelikler davranışın güzelliği konusunda ipuçları verir. Güzel davranışın en önemli özelliği ise “uygun280

Köksal Musa, Sanat Nesnesinin Estetik Değeri Ve Başkalaşımı, Sanat Dergisi, S.22, s.126.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 191

luk” ta ortaya çıkar. Güzel davranışın ölçü, oran, simetri gibi özelliklere sahip olması için birtakım kriterlere uygun olması gerekir. Buna estetik dilinde uyum anlamına harmoni kavramı kullanılmaktadır. Güzel davranış, sağlam içeriksel bir ve tutarlılığa aynı zamanda sağlam bir mantığa dayanır.281 Felsefe tarihinde güzel, genellikle uyumlu birlik olarak kabul edilmiştir.282 1.Bağlam uygunluğu: Her güzel davranış kendi bağlamında güzeldir. Coomaraswamy’in de belirttiği gibi her davranışın tasarlanma bağlamı vardır. Bir şey ancak tasarlandığı bağlam içinde güzel olabilir283 Her insan davranışı kendine özgüdür. Her eylem kendi şartlarında üretilir. Hiçbir davranış koşulları, gerçekleştirilişi ve sonuçları ile birbirinin aynısı değildir. Bu nedenle her insan kendi orijinal davranışını kendisi üretir. Taklit ve kopya bir işe yaramaz. Çünkü başarılı olamaz. Her davranış anacak kendi orijinal ve biricik şartlarını dikkate aldığında başarılı olabilir. Güzel davranış dini bilginin estetik biçim olarak sezgilenmesi, anlaşılması ve yorumlanmasıdır. Bir bilginin davranış olarak yorumlanması en büyük estetik olayını icradır. Bir davranışı oluşturan kalbi eylemler, ses, tavır, beden dili ve tarz kendi içinde estetik bir çekicilik-iticilik yorum barındırır. Bilginin davranış olarak sunumu, anlamının bedenleştirilmesi sanattır. Her bilgi eylem sahibinin elinde bir sanat eserine dönüşür. Edep, adap, görgü, nezaket kuralları, insan davranışlarındaki estetiğe dikkat çeken yorumlardır. İnsan davranışı ile ilgilenen alanların hemen hepsinin ortak amaçlarından biri de insanın davranışının güzelleşmesine katkı sağlamaktır. İnsan tüm kaynaklarından yaralanarak elde ettiği bilgiyi yorumlayarak kendisi ve çevre ilişkileri düzenlemek için davranış kalıplarına döker. 2. Estetik beğeniye uygunluk: Gazili’ye göre iyi ahlakın kemali, insanın yaptığı iyiliklerden zevk duymasıdır.284 Güzel davranış her şeyden önce kendimize ve bizim güzellik anlayışımıza uygun olması gerekir. Güzel davranış muhataba duygusal bir etki uyandırır, haz verir ve hoşnutluk oluşturur. İnsandaki güzellik duygusuna uygundur. İnsan davranışı; estetik açıdan hem üreten ve hem de onu izleyen-seyreden taraflarca kelimenin tam anlamıyla memnuniyet oluşturmalıdır. Davranışı güzellik ile ilişkilendirdiğimizde güzel davranışta; kendisinden haz duyulan, hoşa gitme, yüce ve değerli olma, hayranlık duygusu uyandırma, doğru, iyi, faydalı, temiz, sağlam ve bir amaca hizmet etme gibi nitelikler bulunur. Güzel davranışta insan kendi ruhundan,

281 282 283 284

Tunalı, Estetik, s.81. TDK Felsefe Terimleri Sözlüğü Akder, agt, s.58. Şahin, agm, s.109.

192 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

duygu ve heyecanlarından bir şeyler bulur.285 Davranışa tat katan, kendisine yapılan davranışları estetik olarak algılayan bir bilinç inşasıdır. İnsan yaptığı şeyi öyle beğenmeli ki diğer insanları da adeta o işi beğenmeye ortaklığa çağırmalıdır. Güzel davranışı, Allah’ın rızası insanların memnuniyeti ve gerçekleştirenin kalbini doyuran mutmain eden davranıştır.286 Bir şeyin güzelleştirilmesi biçim ve mahiyet olarak haz ve beğeniyi artırmaktır. Güzel davranış muhatabın da güzellik duygusuna ve vicdanına hitap eden bir davranıştır. İnsanın fıtratı ile uyumlu olması güzellikleri ortaya çıkarır. Din, insan için fıtrata en uygun imkân ve fırsattır. Din olmadan fıtrata uygun bir elbise dikilemez. Fıtrat kavramını yaratılış özellikleri olarak kabul edildiğinde fıtrat insanın iyiye ve kötüye açık durumudur. Fakat fıtrat kavramı kurandaki diğer kullanımları ile birlikte düşünüldüğünde daha çok iyiye, güzele ve doğruya yatkınlık, hak ve hakikate uygunluk hali olarak anlaşılmıştır. İnsanın hayra dönük yüzünü vicdan olarak niteleyenler de var. Sonuçta ister fıtrat diyelim ister vicdan diyelim insanın aslın, özünde ve yaratılış mayasında bir hayır var. İşte bu hayır her türlü güzel görüşün ve güzel davranışın beşeri kaynağıdır. İnsanın beslendiği yaratıcı kaynaklar yetenekler, şuuraltı zenginlikler, hatıralar, hayal gücü, ilham, tecrübe ve tesadüflerdir.287 Güzellik, fıtratın dengesini sağlayan, ona uygun olan ve onu ferahlatan davranıştaki ölçülerdir. Marks’a göre bir objeyi güzel kılan yalnız objenin nitelikleri değil aynı zamanda süje’nin duyularıdır. Süje obje’yi güzel olarak kavrayacak duyusal yetenekten yoksunsa o obje hiçbir zaman güzel olarak kavranamayacak ve güzel olarak belirlenemeyecektir. 288 3.Muhataba Uygunluk: Davranışın estetik değer kazanabilmesi için, hiçbir çıkar düşünmeden o davranıştan haz duyan ve onu takdir eden estetik süjelerin bulunması gerekir. Muhatabın dikkate alınmaması, bilinip tanınmaması güzel davranışın oluşmasını engeller. Bu nedenle güzel davranış her şeyden önce muhataba uygun bir davranıştır. Güzel davranışın değişmeyen muhatabı Allah’tır. Bu dikey ilişki kesintisiz insan nerede ve kiminle olursa olsun devam eder. Diğer muhataplar da zaman ve mekan bağlamında muhataptır. Aralarında kopukluk yoktur. Allah’ın muhatap alınması diğer bütün varlıkları son derece değerli duruma getirir. Dini açıdan güzel davranış Allah’ın yüceliğine, makamına, yetkisine, büyüklüğüne uygun, insan onuruna yakışan bir davranıştır. Düşüncesiz insanlar güzellik hakikatini “güç” olarak algılarlar. Sözde düşünenler “mantık” bağlamında ölçü geliştirirler. Gözde dü-

285 286 287 288

Ergün, agm, s. 2 Bakınız: Eyyüp Demir, Estetik Hamdi Akverdi, Sanatta Yaratma, ME. Yayınları, 1953 s.26-94. Artut, age, s.7.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 193

şüneneler ise “cazibe”yi kendileri için bir ölçü sayarlar. Özde düşünenler hakikati “Allah katındaki değer” ile tartarlar.289 İnsanlara değer vermek; sözlerle değil hayatın içinden tutumlarla ortaya konulur. Karşıdaki insana verdiğimiz değer davranışın tarzının belirlenmesinde en önemli unsurdur. Ancak inanan insanın muhatabı hiçbir zaman yalnızca karşısındaki insan değildir. İkinin üçüncüsü Allah’tır. Bu durumda davranış yalnızca karşıdaki muhataba göre değil değişmez muhatap olan Allah’a göre de olmalıdır. Allah’ın özneliği mutlak ve süreklidir. Davranış deyim yerinde ise ona oynanacaktır. Dini davranışta Allah değişmeyen muhataptır. Allah’ın yakınlığı hissedilmeden, güzelliğine sığınılmadan güzellik üretilemez. İnsanın Allah’a kulluğunun kalitesi Allah’a adadığı işin güzelliğindedir. Tıpkı Hz. Âdem’in çocuklarının kurbanları gibi... Allah’a yakınlığın sebebi güzellik kabul edilmiştir.290 Habil ve Kabil kıssasında kurbanın güzel olması çok önemlidir. Tüm Müslümanlar Allah’a sundukları ibadetlerinin güzel olmasına dikkat etmelidir. Estetikte insan hem alıcı hem vericidir. Alıcı ve verici hazzın birbirine uygunluğu insan ilişkilerinde zirvedir. Bu zirve estetik düzeylerin karşılıklı oluşturulması ve fark edilmesi ile yaşanır. İnsan ilişkilerinde de estetik hazzın, insanın diğer hoşlanmalarından ayrılan en büyük farkı, çıkar içermemesidir. Sanat eserini seyreden ile sanat eseri arasında ne kadar çok ortak noktalar bulunursa ilişki o kadar zengin, zevkli ve güçlü olur. Allah insan arasında yaşanan güzellik ilişkisinde “sanatçı” ve “estetik muhatap” sürekli yer değiştirmektedir. Allah’ın sanatını takdir ederken insan estetik muhatap olmaktadır. İnsanın ürettiği sanatı ise Allah estetik muhatap olarak takdir etmektedir. Dolayısı ile çift kutuplu bir estetik olay her an ve yeniden yaşanmaktadır. Çünkü her iki estetik özne de karşılıklı olarak birbirlerine cevap vermektedir. Bir tarafta Allah’ın oluşturduğu sanatsal kutup diğer tarafta ise insanın oluşturduğu bir kutup vardır. Estetik anlam birlikte oluşturulmaktadır. Burada Allah için mükemmel özne olduğu için bu anlamın oluşturulmasında karşılık verilmesinde bir eksiklik ve kusur olamaz. Ancak insan tarafında durum böyle değildir. İnsan her zaman aynı mükemmellikte karşılık veremez. İnsanın bu estetik ilişkide boşlukları kendi çabası ile doldurması gerekir. Burada unutulmaması gereken ikinci bir nokta ise insanın hiçbir durumda önceden belirlenmiş estetik bir alanı yoktur. Estetik yaşantısını şematik ve mekanik olarak değil yeni bir çaba ve yeni bir tarzda ortaya koyar. Çünkü insan kendisini yeniden üretmek üzere tasarlanmış bir sanatçıdır.

289 290

Oruç, age, s.105. Maide, 27

194 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

4.Hakikate (temsil ettiği ideye) Uygunluk: Her insan kendi davranışı ile bir imaj oluşturur. Güzel davranışlar hakikatin hayatın içindeki somut göstergeleridir. Çünkü herhangi bir insan davranışı, ait olduğu dünya görüşü ve inanç yapısı ile bütün bir zihniyeti temsil eder.291 Her davranış bir dünya görüşünün ürünüdür. Küçük ve sıradan tek bir davranış bile hakikat için numune olabilir. Duygu, düşünce, değer ve inançlar davranışları, davranışlardın tekrarı ile de tutum ve alışkanlıklar oluşur. Bunların sürekliliği ve bütünlüğü de insan kişiliğini meydana getirir. “Karakterler ahlaksal ve metafizik düşünce kuramlarının toplumsal yaşamda kendileri aracılığı ile somut bir varlık kazanmalarından dolayı kendi kültürlerinin deyim yerindeyse temsilcileridir. Aynı zamanda karakterler ahlak felsefeleri tarafından takınılan maskelerdir.”292 “Kültür, insanın dinsel ve teknik alanlarda yarattığı, ortaya koyduğu şeylerin bütünlüğü olarak anlaşılır. Bir sanat eserini kavramak için, sanat eserinin yaratıldığı kültürle temas kurmak gerekir. Çünkü sanat eseri varlığını ve değerini ait olduğu kültür yapısı içinden alır.”293 Bu nedenle davranışlardaki güzellik hakikate ve Allah’a yaraşır bir nitelikte olması yanında içinde yaşanılan kültür de dikkate alınmalıdır. “İnsanlar algılamış oldukları bir nesne ile kendi idealleri arasında bir uygunluk buldukları zaman o nesneyi güzel olarak; kendi idealleri, anlayışları ile çatışan kendi ideallerine aykırı, yabancı düşen bir nesne olarak gördükleri şeyi de çirkin, güzel olmayan bir nesne olarak duyumsarlar.”294 Allah’ın beğendiği davranışlar hidayete aracılık edebilir. Bir insanın hidayetine sebep olabilecek en önemli ve en kullanışlı argüman davranış güzelliğidir. Güzel davranışlar Kuran’ın beşeri tefsiri ve açıklamasıdır. Güzel davranışlar insanın algıladığı ortama bir cevap, soru ve sorunlara bir çözüm niteliğindedir.295 İnanan insanın davranışı inandığı hakikatin göstergesidir. Ondan bir güzellik taşır. Eğer gerçekten güzelse dikkat çeker. Nasıl ki bir sanatçı kendi duygu ve düşüncelerini eseri ile anlatıyorsa inanan insan da duygu ve düşüncelerini davranış eseri ile ortaya koyar. Temsil eden ile temsil edilen arasındaki uygunluk davranışlarla ortaya konulur. Bir eserin güzelliği onun temsil ettiği ideyi yansıttığı oranda çoğalır. Güzel davranış da vahyin özüne ve ortaya koyduğu hakikate uygunluğu kadar güzelleşir. Hem parçası hem

291 292 293 294 295

Gaston Bouthoul’dan Aktaran: Hülya Alper, Bir Kelam Problemi Olarak İmanın Psikolojik Yapısı, Doktora Tezi, M.Ü.S.B.E. Temel İslam Bilimleri, Kelam Bilim Dalı, İstanbul 2000, s.141 Macintyre, Alastair, Erdem Peşinde Ahlak Teorisi Üzerine Bir Çalışma, Çev: Muttalip Özcan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2000, s.52. Bengisu, agb, s.102. Artut, age, s.7. Sert, age, s.25.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 195

de bütünü ile uygun olmalıdır. Davranış vahye uygunluğu oranında canlı bir anlatım gücü kazanmış olur.296 Güzel davranış vahye uygun olursa Allah tarafından desteklenir. Allah tarafından yardım görmeyen kabul edilmeyen bir davranış güzel vasfını kaybeder. Kuran’da geçen “ilmimi artır” ifadesi ile hem anlamaya hem de kalp ve davranış ile elde edilecek ameli ilme vurgu yapılır. İlim amele aracılık eder. İlim ile ulaşılmak istenilen ameldir. İlme’lyakîn; insanın bilgi boyutu ile bildiği hakikat, ayne’lyakin; duyu organları ile gördüğü hakikat, hakka’lyakîn ise bunların yanında kendisine gösterilen hakikattir. Layık olmayan kişiye hakikat gösterilmez. Ancak kendisinde bir hayır bulunan kimseye hakikat işittirilir. 5.Akla uygunluk: Güzel davranış insan aklına uygundur.297 Davranışın akıl ve vahiy ile tutarlı olması gerekir. Vahyi delil ile akli delil arasında bir ayırım yapılmaz. Din insan hayatının tüm faaliyetlerinde akli tutarlılığı gözetir. Akli tutarlılık insanın rasyonel yapısının bir gereği olarak kabul eder. Güzel davranışta duyularla algılanıp fark edilen içsel, dışsal ve içeriksel uyumun yanında mutlaka mantık da gözetilmelidir.298 Güzel; keyfi, önemsiz ve akıl dışı değildir. Yani sevildiği kadar anlaşılır da olmalıdır. Allah’ın yarattığı her varlıkta akıl ve güzellik iç içe görünür. Allah İçte de dışta da güzellik murat eder. Davranışı Allah içte de görüp değerlendirmektedir. Ancak yine de insan görünürde olanın da en güzelini sunmalıdır. 6.Vicdana uygunluk: Davranışının güzelliğini görmesi için insana vicdan, kuran, peygamber, bir kardeş ve bir insan aynası gereklidir. Vicdan, insanın iç dünyasında bulunan ahlaki değerlendirme merkezidir. Yaptıkları ile vicdan terazisi dengede olduğu sırada insanda iç güzellik oluşur. Huzur ve mutluluk içinde bu güzellikten zevk alarak yaşar. Vicdan Allah’ın insana kendinden üflediği ruh gibidir. Yüceliği, ahlaki olanı, doğruluğu ve güzelliği insana fısıldar. İnsan heva, toplum ve şeytan aynasına baktığında güzellik ölçüsünü kaybeder. Güzeli çirkin çirkini de güzel görmeye başlar. Aynası yanlış olanın güzelliği de doğru görünmez. Özellikle yalnız kendi vicdan aynasına bakanların aynası paslanır ve ne kendinde ne çevresinde hiçbir güzelliği göremez. Vicdan aynası hem vahiyden, hem peygamberlerin örnekliklerinden, hem inanan kardeşlerin güzel özelliklerinden hem de evrensel insani değerlerden beslenir. Vicdan aynası dini kuralların bireysel ve sosyal anlamları ile içselleştirmiş yüksek bir bilinçtir. Bu anlamda kendi vicdanının oluşmasına

296 297 298

Güzelliğin Nitelikleri Nelerdir, http://www.felsefe.gen.tr/sanat_felsefesi/guzelligin_nitelikleri_nelerdir.asp Al-Attas, agb, s.46-47. Şişman, age, s.204.

196 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

katkı sağlayan herkese ve her şeye derin bir minnettarlık taşır. Vicdan başta Yaratıcı olmak üzere her varlığa duyarlıdır. Kendinden başlayıp tüm varlığı kucaklayarak Allah’a yükselen bir ilişkisellik ve karşılıklılık içinde dünya görüşünde her varlığı sever ve ona kendi değerini verir.299 Din akıl ve kalp yanında vicdanı da davranışa kaynaklık eden beşeri bir muhatap olarak kabul eder. Kuran, insanın hem aklına hem gönlüne hem vicdanına birden hitap eder. Ancak insan vicdanına ve gönlüne daha çok hitap eder. Çünkü akıl muannit iken vicdan ve gönül daha mülayimdir.300İnsanın güzel davranışı varlığın ahenk, uyumunu ve güzelliğini oluşturur. Halife olarak yaratılan insanın ilişkiye girdiği her varlık ondan memnun ayrılmalı, bu ilişkiden huzur duymalıdır. Gerek güzellik duygusunun gerekse vicdanın objektif olmadığını dinin buna kendi güzellik anlayışı ile bir nesnellik katabileceğini belirtmeliyiz. Çünkü bireysel vicdana duyulan güven ancak bireylerin bilinçli olması durumunda anlamlı olur.301Güzel davranış değerlerle uyumludur. Davranışlar çoğu zaman değer ve ilkelerle ilişkilendirilmeden yapılır. Oysa dini davranışın Allah katında bir değeri olması için değer ve ilkelerle güzelleştirilmesi gerekir. Hangi alanda olursa olsun bilimsel faaliyetlerin amaçları konusunda insani değerlerin göz ardı edilemeyeceğini söyleyebiliriz. Ancak o zaman tüm bilim alanları insanın güzel davranışına katkı sunabilir. Bundan hareketle diyebiliriz ki güzel davranış her durumda özveri, diğerkâmlık, mütevazılık ve cömertlik içerir. 7. Amaca Uygunluk: Güzel davranışın oluşturulmasında insanın kendisine sorması gereken ilk soru “Hayatta amacım nedir?” sorusudur. Güzel davranmak için kişi sürekli kendine “Ne istiyorum?” sorusunu sormalıdır. Çoğu insan ne istediğini, ya da neye ihtiyaç duyduğunu veya ikisi arasındaki farkı bilmeden yaşar.302 Bu sorular ve bu sorulara verilen gerçek cevaplar insanın bir dünya görüşü, hayat felsefesi oluşturmasına yardımcı olur. Çünkü istekler kişiliğin ve karakterin temel yapısında yer alan en önemli yönlendiricilerdir.303 İstekler insanda amaç oluşturur. Ne istediğini bilen bir insan gerçek bir öznedir. Kendi yolunda, kendi işinde ve kendi kararında daha sağlıklı adımlar atabilir. Ne istediğini bilmeyen insan ise bir nesne gibi yaşar. İnsanın nesne olmaktan kurtulması için ne istediğini bilmesi gerekir. Güzel davranış nesneye göre bir iş ve etkinlik değildir. Güzel davranış gerçekleştirebil299 300 301 302 303

Hökelekli, agb, s.70. Kaya, Mahmut, Kuran Sempozyumu, Kuran ve Eğitim, Fecr Yayınları, Tokat 2007, s.42. Serdar, Ziyaüddin, Postmodernizm Ve Öteki, Söylem Yayınları, 2001 İstanbul, s.60. Özkan, Zülfikar, Bilincin Gücü, Hayat Yayınları, İstanbul 2003, s.235. Eren, Işık, Sanat ve Bilgi İlişkisi, Asa Kitabevi 2005, s.23.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 197

mesi için insanın estetik özne olması gerekir. Gerçek anlamda güzelliği ancak özneler duyumsayabilir. İnsanı harekete geçiren güzele karşı olan beğenme duygusu ve hazzı yalnızca öznede bulunur. İnsan, doğruluğuna inanarak, güvenerek, içten bir bağlılıkla bir davranışta bulunuyorsa, o davranış süreklilik arz edecek ve bir tutum ve norm haline gelerek benzer ortamlarda kendisini hissettirir. Aksi halde birey, fırsatını bulduğu ilk anda o davranışı terk eder veya terk etmenin yollarını arar. Bununla birlikte, özellikle itaat sonucu yani, dıştan gelen etkiler nedeniyle gösterilen boyun eğme davranışı ve bunun devamlılığının gerisindeki sebepler, çok çeşitli ve kompleks olabilir. Ortam şartları, kişilik özellikleri, geçmiş yaşantılar, geleceğe dönük beklenti ve idealler gibi. Dış baskılar karşısında itaatkârlık ve tabi olma eğilim ve davranışı gösteren insanlar, genellikle ruhsal zafiyet taşıyan, zayıf iradeli ve menfaatine düşkün kişilerdir.304 Xenophon’un da belirttiği gibi bütün güzel şeyler birbirine benzemez. Bütün güzeller amaçlarını en güzel şekilde yerine getirdikleri vakit güzel olurlar. Her varlığın bir varoluş amacı vardır ancak varoluş amacına uygun olursa güzel olur. Güzel bir firen durdurur. Güzel bir gaz pedalı hızlandırır.305 Bu bakış açısı insan ve onun yaşamının amacı konusunda insanı düşündürür. Bu durumda güzele ulaşmanın yolu “İnsan kimdir?” ve “Yaratılış amacı nedir?” sorularını sormaktan geçer. Din ve ahlak alanında bu sorunun cevabı çok açıktır. İnsan çok yönlü bir varlık olsa da ahlaki yönü daha önde olan bir varlıktır. Her insanın kendi öz varlığında oluşturacağı ahlaki değerlerle barışık bir yaşam insanı ölçülü dengeli uyumlu yani güzel bir yaşama ulaştırabilir. Bu güzellik bencillikten ve ayırımcılıktan uzak bireyden içinde yaşadığı topluma ve oradan tüm insanlığı içine alan evrensel bir güzellik anlayışı geliştirebilir. Bu dünyada insanın görevi kendi ahlaki güzelliğini tamamlamaktır. Hz. Peygamber, iyiliğin güzel ahlak ve fıtratın bir parçası olan vicdan ile ilişkisini şöyle dile getirmiştir. “İyilik; ahlak güzelliğidir. Kötülük ise vicdanını rahatsız eden ve başkalarının bilmesini istemediğin şeydir.”306 Güzel davranış amacına uygundur. İnsan için amaçsız bir eylem yoktur. Davranışın estetik olarak zenginleştirilmesi davranıştaki amacına uygun anlatımın ve anlamın zenginleştirilmesidir. Güzel davranışın amacında çıkar, sömürü ve gösteriş olmaz. Her iki alanda elde edilen bilgiler insanı yoksunlaştırmaya, sömürmeye ve aldatmaya değil de onu yüceltmeye, mutlu olmasına katkı sağlamaya, onun için daha iyi bir hayatın hazırlanmasında aracı304 305 306

Şanver, agm, s.153 Arat,1979, s.29. Müslim/Birr-14-15.

198 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lık etmeğe hizmet ettiği sürece değerlidir. Kuran davranışların kendisi kadar tarzına önem vermiştir. Davranışların estetik boyutuna da dikkat çekmiştir. Davranışta temel amaç estetik değildir. Allah’ın hoşnutluğudur. Ancak Allah’ın hoşnutluğu her türlü güzelliğe layıktır. İnsanlar için de durum aynıdır. Amaç yine estetik değildir. Fakat insanlara güzel şeylere layıktır. Dinin oluşturmak istediği davranış, ikiyüzlü, çıkarcı ve rol yaparak oynama ile ortaya konulan sanal bir tutum değil, iman ve ihlas kanalından gelerek içten oluşan eylemdir. 8. Form-Öz uygunluğu: Her eylemin bir tarzı, şekli ve formu vardır. Her eylem bir güzellik içerir. Eylemek bir sanattır. Bu nedenle eylemin tarzı da eylem kadar önemlidir. İnsanın “nasıl yaptığı” çoğu zaman “ne yaptığı” kadar önemlidir. Her davranışın bir sanat değeri olabilmesi görünür ve görünmez şartları vardır. Din eğitimi insan davranışını iç ve dış koşulları ile bir bütün olarak ilgilenir. İnanç, duygu ve düşüncelerinden oluşmuş iç güzelliği yanı sıra davranışın görünen kısmının da güzel olması gerekir. Ancak o zaman güzellik bir bütün olarak ortaya konulmuş olur. İslam’ın insana yüklediği estetik sorumluluk yalnızca biçim ile ilgili değil; aynı zamanda öz ile de ilgilidir. Bu nedenle insanın estetik sorumluluğu; temel sorumluluğu olan iman ve salih amel ile doğrudan ilgilidir. Başka bir ifade ile insanın estetik sorumluluğu iman ve salih amelin güzel ve güzellik dünyası ile ilgisinden ortaya çıkar. Dinde de hükümler önemlidir. Ancak dindeki güzellik dil üzerinden olduğu kadar yaşantı üzerinden değer bulur. Hayatta yerini almadan güzelliğe ulaşmış sayılmaz. Dini bağlamda gerçekleştirilen dışsal eylemler daha derin ve öz bir unsurun, hayata yönelik duruşunu ifade eder. İnsanın görünen ve görünmeyen iki dünyası vardır. Görünen dünya ile görünmeyen dünyanın güzellikteki uyumu estetiği ortaya çıkarır. İnsan görüneni bilebilir ve değerlendirir. Görünmeyeni görünenlerden hareketle güzellik ortaya çıkar. İnsan kendi iç dünyasının güzelliğine kendisi ve Allah tanıktır. Bir insanın herhangi bir davranışa tepkisi alışkanlıklar da olsa kurgusaldır. Ölçülür biçilir karşıdaki insanın bize olan tavrına bakılır. Hak ettiği ne ise öyle karşılık verilir. Burada Kuran terbiyesi ikili ilişkilerde üçüncü kişinin varlığından ve tanıklığından söz eder. Bu Allah’tır. Hatta melekler ve cinleri de dikkate aldığımızda ikili ilişkilerde yalnız olmadığımız, gaybi bir ortamda bulunduğumuza inanırız. Aslında bir dine inanmak tam da budur. Güzelliğimizin görünmez izleyicileri olduğuna olan inancımız dinin temel omurgasını oluşturur. Burada karşımızdaki insan kadar insanı değerlendiren iç ve dış görünen ve görünmeyen yönüyle tam olarak değerlendiren Yaratıcı vardır. Al-

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 199

lah her konuda tam öznedir. İnsanın aşkın iç dünyası ve dış dünyasındaki bu uyumu ve güzelliği tam olarak değerlendirecek olan Allah’tır. 11.Bütünsel Uygunluk (Denge): Kuran Müslümanlara orta ümmet olmayı hedef göstermiştir. Orta ümmet olma insan davranışlarında ve ilişkilerinde denge ve ölçü ile sağlanabilir. Güzellikte bu düzen ve ahenkte ortaya çıkar. Düşünce ve duygularda olduğu gibi toplumsal ilişkilerde denge olduğu zaman insan hayatında bir güzellik gerçekleşir. İnsanın yürüyüşünde doğal olması ve sesini kısması, yükseltmemesi, bağırıp çağırmaması bir edep ve zarafet konusu yapılmaktadır.307 Peygamberin yanında sesin yükseltilmemesi308 ses tonunda ve sesin kullanımında estetik bir ölçüye işaret etmektedir. Müfessirler de bu ayeti seste ve yürümede orta bir ölçü olarak anlamışlardır.309 Aşırılık güzelliği ortadan kaldıran bir tutumdur. 4.4.2. Güzel Davranış Tasarımında Oluşturucu Unsurlar

Her bir davranışın hem görünen hem de soyut yorumunda bin bir güzellik üretilebilir. Güzel davranışta olduğu gibi her güzelliğin soyut ve somut yönleri vardır.310 4.4.2.1. Estetik Kaygı

Davranışta estetik algıyı geliştirmek için güzelin algılanması, görülmesi ve hissedilmesi gerekir. Bu eylemler seçilebilen her şeyde güzel olanı ayırt etmede kullanılır. Kalp güzel davranışın mutfağı, hazırlandığı yerdir. Güzel davranış kalpte, beyinde ve niyette oluşturulur. Burada tohum atılır, beslenir ve sonra zuhura çıkar. Kalbin işlevsel duruma gelmesi için de estetik kaygı gereklidir. Estetik kaygı, güzele, daha güzele, en güzele ulaşmada, ulaşabilmede yaşanılan tedirginlik halidir. Bu kaygı olumsuz bir kaygı değil; güzele ulaşmada insana pekiştirici bir etki yapan bir ruh halidir.311 Güzel davranış için öncelikle söz konusu estetik kaygının olması gerekir. İç dünyada oluşturulamayan bir güzellik dışarıya aldatmaca ve illüzyondan başka bir güzellik sunamaz. Bir davranış önce kalpte güzelleşir veya çirkinleşir. 4.4.2.2. Bilgi

Güzel davranışlar vahiyden beslenmeli ancak vahyin kendisi gibi muamele beklememelidir. Din ve din anlayışını bilim ve doğa için yapılan yoru307 308 309 310 311

Lokman/19. Hucurat/42. Taberi, Lokman/19. Arıcan, agm, s. 208. Akın, agt, s.21.

200 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ma benzetebiliriz. Bilim insanın zihninde oluşturduğu kavramlardan oluşmuş bir kurgudur. Bu dış gerçeklik ile aynı değildir. Kurgusal bir yorumdur.312 Dini anlayışlar da aynı şekilde insanın kendisi ve toplum için oluşturulmuş zihinsel ve duygusal bir kurgudur. Vahyin kendisi değildir. Vahiyden alınmış fakat insan tarafından ilişkilendirilip bütünleştirilen beşeri oluşumlardır. Kavramlarımız olaylarla tutarlı olduğu sürece hakikate erişmiş olmayı ümit ederiz. Fakat ulaştığımız hiçbir bilgi düzeyinin kesinliği söz konusu değildir. İnsan bilgisinin değişim içine olması da bunun böyle olduğunun kanıtıdır. Ayrıca bilmek yetmez, bilinenlerden doğru sonuçlar çıkarmak gerekir. Sonuç genellikle güzel davranışla ilgili ise doğru yoldayız demektir. Bu yaklaşım “Allah bilir siz bilmezsiniz”. Gerçeği ve “Allah’ım bizi en doğruya ilet” “Rabbim ilmimi artır” duaları ile bütünleşir. İnsanın bilgisi Allah’ın bilgisi karılaştırıldığında sınırlı, bulanık, değişken ve nesneye bağlıdır. Allah’ın bilgisi ise bütüncül, apaçık ve nesne kendisine bağlıdır.313 Yani her hakikat ilahidir. Bütün beşeri hakikatler ona yakınlığı oranında ondan yansıyandır. Sonuçta her insan dünyayı kendi bildiği kadar algılar.314 “Hatta insan algıladığı her şeyi, kendi yapılandırdığı bir kurguya göre anlamaktadır; bu da insan kavrayışının temelde estetik ve yaratıcı bir eylem olduğunun ifadesidir.”315 Bu kurgunun sağlam temeller üzerinde yükselmesi için kesintisiz bilgiye ihtiyaç vardır. İnanan insan için bu Kuran bilgisi bu kurgusal algının temelini oluşturur. Ancak bu yapının ayakta kalabilmesi için diğer tüm bilgi alanlarından yararlanılmalıdır. Bir şeyi hayal etmek, gözde canlandırmak, tasavvur etmek dış yüzü ile tanımak veya hatırlamak bilmek değil, yüzeysel bilgidir.316 İslam dininde ilim öğrenmek ve öğretmekten maksat yüzeysel bilgilerin derunundaki hakikate ulaşmaktır. Hikmet, hakikatin yolu, hakikat adına düşünce üretmek, delil üzerine yaşamak, burhan ve ameli barındırır. Kuran’ın ve hakikatin anlaşılmasına ve anlatılmasına yardımcı olan her türlü bilgi hikmettir. Bu tanıma göre başta sünnet olmak üzere hakikat adına üretilmiş her türlü bilginin hikmet olduğu söylenebilir. Hakikatin temsili sayılan güzel davranışın anlaşılmasına ve anlatılmasına aracılık yapan estetik bilgiler de hikmet sayılabilir. Müslümanlar hikmete duyarsız kalmamalıdır. Dini anlamda bilmek insanın bir şeyi kendi içinde zihinsel, duygusal veya sezgisel olarak içselleştirilmesi ve yaşantıya dökebilmesidir. Onun için fı-

312 313 314 315 316

Özakpınar, age, s.54. Gazzali’den Aktaran: Hasan Aydın, İslam Düşünce Geleneğinde Bilgi Kuramı, Naturel Yayınları, Ankara 2005, s.41. Erinç, age, s.17. Erzen, age, s.37. Oruç, age, s.87.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 201

kıh “kişinin amel ve eylem cinsinden olan hak ve görevlerini bilmesi” olarak anlaşılmıştır. Elbette bu anlayış kelamı zamana ve ihtiyaca göre anlamaktır.”317 Hakikat tek kişinin taşıyamayacağı kadar ağırdır. İnsanlar ancak birbirlerinin düşüncelerini birbirlerine ekleyerek merdiven yapar sonrada hakikatin en üstüne bir şey koyabilirler. Araştırma yeniye başka bir yeniyi ekleyerek gelişmek/geliştirmek demektir. Hakikat, uyanıklık yapıp hakikatin zeminine kendince bir şeyler sıkıştırmak isteyenlerin üzerine devrilir. Hakikat emek ister. Kendi gücü ile tırmanmayana yüzünü göstermez. Güzellik bizim kültürümüzde bazı farklı alanlar arasına sıkıştırılmış, bazı alanlarla ilgisi kurulmamış, bazı alanlarda ise yeterince işlenmemiş bir bilgi alanıdır. Bir güzellik fıkhına ihtiyacımız olduğu kesin. Çünkü estetik alanda da farzlarımız, vaciplerimiz ve sünnetlerimiz, örfümüz âdetimiz var, yoksa da olmalı. Bir güzellik felsefesine ihtiyacımız var. Biz Müslümanları zihin dünyasında güzellik bilinci ile yaşatabilecek. Güncellenmemiş, hayatla buluşturulmamış yorumsuz bilgi bir işe yaramaz. Bilgi tüm güzelliği ile bireyin hayatında olmalı, beynin tüm sinir hücrelerinde dolaşmalı, kalbin tüm duyguları ile buluşturulmalı ve hayatın kılcal damarlarına girecek şekilde yorumlanmalıdır. Bir bilginin sonu güzelliğe çıkmadığı sürece insanı yetkinliğe erdiremez. Bilgiye amaçsal değerini güzellik kazandırır. Bilmediği şeyi ise insan iyi, güzel ve doğru yapamaz.318 Cehalet güzel eylem üretemez. Cehalet daha başından kayıptır. İnsan düşüncesini, duygusunu ve eylemini bilgi ile güzelleştirebilir. Eylem kişinin anlayış düzeyine bilgi aşamasına göre düzenlenir. Burada bilgi kişinin edindiği izlenimler yığını değildir. Sindirdiği, özümsediği eylemini yöneten bilgidir.319 Duyular dışında bilgi kaynağı olarak görülen, letaif, ilham, rüya ve sezgiler insanın gaybi alemle yaşadığı olumlu veya olumsuz hayatın karşılığı sayılabilecek etki-karşılık ve geri bildirimlerdir. Güzel davranış tasarımında yararlanılacak kaynaklardan biri de sezgidir. Sezgi, hangi alanda olursa olsun bilinçaltından gelen birden doğan anlık bilgidir. Bu tür bilgiye de inanan insan açık ve ruhsal olarak hazırlıklı olmalıdır.320 Ğaybi varlık alanında olumlu manevi etkileşim sonucu elde edilen bilgiye irfani bilgi diyebiliriz. İrfani bilgi, amele dönüşmüş bilginin yeni bilgiler kazandıracağını savunur.321 Ancak bu etkileşim alanından elde edilen bilgiler sübjektif, yalnızca tecrübeyi yaşa-

317 318 319 320 321

Beşer, age, s.104. Oruç, age, s.20. Eyüboğlu, İsmet Zeki, İnsanın Boyutları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1979, s.151. Çellek, agm, http://www.tulaycellek.com/ Demirli, Ekrem, Tasavvufta Estetik Algısı Hakkında Bir Değerlendirme, VI. Dini Yayınlar Kongresi İslam, Sanat ve Estetik, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, s.106.

202 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

yan bireyi bağlayan ve yalnızca onun dünyasını ilgilendiren bir bilgi türüdür. İrfani bilgiye de sınır çizen ve suiistimalleri önleyecek ilim ise daha çok vahyi haberin anlaşılması ve yorumlanması üzerine yapılan akli-mantiki-felsefi çalışmalarla elde edilen bilgidir. Çünkü birlikte yapılan hayır veya şer işlerinde bile herkes aynı derecede bir karşılık almaz. İnsan kalbi metafizik alanın aynası gibidir.322 Aklın ve hikmetin azığı bilgidir. Her konuda Allah’ın hükmünü bilmeden Allah’ın rızasına erişilemez. Evrende var olan güzellik ilim ile inşa edilmiştir. İlimsiz güzellik oluşturulamaz. Dinin maslahatlarını anlamaya çalışmak, emir ve yasakların hikmetlerini araştırmak, imanın, ihlasın ve amelin gücünü artırır. Allah’ın yüceliği, dinin güzelliği, hikmet, basiret ve idrak ile gerçekleşir. Hükmün adil, doğru ve güzel olduğunu kavramak, hükme olan hayranlığı ve bağlılığı artırır. Böylece hükmün derin manasını idrak etmeyi hedef alan niyet imanın güzelliği ne olursa olsun azaltmak şöyle dursun onu temellendirecek şeyi ve onu sarsılmaz bir şekilde devam ettirecek olanı ona ilave eder.323 Dini değerlerin tam karşısında temeli cehalete dayanan ve cehaletten beslenen yalan-yanlış, kötü-kötülük ve bunların doğal sonucu çirkinlik bulunur. Cehalet ve kötülük hiçbir zaman bir güzellik ortaya çıkaramaz. Cehalet hoyratlık ve kabalık üretir. Bu nedenle bilgi ve ilim güzelliğin sınırlarını çizer. Güzel davranış için estetik bilgiye de ihtiyaç vardır. Estetik bilme; insan tepkilerinin nasıl olduğunu anlama, estetik olayları önceden tahmin etmeyi sağlar. Estetik bilgi algılamayı, anlamayı, empatiyi ve birey ve toplum ile yaşanan deneyimlerin her gün gözden geçirilerek bu yaşantılara bir değer atfedilmesini gerektirir. Estetik değerler güzel davranışın hem görünen hem de görünmeyen özelliklerini tasvir edip ortaya çıkarır.324 “Estetik bilgi yorumsal ve yapıcı bir paradigma, fenomonolojik hareketler ve sezgisel arama eylemleri ile bağlantılıdır.”325 Estetik, bilgi ile insan arasındaki mekanik ilişkiyi duyum, duygu ve düşün ile harmoniye dönüştürme işlemidir. İnsanın üretici yönünün fark edilip kullanılmasıdır. Yüzeyden geçme, kabuğu çatlatma ve derinleşme ancak estetik yetenekler ile meydana konulabilir. Estetik bilgi; henüz gerçek olmayan şeyleri tasarlamak hem de olmayan şeylerin neler olabileceğini hayal etmektir. Güzel davranış oluşturmak için estetik bilmenin anlamı insanın içinden gelen yaratıcı becerikliliğin dışarı vurumu olarak da ifade edilebilir. Davranım sahipleri eylemleriyle, durumlara olan yaklaşımlarıy-

322 323 324 325

Beşer, age, s.52. Draz, age, s. 271. Yıldırım, agm, http://www.journalagent.com/ Yıldırım, agm, gös.yer.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 203

la yeni alternatifler ortaya koyabilirler. Bu eylemleri sözlü ya da hareketli biçimde olabilir. Bu tarz tecrübelerin paylaşımı olmaksızın güzelliğin ortaya çıkıp çıkmayacağı belli olmaz.326 4.4.2.3. Düşünce

Bilindiği gibi bilgi nesnesine uygun ise, ona “doğru”, sanat yapıtı amacına uygun ise ona “güzel” diyoruz.327 Ahsenul amelin yarış alanındaki varlığı düşünce ve bilinç ile sürdürülebilir. Dinin bir güzellik yolu olduğu öncelikle akıl ile idrak edilir. İnsan yaşamındaki tüm güzelliklerin insani kaynağı güzel düşüncedir. Arkasında güçlü ve pozitif bir tefekkür dünyası olmadan hiçbir güzellik fark edilemez ve yaşatılamaz. İnsan kendisi, ailesi, içinde yaşadığı toplum ve insanlık için güzel şeyler düşünmek, güzel düşünceler üretmek zorundadır. Din insanın zihinsel dünyasında bu güzelliği oluşturması için insana rehberlik eder. İnanan kişi hayatın her alanında güzellik üretmek ile mükelleftir. İnsanın kendisine, diğer insanlara ve yaşadığı çevreye karşı olumlu düşünceler geliştirmesine katkı sağlar. İman, insanın davranışının estetik boyutu hakkında da akıl yürütmesini gerektirir. İnsanın varlık âleminde tanık olduğu güzellik tek boyutlu bir güzellik değildir. Birbiri ile iç içe geçmiş, birbiri ile düzenli, birbiri ile ilgili ve uyumlu bir güzelliktir. Bu ahengi ve uyumu ancak akıl ölçebilir. İnsanın fark ettiği ölçüler, incelikler ve uyumlar akıl ve araştırma sayesinde ortaya çıkmaktadır. Varlıktaki güzellik bizi kendisine hayran bırakan yüce bir kudrete ulaştırmaktadır. Bu bilgi bizi tüm yönümüzle etkilemekte ve hayran bırakmaktadır. Allah’ın varlıktaki güzelliği, hükmünün güzelliği, vaadinin güzelliği ancak akıl ile anlaşılabilir. Akıl güzelliğin de kıymetini verir. İnsan evrenden güzellik ve düzenden etkilenir. Evrenden aldığı kural ve düzen ile kendi hayatına güzellik katar. Evrendeki düzenin tefekkür edilmesi sonucunda insan kendi hayatına da bir düzen getirerek güzelliğe ulaşır. Bu hikmetli temaşa insanı öncelikle Allah’ı gereği gibi takdire ve onunla zorunlu ilişkiye götürür. Kuran önce eşyanın güzelliğine, hissi yöne, sonra onun fikri yönüne bakmaya çağırır.328 Kuran’da varlığa ibretle bakmanın anlam içeriğinde güzelliği fark etme de önemli bir boyuttur. Estetik yalnızca nesnelerin meselesi değildir. Bilişsel alanımıza ait güzel düşünceler de estetik alan ile ilgilidir329 Her güzelliğin hem hissedilen hem de 326 327 328 329

Yıldırım, Alev, agm, gös. yer. Soykan, agm, s.142. Altıntaş, agm, s.56. Friberg Carsten, Contemporary Culture and Aesthetic Education, Proceedings of the European Society for Aesthetics, Volume 3, 2011, <<http://proceedings.eurosa.org/3/friberg2011.pdf>> Erişim: 31.07.2013

204 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

entelektüel bir tarafı vardır. Güzelliğin ne olduğunu felsefi olarak bilmek için, güzellik, bizi entelektüel irdelemeye davet eder.330 “Güzel, kendi özü ve kavramı bakımından anlaşılmak durumunda ise, bu, ancak kavramsal düşünme yoluyla mümkündür. Bu düşünme sayesinde, hususi güzel ideasının olduğu kadar genel bir tarzda ideanın da mantıki-metafizik tabiatı bilinçli düşünceye nüfuz etmektedir.”331 “Güzellik hem insanın duygularını etkileyen dinamik bir güç hem de mantıktır. Bu anlamda güzellik sınırlandırma değil estetik bütünlük olarak sınırsızlıktır.”332 Güzellik imgeler dünyasına aittir. Ancak bu kavramlarla hiçbir ilişkisi olmadığı anlamına gelmez. Kavramlar imgelerin yerini tutamaz; fakat imgelerin hem düşündürücü hem de hoşa gitme yanı vardır.333 Bu nedenle düşünürler güzellik ve düşünce arasında bir bağ kurmuştur. Aristo ahlak metafiziğinde insan için en üstün ahlaki amacın ruhsal bir olay olan düşünme olduğunu belirtir.334 Hegel, güzelliğin doğrunun dışa vurulma ve betimleme biçimi olduğunu söyler. O’na göre güzellik anlama yetisinin gerçekleştirdiği bir soyutlama değil, somut ve mutlak olan bir düşüncedir.335 Husserl, güzelliği bizim bilincimizin kurduğu bir şey olduğu sanat eserinin bize böyle bir mesajı olmadığını savunur.336 “Nick Zangwill’e göre yapıtın doğduğu yaratıcı sürecin üç aşaması şu şekilde sıralanabilir: öncelikle estetik iç görüyle estetik idea elde edilir. İkinci olarak bu, estetik bir eğilime tercüme edilir. Son olarak bu eğilim, sanat yapıtını meydana çıkarmak üzere hareket eder.”337 Güzellik, duyumsanır bir nesneyi ve ona yönelen bir bilinç etkinliğini gerektirir. “Estetik, bu yönelimin içeriği üzerindeki düşünsel bir tasarımdır. Mantık bilimi, düşünsel yetkinliği, hakikatin araştırılmasında kullanırken, estetik, duyusal bilginin yetkinliği olarak güzeli araştırır”338 Kant’a göre güzel yargısı öncelikle mantıksal bir yargıdır.339 “Güzele ilişkin bir akıl yürütme nasıl olanaklıdır? Düşünce tarihinde güzel ya nesnenin kendisinde olarak yani onun bir niteliği olarak ya da bilincin nesneye bir yüklemesi olarak işlenmiştir. Güzelin kavramsal içeriğine ait belirlemeler aynı zamanda onu salt bir kavram olmaktan çıkararak, yaşam alanını belirleyen bir ölçüte de dönüştür-

330 331 332 333 334 335 336 337 338 339

Arıcan, agm, s.208. Arıcan, agm, gös. yer. Schiller, age, s. 87. Turgut, İhsan, Sanat Felsefesi, Üniversite Kitabevi, İzmir 1993, s.156. Reçber, agb, s.60-61. Farago, age, s.144. Yımaz, Mehmet, Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ütopya Yayınları, Ankara 2005, s.61. Akman, Kubilay, Toplumsal Bir Süreç Olarak Sanat Yapıtı, Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi C.3, S. 5, s.46. Delice, agm, s.3. Delice, agm, s.17.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 205

müştür. Yaşam ve nesneler, güzel kavramının ölçüt alınması ile düzenlenir hale gelmiş, güzel, bilincin yaşam ile ilişkisinin tarzını ve içeriğini belirleyen bir güç olmuştur.”340 Eğitimde insan davranışları üzerinde başkalarının etkisi, yönlendirmesi ve rehberliği kuşkusuz inkâr edilemez. Ancak öğrencinin kendisine sunulanı olduğu gibi alması ve kabullenmesi ezber bir öğrenmedir. Asıl öğrenme öğrenenin sunulan bilgi veya davranış tarzı üzerinde düşünmesi, kendi önermeleri, yargı ve kararları ile aktif rol alarak öğrendiği bilgiyi içselleştirebilmesidir.341 Bu durumda öğrenciden bütün yeteneklerini kullanması beklenir. İnsan yeteneklerini kullanmadığı zaman yetenekler ölür. Ambarda saklanmış tohumlar tarlaya ekilmezse çürür gider.342 İnsan ancak kendi duyguları ve kendi düşünceleri ile bir karakter ve kişilik geliştirebilir. Kendi aklı ile düşünen ve kendi duyguları ile hisseden bir varlık ancak bir iradeye sahip olabilir. Düşünmeyen bir insan yalnızca aklını değil çok önemli olan iradesini de kullanamaz. Gerçek özgürlük insanın yeteneklerini gereği gibi kullanmasından geçer. Canlılar dış dünyanın ve kendi ihtiyaçlarının bilincindedir. Genetik olarak programlanmış hazır eğilimler ve genetik programlanmış öğrenme ürünü tepkilerle yaşamlarını sürdürürler. İnsan ise kendi doğası üzerine bir temsil ve tasavvur dünyası inşa edebilir.343 Bu nedenle insanın estetik hayatında düşüncenin önemi tartışılamaz. İyi ve kötü düşünce insanın güzellik ve çirkinliğe açılan kapılarıdır. Güzel düşünce vesvesenin karşıtı olarak güzel davranışların, güzel ilişkilerin uyarıcısı ve tetikleyicisidir. Güzel düşünceler hayatı yönettiği takdirde hayat da güzelleşir. Güzel davranış önce insanın zihninde ve duygularında güzelleşir. Din insanın güzel düşünce üretmesine aracılık eden bir imkandır. İnsan üretebildiği düşünce kadar güzelleşir ve çevresini güzelleştirebilir. Güzelliğin kendisine has büyüleyici, çekici gizil dünyası düşünceden bağımsız değildir. Doğruluk, iyilik ve güzellik gibi değerlerin düşünce ile özel bir ilişkisi vardır. Değerler akıl ile anlaşılır ve sistemleştirilir. Güzel, anlaşılır olduğu için güzeldir. Akıl ve mantığa uygun düşmeyen olay ve olgular, davranışlar güzel olarak nitelendirilemezler. Bu nedenle doğru, iyi ve güzel makuldür; ispatlanıp açıklanabilir. Bu nedenle değerlerin paylaşılıp çoğalması ve taraftar bulabilmesi için makul olması gerekir. Allah’ın insanlığa gönderdiği din, beşeri duygu ve akıldan bağımsız olarak keyfi emirler veren yüce bir iradeye insanın tartışmasız ve anlamaksızın

340 341 342 343

Delice, agm, s.2. Çellek, agm, http://www.lightmillennium.org/ Bursevi, agm, s.55. Özakpınar, agm, s.12.

206 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

itaat etmesini istemez.344 Allah’ın insanı var ettiği varlık alemi ve dinin kendisi güzellik açısından da anlaşılır mesajları barındırır. Estetik tavır almada görme ve işitme duyumları başta gelir. İnsanın düşünsel-bilgisel oluşumunda en çok pay aldıkları için, bunlara ‘entelektüel duyular’ da denir.345 Modern psikolojide bunların dışında koku, tat, dokunma, ısı, kasların hareket duyumu, denge duyumları, ağrı duyumları ve canlılık duyumları ile on başlıkta toplanır.346Kuran’da bakmak fiili düşünme ile ilişkilendirilerek kullanılmıştır. İnsanın neden yaratıldığına, yediğine-içtiğine, develerin yaratılışına bakması istenirken varlığa, olay ve olgulara düşünerek ve ibretle bakması, boş bakmaması, bakışını akıl ile birleştirmesi istenmiştir.347 Varlık aleminin yalnızca mantıki-fiziksel işleyiş yasalarına değil aynı zamanda ondaki güzelliklerin fark edilmesi de amaçlanmıştır. Varlık âlemine sanat ve estetik bakış açısı, hazır bilgiyi taklit etmeden ve ezberlemeden yeniden anlayıp üretmeye aracı olur. Estetik bakış varlığın güzelliğini ortaya çıkar. Mübin olan din bize hükümlerini öğrenmeye, güzelliklerini görmeye ve iyice anlamaya çağırmıştır. Allah abes işleri kınamış, batılı ve boş işleri hakkın karşıtı olarak nitelemiştir. Beyanı, hücceti ve delili dinin ve dini hayatın temeli ve gerekçesi olarak görmüştür. Allah dine davetin temeline hikmeti, basireti, feraseti ve izanı koymuştur. Keyfi olan her şey Allah’ın dinine yabancıdır.348 Bu nedenle dininin amaçlarını düşünmek, hükümleri üzerinde araştırmalar yapmak güzelliğinin anlaşılmasına ve imanın insan kalbinde kök salmasına, ihlaslı yaşamasına katkı sağlar. Dinin estetik açıdan anlaşılması kendimiz, Allah, diğer insanlar ve çevre ile ilgili eylemlerimizi estetik gerekçeleri ile açıklamamıza yardımcı olur. Güzel davranışta üretici ve mantıksal düşünme söz konusudur.349 Güzel davranış ölçü, düzen ve düzgünlük içerir. Ölçü ve düzen olgusu ise insanı düşünce ile buluşturur. Çünkü insan zihninin en güçlü ihtiyacı kendinden başlayarak eşya ve olaylara bir düzen vermektir.350 Bütün bilim dalları kendi alanlarındaki çalışmalar ile varlığın güzelliğini, ahengini, uyumunu ortaya koyar. Güzelliğin temel kanunlarından biri ölçü, nispet ve oran bilimsel araştırmalar ile tespit edilir.351 Kuran’da kainattaki her şeyin bir ölçüye göre yaratıldığı belirtilir.352 Allah, evrendeki yarattığı her varlığı kendi görevine ve yaratı-

344 345 346 347 348 349 350 351 352

Draz, age, s.361. Akın, agt, s.21. Tunalı, İsmail, Estetik, s.32. Enam/ 11-46. Draz, age, s. 357. San, İnci, Sanatsal Yaratma Çocukta Yaratıcılık, İş Bankası Yayınları, Ankara, 1979 s.12. Ersoy, age, s.6. Altıntaş, agm, s. 61 Rad/8; Furkan/2.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 207

lış amacına uygun yaratmıştır. Yaratılış özellikleri ile verilen görev arasında tam bir uygunluk söz konusudur. Amaçsız hiçbir varlık yaratmamıştır. Yaratılan oyun ve eğlence olsun diye değil, her şey hak ve hikmetle yaratılmıştır.353 Hayat bir şekle ve bir düzene girdiği ve bu düzen düşünce ile fark edildiği oranda güzeldir.354 İnsanın akıl ve düşünce ile ulaştığı manalar, anlamlandırmalar da aslında bir çeşit zihinsel güzelliktir. Birbirleri ile uyumlu, iç ahenge ve bütünlüğe sahip düşünceler insana estetik bir haz da verir. Düşüncelerin birbirlerine olan uyumu ve bütünlük ile zihinsel güzelliğe ulaşılır. Güzel düşünceler insanı rahatlatır ve huzur verirken kötü düşünceler insanı yorar. Kötü düşünceler insanı haktan, kendinden ve toplumdan uzaklaştırır. Güzelliğin önündeki en önemli engel çirkin, hain ve boş bakıştır. Hikmetli bakış aracılığı ile evrendeki her güzelliğin zikre, şükre, fikre aracılık yapması beklenir. Evrende akıl ve düşünceye göz kırpan, deruni bakışta göz kamaştıran işaretler vardır. Her bir varlığı nimet olarak görme insanı güzel bakışlı olmasını sağlar. Bu güzellik, bakışı anlamlandırır. Gaflet, düşünceyi bir sonraki aşamaya taşıyamamaktır. Bir sonraki aşama için düşünmeyi sürdürmemek geçici güzelliğe takılmak gaflettir. Gaflet engeli hikmetli ve deruni bakışla aşılabilir. Güzelliğin kendi içindeki mantığı hikmet ile keşfedilir. Güzel düşünce insanın kendisini güzele ve güzelliğe aidiyetini sağlar. İnsan güzelliği anlar. Basiret ile varlığa bakar. Olay ve olguların gerçek nedenleri üzerinde kafa yorar. Keyfi karar ve tercihlerde bulunmaz. Düşüncesi zayıf ve düşünmekten mahrum olan insanlar yalnızca gelenek ile öğrendikleri faydayı bilir ve bunu uygularlar. Düşünenler ise yararlanabilecekleri başka şeyler de ararlar.355 Hikmet aynı zamanda sürekli bir güzellik arayışıdır. Hakikate güzellik olmadan ulaşılmaz. Güzellik hakikatin tadı ve tuzudur. Allah’tan gelene baş eğmek, hoş karşılamak, beğenmek güzellik yolunda elde edilir. Dinde güzel düşünce hem hikmet anlamında sözün düşünsel değeri hem de ahlaki anlamda bir değere sahiptir. Her iki güzelliği de düşünce içinde barındırıyorsa o düşünce güzel bir düşüncedir. Düşünce tüm güzelliklere rehberlik eder. Hiçbir güzellik düşünce olmaksızın ortaya konulamaz. Düşünme insanın en fazla özen göstereceği bir alandır. Güzel düşünmek, güzel düşünce üretmek emek ve çaba gerektirir. Çünkü güzel, duygular, sözler ve eylemlerin arkasında güzel düşünceler bulunur. İnsan bu düşünceler ile dünyayı, kendini ve çevresini güzel algılar ve ilişkilerini güzellik ile sürdürür. Allah hakkında olumlu düşünmek ise diğer olumlu 353 354 355

Duhan/38-39. Edman, age, s.4. Oruç, age, s.82.

208 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

düşüncelerin temelini oluşturur. Varlığın ilahi bir gayesi olduğuna hükmetmek de hüsn-ü zandır. Su-i zan kime karşı yapılırsa yapılsın muhatap aldığı varlığı değersizleştirir. Su-i zan yalnız insanlara karşı değil, varlığa karşı da yapılarak onlar anlamsızlaştırılır. 4.4.2.4. Duygu

İnsan diğer tüm canlılardan farklı olarak yalnızca akıl ve düşünce yönü ile değil kendisine yaşam zenginliği katan ve hiçbir varlıkta olmayan çeşitli duygulara sahiptir. İnsanda bulunan duyguları olumlu ve olumsuz duygular olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Güzel davranış düşüncede olduğu gibi olumlu duyguların ortak ürünü olarak ortaya çıkar. Kuran olumlu duyguyu ve düşünceleri birbirinden çok uzak anlamlarda kullanmaz. Hatta birbirlerinin yerine kullanır. Örneğin Kuran’da sevgi, muhteva olarak velayet, estetik, ahlak, rıza, korku, kavramları ile ilişkilidir.356 Derin bir saygı ve heyecan ile oluşmuş muhabbet duygusunda karışık bir olumlu anlamdaki korku da vardır. Aynı şekilde saygı kelimesinin içinde sevgi de vardır. Gerçekten saygı duyuluyorsa sevilir.357 Kuran’da görme, işitme ve gönül birçok yerde eylem birliğini gerçekleştiren yetenekler olarak birlikte anılır. Göz, kulak gibi duyu organları ve gönül birlikte hareket ettiklerinde estetik anlamda “görme” gerçekleşir. 358 Özellikle gönül, kalbin estetik işlevini yerine getiren duyum merkezidir. Sevgi ile yönelme ve bağlılık gönül ile gerçekleşmektedir. Güzel, gönlün beğendiğidir. Duygu merkezi gönüldür. Vahiy, Hz. Peygamber’in gönlünde sağlamlaştırıldığı359, Hz. Musa’dan ayrılması ile annesinin gönlünün boşalması360, Hz. İbrahim çocuklarına dua ederken insanların onları gönülden sevmelerini dilemiş olması361 gönül ve sevgi ilişkiye örnek olabilir. Güzellik düşünce ve duyguyu kamçılar; birçok filozof sevginin sebebinin güzellik olduğunu belirtmiştir. Örneğin Gazâlî’ye göre insan varlığı, bildiği ve özelliğini kavradığı nispette sevebilir. İnsan, bir şeyin dışsal ve içsel değerini anladığı, zevk aldığı ve karşısında mutlu olduğu zaman söz konusu varlık olay ve olguları sevmiş demektir. Sevgi, bilgi ve idrak temelli olarak gönlün zevk aldığı, hoşlandığı şeye meyletmesidir.362 Bu durum sevgi ve güzellik arasındaki ilgiyi göstermesi bakımından önemlidir.

356 357 358 359 360 361 362

Gezgin, Ali Gaip, Kuran’da Sevgi,, Fakülte Kitabevi, Isparta 2003, s.207. Gezgin, age, s.239. İsra/36, Nahl/78. Furkan/32. Kasas/10. Yunus/37. Göğebakan, agm, s.77.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 209

Sevilen şey mi insana güzel görünür, yoksa insan bir şeyi güzel olduğu için mi sever? Burada karşılıklı bir ilişki söz konusudur. Her iki gerçeği de insan yaşar. Sevgi ve güzellik arasında karşılıklı ilişki vardır. Her ikisi birbirini çoğaltır. İnsanın duygu dünyasının güzelleşmesine sebep olur. Sevginin nedeni genellikle güzelliktir. Güzelliği görmeyen ve hissetmeyen insanın sevgi duygusu da harekete geçmez. Güzel davranışta bütün olumlu duyguların bir payı vardır. Bu nedenle güzel davranışta bir duygu mesajı ve duygu ifadesi olmalıdır.363 Güzel davranışın en temel itici gücü sevgidir. Bir davranışta güzellik-çirkinlik kaygısı yoksa orada sevgi de yoktur. Her güzelliğin insanı ulaştıracağı liman sevgidir. Güzel görülmeyen, güzel olmayan sevilemez. Olumlu duyguların tamamı sevgi duygusundan beslenir. Örneğin güven bağlanma ve sığınma gibi temel dini duygular sevgi olmadan oluşamaz.364 Güzelliğin sevgi ve hayranlık doğurduğunu günlük hayatımızda birçok olayda anlarız. Varlığa sevgi ile bakan insan güneşi, yıldızları sever. Gökyüzünü ve rüzgârla salınan bulutları, sallanan ağaçları, çayırları ve ırmakları, suları ve sularda varlıkların ve nesnelerin değişen yansımalarını sever. Doğa sevgisi onu sarar sarmalar. Kuğular, kuşlar ve cırcır böcekleri, yüksek bir çınarın gölgesi, bir pınarın serinliği, mor salkımların ve çiçeklerin kokusu ruhun güzelliğine güzellik katar.365 Güzel davranışların temelinde birçok olumlu duygu olmakla beraber temel duygu sevgidir. Güzellik bütün gücünü sevgi duygusundan alır. Sevgi, bir şeyden hoşlanmak sureti ile tutku derecesinde bağlanmaktır. Sevgi insanı sevdiği objeye bağlarken sevmemek ve hoşlanmamak, tiksinmek iğrenmek ise sevilmeyen objeden uzaklaşmaya aradaki bağların koparılmasına yol açan bir ruh halidir.366Nefret ve düşmanlığın karşıtı olan sevginin irade ile yakınlığına dikkat çekilmektedir. “eğilim” ve “meyil” manasında iradenin eş anlamlısı olarak “kişinin iyi olduğunu bildiği veya zannettiği şeyi istemesi” anlamına gelir.367 İnsanı bir şeye veya bir kimseye karşı yakın ilgi ve bağlılık göstermeye yönelten duygu, hoşa giden bir şeye eğilim; tutkuya dek varabilen bir ruh durumu ve gönül dostluğuna sevgi denir. Scheler’in belirttiği gibi kişiliğin asıl özü sevgidir. İnsanlar birbirlerine sevgi ile yaklaşır, ilişkilerini sevgi bağı ile sürdürürler. Gerçek değerli kişi, kendi içine çekilmiş ayrık yaşayan kişi değildir; dünyaya ve insanlara sevgi ile yönelerek kendisi gibi sevebilen kişilerle kendini bir duyan kişidir.368

363 364 365 366 367 368

Tokat, agm, Latif, s.144. Fersahoğlu, Demir, age, s.76. Dede, Kavuran, agm, s. 55. Gezgin, age, s.13. Uludağ, age, s.386. TDK, Büyük Sözlük

210 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

İnsan bir şeyi ya haz verdiği için, ya faydasından dolayı ya da iyi ve faziletli bulduğu için sever. Kalbi bir duygu olan sevgi kavramının anlam içeriğinde muhabbet, ilgi ve bağlılığın oluşması, tutku, arzulamak, bir şeyi başka bir şeye tercih etmek, hoşlanmak ve razı olmak anlamları vardır. Her insanın sevgisi farklı şeylere yönelmiştir.369 Varlığı ve ilişkilerini sevgi bağı ayakta tutar. Bundan dolayı hadislerde bir şeye bağlanmak ve ondan ayrılmamak anlamında kullanılmıştır. Bazı tefsirlerde sevgi şöyle tanımlanmıştır. Zemahşeri; lezzet alınan şeye meyletmek, Beydavi; bir yere yerleşip orada kalmak, Elmalılı da insan ruhunun yücelik ve güzellik gördüğü bir şeye meyl göstermesidir ki ona yaklaşmak için sebep ve vesileler arar bulur. Halebi; kişinin hayırlı gördüğü veya andığı şeyi irade etmesi olarak tanımlar.370 “Kadı Abdul Cabbar da sevgiyi iradenin bir türevi olarak görür. Bir eylemin yapılmak istenmesi o eylemin yapılmasından ya da sonucunun elde edilmesinden hoşlanıldığını göstermektedir.”371 Doğadaki her varlık Kendilerine benzeyenlere yakınlıkduyar. İnsanlar yalnızca ihtiyaçlarını birbirlerinden karşıladıkları için değil, aynı zamanda birbirlerini doğuştan gelen bir güdü ile severler. İnsanlar da insanlara yakınlıkduyar. Sevgi, merhamet, cömerttik gibi duygular her zaman güzele yönelir.372 Ancak kişinin bu duyguları sınırlandırması hak edenleri mahrum bırakması çirkinliğe yol açar. Kişinin yalnızca kendisini sevmesi yalnızca ailesini sevmesi yalnızca içinde yaşadığı toplumu sevmesi aşama aşama çirkinliktir. Sevgi tüm insanlığa ve tüm varlığa açık olmalıdır. İnsanlar arasındaki barış ve huzurun sağlamanın en temel koşulu insanların birbirlerini sevmelidir. Sevmek-sevilmek, başkaları tarafından beğenilmek, bir değeri olduğunu bilmek ve kabul görmek, bir arada yaşamak, özgür ve bağımsız olmak gibi toplumsal güdüler güzel davranışların kaynağıdır.373 Bütün erdemlerin bir şekilde sevgi ile bağı vardır. Dini duygu tek bir duygudan oluşmaz. Dini duygunun içinde birçok duygu birlikte yer alır.374 Dini hayatın temeli ve asli unsuru sevgiye dayanır.375 Sevgiyi yaratan ve besleyen Allah’tır. Allah insan ilişkisinde sevginin dört aşaması vardır: Allah için sevgi, Allah uğruna sevgi, Allah ile sevgi, Allah’tan sevgidir.376 Allah sevgisi, Hz peygamber sevgisi, insan sevgisine dönüşür, 369 370 371 372 373 374 375 376

Maden, Şükrü, Kuran’a Göre Mal ve Evlat Sevgisi, YLT, M.Ü.S.B.E. Tefsir Bilimdalı, İstanbul 2009, s.29. Gezgin, agm, s.161. Süt, Abdulnasır, Kadı Abdulcabbar’ın Ahlak Felsefesi, A.Ü.S.B.E. Temel İslam Bilimleri Kelam Anabilim Dalı, Ankara 2011, s.117. Arat,1979, s.19. Çaplı, age, s.29-34,, Mehmedoğlu, 2003, s. 349 Uludağ, age, s.386. İskenderi’den Aktaran: Ahmet Murat Özel, İbn-İ Ataullah El-İskenderi’nin Tasavvuf Felsefesi, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sos. bİL. Ens. İslam Felsefesi Anabilim Dalı, Konya 2012, s.253

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 211

merhamete, adalete, iyiye ve iyiliğe dönüşür. Vermek ve fedakarlık sevimli gelir. Tüm sevgiler birleşerek erdem güzelliğine dönüşür. Çünkü erdem güzeli sevmeye ve sevebilmeye bağlıdır.377 Gazali, İhya eserinde güzellik konusunu genişçe işlemiş sevgiyi güzellik üstüne kurmuştur. Buna göre her güzellik sırf güzellik olduğu için onu algılayan tarafından sevilir; çünkü güzellik haz verir, haz ise tabii olarak sevilir.378 Her güzelliğin farklı bir sevgi tezahürü vardır. Sevgi güzel bulduğu nesne varlık veya objeye göre çeşitlenir. Eş sevgisi, anne baba sevgisi, evlat sevgisi, arkadaş ve hayvan, mal mülk servet sevgisinin altında bu nesne varlıkları güzel görme vardır. “Sevginin insana nispet edildiği ayetlerde Allah sevgisi, iman sevgisi, müminler arasındaki sevgi gibi sevgi türlerinden övgüyle söz edilmekte, buna karşılık insanın dünyaya, mala mülke, geçici hazlara aşırı düşkünlüğü, hak etmediği halde övülmeyi ve çirkin olan şeyleri ifşa etmeyi sevmesi eleştirilmektedir. Allah’ı seven, Allah’ın da kendilerini sevdiği kulların müminler karşısında alçak gönüllülüklerinden, inkarcılar karşısında onurlu duruşlarından övgüyle bahsedilmektedir.”379 Sevginin yerini bulabilmesi için güzelliklere güzellikleri oranında değer verilmesi gerekir. Augustinus’a göre sevginin gerçek karşılığını bulamaması alemde mevcut olan bütün kötülüklere kaynaklık eder. Düzeni olmayan aşk ve sevgi yeryüzündeki düzeni bozar. Yani, insanın tinsel ihtiyacını karşılayacak olan Tanrı yerine, onun dışındaki nesnelerin herhangi birinden, onun sağlayabileceğinden fazlasını ümit edilmesi, varlık hiyerarşisinde üstte bulunanın daha üsttekine yönelmesi ile düzen bozulur.380 Bu nedenle güzellik, öncelikle Allah’a karşı bir sevgi doğurur. Allah’ın yarattığı güzellikleri fark etmek Allaha karşı sevgi doğurur. Allah kulunda bir güzellik görünce O da insana sevgi ile karşılık verir. “Allah Teâlâ, “Sırf benim için birbirini seven, benim rızâm için toplanan, benim rızâm uğrunda birbirini ziyaret eden ve sadece benim rızâm için sadaka verip iyilik edenler, benim sevgimi hakeder” buyurmuştur.”381Allah insan arasında kalbi kavramların tamamında sevgi duygusu işlevseldir. İmanın özünde sevgi vardır. Bu sevgi insanı, iyiliğe, ibadete çeker. İhlas da sevgi anlamı taşıyan kavramlardandır.382 Kuran’da inanan insan davranışlarının amacı olarak “livechillah” “rıdvanillah” “merdatil-

377 378 379 380 381 382

Arat, 1979, s.31. Ayvazoğlu, age, s.146. Uludağ, age, gös. yer. Cevizci, age, s.31. Nebi, age, s.22. Ünal, Mehmet, Kuranda Sevgi, Yakın Anlamlıları Ve Aralarındaki Farklar, Ekev Akademi Dergisi Y.12 s.34.

212 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

lah” “radiyallah” formları kullanılmıştır. Bu ifadelerin ortak anlamı; ben bu amelimi yalnızca Allah için, Allah’ın yüce şerefi ve büyüklüğü, O’nun sevgisi adına yapıyorum demektir.383 Amellerin Allah katında kabul olması ihlâsa, samimiyete, yalnız Allah’ın rızasına ve O’nun sevgisine kavuşmak için yapmağa bağlıdır. İlahi sevgi tüm sıcaklığını kalpten, aydınlığını ise akıldan alan bir sevgidir.384 Sevgi de merhametin kaynağıdır. Merhamet ise iyiliği harekete geçiren duygudur. Güzellik ve iyilik böylece birbirini tamamlamış olur. İmanın merkezi kalp Türkçedeki tam karşılığı gönüldür. Bu demektir ki insanın iman üzerinden Allah ile kurduğu bağ gönül ve sevgi bağıdır. Sevgi ise içtenliğin, dostluğun ve yakınlığın ifadesidir.385 Kuran’da Allah’ın inananları inananların da Allah’ı sevmesi önemli bir temadır. Hatta sevgi dini davranışta o kadar önemsenmiştir ki imanı “muhabbet” olarak tanımlayanlar da olmuştur.386 İmanın sonucu mârifetullah ve onun sonucu da muhabbetullah olmalıdır.387 Ancak her varlığın ve sevgi objesinin bir sevilme şekli vardır. En fazla Allah sevilmelidir.388 Allah da kendi yerinde ve üstünde sevgi konusunda da kimseyi görmek istemez ve sevgide rekabet kabul etmez. Ancak Allah sevgisi tüm sevgileri kuşatmalıdır. Allah’ın sıfatlarından El-Vedud çok seven aynı zamanda sevilmeğe layık olan demektir. Basit bir dille anlatılacak bir sevgi değil kalıcı kemale iten bir sevgidir.389 İnanan insan mutlak güzelliğin sahibi olan Allah ile dostluk ve sevgi ilişkisi kurmuştur. Bu nedenle insan sevdiği ve hoşlandığı şeyleri Allah’a yakın olmak için ondan esirgemez. Allah sevgisi insanları birbirine yaklaştırır. Allah’a yönelen farklı benlikler O’nda birbirlerini severek kaynaşırlar.390 İslam’da, bütün sevgiler Allah’a yönelir; mü’minler, birbirlerini bu sevgi içinde sever, birbirlerinin eksiklerini bu sevgi ile kapatır, birbirlerine bu sevgi ile katlanırlar.391 İnanan insanların birbirlerini sevmeleri Hz. Peygamber tarafından imanın gereği olarak gösterilmiştir. Varlık, Allah’ın sevgisinin tezahürüdür. Her canlı muhabbetin ürünüdür. Her insan muhabbetin ürünüdür. Yaratma sevgidir. Allah açısından da öyledir. Anne ve baba açısından da öyledir. Aslında çocuklar anne ve babanın değil sevginin çocuklarıdır. Çocukları anne ve baba

383 384 385 386 387 388 389 390 391

Razi, Bakara 272. Ayet Fersahoğlu, Demir, age, s.77. Öztürk Meral, Vocabulary Teachıng, A.Ü. Dil Dergisi, 2006, S.133, S.12. Alper, Hülya, Bir Kelam Problemi Olarak İmanın Psikolojik Yapısı, Doktora Tezi, M.Ü.S.B.E. Temel İslam Bilimleri, Kelam Bilim Dalı, İstanbul 2000, s.19. Açıkgenç, age, s.181. Bakara/165. Gezgin, age, s.276. Çamdibi, Hasan Mahmut, Şahsiyetin Gelişiminde Bütünlük ve Kendilik, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2011, sayı: 21, s.10. Çamdibi, agm, s.11.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 213

değil sevgi büyütür. Anne ve baba, akraba, komşu ve diğer bütün insani ilişkilerinde sevgi temel duygudur. İnsan bu duygu ile yaşar ve yaşatır. Allah’ın yarattıklarını sevmek de Allah’ sevmek anlamına gelir. Çünkü onun rızası bu sevgidedir. İnsanın güzel davranış ortaya koyabilmesi için kendisini, Allah’ı, insanları ve varlık âlemini sevmesi gerekir. Güzelliği harekete geçirecek güç sevgidir. Olumlu duyguların tamamı en zirvede Allah’ta toplanır. Buradan tüm varlığa dağılır. Her varlık duygu değerini ve hakkını Allah’tan alır. Böylece duygularda kendi içinde parçalanmamış olur. Kendilik sevgisi, evlat sevgisi, mal-mülk sevgisi, karşı cinse olan sevgi, peygamber sevgisi, müminlerin sevgisi, ahlaklı iş yapanların sevgisi hakkını en büyük sevgi olan Allah sevgisinin içinde bulur. İnsan Allah sevgisine diğer sevgileri aşarak, nefsine sevdirilmiş diğer sevgileri dengede tutarak ulaşır. Buna göre sevgi tüm varlığı kuşatıcı olmalıdır. Yeryüzünde nefretle davranan bir tek insan bile olsa sevgi zayıflamış demektir. Sevgide tüm varlık yerini almalıdır. Güzel davranış sahibi sevgi ilkesine dayanarak sevdiğini kendinde, davranışında hitap ettiği özneler olarak sevdiğinde var eder.392 Bu anlamda sevgi kişinin kendisinde başlar. En başta kişinin kendisini de sevmesi gerekir. Sevgi adil olmayı başkalarını da düşünmeyi, fedakârlığı gerektirir. İslam dini Sartre’ye ait olan “başka insanlar cehennemdir” yargısını “başka insanlar cennetimdir” cümlesine dönüştürür. Yakından uzağa tüm insanlar inanan bir insan için cennet kazanma imkânları ile doludur. İnsan yeryüzünde medeniyetini ahirette cennetini insanları sevmek, onlara merhamet etmek ve iyilik etmekle kazanabilir. Yakından uzağa tüm insanlar sevgi objesidir. Eşler, çocuklar, sahip olunan her şey sevgi aracıdır. Tolstoy’un da belirttiği gibi güzelliğin başarması gereken görev, insanlar arasında sadece toplumun en güzel fertlerinin ulaşabildiği kardeşlik ve sevgi duygularını, bütün insanlar için alışılmış bir duygu ve içgüdü hâline getirmektir.393 Görüldüğü gibi güzellik sevgi amacını gütmelidir. Sevgi güzelliğin doğal duygusudur. Bu duygu ile insan Rabbini, kendisini, yaratılanı, görev ve sorumluluklarını sever. Değişik tonlarda olsa da güzelliğin insanı ulaştıracağı sonuç sevgidir. Bu sevgi de Allah sevgisi karşılık bulur. Muhtaç değil fakat insanı en başta çok seven bir Allah var. Bu sevgiyi görecek bir kalp gerekir. Bu nedenle peygamberler ve müminler sevgi gözüdür. Varlığın gözü güzelliği fark edenlerdir. İnanan kişi yalnızca iman etmemiş. Kendisine gönül doygunluğu bulmuştur.

392 393

Oruç, age, s.7. Komisyon, 2012, s. 21.

214 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

“Güzellik sevgiyi sevgi güzelliği besler. Estetik bütün gücünü güzel duygulardan özellikle de sevgiden alır. Güzel eylemliliği yaratılışın gayesi olarak vurgulayan Kuran, sevgiyi bu eylemliliğin temel duygusu olarak görür. Güzel eylem hem insanları sevmenin göstergesi hem de insan doğasında var olan sevginin sonucudur. İnsan sevgisi bir bakıma güzel eyleme bağlanmış, güzel eylemi doğuran baskın duygu da sevgi olarak gösterilmiştir. Birinin etkisi aynı zamanda ötekinin etkisini yaratmakta veya sınırlayabilmektedir. Sevme yetimiz eksikse biz başkalarına karşı nasıl iyi olabilir, insancıl davranabilir ve güzel işler yapabiliriz?”394 İnsan davranış sergilenmeden önce önemli bir estetik seçim ve sanatsal duruş imkânına sahiptir. Davranışın yalnızca kendisi değil, gerçekleştiriliş şekli de bir tercihe ve açıktır. Ancak bu imkânın kullanılıp kullanılmaması büyük ölçüde muhataba verdiğimiz değere bağlıdır. Bu değer Allah için olduğu vakit davranış ebedi bir karşılık bulur. İnsanın yalnızca olumlu duyguları yoktur. Bu duygular insanın ahlaki zaaflara yol açacak olumsuz duyguları da vardır. Bu duyguların yol açacağı ahlaki zaaflara örnek olarak, geçici hazların peşine düşmek, sabırsızlık, ümitsizlik, cimrilik, hırs, acziyet, zulüm, nankörlük, husumet ve cedel sayılabilir.395 Duygular kendi aralarında etkileşim içindedir. Olumlu duygular olumlu duyguları, olumsuz duygular da olumsuz duyguları kendisine çeker ve çoğaltır. Ayrıca duygular yalnızca yöneldiği alanda, kişi veya nesnede kalmaz; duygularda sürekli bir transfer ve geçişkenlik yaşanır.396 İman olumsuz duyguları yönetmeye yardımcı olur, olumlu duyguları hayra yönlendirir. İnanan insanın dünyasında sevgi değerler süzgecinden geçen bir duygudur. Bu nedenle Allah’ın ve elçisinin sevmediğini inanan da sevmez.397 Allah’ın sevdiğini belirttiği insanların özellikleri ahlaki niteliklerde yoğunlaşmaktadır. Allah kul ilişkisinde sevgi bir yol ayırımı olarak kabul edilmektedir.398 Allah muhsinleri, tövbe edenleri, temizlenenleri, muttaki olanları, sabırlı olanları, tevekkül edenleri, adil olanları sever. Fesadı, sınırı aşanları, günahkârı, kâfiri, zalimleri, kendisini beğenip övünenleri, hainleri, kötü sözü, büyüklenmeyi, gösteriş yapanları, böbürlenip şımaranları sevmez.399 Görev ve sorumluluklara diğer meşru sevgiler de engel olmamalıdır.400 Allah inanıp salih ameller işleyenlerin gönüllerine sevgi koyacaktır.401 Her güzel yolun so394 395 396 397 398 399 400 401

Selçuk, Mualla, Hürriyet Gazetesi 2012, Ramazan Eki. Şen, Asiye, Kuran’a Göre İnsanın Ahlaki Zaafları, YLT, M.Ü.S.B.E. Tefsir Bilim Dalı, İstanbul 2003, s.123. Fersahoğlu, Demir, agm, s.110-116. Mücadele/22. Tevbe/24. Gezgin, age, s.221. Tevbe-24 Meryem-96

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 215

nu sevgiye çıkar. Allah için seven ancak sevgi duygusunu doğru ve yerinde kullanabilir. Allah için sevilmiyorsa orada çirkinlik başlar. 4.4.2.5. Değer

Güzel değeri değerlerle ilişkisi bakımından daha iyi anlaşılır. Bundan dolayı öncelikle değerin ne olduğuna ve değerler dünyasına bakmak gerekir. Değer, bir şeyin kendi alanı ve benzerleri arasındaki yeridir. Kendi başına bir malın veya bir nesnenin değeri yoktur. Bir şeyi değerli kılan onun insanla olan özel ilgisi, insan için taşıdığı özel anlamıdır.402 Değer, bir, nesneyle, ona ilgi duyan özne arasındaki bir ilişkiden ortaya çıkan ilgidir. Bu ilgi ile akıl bazı şeylerden yana ve bazı şeylere karşı olma gibi tipik bir ikilem biçiminde kendini gösterir. Bu ilgi hoşlanma, arzu etme, peşinden gitme kendini bir şeye yakın hissetme veya hissetme eğilimidir. Değerin temel kaynağını bu ilgi oluşturur. İlgi nesnesi olan şey değerle yüklenir. Değer, insan yaşamının bir varlık koşuludur.403 Değer konusu insan varlığının temel sorunlarından biridir. İnsan şu veya bu şekilde değer üretmeden yaşayamaz. Hayat insanı tercihler yapmaya, olay ve durumlar hakkında iyi, doğru, yanlış, güzel çirkin gibi değer ve estetik yargılarda bulunmaya zorlar.404 İnsan, varlık hakkında bilgi sahibi oldukça bilgisini kendisine göre değerler sınıflamasında kıymetlendirir. Böylece varlığa; faydalı, iyi, güzel ve hoş gibi değerlendirmelerde bulunur.405 Değer insana özgü bir olgudur. Değerler, davranışlara kaynaklık eden, onları yönlendiren ve yargılamaya yarayan anlayışlardır. Ayrıca değerler; bireylerin neyi önemli gördüklerini tanımlayarak istekleri, tercihleri, arzu edilen ve edilmeyen durumları ortaya koyar. Bu nedenle değer, belirli bir durumu bir diğerine tercih etme eğilimi olarak tanımlanabilir.406 Değer, sosyal açıdan ise toplumların varlığını, işleyiş düzenini ve devamını sağlamak ve sürdürmek için doğru ve gerekli olduğu kabul edilen ortak düşünce, ahlaki ilke ve inançlardır.407 Değer insanın kendisine, diğer insanlara, varlıklara ve Allah’a verdiği önemdir. İnsanın bilgilerini düzenleyen doğruluk değerleri, ahlâkını düzenleyen iyilik değerleri, pratik hayatını düzenleyen yararlılık değerleri ve estetik hayatını düzenleyen güzellik değerleri vardır. Ancak bu değerleri ortaya koyan, bir şeyi iyi, güzel ve doğru yapan insandır.408 Değer kavramı insanın yapısal özel-

402 403 404 405 406 407 408

Komisyon, age, s.52. Yalçın, age, s.253. Ereş, Figen, Eğitim Bilimine Giriş, Maya Akademi Yayınları, Ankara 2009, s.91. Altıntaş, agm, s.53. Güden, agt, s.5 Komisyon, age, s.3. Güden, agt, s.22.

216 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

likleri neticesinde kaçınılmaz olarak ortaya çıkan bir sonuçtur. Değer genellikle eşya olay ve olguları niteleyen olgulardır. Değerler insan yaşamında çok geniş ve oldukça kapsamlı bir alana sahiptir. Bu nedenle değerlerin hangi bakış açısına ve hangi alandan hareketle sınıflandırma yapılacağı önem kazanır. Örneğin Hartmann değerleri altı başlık altında tasnif eder. · İyi değerleri · Keyif ya da zevk değerleri · Dirimsel (yaşamsal) değerler · Ahlaki değerler · Estetik değerler · Bilgi değerleri Birçok düşünür estetik etkinlik ile ahlak alanı arasında amaç birliği olduğunu belirtmişlerdir. Aristoteles sanat etkinliğini ahlâkî etkinlikten ayırmamış, ahlâk ile estetik arasında güçlü bir ilişki kurmuş, sanatların amacının ahlaki olması gerektiğini savunmuştur. Ona göre sanat eserleri estetik bir hoşlanma/haz değil ahlaki/moral bir değer yaratmak amacını güder.409 Ahlaki değerler eylem değerleri olarak nitelendirilirken bilgi değerleri ise hakikat değerleri olarak tanımlanır. Tüm değerlerin muhtelif alanlarda birbirleri ile farklılaştıkları gibi bazı alanlarda ise birbirleri ile akraba oldukları belirtilmektedir.410 İnsan davranışı ve hayatı birbirinden kopuk olmadığı için değerlerin biri diğerinden etkilenir. Hiç biri diğerinden bağımsız hareket edemez. Akış yatakları birbirinden farklı olsa da insan hayatında birleşir. Örneğin insanın yetişmesinde estetiğe önem verilmesi, güzelin yaşama girmesi sonucunu verecek, belki de insanlığın etik değerleri tanımasına da yardımcı olunacaktır. Platon’un iyi idea’sına güzelden varması boşuna değildi. Güzeli yaşayan insan artık kötüyü istemeyecek, güzel arınma aracı olarak etik değerlerin gelişmesine katkı sağlayacaktır.411 4.4.2.6. İrade

İnsan zihninin önemli bir özelliği de insan bedenini iradeye bağı olarak hareket ettirebilme yeteneğidir.412 İrade insanda bulunan hayır ve şer potansiyelinin dümenidir. Bir eylemin gerçekleştirilmesinde irade, irade eden, irade edilen, seçme, karar verme, gerçekleşme kavramlarının her birinin farklı bir rolü vardır.413 İradenin en önemli hareket noktası karar vermedir. Karar ver409 410 411 412 413

Taşkent, age, s.18. Türker, Habip, Nıcolaı Hartmann’da Estetik Değer, Mukaddime, 2010, S.3, s.6. Yalçın, age, s.22. Herbert, Nick, Temel Bilinç, Çev. Meltem Andırıç, Ayna Yayınları, İstanbul 1999, s.1. Süt, agt, s.116.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 217

me, bir eylemin gerçekleştirilmesinde zihinsel çabanın sonucu olarak ortaya çıkan en önemli sonuçtur.414 “İrade insan eylemlerini ahlaki açıdan değerlendirmenin en temel ölçütüdür. Özgür irade ise kişinin eylemlerini, arzu, niyet ve amaçlarına göre kontrol altında tutabilme ve belirleme gücü, aynı zaman da herhangi bir dış zorlama ya da zorunluluk olmaksızın, kararlaştırma ve uygulama gücü: eyleme neden olan eyleme başlatabilen yetidir.”415 Kişinin, inanç, bilgi ve değerleri ne düzeyde olursa olsun güzel davranış son durumda bir irade işine dönüşür. İrade insanın kendi kişisel niteliklerinin ve ahlaki kişiliğinin oluşmasının tüm evrelerinde yöneticidir. İnsan yaşamında her şey iradeyi etkiler, her şey de iradeden etkilenir. Eylem ve özgürlük konusunda determinist görüşler olsa da eylemin iç ve dış zorlamalardan bağımsız olduğunu düşünenler çoğunluktadır. İnsan iradesini özgür kılan üç unsur vardır. Birincisi insanın eylemi yapma ve yapmama imkânına sahip olması, diğeri ise eylem hakkında düşünebilmesi ve eylemini tasarlayabilmesi, üçüncü bir unsur ise insan davranışlarında sebep-sonuç gerçeğidir. Her davranış; davranışı yapan birey, muhatap ve diğer birçok neden açısından özeldir.416 Davranışları insan iradesinin dışına taşırarak yalnızca sebep-sonuç döngüsünün zorunlu bir sonucu olarak görmek yanlıştır. Olay, olgu ve davranışlar arasında sebep sonuç ilişkisi olmadığını söyleyemeyiz. Özellikle nesneler dünyasında Allah sonsuz iradesi ile bir yeni bir hüküm ortaya koymamışsa nesneler kaderlerinde yazılı yasalara uymak zorundadır. Ancak iradeye dayalı özgür davranışın nedeni yalnızca sebep sonuç ilişkisi ile açıklanamaz. Birlikte aynı davranışı gerçekleştirmiş insanların bile davranış ve tutumları aynı nedenlerden kaynaklanmayabilir. Sebep ve sonuç her davranış için yeterli bir neden olsaydı hiçbir insan eyleminden dolayı suçlanamaz veya onurlandırılamazdı. Oysa bütün toplumlarda insan yaptığı eylemden dolayı sorumlu tutulmuştur. Bazı davranışlar kendisinden sonra yapılan diğer bazı davranışlar için başlangıç sayılabilecek özelliklere sahiptir. Öncesi ve sonrası ile ilgisi olmayan bağımsız davranışlar da vardır. 4.4.3. Güzel Davranış Tasarımında Düzenleyici Unsurlar

Dini duygu ve düşünce eylem haline dönüşmezse orada dinsel iradenin varlığından söz edilemez. Bu yalnızca metafizik bir düşünce ve soyut kavramdan ibaret kalır. Amelsiz iman yalnızca felsefi bir kanaattir. Duygu unsur414 415 416

Süt, agt, s.117. Süt, agt, s.112. Süt, agt, s.110.

218 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

larının varlığından ancak davranışlardan hareketle söz edebiliriz.417 Bu nedenle dinin en büyük uzlaşım noktası öz ve biçime yönelik estetik amaçları birleştirmesindedir.418 Bir şeyin sunuluşunda içerik ve biçimin tam anlamı ile uyuşması gerekir. Eylemlerimizin de biçime açılan güzellikleri söz konusudur. Göz, renklere ve biçimlere, kulak seslere açılır açılmaz, güzel sonuçlar ve zarafet ve harmoni hemen o anda bilinir ve tanınır. Aynı şekilde eylemlerimiz görünür görünmez, dürüst ve yakışır olanı alır, cana yakın ve hayranlık uyandırıcı olanı hemen o anda fark edilir ve görülür.419 Güzel davranışı düzenleyen unsurlarda ortak niteliklerin olduğu yapılan bir araştırmanın sonuçları desteklemektedir. Çevreleri ile başarılı iletişim kuran ve güzel ilişkiler geliştiren bu kişiler ile yapılan çalışmalarda duruş, hareket ve mimikler, nefes alış veriş, ses tonu ve sesin niteliğini, kullandıkları dilin içeriğinde, görsel, işitsel, duygusal tepkilerinde ve kullandıkları kilit sözcüklerde inanç ve değerlerinde benzer ve ortak noktalar öne çıkmıştır.420 Dini davranış elbette yalnız bir biçim işi değildir. Ancak üslubu ve biçimi olmayan ne bir sanat ne de din vardır.421 Güzel davranışı oluşturucu kalbi-içsel konular dışında düzenleyici-dışsal unsurlarda da söz konusudur. İnsanın iç dünyasında olup biten her şey dışarıya sembollerle taşınır. Semboller dil, hareket, ses ve görüntülerin yorumlanması ile muhataba aktarılır. Estetik beğenide görmek, işitmek gibi duyu organları yanında beğenilen şeyin anlaşılması söz konusudur. Bundan daha ilerisi estetik beğeni aslında gözlenebilir, duyulur bir yaşantı halidir.422 Güzel davranışta inanç, düşünce ve duygular belli bir biçim ve form ile görünür ve duyulur duruma gelmesi amaçlanır.423 İnsan çoğu zaman güzellik duygusunu çeşitli sembollerle dile getirilir. İnsanın konuştuğu dil bir semboldür, ses semboldür jest ve mimikler semboldür. İnsan yaşamını semboller ile sürdürmektedir. Aslında bu semboller hiçbir zaman insanın gerçek düşünce ve duygularını tam olarak karşılamaz. Sanat ediğimiz şey aslında bu sembolleri daha etkili kullanarak ilişkinin ve ifadenin büyüsünü artırmaktır. Dinin beşeri estetikle sunulması durumundaysa iki kat bir sembolizasyon hali ortaya çıkmaktadır.424 Çünkü din de kendisini çeşitli benzetmeler ve metaforik sembollerle ifade etmiştir.425

417 418 419 420 421 422 423 424 425

Alper, agt, s.141. Aydeniz, agm, s. 41. Hünler, age, s.223-225. Aydemir, age, s.99. Turgut, age, s.185. Townsend, age, s.33. Öndin, age, s.14. Tokat, agm, s162. Bal, agm, s.41.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 219

İnsanın estetik bir sorumluluğu olduğuna dikkat etmek yanında davranışlarımızdaki estetik çizgilerin, motiflerin ve ayrıntıların da ayırdın da olmamız gerekiyor. Bir tablonun çözümünde görülen nasıl ki malzeme ve teknik, konu, grafik düzeni, renk düzeni, ışık ve gölge düzeni, açık koyu değeri, içerik ve üslup değerleri varsa aynı şekilde insan ilişkilerini ayakta tutan davranışlarda da birçok estetik değer ve estetik incelik bulunur.426 Güzellik amacı ile yaşamak insanın yakın çevresinden başlayarak en uzağına kadar monotonluktan kurtarabilir, ilgili, coşkulu, güzelliği tadan ve tattıran bir yaşama biçimine dönüşebilir. Güzellik bilinci ile hakikat ete, kemiğe, bakış ve tarza bürünür. Davranışı düzenleyen unsurlar olarak jest ve mimikler, ses, güzel söz, giyim kuşam veya genel görünüm gibi konular sayılabilir. İnsanın kullandığı dil yalnızca meramını yansıtmaz, bununla beraber kişiliğini de yansıtır. Konuya verdiği önemi ve psikolojik durumunu da yansıtır. Güzel mesajlar vermeden güzel okunamayız. Bedenler çizdiği her tablo gibi duygu ve düşünceleri dışa yansıtır. İnsanlar şekle soktuğu bedeni ve kullandığı dil aracılığı ile birbirlerine ne tür mesaj verildiğini çözmeye çalışırlar. İnsanları doğru anlamak beden dilinin sinyallerini doğru okumaya bağlıdır.427 Güzel davranışta düzenleyici unsur olarak birçok şey bulunur. Düzenleyici unsur olarak kişinin genel fiziksel görünümü, kullandığı dil, ses tonu, göz teması, elbise seçimi, gülümseme, konuşma zamanı ve yeri, karşılaşma anı, konuya giriş, konuşmanın süresi, etkili dinleme, yüz ve beden ifadesi gibi birçok sayılabilir. Bütün bunlar bir güzellik kaygısı üzerinden yürütülür. Her insan güzelliğin düzenleyici olarak saydığımız bütün ayrıntıları kendisi yorumlayarak bu şekilde kendi tarzını oluşturarak hayata katılır. Söz anlaşma, anlatma, dinleme aracıdır. Anlaşma iki kişi arasındaki etkileşim sonucu ortaya çıkan istenilen bir durumdur. Kelimeler sözel iletişimin yapı taşlarıdır. Kelimelerin de somurtanı, güleni, mutlusu, mutsuzu, istenileni istenilmeyeni vardır. En çok kabul gören mesajda, maksada uygun anlaşılır kelimelerin seçilmesi, muhatabımızı verdiğimiz değer belli edilmelidir. Mesaj, yapmacık olmamalı, sahici, içten bir görüntü oluşturmalıdır. Güzel tutum ve davranışın temeli muhataba verdiğimiz değere ve bu değerin karşımızdaki tarafından hissedilmesine ve anlaşılmasına bağlıdır. Verdiğimiz değer muhatap tarafından anlaşılacak ifade biçimleri ve simgelerle gösterilmelidir. Muhataba sunduğumuz nedir? Hangi malzemeyi hangi kap-

426 427

Şişman, age, s.204. Kara, age, s.283.

220 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ta sunuyoruz? Bu anlamda Allah için bir güzellik kaygı yaşanmalıdır. Her insanın insan olarak güzel davranışa layık olduğuna, güzel ilişkiyi hak ettiğine inanmalıdır. 4.4.3.1.Beden Dili

Davranışı düzenleyen unsurlar davranış güzelliği açısından son derece önemlidir. Her şeyden önce bedenimiz bizim iç dünyamızı, psikolojik ve ruhsal durumumuzu, duygularımızı anlatan mesajlarla doludur. Bu mesajların bir kısmı doğal halimizle bir kısmı da bizim seçimimize bağlı olarak muhataba iletilir. Önemli olan görüntüde bir güzellik derdimiz olmasıdır. Bu kaygı yoksa bedenimizin ne dediğine, ne anlattığına önem vermeyiz. Bu durum insana daha baştan bir kayıp yaşatır. Bedenimizin genel duruşu, el ve kol hareketleri, jest ve mimikler beden dilinde önemli unsurlardır. Mimik; yüz ifadesini kullanarak kişinin ne hissettiğini, memnuniyet ve memnuniyetsizliğini, düşünce ve duygularını muhataba vurgulu bir şekilde iletmektir. Burada amaç muhatabın güzellik ve hoşlanma duygusuna yüz hareketleri ile yansıtmayı başarmaktır. Jest ise sözel mesajın baş, el, kol, ayak, bacak vb. hareketleri ile desteklenmesidir. İletişim dilinde kullanılan iki tür jest vardır. Biri bir şeye işaret eder onu gösterir. Diğeri ise bir şeyi temsil eder. Sinyal de iki çeşittir. Sinyal doğal olarak meydana geliyorsa buna işaret, insan tarafından üretilmişse buna da sembol denir.428 Jest mimik ve sözün uygunluğundan güzel davranış somutlaşmış olur. Jest ve mimik gerebilir veya güldürür. Duygularımızdaki birçok ince ayırımı jest ve mimiklerimiz ile gerçekleştirebiliriz. Beden dilimiz ile sözle anlatamayacağımız paylaşımlar yaşayabiliriz. Beden dili söylenilenlerden yazılıp çizilenlerden daha fazlasını anlatır. İnanan insanın yüzü hayâ, hakikat ve rıza yüzüdür. Biçimler yalnız duyumsal olarak algılanmaz, belirli anlamlar da taşırlar ve duygularımızı ifade ederler, ruhsal durumumuzu etkilerler.429 Gülümseme güzelliğe açılan bir kapıdır. Gülen bir çehre, affedici bir yaklaşım, fedakârlığı tercih eden bir duruş güzel insanın vasıflarıdır. Atasözünden hareketle ağızda yüz de bal satmalıdır. Ağzı bal satıp yüzü sirke satan en büyük estetik çelişki içinde kalır. Güzel davranışın somutlaştırılmasında özellikle bakışlara daha bir dikkat çekmek gerekir. Gözün bakış değeri vücudun hem dış, hem de iç güzelliğini yansıtan en etkili ve en güzel organıdır. Bakışlar iyi kullanıldığında duygu-

428 429

Kara, age, s.248. Çakır, İlhan Ayşe, Öğretmenlik ve Estetik Duyarlılık, http://slideplayer.biz.tr/slide/2818751/, 23.05.2015.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 221

ları yansıtan bir ayna işlevi görür. İletişimde gözler sayesinde, yani karşılıklı bakışmayla mesaj alış verişi gerçekleşebilir. Bu durum özellikle hac ve umre ibadetinde birbirlerinin dilini bilmediği halde birbirleri ile nasıl çok iyi anlaştıklarına tanıklık etmişizdir. 430 Beden dilinde gülme; neşe, şaşma, hoşlanma, eğlenme alay etme ve memnuniyet ifadesi olabilir. Ağlama, Allah korkusu, üzüntü, heyecan, yapmacıklıktan kaynaklanabilir. Göz dili ile dışlama, korku, mutluluk, aşağılama, utanma, aşırı sevgi, ele geçirme, önemsememe, samimiyet, denetim altında tutma, umutsuzluk, öfke, hainlik mesajları verir.431 Sosyal jestler doğru ve yerinde kullanan insanlar sevilir ve birçok kişiyi çevresinde toplayabilir.432 Hz. Peygamber de bunu başaran örnek insanlardan biridir. İnsanın yüzü onun bir bakıma ne durumda olduğunu yansıtır. İnsanın bedenini bir anlam yumağı haline getiren bu yansımadır. Yani içsel olan dışsa olanda parıldar ve dışsal aracılığı ile kendisini bilinir kılar. Dışsal olan içsel olanın işaretidir ve alametidir. İnsan birisini dinlediği zaman yalnızca nedensellik ilkelerine göre dinlemez; onun ruhunun derinliklerine inmeye, içsel yapısına, düşünce ve duygularını yakalamaya çalışır.433 4.4.3.2.Ses

İnsan yaşadığı ruh haline göre ses üretir. Müzik insan ruhunun hoşlandığı sesi bulmasıdır. Her sesin kendine özgü bir estetiği söz konusudur. Müziği ilgilendiren ezginin dışında bir de konuşma ezgisi vardır. Konuşma ezgisi, söyleyişte sözcüklerin, belli bir ton yüksekliğinde olan ve uzun ya da kısa söylenen ünlü harflerin sesleri özellikle belirgin biçimde algılanır. Eğer vurgu onlarla yapılırsa konuşma ezgisi belirgin olarak ortaya çıkar.434 Müzik sözlerin ve sözlerin matematiğidir. Konuşurken de bir müzik icra edilir. Ses tonu, vurgusu, hızı ve yüksekliği alçaklığı sese ve söze estetik değer katar. Sözün şiir ve müzik şekline dönüştürülmesi ise söz en etkili duruma getirir. İnsanların tamamı güzel bir davranış ortaya koymak ve sanat icra etmek için bir dile ve ses tellerine sahiptir. Ritim insan sesinin en temel öğesidir. Sesimiz en güzel şekilde nasıl çıkıyorsa öyle çıkarmalı. Sesin tonu ve tınısı ihtiyaca göre ayarlanmalıdır. Sesin tonlaması, hız düzeyi, sesin yüksekliği konuş-

430 431 432 433 434

Macit, agm, s.33-34. Kara, age, s.338. Kara, age, s.292. Aydın Işık, Din ve Estetik, 107. Töre, Emre, Baki’nin Gazellerinde Estetik Çözümlemesi ve Eğitim Sürecinde Kullanımı, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüü, O.S.A.E.A.B.D, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2011.

222 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ma tarzında önemlidir. Ses tonlama ile yaygara koparılabilir, acı ve umutsuzluk dile getirilebilir, alçak gönüllüğe ve kibre aracılık edebilir, korku, sıkıntı ve endişe yorumlanabilir.435 Sesin anlaşılırlığı işitilirliği yanında her zaman estetik bir hedef gözetilmelidir. Yerine göre sessizliği de kullanmalıdır. Sessizlik sizinle konuşan kişinin kendisini iyi hissetmesi bakımından son derece önemlidir. Konuşan kişinin derin düşüncelerinin gün yüzüne çıkmasına yarar. Sesin ve sözün kullanılmadığı ibadet yok gibidir. Ezan, kaamet, namazlarda, hac ve umrede sesli sessiz okumalar örnek verilebilir. İnsanlarla iletişim ve anlaşmada da ses ve sessizlik kullanılmaktadır. O halde sesin ve onun kullanma biçiminin hem Allah’a hem de insanlara bakan yönleri vardır. Kuran’da insandan yürüyüşünde ve davranışlarında ölçülü olması, konuşurken de sesini yükseltmemesi tavsiye edilmiştir.436 İnananların da Hz. Peygamber ile konuştuklarında seslerini yükseltmemeleri istenmiştir.437 Namazda veya dua ederken sesini fazla yükseltme, büsbütün de kısma; ikisi arasında bir yol tutulması uygun görülmüştür.438 Allah’ın ses ile nasıl bir ilgisi olabilir. O Allah kalpten geçenleri bilir. Sese söze ne ihtiyaç vardır? Bu ayetler iyi düşünüldüğünde aslında seslerdeki ahengin insanın kendisi ve diğer insanlar için olduğu görülür. Allah insanı terbiye ederken onun estetik etki dünyasını da dikkate almaktadır. Ses yerine göre bir nimet, yerine göre bir silah, yerine göre bir ilaç gibidir. Kuran’da bazı kavimlerin cezalandırılmasının sesle olduğunu biliyoruz.439 Seslerini duymasak bile aslında her şey konuşmaktadır. Her şeyi konuşturan Allah, ahirette de tanıklık etmeleri için insanların organlarını konuşturacaktır. Cehennemin uğultusu ise büyük bir cezadır.440 Kıyamet gününde Rabbin huzurunda sesler kısılmıştır. 441 4.4.3.3.Söz

Güzel, düşünme ve duygulanım güzel söz ile açığa çıkar. Mevlana’nın dediği gibi güzellik dilin altında gizlidir. Estetik duyarlılık insan gündelik yaşamında öncelikle insanın Rabbine, kendisine, yakın çevresine yönelişinde güzel söz ile varlığını duyurur. Güzeli sözü izlemek, insanın yeteneklerini açar, ilişkilerinin kalitesini artırır, insanı insanlaştırır.442 Güzel söz söylemek inanan her insana farzdır. İnsanlara karşı güzel söz 435 436 437 438 439 440 441 442

Kara, age, s.376. Lokman/19. Hucurat/2. İsra/110. Yasin/28-29. Mülk/7-8. Taha/108. Timuçin, 1993, s.15.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 223

söylemek dinin açık emirlerindendir. İnsanın üreteceği güzel sözün iki muhatap öznesi Allah ve sonra da insandır. Allah’ın bahşettiği en değerli nimetlerden biri de sözdür. Sonuçta vahiy de bir sözdür. Dini hayatın büyük bir kesiti söz ile yaşanır. İslam dini söze o kadar değer vermiştir ki bir insanın dine kabulü kelime-i şehadet ile yani söz ile gerçekleşir. Yine insan konuşmalarındaki yanlış tercihi ile dinden çıkabilir. İnsan değer dünyasını bir söz değiştirebilir. Söz insanın kişiliğini temsil eden bir göstergedir. Söz kadar insanın sükûtu da yerine göre çok değerlidir. Hem Allah’a hem de insanlara karşı sözün önemi büyüktür. Kişi sözü ile yücelir veya alçalır. Dinde de söz önemlidir. Tevhid ve İslam söz ile dillendirilip delillendirilir. Dine söz ile girilir, söz üzerinde yaşanır ve söz üzerinde hayat bulur. Söz şahitlik, tanıklık ve hükümdür. Söz emir ve itaattir. Sözün insan yaşamındaki değeri önemi tartışılamaz. Güzel söz dinde hikmete açılan kapıdır. Güzel söz hikmetten derlenendir. Allah’a çağıran söz sözlerin en güzelidir.443 İslam dinine göre en güzel söz Allah’a çağıran sözdür. İnsanların en güzel sözlü olanı Rabbe çağırandır.444Asr suresinde ise “hakkın ve sabrın tavsiye edilmesi” önemli bir kurtuluş özelliği olarak dile getirilir. Tavsiye Kuran ve insanın ürettiği sözler ile olacaktır. Bir kimseye yapması veya yapmaması gereken şeyler için söylenen söze öğüt denir. Güzel davranış güzel öğüdün bizzat kendisidir. Allah’a çağıran sözde bencillik, kendini beğenme ve kibir olmadığı için güzeldir. Dinde “tebliğ”, “emr-i bi’lmaruf ve nehy-i ani’lmünker” söz ile yapılır. Güzel söz, hayırlı işlerin aracı ve anahtarıdır. Güzel öğüt ve hikmetin sözcüsüdür.445 Hayra çağırma, iyiliği teşvik etme, vaaz, irşad, davet, hep sözün üzerinde hayat bulur.446 İnzâr ve tebşir görevi, kuran okumak ve öğretmek de güzel sözün kapsamındadır. Aslında vermek istediğimiz mesajın değerini insanlara verdiğimiz değer ile büyütebiliriz. İnsanları yok sayarak küçük görerek bizim için çok değerli olan düşünce ve inançlarımızın değerini yüceltemeyiz. Allah söze çok önem vermiş, güzel sözü kendisinden her zaman yararlanılan, meyvesinden yenilen, gölgesinde oturulan, bakınca insana neşe veren bir ağaca benzetmiştir.447 Güzel bir ağaca benzetilen güzel sözün kökü iman meyvesi ise takvadır. Güzel sözün dalları insan Allah ilişkisinde ibadete, duaya, teslimiyete ve tevekküle dönüşür. Güzel söz hem Allah katında hem de insanların nezdinde insanı yüceltir. Mizanda en ağır gelecek hayırlı iş güzel 443 444 445 446 447

Fussilet/33; Yusuf/108. Fussilet/33. Nahl/25; İsra/63. Ali imran/104. İbaraim/24-25.

224 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

söz olacaktır. Cennete selam ile girilecek, cennette ibadet güzel söz olacaktır. Çirkin, saçma ve işe yaramaz bir sözün işitilmemesi cennetin önemli bir özelliği olarak sayılmıştır.448 Güzel söz gönüllerin gıdası ve insan fıtratının akışıdır. Güzel söz ile insan çevresine güzel, kokular ve görüntüler ile çiçekli bir bahçeye çevirebileceği gibi ruhları daraltan bir cehenneme de dönüştürebilir. Güzel söz cennetten bir parça gibi insanı mutlu ederken kötü söz de insana adeta cehennemi yaşatır. Kuran’da güzel sözün güzel bir ağaca benzetilmesi çok manidardır. Nasıl ki güzel bir ağaç tüm canlılar için besin ve hayat kaynağı oluyor ve sayısız varlık yararlanıyorsa güzel söz de duyulduğu ve söylenildiği yerde hayatı çoğaltır. İnsanları memnun eder, huzur ve mutluluk kaynağı olur. Güzel söz yazılı veya sözlü olabilir. Kalıcı olan yazılı metinler de insana ve insanlığa açılan güzel davranış grubuna girer. Güzel bir eser insanın güzelleşmesine aracılık ettiği sürece değerlidir. Her güzel eser Kuran’ın tefsiri, hikmeti arayan ve sorgulayan bir kaynaktır. Güzel söz öğrenmek, üretmek, taşımak ve paylaşmak inanan insanın görevlerindendir. Güzel söz, insan ilişkilerinde yapıcı bir rol oynar. Görgü kurallarına adab-ı muaşerete, nezaket ve inceliğe aracılık eder. İnsanlara güzel söz üretebilmek için bir çaba içinde olmak gerekir. Bir iyilik karşılığında teşekkür etmek, yerine göre özür dilemek, müsaade istemek gibi görgü ve nezaket kuralları yanında şiir ve edebiyat ile yazar/okur/dinleyici rollerinde ilgili olmak ta insanın güzel söz sorumluluğundadır. Sözün söyleme biçiminde de güzellik arandığı gibi sözün kendisinde de güzellik aranır. Güzel bir sözü sözün söyleme tarzı çirkinleştirebilir. Söz hem söyleniş tarzı hem de manası hem de sonucu ile de güzel olmalıdır. Her bir davranışın ve söylenilen sözün bir kalıbı ve tarzı vardır. Söz buna göre bir etki ortaya koyar. Güzel söz güzel kelimelerin seçimi ve birbiri ile uyumu ile oluşan mana ile güzel olur. Kelimelerin yalnız anlamları değil, tonlamaları ve duygusal olarak bıraktıkları intibaları vardır. Kelimelerin hem mantıki hem de psikolojik anlamları vardır. Sözün ritmi, akışı ve harmonisi vardır.449 Bazı durumlar gerçekten estetiği ve retoriği ilgilendirse de davranışı düzenleyen birçok sözlü unsurlarda ahlaki nitelikler de söz konusudur. Örneğin alay etmek yalnızca bizim iç niyetimizle ilgili değil aynı zamanda davranışın veya söylenilen sözün biçimi ile de ilgili olabilir. Retorik olarak konuşma yeteneğimizin ahlaki davranış tarzımız ile ilgisi yoktur. Ancak konuşma tarzlarımızın ahlaki içerikleri ve ahlaki mesajları da vardır. Bu mesajların bir kısmı kültürel

448 449

Vakıa/25; Ğaşiye/11. Edman, age, s.31.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 225

olmakla beraber birçoğu da evrenseldir. Kişi verilen mesaj ile kendisini, küçültülmüş, haksızlığa uğramış, kendisi ile alay edilmiş olduğunu anlayabilir. Bu nedenle mesajın içeriğinde her zaman ahlaki kodlar barındırır. Çoğu defa muhatabımız bu kodları iyi okur. Bu nedenle her konuşma ve sözün ahlaki ve dini anlamları da söz konusudur. İslam dini “hümeze” ve “lümeze” olarak bilinen alaycı ve küçük düşürücü beden dilini ve yüz ifadelerini çirkin bir tutum olarak yasaklamıştır. Güzel sözü kimseden esirgenmemelidir. Yaşı, eğitim düzeyi ve toplumsal statüsü ne olursa olsun her insan güzele söze layıktır.450 İnsan konuşma tarzı ile de kul hakkına girip haksızlık yapabilir. Muhataba yeterince söz hakkı vermemek, dinlememek, adam yerine koymamak da kul hakkına giren konular arasındadır. Her konuda geçerli temel ahlaki bir ilke hemen hemen bütün dinlerde vardır. “Kendin için istediğini diğer insanlar için de istemelisin.” Bu temel ilke her konu için geçerlidir. Bu nedenle kişi konuşmasında kendisine nasıl bir mesaj almak istiyorsa öyle bir tarz seçmelidir. Unutulmamalıdır ki tavırlar ile olumsuz mesajlar verilebileceği gibi “sen benim için çok önemlisin” “çok değerlisin” mesajı da verilebilir. İnsanlar konuşma içeriklerine dikkat ederler. Fakat bundan daha fazla dikkat ettikleri sözsüz mesajlardır. Güzel söz yapay, suni olmamalı, gösterişten uzak, rahat ve serbest olmalıdır. Konuşma, bilinmeyen kelimelerden, anlaşılması güç sözlerden oluşmamalıdır. Ağdalı konuşma, aşırı derecede kibarlık ve nezaket tavırları, süslü cümleler kurma, dolambaçlı anlatımlar, gösterişe kaçan ifadeler güzel konuşma değildir. Ayrıca güzel bir söz, tekrarlar, propagandalar, reklamlar içermemelidir. Söz ifade için yeterli ve ihtiyacı karşılayacak kadar olmalıdır. Gevezelik sözün tadını, tuzunu kaçırır, dinleyene işkenceye dönüşür. Yerinde ve amaca uygun konuşma insanı değerli kılar. Yetersiz konuşma ise yanlış anlamalara ve insanların birbirleri ile tam olarak anlaşamamalarına neden olur. İnsan Allah ilişkisinde insandan Allah’a söz apaçıktır. İç konuşmaları ve niyet halinde iken bile Allah’a açıktır, saklanamazdır. Kiminle konuşulursa konuşulsun ağızdan çıkan her sözü ilk duyanın Allah olduğu unutulmamalıdır. Allah sözlerin en güzeline layıktır. Ağızdan çıkan sözü ilk işiten Allah’tır. Hatta söz niyet halinde iken bile Allah ondan haberdardır. Çünkü Allah, Semi, Habir ve Latiftir. Namazlarda tekrarlanan “semiallahu limen hamideh” “Allah kendisine hamd edeni işitir.” Cümlesi insana Allah’a karşı güzel söz söylemeyi hatırlatır ve bunu teşvik eder. Allah ile yapılan iç konuşmalar dışarıya güzel söz olarak çıkar. 450

Nisa/5.

226 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Dil Allah’ın insana büyük nimeti harika bir mucizesidir. Dil sayesinde düşünce ve duygular dile getirilir. Dil anlamların ve manaların elbisesi olur. İnsanlar dil üzerinden anlaşır ve kaynaşırlar. Kuşaklar arası bağ oluşturarak bilinenler sonraki nesillere dil aracılığı ile aktarılır. Kültürler ve medeniyetler dil ile oluşturulur. İnsanı varlık içinde ayrıcalıklı kılan özelliklerinden birinin de dil olduğunu rahatlıkla söylenebilir. Ancak dil yararlı olabileceği gibi zararlı da olabilir. Doğruluk eğrilik onunla başlar. Söz insanı iyiliğe ve kötülüğe, cennete ve cehenneme taşıyan öncü bir güçtür. Dilin insan yaşamında olağanüstü bir gücü var. Dünyanın en yararlı silahı söz olduğu gibi en tehlikeli silahı da sözdür. İnsan yaşamında sözün yeri büyüktür. İnsan birçok akdini, anlaşmasını, işini ve ilişkilerini söz üzerinden gerçekleştirir. İnsani faaliyetlerin hemen hepsi söz üzerine ikame edilmiştir. Söz güzel olunca duygu ve düşünce alış verişleri de belli bir düzeyde gerçekleşir. Ticari antlaşmalar ve uygulamalar gibi nikah da neticede bir sözdür. Yine sözün yerinde kullanılmaması da insan hayatını olumsuz yönde etkiler. İnsan ilişkilerini bozar, düzeni sarsar ve hayatı altüst eder. Yalan yere tanıklık, gıybet, iftira büyük günahlardan kabul edilmiştir. Allah çok büyük günahlardan yalan, dedikodu, iftira, alay ve kibir çoğu zaman söz ile gerçekleştirilir. Allah sözlü alayın hem insanlara hem de dine karşı yapılan çeşidini şiddetle yasaklamıştır. Münafıkların alay ederken “biz söze dalmıştık” demelerini mazeret olarak kabul etmemiştir.451 Yine iman esaslarının inkâr edildiği ve Allah’ın dini ile alaya alındığı ortamlarda oturulmaması istenmiştir.452 Bunun dışında çok yemin etmek, Allah adına yalancı şahitlikte bulunmak, zıhar gibi bazı uygulamalar söz ile gerçekleşir. Sözün arkasındaki basiret ve feraset sözü güzelleştirir. Sözün ufkunu ve sınırlarını genişletir; sözü derinleştirir. Güzel söz muhatapta memnuniyet ve hoşnutluk uyandırır. Güzel veya çirkin söz genelde aynı şekilde karşılık bulur. Bu yüzden kişi kendi onurunu kendi sözü ile korur. Bu nedenle Kuran diğer insanların ilahlarına bile sövgüyü, kötü söz ve hakareti yasaklar. Allah kötü sözü, küfür ve hakareti tapınmak için uydurulan putlara yapılmış olsa bile hoş görmemiştir.453 İnsan kişiliği özden söze sözden öze gider gelir. İnsan konuşmasını güzelleştirdiğinde kalbi ve duyguları düşünceleri de bundan etkilenir. Hayır ve doğru konuşmak insanı güzelleştirir. Her insan çevresinde kendi sözünün yankısını işitir. İnsanın kendi sözü kendisine döner. Güzel söz genellikle iç 451 452 453

Tevbe/65. Nisa/140. Enam/108.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 227

dünyanın dışa ses olarak yansımasıdır. Bu yansıma dışarıda da etkisini çoğaltarak tekrar kişiye huzur olarak döner. Güzel söz olarak verilen aynı değerle geri alınır. Çirkin söz sorunları çoğaltırken güzel söz sorunları çözer. İyi ve kötü ahlak da genellikle sözle ilgilidir. Güzel söz güzel kokuya benzer. Uzaktan insanı etkiler. İnsan ilişkileri güzel söz ile başlar güzel söz ile yürütülür. Bir medeniyetin büyüklüğü ilmi, fikri ve sanat alanında ürettiği güzel ve değerli sözler ile ölçülebilir. Güzel söz aile hayatını, sosyal hayatı ve dünya hayatını adeta cennetleştirir. Güzel söz, aile ve toplum hayatını cennete çevirir. Sosyal davranış biçimleri, çoğunlukla dilsel davranış biçimleri şeklinde gerçekleşir. Bu nedenle Humboldt dili, “bir toplumun ruhunun dış görünümü” olarak tanımlar.454 Söylenilen her söz kayıtlara geçer. Dünyada söylenen güzel bir söz cennette yankılanır. Küçük ve değersiz söz yoktur. Bu nedenle söylenilen hiçbir söz basite alınmamalıdır. Bazen gereksiz söylenmiş boş sözler yanlış anlamalara ve istenmeyen büyük olaylara neden olabilir. Ölçülü bir insanın en önde gelen özelliği konuşmalarında olur. Her söz muhatabın kalbinde bir karşılık bulur. İnsanın iyice düşünmeden söylediği bir söz Allah ile ilişkisini bozabilir, çevresindeki dostları ile arasını açabilir. Kuran’da güzel söze birçok ayette vurgu yapılmıştır. Yapılan bir iyiliğin kötü ve çirkin bir söz ile yok olabileceği gibi, bir iyilik ve sadakanın ancak güzel söz ile varlığını sürdürebileceği şöyle belirtilir.455 Şeytan boş işlere, boş söze ve cehalet içinde konuşmaya özendirir.456 Selam ve diğer karşılıklar daha güzeli yapılması tavsiye edilir.457 Söz günaha ve isyana dönüşebileceği gibi çok kolay ve rahat bir ibadete dönüşebilir. Bir işe söz ile veya başka bir şekilde aracılık yapan rehberlik yapan o işi yapan gibidir. Söz en güzel aracıdır. Güzel söz Hz. Peygamber tarafından sadaka olarak tanımlanmıştır.458 Güzel düşünce, güzel duygu ve güzel söz ile açığa çıkar. Güzel söz güzel ilişkiyi beraberinde getirir. Birliğin, beraberliğin, kardeşliğin, barışın iksiri güzel sözdür. Sükûnetle söylenen her söz, güven verir, kabul görür. Yumuşak bir lisanla ifade edilen düşünceler kalbe etki eder; hatta ikna ve makuliyeti kolaylaştırır.459 Bazen dinleyen söyleyenden daha hayırlı olabilir. Söylenilen söz konuşana

454 455 456 457 458 459

Selçuk, Ayhan, Sosyal Bir Davranış Biçimi Olarak Dil, Selcuk University Social Sciences Institute Journal, 2007, s.503. Bakara/ 263. Bakara/ 169. İsra/ 86. Müslim/ Zekat, 56. Altıntaş, agm, s. 86.

228 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

değil de dinleyene daha çok fayda verebilir. Dinlemek, ilgi, algı ve tepki aşamalarını içeren bir etkinliktir.460 Dinlemek ve anlamaya çalışmak insanlar arasında güven ve anlayış ortamı oluşturur. Böyle bir kişiyi herkes özler, onunla beraber olmak ister. Dinlemek sözü ve sahibini değerli kılar. “Sözü dinleyip en güzeline uymak” Müslüman’a yakışan bir tutumdur. Dinlenilmeyen bir sözün güzelliği fark edilmez. Kuran da susma ve dinleme birlikte değerlendirilmiştir. Sözü dinleyip de en güzeline uymanın doğru yolda olan kişilerin bir özelliği olarak sayılmıştır.461 Yerinde susmak ayrı da yerine göre bir güzellik ve tarifsiz bir edeptir. Yerinde konuşanın sözü değerlenir ve kişiliği yüceltilir. Kimi konuşması kimi susması ile değer kazanır. Susmak zalime ve zulme karşı olursa korkaklığın bir göstergesidir. Susmak dinlemenin ilk basamağıdır. Kısaca Kuran’da geçen “insanlara güzel söz söyleyin”462 emrinin hayatın içinde ve ilişkilerde uygulanabilmesi bir gayreti gerektirir. Güzel sözün her seviyede ve her yakınlıktaki insanlar için ne olabileceği konusunda zihinsel ve duygusal bir çaba kaçınılmazdır. Öncelikle insanlara söylenecek etkili ve güzel olan güzel sözün ne olduğu, güzel sözlerin seçimi, güzel söz söyleme biçimi ile ilgili bilgi sahibi olunmalıdır. Bu ise bir öğrenme ve eğitim faaliyetini gerektirir. İnsan bildiği en güzel sözü söylemelidir. Çirkin sözler şeytanın vesvesesi ve arabozucu fısıltılarıdır.463 Güzel söz ise yapıcı ve onarıcıdır. Güzel söz güzelliğe açılan bir kapıdır. Güzel olana güzelce yapılmış bir çağrıdır. Güzel bir söz önce güzel bir sese dönüşerek kulağa oradan da gönüllere akar. Toplumsal hayatta huzur, güven ve sevgi saygı gibi değerlerin yaşanmasına aracılık eder. İnsan yaşamında sözün değerini basite almamalıdır. Dinin yasakladığı birçok davranış söz ve konuşma ile ilgilidir. Şirk ve küfür ifadeleri, yalan, iftira, gıybet, su-i zann, insanların arasını açmak için söz taşıma, küfür ve hakaret içeren konuşmalar hem Allah katında hem de insanlar açısından çirkin olarak kabul edilir. Bu tür sözler çirkinliğe açılan kapı ve pencereler gibidir. Bu nedenle Allah katında kötü ve yalan söz şirk kadar çirkin görülmüştür.464 Düşünce ve duyguları güzelleşen insanın iç konuşmaları da dışa yansıyan konuşmaları da güzel olur. Güzel duygu ve düşünceler güzel sözcüklere bürünerek yaşamda yer alırlar. Güzel bir sözün arkasında güzel bir düşünce ve güzel bir duygu yoksa o söz sahte ve çirkin bir sözdür. Söz öze uygun olduğu sürece güzeldir. Güzel düşünceler, güzel duygulara, güzel duygular, güzel sözlere, güzel 460 461 462 463 464

Cüceloğlu’ndan Aktaran: O.Suat Özçelebi,Konuşmak Ve Anlaşılmak, Sita Yayınları, İstanbul 1998, s.36. Zümer/18. Bakara/ 83. İsra/ 53. Hac/ 30.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 229

sözler de güzel eylemlere dönüşür. Eylemsiz söz de sözün değerini düşürür. Genelde bir iş bir davranış ancak güzel bir sözün sonucunda gerçekleştirilir. Söz ve uygulama birlikte bir güzellik oluşturabilir. Eylemsiz söz çok gürleyen fakat hiç yağmayan gökyüzü gibi bereketsizdir. Salih amel üreten söz, en değerli sözdür. Salih amele aracılık yapan söz en değerli sözdür. Sadece dilsel bir anlamda güzelliğimizi varlık üzerinde kanıtlamamız yeterli değildir. Duyduğumuz, okuduğumuz, hissettiğimiz güzelin eylemle bütünleşmemesi aynı şekilde bir eksikliktir. Güzel amelleri Allah katına yükselten güzel sözlerdir. 4.4.3.4.Kıyafet

Giyinme insan için bir ihtiyaçtır. İnsanın giyinme ihtiyacının hem doğal ve fiziksel boyutu hem de sosyal boyutu hem de ahlaki/dini boyutu söz konusudur. Bu nedenle giyim kuşam ile zihniyet ve davranış arasında tarihte ve günümüzde her zaman bir bağ kurulmuştur. Bu durumda insanın giyim ve kuşamı sadece doğal ihtiyacı, kendi zevki ve beğenisi ile ilgili değildir. Hitap ettiği, ilişkiye girdiği sosyal çevrenin zevkine, kabulüne uygun bir şekilde giyinmesi iletişim ve sağlıklı etkileşim açısından önemlidir. Diğer bir neden de sosyal çevre ile ilgisi bulunsa bile tam olarak onunla örtüşmeyen daha çok dinin buyrukları ile örtüşmesi oranında kabul gören bir boyuttur. Bu boyutlar tüm bireyler, toplumlar ve dinlerin hemen hepsi için geçerlidir. Kuran’ın “takva elbisesi” ismini verdiği ve en değerli elbise olarak tüm insanlığa önerdiği bir elbise türü vardır. Bu elbise değerler kumaşından yapılmış ahlak elbisesidir. Takva elbisesinin terzisi insanın kendisidir. Takva elbisesi insanı barbarlıktan, vahşilikten koruyan manevi bir elbisedir. Takva elbisesi, insanın manevi çıplaklığını örter. İnsanda bulunan çirkinliğin ortaya çıkmasını engeller. Takva elbisesi öncelikle kişinin kendi üryan dünyasına karşı bir örtüdür. İnsan vicdan aynasında bu elbise ile kendine değer verir. Takva elbisesi insanın diğer insanlar arasında giyip dolaştığı onunla tanınıp bilindiği gerçek ahlak elbisesidir. Takva elbisesi insanın büründüğü gerçek kefenidir. İnsan Allah’ın huzuruna bununla çıkacaktır. Takva elbisesi olmadan bir insan güzel davranış sergileyemez. İnsan önce kendi takva elbisesini üretmeli ve onu giymelidir. Takva kumaşından biçilmemiş elbiseler, takva elbisesi olmayanlar bir güzellik üretemezler. Davranıştaki estetik vahiy bilgisinin ne kadar işe yaradığını gösteren bir elbisedir üzerimizde. 5. GÜZEL İNSAN OLMA (Muhsin)

Din eğitimin amaçlarından biri de insanı her yönü ile güzel insan yapmaktır. Din güzel eylem öğretisi, dindar ise güzel eylem sahibi insandır. İslam

230 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dininde bir davranışın nasıl yapılması gerektiği “ihsan” boyutu ile ilgilidir. İslâm’ın ihsan boyutu, Müslüman olmanın ne demek olduğunun estetik düzeyde bir dışa vurumu olarak görmek mümkündür. Buna göre Muhsin insan güzellik, incelik, zarafet; derin kavrayış, yüksek duyarlılık sahibi edepli, davranışlarına estetik açıdan özen gösteren kişidir.465 İslam’ın pratikteki gayesi dünyayı ve hayatı güzelleştirmektir. Kuran yaşamın amacının güzel davranışlar kazanmak ve bu güzel davranışları sergileyerek diğer insanlara örnek olması bakımından insandan estetik bir talebi vardır. Salih amelin estetik boyutunu insanın insanla münasebetinde ortaya çıkacak çerçevede edep, nezaket ve iyi hal oluşturur. Burada şunu hatırlatmalıyız inanan insan ilişkiye girdiği her varlıkla estetik bir hak ve sorumluluk ile karşı karşıyadır. Başta Allah olmak üzere insanın çevresinde yaşayan tüm insanlarla örneğin akraba, komşuluk, arkadaşlık gibi sosyal ilişkilerde “estetik bir hakk”ın varlığı göz ardı edilmemelidir. Estetik özne olarak taraflar birbirlerinin güzellik haklarına riayet etmeleri gerekir. Aslında din bu anlamda ilahi bir güzellik kurgusudur. Bu kurguda görev almak isteyen insana güzellik teklifidir. Vaat edilen dünya ve ahiret güzelliği insan ve Allah’ın ortak iradelerinin inşası ile gerçekleştirilir. Din insanın içten dışa oluşturacağı bir güzellik inşasıdır. Estetik açıdan değerlendirildiğinde din eğitimi bir güzelleştirme faaliyetidir. Sanatta yansıtma kuramına göre nasıl ki sanatçı sanatını ne kadar aslına bağlı bir şekilde yansıtırsa eseri o kadar güzel algılanır. Örneğin bir sanatçı doğanın güzelliğini ne kadar aslına uygun bir şekilde eserine yansıtırsa o oranda başarılı olur.466 Bunun gibi vahiy de insan davranışlarının doğasıdır. Bir inanan bir insan vahyi davranışlarına ne kadar yansıtırsa o oranda kendisini güzelleştirir. İhsan insanın kendi fıtratında bulunan güzel ahlak ilkelerine hayatına çıkarmasıdır. İhsan yapılması gerekeni en güzel şekilde yapmaktır.467 “Muhsin” sıfatı “muttaki” insandan daha üstün bir sıfattır. Muttaki yalnızca kişinin kendisini korumasıdır. Muhsin ise başkalarını da düşünen ve onlara ihsanda bulunan kişidir.468 Bu nedenle kuran muttakiler için hidayet, Muhsinler için ise hem hidayet hem rahmettir.469 Tüm Müslümanlar tek tek güzel insan olmalıdır. Dinin insani sorumlulukta oluşturmaya çalıştığı güzellik davranışta güzelliktir. Çünkü insanın davranışı ile her şey güzelleşebilir. Güzel davranışlı insanlar güzel insan, güzel insanlar da güzel toplum oluştururlar. Güzel insan 465 466 467 468 469

Koç, age, s.15. MEB Komisyon, age, s.41. Beşer, age, s.151. Ragıb, El Müfredat, “H s n” Maddesi Bakara/2; Kasas/3.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 231

kendisi ve tüm varlık alemi için mutluluğun kaynağıdır. İhsanın hem Allah’a, hem insanlığa hem de varlığa bakan yönleri vardır. Muhsin insan Allah’a kendini sevdirmeyi ve insanlığa karşı olgunlaşabilmeyi, varlığa karşıda merhametli davranmayı amaç edinir. İman ile mümin, islam ile müslim, ihsan ile de muhsin kişilik inşa edilir. İhsan bir çeşit güzellik boyutunda insanın var olmasıdır. İnsanın güzel davranışı ile önce kendinde var olması, sonra insanda var olması, sonra da varlıkta ve Allah’ta var olmasıdır. İnsanın bütün varlık tasavvurunda güzel davranışı ile yer alması ihsandır. Muhsin insanın ihtiyaç duyduğu her şey güzel olmalıdır. İhtiyaçlarını karşılarken kullandığı her nesnenin her ilişkinin bir güzelliği olmalı; göz kulak ve dokunuşlarda güzellik oluşturabilmelidir. Muhsin insan olmak için öncelikle güzellik ile ilgili farkındalık yaşamak gerekir. İnsan; güzellik değerinin taşıyıcısı, estettik beğeniye sahip, güzelliği algılayabilen, güzellikten etkilenen, güzellik değerini algılayan, ondan etkilenmeden geçemeyen, belli bir güzellik duygusuna ve estetik beğeniye sahip estetik bir öznedir. Yalnızca güzelliği fark etmek ve takdir etmek değil, aynı zamanda güzellik üretmek de insan sorumluluğunun bir parçasıdır. İnanan insanın estetik bir kaygı içinde olması beklenir. Allah insandan yarattığı güzellikleri takdir etmesini istemekle kalmaz; aynı zamanda insan tarafından ortaya konan her güzelliği ve sanatı takdir eder. Allah insanın ürettiği her güzelliğe güzellik ile karşılık vererek bu güzelliği paylaşır. Güzele iman eden, güzel niyeti kazanmış olan, güzel düşünen, güzel duygulanan ve güzel eylemde bulunan insan muhsin insandır. Muhsin, güzelliği amaç edinmiş güzel davranışlı insan demektir. Muhsin insan tüm güzelliğini Allah’tan alır. Din eğitimi muhsin insan yetiştirmeyi amaçlar. “Şüphesiz Allah, her şeye ihsanı yazmıştır.”470 İhsan Allah’tan insana ve varlığa uzanan bir güzelliktir. Hz. Peygamberin bu sözü ihsanın her konuda genel bir ilke olduğuna işaret eder. Din insanın ilişkide bulunduğu muhataba veya varlığa, yapılan işin mahiyetine ve konuya göre özünde yakından uzağa, küçükten büyüğe, görünenden görünmeyene, iç içe geçmiş birçok güzellik barındırır. İhsanı muhatabı bakımından üç başlıkta ele alınabilir. Muhatap güzellik anlayışında ve güzel davranışta çok önemlidir. Kime karşı nasıl davranıyorum? Kime karşı nasıl davranırsam güzel davranmış olurum. Hangi muhatabım benden nasıl bir güzellik bekliyor? Benim bir güzellik derdim var mı? Bu sorular bizi estetik öznelerle tanıştırır ve bizde estetik muhatap olgusu gelişir. Onlara vereceğimiz estetik değeri ortaya çıkarır. Kimin için gü470

Müslim, IV, 622.

232 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

zellik? Güzelliğin muhatabı Allah ve kullarıdır. O halde güzellik başta Allah olmak üzere herkes ve her şey içindir. Güzellik herkes için düşünüldüğünde güzelliktir. Dini davranışı tek bir nedene dayandırmak mümkün gözükmemektedir. Çünkü din insanın yalnız bir yönüne hitap etmez. En yakından en uzağa insanın ilgi alanını genişleterek insanı varlık âlemine açar. En yakın insandan en uzak insana hak ve sorumluluk çıkarır. Yaratıcıdan başlayarak tüm varlık âlemini dikkate alır. Hayatın içinde herkese bir rol verir. İnsanı en kutsaldan en basite, şehadet âleminden ğayba her varlıkla ilişkilendirir. Bütün bu kuşatıcı varlık tasavvuru ve bütüncül dünya görüşüne göre insanı merkeze koyar. Ona büyük bir yetki ve sorumluluk verir. İnsan kimsenin değil Allah’ın muhatabıdır. Böyle olunca dini davranışı herhangi bir sebebe indirgemek doğru değildir. Bir dine insan ihtiyaç duyar. Fakat İslam dinine daha çok ihtiyaç duyar. Çünkü her yönü ile insanın mükemmelleşmesini, dünya ve ahirette mutlu olmasını ister. İnsanın bu kadar ilgi alanında hangi davranışı niçin yaptığı konusunda tek bir neden söylenemez. Kuran olumlu insanın davranışını imana olumsuz davranışı ise inkâra dayandırmıştır. İhsan inanan insanın ulaşabileceği en üstün makam ve mükemmellik halidir. Bu iç güzelliğe ulaşabilen insan tüm faaliyetlerini bir sanata ve her sanatı da Allah’ın hatırlanmasına dönüştürerek ister istemez güzelliğini dışarıya çevresine yayan bir ruh güzelliğidir. Bu anlamda güzellik ilhamının gerçek kaynağını İslam’da bulur. Allah her şeye iyi muamele edilmesini ve güzel davranılmasını emretmiştir. İnanan her insan eylemini sanata ve her sanatı da Allah’ın selamına dönüştüren kalbin ve ruhun bu güzelliği olan ihsan makamını amaçlamalıdır.471 Müminler muhsin sıfatları ile birbirlerinin en yakın güzellik aynasıdır. Her müminden hakkın şahitliğine aynalık yapması beklenir. Vahiy ve peygamber aynası olmadan bu aynalar tam olarak hakikati yansıtmaz. Mümin kendi güzelliğini diğer müminlerin ihsanında görür. Kardeşlerinde bir güzellik fark edemeyen ve bu güzelliği takdir edemeyen güzelliğe erişemez. İnsan, kardeşlerinin ne güzel temiz, ne güzel tutarlı, ne güzel sabırlı ve ne güzel cömert olduklarını fark ettikçe kendisi de güzelleşir. Sonra bütün insanlığa bakar onda kendisini görür. Bu dört ayna insanda vicdan aynasını oluşturur. Vicdan insanın fıtratına koyulmuş güzellik aynasıdır vicdan sadece zihinsel bir muhakeme değil estetik bir aynadır aynı zamanda. Bu aynaları kullanmayanın vicdan

471

İbrahim Titus’tan Aktaran: Naim Şahin, Gazali’de Etik-Estetik İlişkisi, Diyanet İlmi Dergi, C.47, S.3, Http://Ktp.İsam.Org.Tr/Pdfdrg/D00033/2011_C47/2011_C47_3/2011_C47_3_SAHINN.Pdf

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 233

aynası gelişmez. İnsan bir vicdan aynasına bir diğer aynalara bakarak kendi güzelliğini görebilir. Güzellik insan üzerinden tanımlanır. Güzel davranış somut bir yaşantıdan öğrenilir. İnananlar ister geçmişte yaşamış olsun ister kendi zamanımızda yaşamış olsun hakkın güzelliğinin şahitlerdir. Günümüzde yaşayan örneklerin olması gerekir. Muhsinler güzelliğin tanıklarıdır. Kelime-i şehadet bu anlama gelir. İnanan her insan güzelliğe tanıklık edip edemediğini sorgulaması gerekir. İnsanı bilgiden çok bilginin somut hayata yansıyan güzellikleri daha çok etkiler. Muhsin insanlar bu anlamda dinin yaşayan tebliğcileridir. Dinin güzelliği Muhsin insanların davranışlarında, yüzlerinde ve ilişkilerinde görünür duruma gelir. Muhsin insanların hayatın içinden güzel örneklikleri diğer insanların kalp ve gönüllerine taşınır. Her şeyde Allah’ı görmek güzeldir. Fakat insan davranışlarında Allah’ın güzelliğini yüceliğini görmek daha güzel daha etkileyicidir. 5.1.Allah’a İhsan

İhsanın kaynağı Allah’tır. Bu nedenle Kuran’da insana Allah’ın ihsanı insanın diğer insanlara ve varlıklara ihsan etmesinin bir gerekçesi olarak kabul edilmiştir.472 Davranış güzelliği ancak Allah’ın insana ve varlığa yakınlığını idrak etme ile kazanılabilir. Muhsin insan Allah’ın yakınlığını hisseder. Allah insana şah damarından daha yakındır. “Biz insanı yarattık; nefsinin ona ne fısıldadığını da biliriz. Çünkü Biz ona şahdamarından daha yakınız.”473 Yaptığı her işe tanıktır. İçinden geçenleri ve dışa vurduklarını bilir. Bilmesinde, görmesinde ve haberdar olmasında bir sınır yoktur. İnsanın Allah ile olan yakınlığı kendisini bile aşacak niteliktedir. İnsanın da Allah’a yakın olması için harekete geçmesi gerekir. İhsan insanın kendisini Allah’ın yakınlaştırmasıdır. O’nun yardımını, desteğini yanında hissetmesi ve buna layık duruma gelmesidir. İnsanında Allah’a olması gereken yakınlığı ihsan boyutuna taşıması beklenir. Araf Suresi’nin 206. Ayeti İnsan ile Allah arasındaki ihsan ilişkisini özetler. “Sabah akşam, yalvararak ve ürpererek, sesini yükseltmeden, için için Rabbini an; sakın gafillerden olma.” Bu içtenlik, yakarış, yakınlık ihsanın özünü oluşturur. Fakat Güzel bulunan Allah olunca insanın Allah’a olan ihtiyacı dikkate alındığında güzellik her zaman yaklaşılması gereken kalıcı bir muhatap belirlenir. Sevenin değiştiği sevilenin değişmediği bir ilişkidir. Kulun ahlaki tu-

472 473

Kasas/77. Kaf/16.

234 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

tumuna göre de Allah karılık verir. Muhlis insan Allah ile ilişkisinin sürekli ve kapsamlı olduğunun şuurundadır. İnsan Allah ilişkisinin geçmişi “elestü bezmi”nde Allaha kulluk konusunda söz verilen ruhlar âlemine kadar uzanır. İnsanı anne karnında da, çocukluğunda da Allah yalnız bırakmaz. Allah anne-baba veya başka insanları sebep kılarak insanı büyütür, besler, ihtiyaçlarını giderir. Yetişkinliğinde, yaşlılığında, ölümünde, berzah aleminde, yeniden dirilişinde ve hesap gününde Allah hep insan ile beraberdir. Bu birlikteliğin fark edilmesi insanı ihsana ve ihlasa yaklaştırır. Bu birliktelik insan için zorunlu, değişmez ve kalıcı bir durumdur. İnsan dünyaya gelmeden önce, anne karnında ve ergenlik çağına kadar Allah ile ilişkisi tek taraflı devam eder. İnsan sorumluluk çağına girdikten sonra bu ilişki bir karşılık bulur. Sorumluluk çağı ile birlikte başlayan bu karşılıklı ilişki dünya hayatı, ölüm, yeniden diriliş ve ahret hayatı ile ebedi-kesintisiz bir süreç olarak devam eder. Kuran bu ilişkinin insan tarafından fark edilmesini ve ahlaki ilkelere uygun bir şekilde sürdürülmesini insandan bekler. ‘’Ben insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.’’ Ayeti insan yaşamının tamamını ibadet bilinci ile geçirilmesi gerektiğini ortaya koyar. Bir iyilik veya yardım severlik yalnızca sosyal bir ilişki olmaktan çıkar ihlâs ile ibadet derecesine yükselir. Allah mükemmel eksiksiz estetik öznedir. Güzelliği gerçek anlamda takdir edecek odur. Ondan başkasının güzellik takdiri eksik ve kusurludur. Bu nedenle yalnızca ona ibadet edilir. Allah’ın hiç bir güzelliğe de ihtiyacı yoktur. İhtiyacı olmadığı için de ancak o tarafsız, zaafsız, objektif ve adildir. Onun beğenisi de mükemmeldir. O Kayyum ismi ile her güzelliği en küçük ayrıntısına kadar değerlendirir. Ona sunulan güzellik gerçek değerini bulur. Acaba hiç izleyicisi, alıcısı ve göreni olmadan bir sanata değeri gerçek değerini bulur mu? Allah’a imandan sonra her şey güzelleşir. Allah’a bir güzellik borç haline gelir. İşte bu borca ihsan denir. İnsanın ihtiyaçlarını karşıladığı nimetleri ve ihsanı ile her zaman insanın yanı başındadır. İnsan O’nun rahmet ve ikramı ile hayatını sürdürür. İnanan insan zikir, şükür ve tefekkür ile Allah’a bu güzelliği fark ettiğini gösterir. Evrendeki, düzen uyum ve ölçü güzelliği oluşturur. Böylece güzellik bir tefekküre dönüşür. Buradan bir anlama ulaşılır. Güzelliklerin sahibi idrak edilir. Küçük büyük, yakın uzak tüm güzellikler O’nun varlığına ve birliğine işaret eder. Evren sağlam, uyumlu, bozulmayacak bir tarzda yaratılmıştır. Nimetler güzeldir. İnsanın ilgisini ve beğenisini çekecek şekilde yaratılmıştır. İnsanın ihtiyaçlarını karşılarken yediği, içtiği ve kullanıp tükettiği nesnelerin nimet olarak görmesi Allah ile ilişkilendirmesi anlamına gelir. Bu güzelliklerin görülmesi insanı şükre ve hamd etmeye gö-

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 235

türür. Allah’ın yarattığı güzelliklerin günübirlik telaş içinde gözden kaçmaması gerekir. Çünkü bu güzelliklerin duyumsanması yoluyla Allah hatırlanacak, zikir halinde yaşanacaktır. Bütün güzel isimler burada fark edilecektir. Allah’ı muhatap alan bir davranışta O’nun yüceliğine uygun bir güzellik nasıl sunulabilir? İnanan insan davranışını Rabbin makamı ve rızasına uygun güzellikte nasıl gerçekleştirilir? Kuran ayetlerinde Allah’ın makamından ve bu makama uygun davranışın gereğinden bahisle şöyle buyurulur. “Rabbinin makamından korkan kimseye iki cennet var.”474“Kim de Rabbinin makamından korkar ve nefsini de hevâ (kötü istek ve tutkular)dan sakındırırsa...”475 “Allah’ın yüceliğini gereği gibi takdir edemediler; Gerçekten Allah çok güçlü, çok üstündür.”476 İhsan merkezli “güzel” veya “güzellik” kaygısı, insan hayatında belirleyici ve sürükleyici bir işlev yerine getirir. Bu kaygı insanı ruhsal açıdan yüceltir, eğitir ve arındırır. Allah insan ilişkisindeki gerçekleştirilen bu kaygı bir ibadet, zikir, şükür, tefekkür ve dua niteliği kazanır.477Hayatın anlamı; Allah insan ilişkisindeki sürekliliğe ve bu değişmez ilişkinin insan çevresine yansımalarından ibarettir. Bu ilişkilerdeki derinlik kulluktaki güzelliğin en üstün derecesi takvaya ulaştırır. İnanan insanın estetik duyarlılığı, hassasiyet ve inceliği öncelikle Allah’ı muhatap alır. İnsan öncelikle güzele, güzelliğin sahibine ve kendisinin güzellik öznesi olduğuna inanmalıdır. Güzele inanma, güzelliğin kaynağını görme bilme ona ihtiyaç duymadır. Allah’ın yarattığı güzelliklere karşı güzellik ile karşılık vermek iman ile başlar. İnsanın öncelikle Allah’a karşı bir güzellik borcu vardır. Allah’a karşı ibadet, itaat, şükür ve zikir gibi amelleri bir görev değil; zevk halinde yaşamaktır. Estetik zevk kelimenin tam karşılığı olarak Allah insan ilişkisinde Allah’tan insanın dünyasına yansıyan her durumu güzel görmek, kazandığı başardığı her şeyin Allah’tan gelen bir güzellik olarak görmesidir. Âlemlerin Rabbi olan Allah bütün güzel isimleri ile her zaman insan ile beraberdir. Allah’a ihsanın özü Allah’ın insana yakınlığının içselleştirilmesine ve insanın da O’na yakınlaşmasını sağlayacak duygu, düşünce, değer ve davranışlarla bütünleşmesine bağlıdır. İnanan insan kişiliğini bu güzelliğe yakınlığı ile inşa edebilir. Allah tüm güzelliği ile inanan kulun ahlakında ve hayatında görünmek ister. Bu kelimenin tam anlamı ile ihsana karşı ihsan anlamına gelir. İnanan kulların duygu, düşünce söz ve fiilleri Kuran’ın güzellik mu-

474 475 476 477

Rahman/46. Naziat/40. Hacc/74. Komisyon, 2012, s. 6.

236 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

cizesini gösterebilmeli, hükmünün güzelliği içinde yaşadığı toplumda güzel bir hayat olarak ortaya çıkabilmelidir. Din, temelde insan-Allah ilişkisinde gerçekleşen bir olgudur. Din ve insan arasındaki bilişsel, duygusal, ruhsal ve sosyal olaylar bu ilişki ile anlam kazanır. İnsan ile Allah arasındaki ilişkiler tek yönlü bir ilişki değildir. Allah bütün esma ve sıfatları ile insan da kendisine ait estetik yetileri ile bu ilişkide etkindir. Bu ilişki iki özne arasında gerçekleşen çok taraflı, oldukça zengin ve canlı bir ilişkidir. Şu kadar farkla ki Allah, insan ve diğer varlık ile olan ilişkisinde mutlak öznedir. Allah iç ve dış, görünür ve görünmez boyutları ile güzelliği her yönü ile kuşatmıştır. İnsanlar ise fark edebildikleri kadar güzelliği algılayabilirler. İnsan güzelliğini de çirkinliğini de Allah huzurunda yaşar. İnsan ise diğer varlıkların birçoğuna göre kendisine sınırlı fakat geliştirilebilir estetik öznelik verilmiş bir varlıktır. İnsan özneliğini Allah ile ilişkisinde ve diğer varlıklara karşı kullanır. İnsan bütün benliği ile bu ilişkide yerini alır. Allah’ı aklı ile tanır, gönderdiği din hakkında kanaat oluşturur. Kalbi ile duygusal karşılık verir, tepkide bulunur. İnsan ve Allah ilişkisinde ortaya çıkan ilişki estetik bir tarz da içerir. Çünkü her iki taraf da diğer özellikleri yanında aynı zamanda estetik bir öznedir. Bu ilişkide düzeyine göre güzellik veya çirkinlik, hoşnutluk-kerahet, manevi bir tat ve haz veya elem, farklı ölçülerde duygulanım yaşanır. Allah, bu ilişkide insandan kendi yüceliğine uygun estetik bir karşılık vermesinden hoşnut olacağını belirtmiştir. “...Güzel düşünüp güzel işler yapın. Çünkü Allah, güzellik sergileyenleri sever.”478 Ancak bu hoşnutluk yine insana dönecek bir hoşnutluktur. Çünkü Allah, hiçbir şeye muhtaç olmadığı gibi estetik doygunluğu da mutlaktır. Diğer bütün ilişki alanlarında olduğu gibi estetik doygunluğa muhtaç olan insandır. Allah insanın diğer bütün yetkinlik alanlarında olduğu gibi estetik alandaki tecrübeyi en güzel şekilde yaşamasını, bu anlamda da nimetlenmesini ve kendisini geliştirmesini arzulamaktadır. Konumuzla ilgisi bakımından dinin insanın çok yönlü estetik arayışında da insana kıble oluşturduğunu ve insana rehberlik ettiğini söyleyebiliriz. Dinde davranış olarak icra edilen sanatın anlaşılmaması, yerine ulaşmaması, değer ve karşılık bulamama endişesi de yoktur. İnsan tarafından üretilen her güzellik Allah’ın Habîr, Semî, Basîr isimleri ile karşılık bulur. Hayatın güzelliklerini Allah ve meleklerle ortak yaşama inancı, dinin estetik algısını ğayba taşır. İnsan tek başına da bulunsa ürettiği her güzellik, gizli izleyiciler tarafından paylaşılmaktadır. Her türlü güzelliği bilen, gören, duyan, de478

Bakara/195.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 237

ğerlendiren Allah’tır. Allah’ın takdir edeceğine iman ile durumun ve şartların gerektirdiği bir pozisyon almak, kaderin verdiği rolü en güzel şekilde oynamak, oturuşuna, kalkışına, yürüyüşüne ilahi tecelli ve karşılığı dikkate alarak davranmak, dini estetiğin özünü oluşturur. Din insanın kalbindeki gizli niyetine ve en küçük eylemine bile değer verir. Karşılığı olmayan boş bir bakış, gizlenecek bir söz, bilinmeyen bir niyet yoktur. Bu estetik anlayış insanı heyecanlandırır ve estetik ruh seviyesini yükseltir. İnsan Allah arasındaki nihaî gerçeklik, kendini ihsan olarak ortaya çıkarır. Bu anlamda bütün eylemler gaybi derin bir içerik ile Allah’a doğru yönelir. İnanan insanın bütün aktivitesi, içerik, form ve tarzı ile ibadete dönüşür. Her eylem nihai gerçekliğe yönelerek aşkın bir nitelik alır.479 Allah insan ilişkisinde duanın özel bir yeri vardır. Dua Allah ile yapılan en güzel konuşma tarzıdır. Allah ile insanın konuşması ancak bir dua edebi çerçevesinde gerçekleşebilir. Allah insanı her şeyden önce duası ile hatırlar. Bu nedenle Allah Kuran’da duasını beğendiği peygamberlerin ve salih insanların dualarına ve konuşmalarına yer vermiştir. Peygamberler ve salih insanlar duaları ile inananlara rol model olmuştur. Dua bu nedenle Allah katında insanın değerini yücelten en değerli amel olduğu belirtilmiştir.480 Dua, güzel istek, zikir Allah’ı güzel anış, şükür memnuniyet ifadesidir. Güzelden güzellik isteme, güzellikleri ondan bilme, güzelliğe teşekkür etmedir. Dua, zikir, şükür gibi güzel sözler Allah insan ilişkisini devam ettiren bağlardır. Allah’ı muhatap alan güzel sözler değer olarak insan yaşamına geri döner. İnanan insan bütün güzelliğini sonsuz nur ve hidayet kaynağı esma-i hüsna kaynağından alır. Buna göre davranışlar adil olduğu kadar güzel de olmalıdır. Özde, sözde ve eylemde güzellik inanan insanda tarif edilemez bir heyecan ve etki uyandırır. Davranışa asalet katar ve yüceltir. İnsana yapılan güzellik ve iyilik Allah’a yapılan ibadete dönüşür. Güzelliği sevmek, güzelliği çoğaltmak, karşıdan beklemeden güzellik oluşturmak ve sunmak inanan insandan beklenilen estetik tavırlar haline gelir. Çünkü Allah her güzelliğe layıktır. İhsan, insanın Allah’a yakışır bir bilinç ile hareket etmesidir. Allah’a karşı insanın ihsanında kulun Rabbi ile arasında gerçekleşen bütün davranışlar sayılabilir. İman, teslimiyet, tevekkül, ibadet, itaat, şükür kul tarafından Allah’a sunulan ihsandır. İhsan Allah’ın isim ve sıfatlarına yakın yaşamak, O’nun makamını yüce tutmak, rızasını ve hoşnutluğunu amaç edinmek ile gerçekleşir. Muhsin insan tüm güzelliklerini Allah’tan alır. Onun beğenisi oranında kendi iç dün-

479 480

Tokat, agm, s.161. Furkan/77.

238 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

yasında ve sosyal hayatta güzelleşir. Muhsin insan kendisinde cemal ve kemal niteliklerini kendisinde bütünleştirmiş insandır. Allah’ı gereği gibi takdir edebilmenin yolu ihsan makamından geçer. Bu anlamda ihsan, Allah’ın sıfatlarına ve yüceliğine uygun cevap oluşturabilmek, makamına uygun davranmaktır. Allah’ın razı olduğu ameller aracılığı ile ancak Allah razı edilir. Allah’ın razı olduğu her amel bize ihlâsa ulaştırır. İnsanların Allah’ı nasıl razı edeceği apaçık vahiy ve sahih sünnet uygulamaları ile ortadadır. Onu razı etmenin yolları ilim, iman ve amelden geçer. Dini davranışlar estetik arka planını iman, ihlas ve ahlaktan alır. Yalnız başına iman, ihlas ve niyetin gerektiğinde kendi kendine yetebilen ahlaki bir övgüye değer, amelden bağımsız iyi bir şey olduğu doğrudur. Fakat hiçbir zaman davranış ile bütünleşmemiş ahlaki bir fiile eşit değildir. Din bütün bereketini eylemdeki güzellikte gösterir. İman, ihlas ve niyet bir hayırdır; iyi niyetle beraber bulunan amel ise daha üstün bir hayırdır; çünkü o kamil ahlaki bir ameldir.481 İnsan Allah ilişkisinin en güzel sonucu ibadettir, İhsanın eksiksiz karşılık bulunduğu ilişki yalnızca Allah insan ilişkisidir. Allah’ın da insana verdiği her türlü nimet ve ikram da Allah tarafından insana yapılan bir ihsandır. Bu karşılıklı ihsanın gerekliliği Kuran’da bir soru kalıbı ile şöyle dile getirilir. “İhsanın karşılığı ihsan değil midir?”482 O’nu gereği gibi saygı gösterip yüceltmek, emirlerine hassasiyet göstermek, gönülden ibadet etmek, sevgisini ve görüşünü üstün tutmak, sevmediklerinden ve hoşlanmadıklarından uzaklaşmak Allah’a karşı ihsandır. Muhsin insan Allah’ın beğenisine talip olmuş insandır. Allah’ın beğenisini üste koyan onun rızasını hedefleyen insandır. Allah ile birliğinin beraberliğinin farkında olan insandır. İhsan makamında yaşayan Allah’ın hoşuna gidecek tarzda güzel yapmaktır. Önce Allah’ın beğenmesi gerekiyor. Muhsin insanın her davranışı Allah için bir kurbandır. Kurban en güzelinden seçilmeli, bezenmeli, temizlenmeli, kör, topal ve sağır olmamalıdır. İnsanlar ve varlıkla girdiğimiz her ilişki Allah inancı açısından bir sadakadır. Gerçek cimriler kendinden bir güzellik üretemeyen ve kendi güzelliğini paylaşmayanlardır. İnsan güzellik üretmeli ve paylaşmalıdır. Bu veriş tarzı da güzel olmalıdır. Üsten bakarak, minnette bırakarak ve ezerek olmamalıdır. Kendisi alırken başka insanlara verirken başka davranmamalıdır. Allah için yaşamada sonuçta kazanan her zaman insanın kendisi olacaktır. Kendi güzelliği ile Allah’ın güzelliğini birleştirmeyi başaran insan “muh-

481 482

Draz, age, s.250. Rahman/ 60.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 239

sin” sıfatını kazanır. Muhsin sıfatı müminlerin ulaşabileceği en üst niteliktir. Çünkü Muhsin kavramı kalbin derinliklerinden hayal gücüne kadar bütün güzellikleri kapsar. Muhsinlik güzel kulluğun zirvesidir. İnsan tadına vardığı bu ilahi güzellik karşısında Allah’ı büyükleyecek, secdeye varacak, ibadet edecek, O’nun güzelliğinden isteyecektir. “Allahım, bize dünyada da iyilik ve güzellik ver. Ahirette de iyilik güzellik ver” duası ile hem dünyalarının hem de ahretlerinin güzelleşmesine katkı sağlayacaktır. Buna karşılık Allah da ona verecektir.483 5.2.İnsana İhsan

Muhsin insanın Allah ile ilişkilerinde güzelliği başarmış, güzelliğini insan ilişkilerine taşımış insandır. İlahi güzellik Muhsin insanın güzelliğinden diğer insanlara yansır ve taşınır. Öncelikle anne baba, eşler ve yakından uzağa tüm insanlara ihsan ile muamele edilmesi Kuran’ın en önemli emridir. İlişkiler ihsan ile sürdürülmesi istenmektedir.484İnsan ilişkilerinde ihsan ile davranmayı başarabilirse Allah’ın sevgisini de bu sayede kazanmış olur. Allah ilişkilerinde ihsan ile hareket edenleri sevdiğini belirtmiştir.485 Davranış için inanan bir insan şöyle düşünmelidir. Yaptığım bu davranış Rabbimin hoşuna gider mi? Daha çok beğenmesi için neler yapabilirim? İlk muhatap olarak Allah’ı dikkate almak insanları dikkate almama anlamına gelmez. İnsanlara değer vermek de Allah’ın hoşnutluğuna girer. Bu nedenle İnsanlara ne kadar güzel davranıyorum? Karşımdaki insanların zevkine ve gönlüne hitap edebiliyor muyum? Soruları da ilahi amaçlı estetiğin gerçekleştirmek istediği hedefleri arasındadır. İnsanın bütün ilişkileri birbiri ile ilgilidir. İlişkileri birbirinden ayrı düşünmek mümkün değildir. Amaç olarak en kapsamlı olan Allah’a ihsandır. Çünkü diğer ihsan çeşitlerini de kapsar. Allah insan ilişkisi en kapsamlı ilişki olduğundan insanın tüm varlıkla gerçekleştirdiği ilişki insan Allah ilişkisi kapsamına da girer. Bu durumda kendini beğenerek yürüme ve kibir yalnız insan-insan ilişkisi olmaktan çıkar. Allah’a karşı bir büyüklenme olarak kabul edilir. Allah her türlü zulmü haksızlığı kendisine yapılmış bir ahlaksızlık olarak görmektedir. Dolayısı ile insanlarla ve diğer varlıkla ilgili insanın geliştirdiği davranışlardaki biçim öncelikle Allah’a karşı yapılmış kabul edilmektedir. Bu durumda davranış tarzı kalpten başlayarak son etkisine kadar güzel olmalı ve güzel tasarlanmalı-

483 484 485

Maide/ 9. Bakara/ 283. Bakara/195.

240 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dır. Kısaca, insanlar arasındaki konuşmalar, edalar, tarzlar Allah insan ilişkilerinden kopuk değildir. İnsana yapılan ihsan ise içinde daha fazla çeşit barındırır. İnsanlara ihsan onlara iyilik yapmak ve güzel davranmaktır. İnsandan insana ulaşan her iyilik ve yardım ihsan olarak nitelendirilebilir. İnsana karşı ihsan; zayıf ve yoksula infak, hastaya ve zulme uğramış kişiye yardım ve her türlü iyiliktir.486 Güzelliğin muhatabı tüm insanlıktır. Güzelliğin üretilme alanları tüm beşeri alanları kapsar. Allah adaleti, ihsanı ve akrabaya bakmayı emretmiştir.487 Muhsin insan insanlara yardım ve iyilik yaparak kendi güzelliğini paylaşır. Kendisine verilen nimetler karşısında Allah’a ihsanı hamd ve şükür iken insanlara ve varlıklara ihsanı infak olur. Muhsin insan güzel insandır. Güzelliği ise iyiliğindendir. Muhsin insan, güzel inanan, güzel bakan, güzel gören, güzel düşünen ve güzel eylemde bulunan kişidir. Muhsin insan güç ve üstünlüğünü tahakküm, kibir, tasallut ve haksızlık aracı olarak kullanmayan, aksine, merhamet, şefkat ve sevgi unsuru olarak kullanan insandır. Ayaklarını başkalarının tepesine basmayan, bütün insanlar gibi ayaklarını yere basan ve insanlarla göz göze, omuz omuza, paylaşım içinde beraber eşit yaşayan insandır.488 Kuran’da muhsinler tarif edilirken öfkelerini yutmaları ve insanları bağışlamaları bir özellik olarak belirtilmiştir.489 Kuran’da Muhsin insanın özellikleri incelendiğinde daha çok ahlaki ilkelerle ilgili sıfatlarının öne çıktığı görülür. Muhsin kelimesinde ahlak ve din ayrımı yapılmamıştır. Bunun açık anlamı Allah- insan ilişkisi ne kadar güçlü olursa ahlak da o düzeyde gelişir. Davranışlar dıştan bakıldığında görünen biçimi ve görselliği ön planda olsa da gerçek güçlerini dayandığı kaynaklardan alır. Bu da insan-Allah arasında yaşanan iç güzelliğin önemini gösterir. Muhsin insanın iç güzelliği Allah’a dış güzelliği ise insanlara açıktır. O Allah’ın güzelliğini insanlara taşır. Bu anlamda değerlerin test alanı sosyal ilişkilerdir. Muhsin insan hem kendisinin güzelliğinin farkında hem Allah’ın güzelliğinin farkında olan hem de bu güzelliğe nasıl bir güzellikle karşılık vereceğini öğrenmiş insandır. İnanan insan ihsan zincirinde yaşadığını bilir ve bu halkada görevini yerine getirir. Allah insana ihsanda bulunmuştur. O halde insanda diğer insanlara ihsanda bulunmalıdır.490 Çünkü ihsan’ın karşılığı ancak ihsandır.(Rahman/60) Kuran’da insanı muhsinliğe ulaştıracak birçok öğüt vardır. Bu rehberliğe birçok örnek verilebilir. Biri sizi selamladığında siz de onu 486 487 488 489 490

İbn-i Munzır, Lisanul Arap, “HSN” maddesi Nahl/90 Öztürk, 1989, s.101. Ali İmran/134. Kasas/77.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 241

aynısı veya daha güzeli ile selamlayın.491 Bu bir ölçüdür. Size biri bir iyilik yaparsa siz de daha güzeli ile karşılık verin. Muhsin insanın güzelliği ilişkilerinde ve diğerkâmlığında ortaya çıkar. Muhsin insanın eli hep bir başkasının elini tutar. İnsanın çok yönlü benliğinde estetik boyut muhsinliğini oluşturur. Allah kendi ahlakını, merhametini ve sevgisini, inanan insan eli, inanan insanın dili ve inanan insanın gönlü ile dinin güzelliklerini ortaya çıkarmak istemiştir. Allah güzeldir bütün fiilleri yalnızca güzellik doğurur. Allah dilerse yeryüzünde tek bir çirkinlik ve kötülük kalmaz. Ancak Allah insanı güzellik ve çirkinliğin iyilik ve kötülüğün ortasında sınamaktadır. İhlas insanın dinin bireysel amaçlarını gerçekleştirmesinde birçok yönden etkili olur. İnsanın dine girerken ve dini hayatını sürdürürken dine yaklaşımı iyi niyetli, samimi ve ahlâki olduğu oranda din ile sağlıklı bir ilişki kurabilir. Bu durumu insanın dindeki samimiyeti olarak değerlendirmek mümkündür. İhlas sürekli Allah’ın varlığını ve sıfatlarını dikkate alarak yaşamaktır. İhlas diğer insanların haklarına saygılı olmayı ve korumayı gerektirir. Örneğin yetimlerin malı konusunda Kuran ihsan ile muameleyi emretmiştir.492 İnsanlarla kaş göz jest ve mimiklerle alay etmeyi, lakap takmayı, küçümsemeyi, insanlardan yüz çevirmeyi, yeryüzünde böbürlenerek yürümeyi, insanların arkalarından konuşmayı, insanların kötülüğünü istemeyi yasaklar. Bunun açık anlamı şudur. Allah bu davranışlardan razı değildir. İhlaslı insan insanlara karşı da içten davranmalıdır. İnsanlara değer vermeğe çağırır. Toplumsal yönü itibariyle insan din sayesinde çevresindeki insanlara değer vermeyi öğrenir. Dinin kendisinden istediği sosyal rol gereği aileden başlayarak içinde yaşadığı toplum bireyleri ile uyum içinde yaşamasını sağlar. Güzel davranışın duyu organlarına hitap eden yönünde bir takım yetenekler ve Allah vergisi özellikler bulunabilir. Güzellik üretmek bir yetenek ise bu yeteneği kendisinde bulunduranlar diğer insanlardan sadakalarını esirgememelidir. Küçük gibi görünen bu tutumlar insana önem verildiğini gösterir. İnsanın güzellik amacı olmadığında hayat tesadüflere bırakılmış sıradan bir akışa dönüşür. Tesadüfler ise hiçbir zaman güzellik üretemez. Nezaket toplumsal düzeninin ahengi ve gereğidir. Nezaket, uyumlu bir ruh-beden yapısı ile dünyaya gelen ve anlayışlı sosyal çevrelerde yaşamak büyümek gelişmek imkânı bulan insanlarda görülen bir davranış şeklidir. İnsanlar ve insanların ürettiği kültürler yalnızca mal mülk servet bırakmaz. Gelecek nesiller miras olarak nezaket ve edep de bırakır. Yine nezaket ve edep

491 492

Nisa/86. İsra/34.

242 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

bir sosyal çevrede öğrenilir. Toplumu bir kişi dönüştüremez. Güzelliği de insanlar birbirlerine sunmak durumundadır.493 Ruh dünyası çeşitli etkilerle bozulan, duyguları yıpranan ve bir takım çevrelerinden gördükleri yanlışlarla travmatik buhranlarla kıvranan kişiler insanları memnun etmek istemez. Ağlayan güldüremez. Yapılan çirkinlikler yalnızca tek bir ilişkiyi etkilemez. İlişkiler ağının tamamını etkiler. Hatta bu gelecek nesillere kadar uzanır gider. Zamanında çözülmeyen beşeri problemler sonraki nesillere çözümü zorlaşarak aktarılır. Bir çirkinlik bin çirkinliğin doğmasına neden olur. İnsanların kendilerine önem verilmediği düşüncesi, işe yaramazlık hissi ve değersizlik duygusu insanı olumsuz yönde etkileyen faktörlerin başında gelir. Güzel davranış insanlara değerli bulduğumuzu ve önem verdiğimizi gösterir. Onlara çok büyük moral ve yaşama sevinci katar. İklimlerin, meteorolojik olayların ve doğa manzaralarının insan ruh sağlığına büyük etkileri olduğu gibi insanların davranış ve tutumları da ruhsal yaşantıları etkiler.494 Çirkin davranışlar insanı zorlar, terletir, yorar, insanı üşütüp dondurur, fırtına ve kasırga gibi insan ilişkilerini kökünden söker atar. Güzel davranışlar ise insan ilişkilerinde baharı yaşatır, tatlı bir esinti gibi insanlara haz verir. Güzel davranış insanın fıtratına uygun bir davranıştır. İnsanoğlu nerede yaşarsa yaşasın güzel yüz ve tatlı bir dil arar. Karşılaştığı konuştuğu insanların nezaketlerinden memnun kalır. Çünkü insan değer verilmeği ister. Nezaketten ve nazik insanlardan hoşlanır. İnsan, beğenildiği, övüldüğü, öz varlığı başkalarına iyi tanıtıldığı zaman sevinir. İnsanlarla ilişkilerinde hoşa gidecek şekilde konuşup tutum geliştirmesini arzu eder. İnsanın kendisini önemli ve değerli bulmasına neden olacak tavırlar ve yaklaşımlar insanı iyi olmaya iyi davranmaya yöneltir. İnsanların ihmal edildiği, görülmediği ve değersiz olduklarına ilişkin algıları onları yanlış yapmaya zorlar. Güzel bir söz duymak insanda olumlu etki uyandırır. Güzel ve çirkin kendi halinde yaşamazlar. Biri tahrip ederken diğeri onarır. Biri yıkıcı iken diğeri yapıcıdır. Üretilen bir güzellik farklı güzel duygu ve düşüncelerin nedeni olurken çirkinlikler ise insanı olumsuz yönde tetikler. Çirkinlikler, hem kişinin kendisini hem de çevresinde yaşayan insanların duygu dengesini olumsuz yönde etkiler. İnsan yaşamında güzel güzelliği oranında, çirkin de çirkinliği oranında etki gücüne sahiptir. İnsan çirkinleştiği zaman çevresinde güzel bir şey bırakmaz. Bütün her şeyin güzel olması insanın güzele ve güzelliğe değer vermesine bağlıdır. Güzel davranışın insan ilişkilerinin tamamında büyüleyici, etkileyici ve yapıcı bir gücü vardır.

493 494

Edwards, age, s.146-147. Canatan, Burhanettin, İslamiyette Ruh Sağlığı, Canatan Yayınları, Konya 1967, s.21.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 243

Güzellik her insanın konuştuğu anlaştığı bir dildir. Güzelliğin dili doğrudan, anlaşılır ve açık olduğundan güzelliğin dilini her insan anlayabilir. Güzellik insan fıtratına hitap ettiği ve gönül dilini kullandığı için muhatabı eğitim görmemiş olsa da onu hisseder ve anlar. Bundan dolayıdır ki güzellik insanlar arasında iletişimi sağlama gücüne sahiptir. Bu nedenle güzellik, insanların toplumsal ilişkilerinde ve günlük yaşamlarını düzenlenmede yapıcı, geliştirici ve zenginleştirici bir role sahiptir.495 Kısaca eğitimde sosyal boyut öğrenenlerin sosyal yaşantılarını daha anlamlı duruma getirebilmelerine imkân vermeye yönelik düşünce ve duygu eğitimidir.496 Güzeli bilmeyen, görmeyen ve yaşamayan güzel olanı sevemez. Sevemeyen bağlanamaz. Bağlanamayan bencil ve açgözlü olur. Toplumsal birlik ve beraberliğin temelini estetik zevklerin ortaklaşa oluşturduğu duygusal ve zihinsel dünyada aramak gerekir. Dolayısıyla bizlerin dinin temel ilkeleri ile insan ilişkilerinde yüzü asık olmayan, duygularını ve yüreğini unutmamış, diğer insanlarla münasebete geçebilen, ahlaklı ama güzellik yoksunu olmayan olabilmemiz için estetik boyutu sürekli hatırlamamız gerekir.497 5.3.Varlığa İhsan

İnsan fiziksel çevresi ile ilişkilerinde güzellik önemli bir amaçtır. Bu güzelleştirmeyi yaparken de yaşadığı çevreye olumlu bir etki katmayı ve çevreyi yaşanabilir kılmayı ister. Yaşam içerisine bu olumlu etkinin katılması ise insanın “estetik çevre” bilincinin gelişmesini gerekli kılmaktadır.498 Bu nedenle güzellik yalnızca bireyi ve toplumu ilgilendirmez. İçinde yaşanılan çevreyi ve tüm varlığı ilgilendirir. Canlı ve cansız bütün varlıklar kendilerine ait güzellik dilinden anlarlar. Varlık akli bir sitem olduğu kadar güzelliklerin iç içe geçtiği keşfedilmeyi bekleyen estetik bir sistemdir. Varlığın hoşlanma duygusu olmasa da kendisine yapılan hoş muameleyi anlar ve ona kendilerince cevap verir ve razı olurlar. Ahlak ilkeleri ilahi, beşeri ve çevre ilişkilerinin tamamında geçerlidir. İnsan varlığı kendinden bir parça bilmezse ona iyi davranamaz. Sahibini tanımazsa ona yaklaşımını ayarlayamaz. “Allah insana, baktığı ve yaptığı her şeyde güzel olanı arama ve aslında bir yandan da kâinattaki güzellikleri fark edebilme inceliği kazandırarak kemâlat yolunda yeni bir yön tayin edilmiştir. Allah’ın yarattığı güzelliklerle uyum içinde, ilkesini tevhitten

495 496 497 498

Lukacs, Georg, Estetik, Çev. Ahmet Cemal, Payel Yayınları, 1999 İstanbul, 2001, s.179. Akın, agt, s.30. İnam, Ahmet, Ahlak ve Estetik Açısından Modernleşme, İslam ve Modernleşme II.Kutlu Doğum Toplantısı, İSAM Yayınları, İstanbul 2007, s.54. Göğebakan, agm, s.80.

244 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

alan bu bakış, gündelik hayatı dahi sarıp sarmalayarak estetiğin, dünyadaki tüm güzelliklere yansıyan ilahî bir nitelik kazanmasına sebep olmuştur. ”499 Hayvanlar yalnız kendilerini üretir, oysa insan bütün doğayı yeniden üretir.500 İnsan ihtiyaçlarını doğadan giderir. İnsan ihtiyaçlarını sınırsız gördüğünde doğa insana yetmez. Çünkü insanın sınırsız hırsı ve sahip olma duygusu söz konusudur. İnsanın doğaya karşı ihsanı ihtiyacı kadar tüketmesidir. Doğal çevre Allah tarafından kendi içinde her an yeniden düzenlenir ve kurulur. Bu şekilde canlı, cansız bütün varlıklar birbirleri ile uyum içinde varlığını sürdürür. Allah’ın yarattığı doğal çevrede doğal çevreye müdahale edebilen, onu değiştiren ve dönüştüren tek varlık insandır. İşte Allah’ın insana halife olarak tanıdığı bu yetkiyi en güzel şekilde kullanması insanın çevreye yaptığı ihsandır. Doğal çevrenin gelişmesine, temizlenmesine, adeta nefes almasına, varlığını daha elverişli koşullarda sürdürmesine aracılık edecek her türlü güzel davranış ihsan olarak değerlendirilebilir. Varlıkla dost olmak hem insana hem çevreye iyi gelir. Aralarında güzellik doğurur. Güzellik kulağı ve dili olmadan bu kardeşlik ve dostluk görülemez ve varlık ile dost ve kardeş olunamaz. Estetik bakış açısı ile elde edilen ihsan varlığı Allah’ın güzelliği ile ilişkilendiren insan estetik algılama biçimini yaşantısının her alanına yansıtarak doğayı ve çevreyi daha güzel algılar.501 Çevresindeki her varlığa estetik bir değer olarak da ilişkiye girebilir. Dinin amaçlarından biri de insanın içinde yaşadığı canlı ve cansız varlıklardan oluşan çevreyi koruması ve geliştirmesidir. Bu görev gönüllü bir sorumluluk bilinci ile yerine getirilmesi gerekir.502 Çünkü varlık nimettir, ayettir, emanettir, hilafetin muhatabıdır, varoluşun ve yaratılışın anlamıdır, karşılıklı ilişkiyi sağlayan bütünün parçasıdır, dengedir, kardeştir, sevgi ve merhamete layıktır ve kutsaldır.503 Bu amaç yine ihlas ile yerine getirilebilir. Varlık ile barış içine yaşamak ancak ihlas ile gerçekleştirilebilecek ontolojik bir amaçtır. Evrene baktığımız zaman her bir varlığın genelde bir yaratılış amacı olduğunu gözlemleriz. Yeryüzünde varlığını sürdüren canlı ve cansız tüm varlıkların nihai olarak insana hizmet ettikleri söylenebilir. Varlıkları insana hizmet ile görevlendiren Allah olduğu gibi insanın varlıktan yararlanma yetisi olan aklı da insana veren Allah’tır. İnsanlar görsünler veya görmesinler ihlas ile varlığa yaklaşan insan onlara zarar vermez. Allah rızasını gözeterek

499 500 501 502 503

Günel, Meral, Peygamber de Ağlar, http://www.sonpeygamber.info/peygamber-de-aglar, 20.06.2015 Doğan, age, s.166. Sebik, agt, s.154. Akramova, Dilaram, Ahlaki Değerler Çevre ve Eğitim, Çevre ve Ahlak Sempozyum Bildiri ve Metinleri, Editör: M. Doğan Karacoşkun, Gaziantep Üniversitesi Yayınları, Gaziantep 2014, s.601 Akramova, agb, s.602-61.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 245

varlığın gerçek ve kalıcı sahibinin Allah olduğu bilinci ile hareket eder. Varlığı kendisine hediye edilen bir nimet olarak görür. Çünkü varlıklar Allah’ın okunacak ayetleri, güzel isimlerinin göstergeleridir. İhlaslı insan gösteriş için nimeti israf etmez. Varlığı Allah’ın razı olduğu hayırlı işlerde kullanılır. Ekilen ve bakımı yapılan bir ağacı, kendisine yardım ve bakım yapılan bir hayvanı, kurtuluşuna vesile olabilecek bir hayır olarak görür. İhlaslı olarak varlık ile sürdürülen ilişki varlığı üzmez aksine sevindirir ve onurlandırır. İhlaslı insan varlığa tepeden bakmaz; her şeyi Rahman’ın kulu olarak görür. Bu bakış açısı insanı alçakgönüllülüğe yükseltir. Gösteriş, sahip olma hırsı bencillik ve doyumsuzluk varlığı incitir. Yeryüzünde ve göklerde fesada neden olur. İhlas ise insanın haddini ve sınırını bildirir. Varlıktan Allah’ın istediği ve izin verdiği kadar yararlanır. İnanan insan ihlas ile baktığı varlıktan yetkisi kadar yararlanırken aynı zamanda varlıkta kendisini şükre taşıyacak kutsal bir iz, işaret ve mühür arar. İnsan adeta evrende kendi iç dünyasındaki güzellik motifleri, desenleri ve nağmelerinin yansımalarını izler. Varlık aleminde muhteşem manzaraları seyreden insan ulvi(yüce) hisler duyar. Hiç bir pratik menfaat, faydacı merak duymadan tabiatın bu güzelliklerini, sürekliliğini, ahenkliliğini, maksatlılığını, mükemmelliğini, beşeriyet için, gelecek nesiller İçin koruyup saklamalıdır.504 Çevremize olan duyarlılığımızın düzeyinin alacağımız sanat eğitimine, edineceğimiz sanatsal deneyimlere sıkı sıkıya bağlı olduğunu görmemiz gerekir.505 Çünkü güzellik bilinci olmayan sanat ve estetik kaygısı taşımayan bir insan en tehlikeli bir varlığa dönüşür. İnsanın çirkinleştiği bir mekânda güzel bir şey yaşayamaz. İnsan eşya ilişkisi en temel değer alanıdır. Çünkü tamamen insana teslim olmuş varlık dünyasını yönetme biçimi insanın değer dünyasını ve kişiliğini açığa çıkarır. İnsan varlık ilişkisinde ihsanı ortaya çıkaracak ilkeler az ve özdür. Kirletmeme, zarar vermeme, israf etmeme, koruma ve yaşatma olarak beş maddede özetlenebilir. Varlık cennetten bir parçadır. Onun güzelliğine benzer güzelliktedir. İnsanın fiziksel yapısı aynı elementlerdendir. Yine canlılardan bir canlıdır. Yeryüzü sınırsız ve sorumsuz bir şekilde sömürülmemelidir. Yeryüzünü ağır yükler ile yormamalıdır. Temizlik insanın kendisinden çevreye yansıyan bir güzelliktir. Kuran’a göre Allah insana halife olarak yaşam çevresindeki tüm varlıkları yönetme ve onlardan yararlanma yetkisi tanımıştır. İnsan akıl, irade ve eyleme gibi üstün nitelikleri ile bu yetkisini kullanır. Ancak insan varlıktaki güzelliği ve bu güzelliği görmediği takdirde güzelliği bozan

504 505

Kurbanov, agm, s.27. Akın, agt, s.26.

246 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

bir çirkinlik öznesi durumuna düşer. İnsanda tüm olumsuz isteklerin kaynağı olan “hevâ” kontrol edilip iyi yönetilmediği takdirde yalnızca insanın kendisine ve sosyal yaşamına zarar vermez; aynı zamanda tüm evrene ve varlığa zarar verir. İnsan hevâ penceresinden baktığında eşyanın tümü sınırsız ve sonsuz yararlanma kaynağı olarak görülür. Allah’ın rızası ile bakıldığında ise varlığı korumak ve yaşatmak, sevgi ile sınırlı ve ölçülü yararlanmak, varlığa karşı sorumlu davranmak görülür. Doğa da insan gibi görür, duyar hisseder. Hastalanır ve iyileşir. Doğada olup biten her şey insanın eli değmediği, gözü görmediği sürece tıkırındadır. Fakat bu halinden memnun değildir. Meyvesini, etini, yumurtasını bir insan yemeli, sütünü bir çocuk içmeli, çiçekleri koklanmalı, dağlarına çıkılmalı, sularında yüzülmelidir. Doğa insanın konaklanması için düşünülmüş ve döşenmiş bir mekândır. Görünüşte insandan başka da misafiri yoktur. Fakat aynı doğa insan harap etmeye, acımasızca katletmeye, doyumsuzca tüketmeye başlayınca düzeni sarsılır. Cennet mekânlar cehenneme dönüşür. İnsanın boyundan büyük yapıp etmeleri, zamana sığmaz emelleri insanı kendi evini yıkan, yakan, yağmalayan bir duruma sokar. Oysa doğal çevre ataların yaşadığı torunların yaşayacağı aile ocağıdır. Sıcak bir yuvadır. Güzellik ancak insan eli ile öldürülür. Doğanın bir parçası olan insan kendi intiharını gerçekleştirmektedir. Çevresine olağanüstü güzellik, canlılık, çeşitlilik, mutluluk dağıtan doğa adeta yeniden yaratılmak üzere can çekişmektedir. Her varlığın farklı görevleri olsa da yeryüzü, gökler ve ikisi arasındakiler ortaklaşa tanıklık yapmayı sürdürürler. 6.GÜZEL TOPLUM OLUŞTURMA

Tartışmalı olmayan ve bilinen tarihten bu yana yeryüzünde insanlar hiçbir zaman homojen topluluklar olarak yaşamamışlardır. Dolayısı ile birbirlerinin ürettiği bilimsel, teknolojik, sanatsal hatta dini değerleri kullanmış, kültürel alış verişte bulunmuşlardır. Öyle ki, ahlaki olarak bile birbirlerini olumlu veya olumsuz yönde etkilemişlerdir. Elbette söz konusu kültürel alış veriş insanlar arasındaki ilişki zenginliğine ve hızına göre gerçekleşmiştir. Çağımızda ise iletişim ve ulaşım araçlarının çok etkin kullanılması ile bu alış veriş bölgesel ve yerel olmaktan çıkarak küresel bir boyut kazanmıştır. Günümüzde insanlığın yeryüzünde biriktirilmiş çok yönlü başarı ve kazanımları medeniyet kavramı ile özetlenebilir. Bilim, teknoloji, sanat, felsefe ve din gibi insana hizmet üretilen tüm gelişmeler medeniyet havuzunda toplanır. Her toplum kendi ürettiği kültürel birikimi ile çağdaşı olan medeniyete katkı sunmuştur. İnsan toplumsal yapısı ve kültürü ile medeniyete katılır ve kendi ürettiği gü-

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 247

zellik ile yetiştiği medeniyete katkı sağlar. İnsanın içinde kendi güzelliğini taşıyıp yaşayacağı bir toplum yoksa her şey teoride kalır. Medeniyet insanlığın her alanda yaptığı ortak çalışmalar, buluşlar, gelişmeler, iyileştirmeler her alanda üretilmiş değerlerle insanlığın ortak başarısı ve insan hayatında toplam kalitedir. Bir medeniyet yalnızca bilim, teknoloji, mimari vb. maddi alanlar üzerine inşa edilemez. Bilim, ahlak, estetik ve din insanda anlam kazanırlar. İnsanda ve onun tecrübesinde bütünlük kazanan bu alanları parçalamak kesinlikle makul değildir.506Bilim, teknoloji, sanayi, ekonomi, iletişim ulaşım vb. alanlar medeniyetin maddi yönünü oluştururken din, felsefe, sanat gibi alanlar da insani-manevi boyutunu oluşturur. Her medeniyetin bilim ve teknoloji gibi maddi boyuta olduğu kadar felsefe, sanat ve din gibi beşeri etkinliklere de ihtiyacı vardır. Bilim ve teknoloji gibi alanlar insanın maddi ihtiyaçlarını karşılarken söz konusu diğer alanlar da insanın ruhsal ihtiyaçlarını karşılar. Her bir alandaki gelişme ve gerilemeler birbirini olumlu veya olumsuz yönde etkiler. İnsan yaşamında ihtiyaç duyulan hiçbir alan görmezden gelinemez. Bu nedenle medeniyet çok yönlü insan yaşamının ihtiyaçlarını karşılayabildiği oranda başarılı sayılır. İnsan çok yönlü yeteneklerini medeni bir dünyada ortaya çıkarabilir, keşfedebilir ve geliştirebilir. Medeniyetin oluşmasında olmazsa olmaz alanlardan biri de estetiktir. Vahşilik, barbarlık ve uygarlık ayrımında hiçbir nitelik güzellik kadar etkili değildir. Medeniyetin aslını güzellik kavramı oluşturur. Bu nedenle uygarlığın anlamı, gelişimi ve yükselişi estetik ile yakından ilgilidir.507 Güzellik insanın evrendeki soyut somut çevresini oluşturan her şey ile ilgilidir. Uzay, gezegenler, atmosfer, iklim, coğrafya, köyler, kasabalar, şehirler, metropoller, sosyal, kültürel, ekonomik, ahlaki değerler, aile ve toplum insanın çevresini oluşturur.508 Medeniyetler insan ilişkilerine kazandırdığı kalite, varlığa, doğaya, doğal olana ve beşeri çevreye verdiği önem kadar güzelleşebilir. Estetik ve ahlaki değerler manevi dinamikler olarak medeniyetin özünü meydana getirir. İnsan eyleminin güzelleşmesi insanlık için ortak medeni bir amaç olmalıdır. İnsan sosyal sorumluluğunu son merhalede bir medeniyet ve uygarlığa açılan bir ortamda gerçekleştirebilir. Medeniyet; bir toplumun bütün bölümlerinde ortak olan dinsel, ahlaksal, estetik, teknik ve bilimsel nitelikteki toplumsal olayların bir bütünü ve barbarlık durumundan çıkıp belli ilkelere bağlı olarak belirli birlikte yaşaması-

506 507 508

Işık, age, s.186. Balamir, Bünyamin, Sanat Eğitiminde Özgürlük ve Özgünlük, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s.50. Düz, agm, s. 12.

248 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

dır. Uygar, terbiyeli, görgülü, kibar ve ince insan anlamına gelen medeni insana ancak bu ortak amaç ile ulaşılır.509 Bütün insanlık medeniyet ile olan ilişkisini insan davranışlarındaki estetik boyut ile gerçekleştirebilir. Sosyal ortamda alıcı ve verici hazzın birbirine uygunluğu insan ilişkilerinde zirvedir. Bu zirve estetik düzeylerin karşılıklı oluşturulması ve fark edilmesi ile yaşanır. İnsan ilişkilerinde de estetik hazzın, insanın diğer hoşlanmalarından ayrılan en büyük farkı, çıkar içermemesidir. Medeniyet, güzelliği tüm yönleri ile bütüncül olarak ortaya çıkarabilmektir. Uygarlığın insani boyutu, insanların sosyal sorumluluklarını yerine getirmelerinde, insana verilen değerde ve insan ilişkileri üzerinde yükselir. Din, bilim ve sanat alanlarının dilleri ayrı olsa da daha iyi insanlar ve daha iyi toplumlar oluşturmayı amaçladıkları, insanlara güzel ve iyi ideali yönünde rehberlik ettikleri sürece uygarlığa değerli katkılar sunmuş olurlar.510 İnsan faaliyetleri olan bilim, sanat, felsefe dinin ortaya koyduğu değerler ile ortak hareket ettiği zaman ilahi olan ile insanlığın en derin ilgi ve yetenekleri birleştirilmiş olur.511 Sosyal ilişkilerin en belirleyici vasfı dinden beslenen ahlaktır. Ahlaki ilklerden yoksun bir toplum düzeni medeniyet inşa edemez. Ahlaki değerler, toplumların hayatlarında değişim ve gelişim sürecinde değişmez köşe taşları olarak kalıcı olarak yerlerini her zaman korurlar. Bu nedenle tarihte ve günümüzde ahlak destekleyen ve geliştiren dinin medeniyete çok büyük katkısı olmuştur. Medeniyet yüksek insani değerler üzerinde yükselir. Medeniyetin beşeri yönünü insan davranışları ve insan ilişkileri oluşturur. İnsan eyleminin güzelleşmesi, yakından uzağa birçok sorunun çözümüne, dünyanın daha güvenli, daha huzurlu ve yaşanılır bir dünya olmasına katkı sunabilir. Bundan dolayıdır ki, Kuran’ın insan için inşa etmek istediği medeniyetin temelinde ahlak, ahlakın özünde ise güzel davranış vardır. Bunun açık anlamı dinin önerdiği güzel davranış İslam medeniyetin tohumudur. Bu nedenle insanın yeryüzündeki sınavı olan “ahsenül amel” bir medeniyet sınavıdır. Medeniyet, ancak insan davranışlarının güzelliği üzerine kurulabilir. Kuran’ın eğitim konusunda öne çıkardığı temel hedef; tevhit temelli kulluk bilinci ile hareket eden özgür, özdenetimi ve özgüveni yüksek muhsin bireyler yetiştirmek, dünya ahiret dengesini gözeterek imana dayalı ahlaki bir toplum oluşturmak, yeryüzünde barış ve huzuru tesis etmektir.512 Kısaca medeniyet Allah’ın tüm 509 510 511 512

TDK Büyük Sözlük Düz, agm, s.12. Arıcan, agt, s. 200. Köylü, Mustafa, Kuranın Eğitime Getirdiği Değerler Ve Hedefleri Müzakere, Kuran Sempozyumu, Kuran Ve Eğitim, Fecr Yayınları, Tokat 2007, s.73.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 249

insanlığa yüklediği yeryüzündeki halifelik görevidir. Medeniyete katkı sunmak inanan her birey ve toplumun örtük bir görevidir. Güzel bir dünya oluşturma konusunda eğitimin daha etkin ve başarılı olabilmesi için birçok düşünür tarafından gerekli bazı noktalara dikkat çekilmektedir. Ünlü Rus yazarı Dostoyevski “Evreni kurtaracak olan güzelliktir.” demek sureti ile güzelliğin birey, toplum ve insanlığın kurtuluşunda oynayacağı önemli role dikkat çekmiştir.513 Eğitimin bilim ve teknoloji ile özdeşleştirilmesinin büyük bir hata olduğu dile getirilmekte, insana toplumdaki yerini hatırlatmak, ruhu incelten estetik kaygıları, hayata anlam katan insani değerleri öğretmenin de gerekli olduğunun altı çizilmektedir.514 Günümüz eğitim anlayışında mananın dengesinin madde lehine bozulması insanlık için olumsuz bir hayat tarzını da beraberinde getirdiği, hâlbuki insanın bedeni gibi ruhunun da ihtiyaçlarının da dikkate alınması gereği üzerinde durulmaktadır. İnsanı insan yapan ilim, ahlak ve estetik gibi boyutların insan hayatında birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Maddeye verilen önemin artması, mananın neredeyse tamamen unutulması insan ruhunu örselemekte, bunaltmakta ve yanlış mecralara yönelmektedir.515 Daha güzel bir dünya oluşturmak ve yarınlara daha umutla bakabilmek için insan yaşamının değer sistemiyle kuşatılması ve estetik kaygıyla bütünleşmesi çözüm olarak önerilmektedir. İnsan ruhu ile uyumlu değerlerden ve estetik düzenlemelerden güç alan, insana, doğaya ve kültürel değerlere saygılı eğitim anlayışı ile istenilen dengenin sağlanabileceği üzerinde durulmaktadır.516 Kişinin sanatsal potansiyelinin oluşması ve gelişmesi yalnız kendisi için değil ama tüm bir toplum içinde büyük bir önem taşır.517 Güzel aynı zamanda toplumsal ortak bil dildir. Her medeniyetin, ideolojinin, dinin ve kültürel yapının kendisine özgü estetik anlayışı vardır. Hemen hemen bütün toplumlarda dinler, ideolojiler ve sosyal düzenler estetiği görmezden gelmez. Bilakis estetiği önemli bir güç kaynağı olarak kullanır. Yerleşik düzen sanatla yaşatılabilir. Egemen söylem ideolojik estetik ile eleştirilir ve değiştirilir.518 Bu nedenle firavun bile sihirbazlara ihtiyaç duyar. Estetik bireysel bir ihtiyaç olduğu gibi ve toplumsal bir ihtiyaçtır. Birlikte üretilir ve birlikte tüketilir. Eagleton’a göre kültür gibi estetik de çelişkili bir

513 514 515 516 517 518

Artut, age, s.9. Özkeçeci, İlhan, Eğitime Sanatın Katkıları ve Yansımaları, http://www.kalemguzeli.org/ index.php?go =icerikgoster2&MKNO=146&KNO=149 Özkeçeci, agm, gös. yer. Özkeçeci, agm, gös. yer. Kagan, age, s.475. Çetinkaya, Murat, Güzellik Felsefesi: Estetik, Tüketim Çağında Estetik, 2000, S.71

250 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

olay olarak toplumsal hayatın işleyişinde gizli stratejik bir işlev görür. Alternatif düşünme ve hissetme tarzları ortaya çıkararak, toplumsal hayata yönelen güçlü eleştirileri ile katkıda bulunur.519 Toplum içerisindeki kültürel yapılanmanın en önemli ayaklarından birisini de o toplumun estetik anlayışı oluşturur. Bireyler genel olarak içinde yaşadıkları toplum ve çevrenin estetik değerlerine göre şekillenir.520 Bu etki durumuna göre bireyden topluma da uzanır. İnsanın estetik yaşamda elde ettiği güzelliğin etkisi yalnızca kişi ile sınırlı değildir. Estetik duyarlılık ilkin kendimize ve yakın çevremize gündelik yaşamımıza yönelişinde varlığını duyurur.521 Estetik, kültürün en önemli kaynağıdır. Bütün sanat eserleri beşeri duyuşlar estetikten doğar. Yaşamı estetik ilkelere göre yönlendirmek demek; yaşamın tüm değerlerinin uyumlu bir bütünlüğe oturtulması, güzelleştirilmesi, hatta sanatlaştırılmasıdır.522 Yaşam güzelleştirilmelidir. İnsanın insanla, toplumla çevreyle olan ilişkileri estetik değerlerle bütünleşen bir sanat yapıtına dönüştürülmelidir. Böyle bir yaşam insanın algılayacağı en yüksek haz olan estetik hazzı içeren bir yaşam olacaktır.523 Toplumsal hayatta her güzel iş başka güzel işlere örneklik edip çoğaltacağı için her güzel iş başka güzel bir işe aracılık eder. Bu nedenle bireyin güzelleşmesi yalnızca kendisini ilgilendirmez. Etki gücüne göre tüm insanlığı ilgilendirebilir. Estetik güzelliklerin kendi tekilliğini aştığını ve evrensel bir gerçeklik yaşadığını rahatlıkla söylenebilir.524 Estetik bilinç toplumsal bir nitelik kazanabilirse sosyal bir güç elde etmiş olur. Sosyal estetik yaşayacağı ve gelişeceği beşeri bir ortam kazanır. Çünkü estetik şuur, estetik haz, estetik heyecan, estetik ideal, estetik bakış ve estetik fenomenler etkileşim neticesinde oluşmakta ve gelişmektedir. Toplumsal şuurda gelişen estetik etkileşim estetik anlayışları belirler, geliştirip olgunlaştırır. Sosyal estetik sosyal talep çerçevesinde üretilip tüketilir.525 Toplumda somut davranışlar aracılığı ile genel bir beğeni düzeni oluşturmak önemlidir. J. M. Guyau’a göre, estetiğin en yüksek amacı, sosyal karakterde estetik bir heyecan uyandırmaktır.526 Estetik açıdan tatmin edici bir çevrede yaşamanın yolu; toplumun beğeni düzeyinin geliştirilmesidir. 527 Toplumsal genel beğeni insanları sosyal yönden etkiler. Bu nedenle din insanın tüm sosyal yaşantısın-

519 520 521 522 523 524 525 526 527

Eagleton, age, s.11. Göğebakan, agm, s.73. Timuçin, 1993, s.14. Tuncay, Murat, Erdemin Estetikle Buluşması, A.Ü Sanat Dergisi, 2006, sayı:10, s.69. Tuncay, agm, s.73. Işık, age, s.32. Kurbanov, agm, s.35. Komisyon, age, s.26. Tuna, 2008, s. 124

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 251

da güzelliğin ortaya çıkmasını arzular. Birey, aile ve toplumsal alanda ne kadar güzellik üretilirse medeniyet de o oranda güzelleşir. Her bir alanda elde edilen güzellik diğer güzelliklerin de garantisi ve besleyicisi olur. İnsan kalitesi ile güzelliğe dayalı bir hayat felsefesi ve dünya görüşü ile böyle bir toplumda yaşamak insana zevk verir ve ömrü uzatır. Bütün bireyler için toplum bir fırsat ve imkân oluşturabilir. Her güzel davranış içinde yaşanılan toplumsal koşullar, kültürel çevre ve insan algısı ile çok yakından ilişkilidir. Davranışta kişisel kimlik yanında kolektif kimliği oluşturan bütün bağlılıkların uzamsal bir tezahürü söz konusudur. Dolayısı ile bir davranışta kişilik yanında kolektif kimlik de önemli bir yer tutar. Birey toplumu aşma imkânına sahip olsa da her insanın kökü kendi yetiştiği topraklardadır.528 Bu nedenle estetik beğeninin oluşmasında birey veya toplumu önceleyen tartışmalar gereksizdir. Her güzellik birey ve toplumun ortak ürünüdür. Kaçınılmaz olarak her güzellik kültürel formu ile medeniyete katılır. Estetik, bir toplumun tüm yaşam alanlarında bütün olarak kendisini gösterebildiği oranda medeniyet başarılmış demektir. Bu durumda toplumsal beğeni düzeyini yükseltecek estetik eğitiminin yeterli ve ideal biçimde yapılandırılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır.529 Çünkü estetik şuurun yalnızca bireysel yönü yoktur; aynı zamanda toplumsal şuuru da söz konusudur. O da sosyal şuurun diğer formları olan siyaset, hukuk, din, ahlak, felsefe gibi reel hayatın estetik tarafını aksettirir. Genel olarak bireysel estetik şuur, toplumsal şuurun genel kanunlarına uyar.530 Bu nedenle güzel bir davranış ancak güzel bir toplumda sağlıklı olarak varlığını sürdürebilir. Çünkü sanatı üreten ve değerlendiren insanın psikolojik özellikleri ne kadar bir birine yakın ise estetik eser o derece anlaşılır ve değer görür. Estetik değerlere sahip olmayan bir toplum yeterince insanlaşamamış demektir.531 Özellikle toplumsal bunalım, anomi ve yabancılaşmanın arttığı toplumlarda estetik etkinliklere ve yaklaşımlara daha çok ihtiyaç vardır.532 Güzel insanların duygularını, istencini ve düşüncesini birleştirmek yoluyla, toplumsal duyguların oluşumu üzerinde, toplumsal ideale duyulan özlem üzerinde eşsiz bir etkide bulunur. İnsanın yaşamsal güçlerini uyandırır; ruhunu istenç ve güçle derin bir duygu zenginliğiyle ve yaşamda etkin davranışlar geliştirmek doğrultusunda yapıcı bir istekle doldurur.533

528 529 530 531 532 533

Fahri, age, s.64. Mamur, agm, s.70. Kurbanov, agm, s.41. İlhan, agm, gös.yer. Tezcan, age, s.83. Ziss, age, s.165.

252 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Din kültürlerden, medeniyetlerden ve felsefeden de eskidir.534 Dinin tarihte ve günümüzde medeniyete olumlu katkısı, insanı ve davranışlarını güzelleştirme sureti ile insanlığı yaşatan değerler barındırması medeniyetin inşası ve yaşatılması konusunda dini hala güçlü bir unsur olarak görmemiz gereğini ortaya koymaktadır. Dinsiz medeniyet içinde değersizlikten kaynaklanan birçok çirkinlik ortaya çıkarır. Dinin insan yaşamına getirdiği ilkeler ve toplumsal roller ve sağladığı sosyal düzen insanlığın daha mutlu olmasına katkı sunacaktır. Medeniyet; bilim-ahlak, birey-toplum, ruh-madde, dünya-ahiret, iman-akıl, ubudiyyet-hürriyet, biyolojik ihtiyaçlar ve yüksek ahlaki niteliklerden oluşan bir denge meselesidir.535 Dünyayı anlamaya ve sırlarını çözmeye çalışan insan düşüncesi değerlerden uzak akli melekelerini kullanması onu daha çok karmaşaya iter. İnsan bir filozof veya bilgin gibi hem medeniyet ve gerçekliğin anatomisi ile hem de sanatçı gibi onun güzelliğinin çehresi ortaya çıkmasına çalışmalıdır.536 Din medeni hayatın bir parçası olarak kültürel arka planda birey ve toplumun yaşamında her zaman yer almıştır. Din, insanın kendisine ve diğer insanlara yabancılaşmasını önlemek için onları karşılıklı ilişkiler ile yükümlü tutmuştur. Birlikte yaşamanın ve uygarlığın gelişmesine katkı sağlayacak ortamları kalıcı ve verimli duruma getirmek için, sosyal ilişkilere zarar verecek veya ortadan kaldıracak çirkin davranışları yasaklamış, barış ve huzur içinde mutlu yaşayabilecek ilkeleri de yaşatmayı amaçlamıştır. Din, insanın insana olan yakınlığını ve muhtaçlığını fark ettirir. Kişilerarası ilişkileri başlatacak, sürdürecek ve zenginleştirecek pratikler dinin insandan beklediği tutumlardır. Kuran’a göre insanın küçük görülecek işi yoktur; birlikte olduğu insan çok değerli, söylediği söz önemli, attığı adım ise kaderidir.537 Din bireysel hayatı toplumsal hayattan, toplumsal hayatı çevreden bağımsız düşünmez. İnsana bütüncül bir dünya görüşü sunar. Bilgi, varlık ve değer problemlerini kendi bütünlüğünde buluşturarak çok yönlü bir güzellik ortaya çıkarır. Bireysel, toplumsal ve çevre barışını sağlar. İslam’ın bütüncül dünya görüşünde varlık, zaman, bilgi, değer, haklar ve insan bütünlüğü bozulmaz ve parçalanmaz. Bu bütünlük insan hayatında güzelliği ortaya çıkarır. Hakikat kendi bütünlüğü içinde kendi güzelliğini bu dünyada da göstermelidir. Kutsal güzellik öncelikle varlığını somut yaşantılar ile duyusal alanda ka-

534 535 536 537

Korlaelçi, Murtaza, Din-Kültür İlişkisi, Felsefe Dünyası, 1993, S.8, s.45. Özakpınar, age, s.119. Edman, age, s.65. Bakınız: Ömer Demir, Kur’an Kavramları Bağlamında Yaşam Boyu Salih Amel, Araştırma Yayınları, Ankara 2013

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 253

nıtlamalıdır.538 Birçok filozofa göre insanın amacı mutluluğa erişmektir. Bunun açık anlamı herkesin razı olduğu bir yaşam şeklidir. Bu durumda insanların birlikte sevgi içinde yaşaması açısından güzel kavramının ne olduğu çok önemlidir. Allah bu mutluluğun dini hayat ile karşılanacağını belirtmiştir. Allah erkek ya da kadın, inanmış olarak dürüst ve erdemli davranan kişilere arı duru, tertemiz, hoş bir hayat tattıracağını vaat etmiştir.539 İnsanlar yaşamlarını bir medeni bir toplum içinde daha düzenli, daha huzurlu ve güvenli sürdürürler. Bu nedenle Allah, insanlara gönderdiği peygamberleri ve toplumlarına medeniyet misyonu yüklemiştir.540 Her peygamberin bir medeniyet kurucusu olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu anlamda din insanları toplum halinde bir arada tutan ilkeleri ile üyelerine aidiyet bilinci sağlamak gibi oldukça temel bir fonksiyonu icra etmişlerdir.541 Hayatın güzelleşmesi ve medeniyete katkı Kuran’ın birçok kavramında ve uygulanmasında hayat bulur. Güzel bulunmadan güzellikte yarış olmaz. Her insanın güzelleştirdikçe güzel yarış başarı ile tamamlanır. Güzellik yarışı güzelleştirme ile iç içedir. Başkasını da kendi güzelliğine takarak güzelliğe lokomotiflik görevi yapması gerekir. Başkasının çirkinliğini kendi öz çirkinliği olarak görmezsen daha baştan çirkinsin. Çirkinlik hepimizin sorunudur. Kapım herkesin kapısı yolum herkesin yolu olmadan güzellik başlatılamaz. Bir medeniyetin derinliği ve ruh zenginliği değerler alanında kendisini gösterir. Medeniyet insanlığın dünya cennetidir. İnanan insan yalnızca ahiret cenneti değil dünya cennetini de kurmak, ona destek vermek ve yaşatmak zorundadır. İnsanlık birlikte mutlu olmayı ve birlikte yaşamayı başardığı oranda yaşanabilecek medeni bir ortam oluşturabilir. Medeniyet tüm insanlığın insanlık adına üretilmiş ortak başarısı olarak görmek gerekir. Medeniyette ilk insandan son insana bütün insanların emeği vardır. Bütün toplumlar kendi ürettiği kültür ve değerler ile medeniyete katılır. Medeni bir insanın ufkunda her zaman diğer insanlara da yer olmalıdır. İnsanlar arasında ayrımcılık yapmak, bir kısmını yok saymak insanı eksik bir dünya görüşü ve varlık tasavvuruna götürür. İnsan hem kendisi hem de diğer insanlar ile güzellik yarışındadır. Bu yarışta kıskançlık ve engelleme insanı çirkinleştirir. İnsanın kardeşinin elinden tutması ve güzellik yarışmasında güzelliğine yardımcı olması yarışta öne çıkarır. İdeal olan birlikte mutlu olma ve birlikte güzelleşmedir. Kuran insanın halifelik görevini varlıkla ile ilişkisini bütüncül olarak sürdürmesini is-

538 539 540 541

Cömert, age, s.10. Nahl/97. Düzgün, Şaban Ali, Dinlerin Şehirleşme Kabiliyeti, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 2009, C.7, S.2, s.7. Alpyağıl, Recep, Kimin Tarihi Hangi Hermönetik, Ağaç Yayınları, İstanbul 2003, s.126.

254 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ter. Medeniyetin oluşmasında hiçbir varlık ve değer dışlanmaz. İslam medeniyeti, insanın kendisi, Allah, insan ve diğer varlıklarla olan ilişki biçimindeki nitelik ve kalite olarak kendisini gösterir. Bu kalite insan-Allah, insan-insan, insan-varlık ilişkilerinde belli bir yetkinlik ile elde edilebilecek bir teorik ve pratik bir anlayışın, inanışın ve uygulamanın sonucunda elde edilebilir. Salih amel ve arka planında inanç, düşünce, duygu dünyası insanı güzel bir medeniyete taşıyabilir. Ahsenul amel yarışında salih ameller dünyayı da ahireti de güzelleştirir. İslam medeniyeti Allah merkezli bir medeniyettir. İslam insanın tüm ilişkilerinde Allah’a ait değerler sistemini merkeze almasını ister. İnsan bütün ilişkilerinde Allah’a ait değerlerden beslendiği oranda güzelleşebilir. Birey, toplum ve beşeri kurumların bu değerlere uygun bir şekilde yapılandırılması medeniyeti ortaya çıkarır. Bu anlamda İslam medeniyeti, Allah odaklı inanç ve ahlak ile oluşturulmuş güzel toplum ve güzel bir çevreyi amaçlar. Bir şeyi, bir varlığı değerlendirmek, onu yalnız başına ve kendi varlığı içinde değerlendirmek değil, onu insanla, insan tabiatı ve çevre ile ilişkileri içinde değerlendirmek demektir.542 Bu nedenle güzellik değerini de insan tek başına oluşturup yaşayamaz. Güzellik sosyal bir ilişkilerde ve varlıkla ilişkide ortaya konulan bütünlükte kendisini gösterir. İnsanın yaşam alanlarının ve ilişkilerinin birbirleri ile uyumundan güzellik oluşur. Buna göre hayatın bir alanı diğerine karşı olmamalı aksine birbirini desteklemeli ve tamamlamalıdır. İnsanlar ancak birlikte mutlu olabilirler. Birlik güzelliğin temel ölçütlerinden biridir. İslam, bir taraftan bireyin temel haklarını garanti alırken bir taraftan da insanın sosyal bağlarını güçlendirmiştir. Bu yaklaşım ile bireycilik ve kolektivizm arasında bir denge ve bütünlük oluşturmuştur. İslam dini insanın biz değerlerini en üstün ve en geniş bir çerçeveye çıkarmayı amaçlar. Biz değerlerini yıkan ve engelleyen tahrip eden tutumlardan uzaklaştırarak barışa ve ahenge işaret eder. Biz değerleri insanları birliğe ve beraberliğe taşır. Bu birlik ve bütünlük güzellik oluşturur. Parçalanmışlık, bencillik ve çatışma çirkinliktir. Birlikte mutlu olma ve insanların meşru konularda memnun etmek hem Allah’ın rızası hem de insanların huzuru içindir. Estetik anlayışları insan anlayışından başlayarak, varlık ve toplumsal ilişkilere ve hatta ölüm sonrasına uzanan bir çizgide birbirine benzer ve birbirinden farklı estetik anlayışlar geliştirilmiştir. Din eğitimi açısından estetiği yalnızca insan doğasını merkeze alarak açıklamak ve insanın iç dünyasında yaşadığı bir fenomen olarak görmek eksik bir değerlendirme olur. Dünyada medeniyet, ahirette de cenneti vadeden İslam’ın “ahsenül amel” anlayışı basit 542

Özden, agm, s. 71.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 255

bir kibarlık ve nezaket gösterisi değildir. Tüm yönleri ile hayatı ve ölümü kuşatan bir anlam ve zihin dünyasının hayata yansımasıdır. Çıkarcı, yönlendirici, manipüle edici popüler kültürün günü birlik değişen bakış açılarına göre oluşturulmuş güzellik anlayışından uzaktır. Söz konusu estetik insan doğası ile ilgili olduğu kadar Allah, ahlak ve varlık dünyası ile ilgilidir. İnsanın Allah’ta, varlıkta ve kendinde bulduğu bütüncül güzelliğin tezahürüdür. Bu güzellikte bütün değerler iman merkezinde birbirini tamamlar estetik bir olgu olarak insanın içinden hayata ve toplumsal yaşantılara katılır. Her müminin vicdanı estetiğin kıblesi gibi çalışır. Güzellik İslam medeniyetinin yükseldiği temel direklerden biridir. Muhsin insan güzel toplumun ve güzel medeniyetin inşacısıdır. Muhsin insanlar güzelliğin yaşandığı ve öğretildiği güzel aileler ve toplumsal kurumlar oluşturur. Çünkü nitelikli birey nitelikli ailenin, nitelikli aile nitelikli bir toplumun oluşturulmasında temel unsurdur. Aile güzel medeniyetin çekirdeğidir. İslam medeniyeti soyut ve somut güzelliğini camiden alır. Bu nedenle İslam medeniyetinin cami merkezli bir medeniyet olduğu söylenebilir. İbadet, ilim, irfan, sosyal hayat ile burada birleştirilir ve hayatın kılcal damarlarına buradan dağılır. Estetik amaçlı din eğitimi yalnızca insana zarif, asil bir kimlik kazandırmaz, bunun yanında toplumsal olaylara karşı da duyarlı olmayı kazandıran bir eğitimdir.543 Bu bakış açısı ile dinde yerine getirilmeye çalışılan her sorumluluk, bir güzellik çabasına dönüşür. Güvenli huzurlu bir toplum düzeni sosyal güzelliği yansıtır. Sosyal güzelliğin nihai meyvesi ise medeniyet olarak tezahür eder. İnanan insanın kendisine, topluma ve Allah’a karşı sorumlulukları söz konusudur. Dinde ideal sosyal düzen kendisine inanan insanlar tarafından inşa edilir. Bu sosyal düzen iyilik, kardeşlik, barış ve adalet üzerine kuruludur. İslam yalnızca bireye değil topluma da sorumluluk yükler. Toplumsal olarak değerlerin paylaşılmasını ve sonraki nesillere aktarılmasını amaçlar. Dini sorumlulukta kişiler açısından bakıldığında sosyal rollere göre birbirine benzer ve farklı sorumluluklar ve amaçlar belirlenmiştir. Anne-baba, yönetici, bilen- bilmeyen rollerinde farklı sorumluluklar belirlenmiştir. Bu görevler içten kabul ile yerine getirildiği için topluma gönüllü hizmete dönüşür. Dinin öngördüğü sosyal hayatta inanan insandan toplum hayatına olumlu ve bilinçli olarak katılması beklenir. Kuran insanların bir hayır için birbirleri ile ilişki içinde olmalarını, toplandıklarında bir hayır ve değer üretmelerini ister.544 Akrabanın, komşunun, yetimin, yoksulun, ihtiyaç sahibinin ve sıkıntı-

543 544

Akın, agt, s. 2 Nisa/114.

256 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

da olanın rızasını kazanmak Allah’ın rızasını kazanmak ile eş değerdir. İslam medeniyetinde birlikte mutlu olma güzelliğin olmazsa olmaz şartlarındandır. Gülen ve ağlayan bir insan aynı ailede, aynı toplumda ve aynı dünyada tezat oluşturur. Bu çelişki güzelliği ortadan kaldırır. Güzellik çelişki götürmez. Tek bir insandan güzel toplum oluşmaz. Dinin belirlediği sosyal normlar bir toplumdaki güzellik hakkındaki geçerli ölçütü ortaya koyar. Bu ölçütler estetik yargının sosyal yönü önemli hale gelir.545 Bireysel beğeni kadar sosyal zevk ve sosyal beğeninin kalitesinin de yükseltilmesi gerekir. İnsan farklı kültür ve sosyal gruplara bu estetik normlarla katılır. Toplum içinde nasıl davranması gerektiğini taklit ederek, benimseyerek ve zorunda kalarak öğrenir. Farklı davranış ürünleri geliştirir. Beden hareketleri davranışları sosyal güzellik normlarına uygun bir şekilde gerçekleştirir. Medeniyetlerin edebiyattan müziğe, mimariden giyime kadar geride bıraktıklarının estetik ideolojinin yansımaları olması estetiğin toplumsal gerçekliğinin göstergesidir.546 Sosyal hayatta güzele karşı geliştirilen ilgi, zevk ve istekler estetik anlayışta etkili olur. Bir toplumun kalitesi estetik alanda geniş kitlelerce kabulü ve değer oluşturabilmesine bağlıdır. Bir güzelliğin estetik değeri sosyal kabulü ve toplumsal değerine göre hayatiyet bulur. Örneğin şair yoksa toplumda şiir adına bir şey de yoktur. Şiir okuyucusu ile şair ve şiir değer kazanır. Yeni şairler ancak şiir okuyanlar arasından çıkar. Medeniyetin manevi ve ahlaki terakkilerinde estetik kültür düzeyi etkilidir.547 Bir toplumda estetik beğeni algısını yükseltilmeden bir medeniyet oluşmaz. Estetik kültür ancak estetik beğeni ve estetik üretim ile birlikte düşünülebilir. Burada kastettiğimiz estetik ahlaki ve manevi alanda gelişmiş yüksek idealleri olan bir estetiktir. Bu estetik anlayış, insanın kendisine, varlığa ve insan ilişkilerine çok yüksek değer veren ve bu ilişkilerden estetik değer üretme çabasını içerir. Günlük hayattan kopuk olmayan davranış dediğimiz sanat eserinin arka planında ebediyet müzesinde sergilenmesine olan inanç etkili olur. Günümüzde sanat evrensele ve tüm insanlığa hitap ettiği oranda daha başarılı olduğu söylenebilir. Medeniyeti yönlendirecek ve yönetecek güzellikler toplu emek ister. Güzellik çok emek isteyen, ince işçilik isteyen bir iştir. Gönüllü güzellik işçilerine, çıraklara ve varlıklı destekçilere ihtiyaç duyar. Toplumsal olarak yaşandığında İslam medeniyeti kendi güzelliğini bir medeniyet olarak ortaya çıkarır. Medeniyetin inşasında yöneticilere, akademisyenlere, öğretmen ve din görevlilerine yani önde olanlara, öne geçirilenlere, öncülere çok büyük sorumluluk545 546 547

Friberg, agm, gös.yer. Çetinkaya, agm, s.7. Kurbanov, agm, s.41.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 257

lar düşmektedir. Güzellik öncelikle onlarda görülmelidir. İnsanlar arasından seçilmişlerin, önder kılınmışların etkileme güçleri çok yüksek olduğu için güzellik onların desteği ile büyüyecektir. Güzel medeniyet için insanlığa büyük ve üstün önderler değil, her biri kendi aklını ve güzellik duygusunu harekete geçirmiş bireyler gereklidir. Din eğitimi, güzelliği yalnızca tek bir davranış ve tek bir birey ile sınırlamaz. Fakat tek bir davranışın güzelliğinden ve tek bir bireyin güzelliğinden hareket eder. Burada güzelliğin başarılmasına dikkat çeker. Din eğitiminin, güzellikten, güzel davranıştan, güzel bir insandan güzel bir topluma oradan da evrensele uzanan güzellik amaçları vardır. Din eğitimi güzel davranışlar aracılığı ile insan ilişkilerini güzelleştirmeyi buradan hareketle de insan hayatını güzelleştirmeyi amaçlar. Bunun açık anlamı din eğitiminin uzak hedefi tüm insanlıkla beraber ortak bir medeniyet inşa etmek ve daha güzel bir dünya oluşturmaktır. Ahirette karşılaşacak güzellik ise ancak bu dünyada güzellik için çalışanların olacaktır. Görüldüğü üzere din eğitiminin amaçları gerçekçidir. Güzel bir davranıştan hareketle, bireye, topluma ve tüm insanlığa ulaşır. Güzelliği ölüme mahkum etmeyerek ebediyete taşır. Din eğitimi, güzelleşme ve güzelleştirmeyi, içten dışa, dıştan içe, insan ve çevresi bir bütün olarak dini ve insani bir sorumluluk olarak görür. Öğrencilerin insani özelliklerle, etik ve estetik değerlerle donatılması, kendi tercihlerine yönelik ahlaki bir kişilik kazandırılması, kısacası insanlaştırılması bütün insanlığın ortak eğitim ideali olmuştur.548 Bu idealin açılımı, insanın kendi varoluşsal bütünlüğü içinde kendi ve ötekinin varoluşunun değerini kavrayabilmesi, bunları doğru anlaması, değerlendirme ve yaşamı anlamlı kılması gibi birtakım insanî unsurlar içerir. Ayrıca söz konusu eğitim insana, kendisiyle olan ilişkisinde, başka insan, canlı ve cansız varlıklarla olan ilişkilerinde, yaşadığı olay, durum veya tekil yaşantının değerlendirmesinde doğru değerlendirme fırsatı tanır.549 7.KARŞI GÜZELLİK ENGELLERİ

Karşı güzellik değerlerden ve ahlaktan yoksun hoşlanma alanıdır. İslam dini insana gerçekçi yaklaşım sergilemiştir. İnsanı yalnızca güzellik öznesi olarak yansıtmamış, güzellik özneliği yanında zalim, cahil, çirkin, kaba, iğrenç, hoş olmayan tarafına da vurgu yaparak kendi içinde çatışan bir yaratılış bütünlüğünde olduğuna dikkat çekmiştir. İnsan bu yönü ile karşı güzelliğe 548 549

Yayla, Ahmet, Eğitim Kavramının Etik Açıdan Analizi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi C.1, S.1, s.9-10. Yayla, agm, s.11.

258 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

açık bir varlıktır. İnsan yalnızca güzelliğin değil çirkinliğin de çekim alanındadır. İnsanın bu durumunu görmezden gelmek onu tek yönlü ve eksik tanımaya neden olur. İnsanları güzelliğe ve iyi ahlaka yönlendirebilmek için insanın yapısı tüm yönleri ile göz önünde tutulması gerekir. İnsan merkezli güzelliklerin yanında çirkinlikler ve kötülükler de göz önünde tutulmalıdır.550Bu anlamda insan estetik engelli bir varlıktır. Bu nedenle güzele ulaşmaya çalışan her insan kendi çirkinliğini aşmak zorundadır. Çirkinlik açısından bakıldığında güzel davranış kontrast yapıdadır. Çirkinliğe karşıtlığı oranında güzeldir. Güzel, karşıtı olan çirkin ile birlikte insan yaşamında belirleyici bir rol oynar. İnsan karşıtlardan güzellik üretebilecek bir varlıktır. İnsan karşıtların birliğidir.551 İnsan güzelliğe yatkın olduğu kadar çirkinliğe de yatkındır. Bu nedenle Kuran bir eğitim yöntemi olarak insanın yalnızca güzellik boyutuna yer vermemiş bunun yanında kötü ve çirkin olan karşıt dünyasına da yer vermiştir. İyi ve kötünün güzel ve çirkinin karşılaştırılması ile güzelin değeri daha açık ve anlaşılır bir şekilde ortaya konulmuştur. İnsanın söz konusu karşılaştırmayı yapabilmesi için kötülüğü de tanıması ve değerlendirebilmesi gerekir. İnsanın yeteneklerinin geliştirilmesi karşıt kutupları ile mümkündür.552 Bu nedenle kötülüklerin tanıtılması çirkin değil, kötü işlerin tercih edilip yapılması çirkinliktir. Güzellik diğer varlıklar için kader, insan için ise tercihtir. Varlık âleminde insan dışında her şey kendi güzelliğini yaşamakta güzellik doğada hazır olarak bulunmaktadır. Bu nedenle güzelliğe müdahale edecek, çirkinleştirecek tek varlık insandır. İnsan ise güzellik engelli bir varlıktır. Yeryüzünde insanın çirkinleşmesi her şeyin çirkinleşmesine neden olur. İnsan yalnızca kendisini çirkinleştirmez, kullandığı, yararlandığı her şeyi kirletip çirkinleştirebilir. Güzellik insan için en hassas bir konudur. Yapısı gereği insanın dünyasında güzelliğin her şeye açılan bir kapısı var. İnsanın güzel bulduğu şey, dini, imanı olabileceği gibi, günahı, küfrü ve şirki de olabilir. Güzellik iki tarafı keskin bıçaktır. İnsan kendi güzellik anlayışı ve ihtiyacı için mücadele etmesi gerekir. İnsan güzellik oluşturmak için bir çaba harcamadığı zaman da kendi iç dünyasındaki çirkinlik harekete geçer. Bu nedenle hiçbir insan kendi davranışları üzerinde kesin ve mutlak kontrol iddiasında bulunamaz. İnsan ne kadar isterse istesin, kendisi ve kendi kontrolü dışındaki şartlar nedeni ile mutlak

550 551 552

Ekici, agt, s. 5. Plumstead, Wayne Jack, The Aesthetics Of Religion, http://aestheticsandreligion.blogspot.com.tr/ Schiller, age, s.28.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 259

bir biçimde iyi, doğru ve güzel olamaz.553 Ancak insanın bu yaratılış gerçeğini bir mazeret olarak kullanması da ahlaki olamaz. Çünkü insan çirkinliği ve güzelliği kendi tercihi ile ortaya koymaktadır. İnsan için hiçbir güzellik kalıcı değildir. Yaptığını bozar, inşa ettiğini yıkar, elde ettiğini satabilir. İnsanın bir güzellik mücahedesi içinde olması gerekir. Güzellik Allah için mükemmellik, melekler için ise temiz bir yaratılış demektir. İnsan ise ahlaki ve estetik olarak iradi bir varlıktır. İnsan güzellik öznesi olsa da içten ve dıştan çirkinlik engelleri vardır. Bu engelleri aşamadığı sürece güzelliğe ulaşamaz. 7.1.Heva

Hevâ, aşırı isteklerin, sonu gelmez tutkuların, insafsızlık, duyarsızlık, tembellik, aç gözlülük, aç gönüllülük, körlük, sağırlık, kayıtsızlık, ikiyüzlülük, doyumsuz şehvetlerin ve bitmez iştahların nefisteki merkezidir. Hevâ, benliğin şehvete meyletmesi ve keyfiliği, bireysel ve toplumsal çürümenin beşeri kaynağıdır. İnsandaki olumsuz duyguların potansiyel olarak bulunduğu nefsin olumsuz yanıdır.554 Hoşa gitmek ve zevk almak güzel için tek ölçü kabul edildiğinde güzel gibi görünen birçok olaya, davranış ve olgu insanı içinden çıkamayacağı çirkinliklerle baş başa bırakabilir. Gerçek güzellik insanı yüceltir, değerini artırır ve asilleştirir.555 Gerçek güzelliğin başında ve sonunda hayır vardır. Sahte güzellikler ise insanı başında güldürse de sonunda ağlatır. Hevâ insanın karşı güzelliğidir. Karşı güzelliğin baştan çıkarıcı bir gücü vardır. Güzellik bu anlamda insan için tehlikeli bir yem ve zehirli bir bal değerindedir. Bir insan her güzeli ve güzelliği kaldıramaz. Güzelliğin yükü en ağır yüktür. Her güzellik bir değildir. Bazı güzellikler insanı çarpar. Güzel şeylerin bir kısmı hoştur, kişiye haz ve keyif verir. Fakat sonunda alçalış yaşanabilir.556Allah temiz nimetleri ve güzellikleri insana helal sınırları içinde yasaklamamıştır.557 Takva ve fücur boyutu ile insanın hoşlanma duygusunun ikiye bölündüğünü söyleyebiliriz. İnsan nitelik ve durumları birbirine büsbütün aykırı olan iki güzellik arasında yaşamını sürdürür. Bunlardan biri “fücur” merkezli güzellik, diğeri ise “takva” merkezli bir güzellik anlayışıdır.558 Estetik değer kişinin öncüllerinden sonra ortaya çıkar. İnanç ve düşüncelerinden istekler, isteklere uygun durumlar tarzlar görüntüler de zevk ve hoşlanma ile estetik

553 554 555 556 557 558

Akder, agt, s.10. Öztürk’ten Aktaran: Yıldırım Canoğlu, Kuran ve Değişim Ergün, agm, s. 7. Ali İmran/14. Araf/ 32. Şems/8.

260 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

değeri ortaya çıkarır. Fücur hevayı temsil ederken takva da temiz fıtratı temsil eder. İnsan aynı olaya ve olgular için iki değer dünyasına açık olduğu halde tercihte bulunur. Her insan kendi hevâ engelini kendisi aşmak zorundadır. İnsanlar iyi veya kötü olarak doğmazlar, kendi yaşamları ve tercihleri ile iyi veya kötü olurlar. İnsanın ahlaki tercihini tekrar tekrar her davranışta yeniden yaşaması gerekir. İnsanın haramlar da güzel görünebilir. Haramlar güzel görünse de arkasında büyük çirkinlikler saklıdır. İnsanın hevâ değerleri ile bakınca kötü, çirkin ve yanlış şeyler de güzel görebilir. Küfür, hevâ değerlerini harekete geçirir. İnsan çirkin olanı da güzel gördüğü için arzular. Güzel olduğunu zannettiği için çirkinlikleri yapar. İnsan karşıt iki dünyanın birleştirildiği, buluştuğu ve kaynaştığı karma bir estetik öznedir. İnsana has özellik olan iki kutuplu bu nitelik yaratılış ilginç bir durum hatta mucizedir. İyi ve kötü, güzel ve çirkin, doğru ve yanlış fıtrat ve hevâ değerlerinin uzantısı olarak insanın iki yolu ve tercih alanı olmuştur. Güzel ve çirkin olarak hoşuna giden şeyin kaynağı insanın kendi içindedir. Bu nedenle insan yaşamın ciddi sorunları asla bütünü ile çözülmez. Çözülür gibi görünseler bile her zaman eksik ve çirkinlikten bir şeyler kalır. Öyle ki bir konuyu halledip diğerine geçildiğinde ve tekrar aynı konuya dönüldüğünde yeni sorunlarla karşılaşılır. Bu nedenle kendi içinde çirkinlik taşıyan insanın dünyasında çirkinlik sorunu tamamen çözülemez. İnsanın temizlediği tekrar kirlenir, yeni aldığı eskir, unuttuğu yeniden hatırlanır. Dolayısı ile tarih tekerrür eder, insana ait davranış örüntüleri ideal özün kusurlu temsilleri ve varyasyonları olarak her zaman gündemdeki yerini alır.559 İnsan Allah tarafından desteklenmediği takdirde tam olarak ahlaki ve estetik bir başarı sağlayamaz. Hevâ insanı egemenliği altına aldığında tanrılaşır. Bu durumda insan, kör, sağır kesilir. Akli melekelerini kullanamaz. Kendisini ve iradesini kullanamaz. Nasihat ve öğütler çok uzaktan gelen anlaşılmaz bir ses olur. Hevâ’nın en önemli özelliği bencil olmasıdır. Fedakârlıktan kaçınması, kayıtsızlık ve ölçüsüzlük istemesidir. “Hevâ, sadece kuru bir meyil demek değildir. Her yönelişin temelinde bir sevgi ve istek bulunduğu gibi hevâ da muhabbetle meyletmek demektir. Bu sebeple de hakkın hilâfına (zıddına), istekle ve sevgiyle meyletmek asıl hevâyı anlatmaktadır.” Hisler ve hevesler, başıboş, serbest kayıtlardan uzak ve duygusal hareketleri öngörürler. Bağlılık, disiplin, düzen, ölçü ve denetimden hoşlanmazlar. Oysa insan, başıboş bir hayatın değil, her yönüyle hesabı verilecek bir ömrün sahibidir. Bu sebeple de kayıtsızlık is559

Whitmont, Edward C., İyileşmenin Simyası, Çev. Tufan Göbekçin, Ege Meta Yayınları, İzmir 2005, s.275

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 261

teklerinin, en esaslı kayda, “vahy”e bağlı kılınması, hayatın tadını çıkarmanın yolu olduğu kadar, ahireti kazanmanın da tek çaresidir.560 Kişisel istekler arzular tahrik edilip tetiklendiğinde hevâ yalnızca bireyin değil toplumların hatta insanlığında tanrısı durumuna gelebilir. Kendi hevâsını keşfeden insanın başka bir dine ve tanrıya ihtiyacı kalmaz. En büyük tanrısı zevk haline dönüşebilir. Hevâ her insanın dilinden konuşan bir tanrıdır. Çünkü her insanı kötüde, egoizmde, bencillikte buluşturabilir. Bencillik aşılmadan fedakârlığa, hırs ve tamah aşılmadan cömertliğe, korkular aşılmadan cesarete ulaşılamaz. Güzelliğini kibrin, kendini beğenmişliğin, üstünlüğün ve aracı duruma getirilmesinde nefsine güç yetirmeyenler erdemden uzaklaşmalarına neden olabilir. Hevâ değerleri hep şimdiyi ve anın zevkini dikkate alır, sonrasını ve başkalarını düşünmez.İnsanın hevâ yönü aşırı isteklerle kuşatılmıştır.561 Kuran’da “ziynet” kavramı geçici güzelliği ifade eder. Sanal, sonradan oluşturulmuş, kalıcı olmayan güzellik ziynettir. Geçici güzellik hakiki güzelliğe Allah’ın zikrine, vazifeye, engel olmamalıdır.Bazı geçici güzellikler insana haz yaşatabilir.562 Bedeni zevklere hitap eden güzellikler bu dünya hayatı ile sınırlı iken ruhsal doyum ve bilinçli bir seçim ile elde edilen hazlar daha kalıcı ve anlamlıdır. Beden güzelliği kadar ruh güzelliğine de dikkat edilmelidir. Beden güzelliği, göreceli, engelli, şartlı, geçicidir. İnsan bedenini olduğundan fazla güzelleştiremez. Güzel olan bedeninin güzelliği de sürekli korunamaz. Fakat insan ruhunu ve kişiliğini sonsuza dek güzelleştirip kalıcı duruma getirebilir. Ruh güzelliği ölmez ve yaşlanmaz. Üstelik güzellik başka nimetler ve değerler ile bir anlam ifade eder. Güzellik başkasının hoşuna giden kendisinin ise başına gelecekler açısından hoşnutsuzluğun, mutsuzluğun kaynağı da olabilir. Her nimet gibi güzellik nimeti de insanın diğer varlık alanlarında yetersiz kalmasına insanlığını yarım yaşaması gibi sonuçlara yol açabilir. Oysa ruh güzelliği paylaşıldıkça çoğalır. İnsan ölünceye kadar hevâ onu terk etmez. Bu nedenle hiçbir insan çirkinlik yönünü yok edemez. Nefsin olumsuz yönü olan hevâ her zaman daha fazlasını ister. Descartes’in dediği gibi ya tutkular ruha ya da ruh tutkulara efendi olup buyurur. Eğer ruh tutkulara söz geçirebilirse tutkular evcilleştirilmiş demektir.563 İnsan eşyaya olaylara ve insanlara nefsi ile bakarsa yararlanmayı

560 561 562 563

Çakan, İsmail Lütfi, Arzuların Teslimiyeti, http://www.sonpeygamber.info/arzularin-teslimiyeti, 30.08.2015 Al-i İmran/14. Fatır/8. Bumin, agm, s.88.

262 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

çıkar sağlamayı öncelikli olarak görür. Allah’ın rızası ve sevgi ile bakar ise sorumluluk ve görev görür. Çünkü sevgi hep vermektir. Aşırı istekler her insanda farklı konularda çeşitli zaaflara neden olur. Hevâ, insanın bu dünyadaki cehennemidir. Hiçbir insan kendi zaafını ve hevâsını aşmadan güzellik diyarına ulaşmaz. Bu ikili estetik yaşantıda insan kendi ikinci ben’inin engellerini aşması gerekir. İnsan kendi yapısını değiştiremez. Bu mücadele ve zorluk insana mutluluk vermeyebilir. İnsan sabır halinde derin sarsıntılar, acı ve kederler yaşayabilir. İnsan bu ahlaki varoluş savaşında başardığı ve belli bir sonuca ulaştığı zaman gerginliği mutluluğa, dinginliğe, huzura dönüşebilir.564 İnsanın hayata katılımı ve toplumsal rolleri ve diğer tüm ihtiyaçları insan kalbi ile karşılanır. İnsan yaşamında kalbin merkezi bir önemi vardır. Kalp bütün isteklerin ve ihtiyaçların yönetildiği bir üstür. İnsanın tüm istek ve ihtiyaçları insanın kendisi için seçip geliştirdiği değerler sistemi aracılığı ile sıraya konulur. Hangi isteğin, ne zaman ne şekilde karşılanacağına bu değerler sistemi aracılığı ile kalp karar verir. İnsan kalbi iyilik ve kötülük alanları kabul edebileceğimiz hem fıtrata hem de hevâya açıktır. Kalp her zaman her ikisi için çok büyük bir savaş alanıdır. İnsan kalbi en büyük savaşların yaşandığı bir yerdir. Bu savaşta ikisinden biri galip gelir. Böylece bir taraf insan kalbine hakim olur ve insanı yönetir. Fıtrat hakim olursa insan mutlu olur. Hevâ tarafının isteklerini de doğal ve helal yollar ve sınırlar içinde karşılar. Onu aç bırakmaz. Fakat hevâ tarafı kazanırsa diğer tarafı tamamen yok eder. Onun yaşamasına fırsat tanımaz. Hz. Peygamber, isteklerin insan için ne kadar önemli olduğunu belirtmek için, “bir insanın arzu ve istekleri benim getirdiğime, (İslâm gerçeği ve Kuran’a) uymadıkça olgun mümin olmamıştır” buyurur.565 İnsan bedeninde her organın belli bir doyum alanı tatmin olup huzura kavuşması gereken bir yapısı vardır. İnsanlar söz konusu organlarının ihtiyaçlarını karşılamak ve doyum sağlamak için çalışırlar, yarışırlar, çatışır ve hatta savaşırlar. Bunlar psikolojide fizyolojik, psikolojik ve sosyal ihtiyaçlar olarak tasnif edilmiştir. İnsanların yeme-içme ve cinsellik ihtiyaçları fizyolojik ihtiyaçlarının başında gelir. İnsanın fizyolojik ihtiyaçları dışında kalbi-gönül-ruhsal-kutsal ihtiyaçları da vardır. İnsan bu ihtiyaçlarını iyi ve kötüye açık yönü ile karşılayabilir. İnsanın bu ihtiyaçlarını karşılayamadığı veya yanlış karşıladığı zaman da mutlu olamaz. Bu iyi ve kötü tarafın barışık halde yaşaması gerçek güzelliği ortaya çıkarır. İnsandaki iyi ve kötü 564 565

Türker, agt, s.50. Aktaran İsmail Lütfi Çakan: Beğavî, Mesâbihu’s-sünne, 1, 160 (tahkikli baskı); Şerhu’s-sünne, 1, 212–213 Tebrîzî, Hatib, Mişkâtu’l-Mesâbîh, 1, 55; 2. Nevevî, Kırk Hadis (hds. No:41), Hadis sened açısından değerlendirmesi için bk. İbnReceb el-Hanbelî, Camiu’1-ulüm ve’l-hikem, s.364–365 http://www.sonpeygamber.info/arzularin-teslimiyeti, 6.6.2015.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 263

her insanda öylesine iç içe, öylesine birbirine yakın ve öylesine birbiri ile yan yana durur ki, bu durum hiçbir insanı şaşırtmaz. Çünkü her iki tarafın insanın yaratılışına ve varlık özelliklerine müdahale etmeden ihtiyaçlarının karşılanması gerekir. İnsan tüm ihtiyaçlarını değerler önderliğinde karşılayabilirse kendisini olumlu nitelikleri ile gerçekleştirmiş olur. İnsan kendisini gerçekleştirmek ister. Fakat insan hangi tarafında kendini gerçekleştireceğine değerler dünyası karar verecektir. Acaba hangi kendi olmak istemektedir? Epikürcü hedonist hazzın insanı mutlu edeceği düşünüldüğünde o zaman insanı sıradan bir canlı gibi kabul etmiş oluruz. J.S. Mill bu basitliği “tatmin olmamış bir insan olmak, tatmin olmuş bir domuz olmaktan daha iyidir.” Sözü ile özetlemiştir.566 Güzel ve çirkine açık, çift kutuplu bir yapısı olan insan hevâ tarafını seçtiği takdirde avare, sorumsuz, şımarık ve zevkçi bir estetik anlayışı da geliştirebilir. İnsanın şer tarafı hemen yanı başında hazırken, hayır tarafı hazır değildir. Hayır tarafında düşünce, sabır ve inşa süreci, uzak görüşlülük ve Allah rızası vardır. İnsanın özgürlüğü Allah’ın kendisine verdiği nimetler güç ve imkân oranındadır. İnsanı heva yönetirse nimetler ve özgürlük de çirkinliğe neden olabilir. Nimetler, şımarıklığa dönüşebilir, üstünlük aracı olarak kullanılabilir, kendisine bahşedilen nimetler ile güç elde eden insanın çirkin tarafının ortaya çıkmasına ve yeryüzünü ve tüm ilişkilerini çirkinleştirmesine neden olabilir. İnsan zengin ise Karun olmaktan korkmalıdır. Güçlü ise Firavun olmaktan korkmalıdır. Her insan kendi imkânlarının Firavunu veya Süleyman’ı olur. Şu andaki imkânın kullanışı biçimi gelecekte değişecek imkânın kullanılış biçimi için bir ölçü bir dürbün olabilir. Din eğitimi, insanın kendi aşırı/olumsuz isteklerinin farkına varması, olumlu yetenekleri ile kendini gerçekleştirmesi, nefsini ve benliğini arındırması, kendinde aşkınlaşma sürecini tamamlaması için öğrenenlere rehberlik edebilir.567 7.2.Gaflet

Gaflet, Allah’ta, varlıkta, insanda ve kendinde güzeli görememe halidir. Bir çeşit duyu organlarının ve insandaki güzellik duygusunun askıya alınmasıdır. Dünya ahiret hayatında güzellik oluşturabilmek için insan sürekli yeni bedeller ödemeye ve emek harcamaya hazır olmalıdır.568 Güzellik derecesini ancak bu şekilde yükseltebilir. Allahtan gafil olmak çirkinliğe götürür. Herhangi bir 566 567 568

Reçber, agb, s.57 Hökelekli, agb, s.66. Edward C. Whitmont, İyileşmenin simyası, çev:TufanGöbekçin, Ege Meta Yayınları, s.275

264 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

güzellik Allah ile ilişkisi ve bağı kesilir kesilmez çirkinleşir. Ayrıca insan gaybi boyutu ile Allah, melek etkisine açıktır. Kuran’a göre insanın hayır iradesi ile hem hayırlı insanlar hem de Allah ve melekleri ile ilişki ve etkileşim içine girer. İnanan insan beşeri olmayan güzellik kaynağından bu şekilde yararlanır. Allah kendine yakışır cömertlikte hayra yönelmiş insan kalbine ve ameline feyz, bereket, başarı ve hidayet nasip eder. Ona sahip çıkar daha başka hayırlar ile karşılaştırır. İnsanın güzelliğine güzellik katar. Kuran insanın yalnızca beden ve eşyadaki güzelliğe takılıp orada kalmasını istemez. O güzelliği aşarak, ondaki aşkın güzelliğin kaynağını bulmasını ister. Çünkü güzellikler onda birleşir ve bütünleşir. Bu güzellik temsili olarak onun birliğini tasvir eder. Allah insandan güzellerden güzele ulaşmasını, güzel için güzellikleri aşmasını ister. Çünkü eşyadaki güzellik, Allah’ın “Cemal” sıfatının tezahürü olarak ortaya çıkmıştır. İnsan-varlık ilişkisindeki güzelliğin insanı Allah’a ulaştırması beklenir. Yaratılan varlıklarda, Allah’ın ilmini, kudretini ve güzelliğini fark etmek Allah’ı tanımaya bir vesiledir. Bu açıdan bakılınca insanın müdahil olduğu her ortam estetik nitelik barındırır. Kuran’a göre eylemlerle inşa edilen insan hayatı bütün alanları ile önemli ve değerlidir. Belki de bütün güzellikler onun güzelliğini saklamak için varlar. Güzelliklerin gerçek failini göremeyenler için tüm güzellikler onun güzelliğine bir perde olur. Bu nedenle onun dışındaki güzelliklerin tamamı hem onun güzelliğini yansıtırlar hem de ona ulaşmaya tuzaktırlar. Fani ve geçici güzele takılıp kalmamak arkasındaki güzelliği görmeyi gerektirir. İnsan için güzellik hem büyük bir güç ve en büyük zafiyettir. Allah dışındaki bütün güzellikler bir perdeye dönüşebilir. “Göklerde ve yerde nice âyetler vardır ki, insanlar onlara sırt çevirir de yanlarından geçer, giderler.”569 Büyük güzelliğe giden bir yolda engel olabilir. Zulüm ve haksızlık açık, anlaşılır bir çirkinliktir. Nereden çıkar ahlaki çirkinlik ve kötülük. İradi olmayan hiçbir kötülük yoktur. Cehennem kötüdür. Ancak oraya yönelen insandır. 7.3.Cehalet

Cehalet başlı başına çirkinlik kaynağıdır. Cehalet çirkinlik üretir. Acaba neyin bilgisi insanı ve davranışlarını güzelleştirir. Samimiyetten önce davranış için bilgi öncelikli aşamadır. Allah’ı bilmek tanımak yaptığı ve gerçekleştirdiği amelin gereğini ve icaplarını bilmek yani ehli olmak gibi bilmeler önemlidir. Bilgisiz samimiyet ancak zarar ve ziyan doğurur. Samimi olmanın en önemli şartı bilmektir. Bilinç ancak bilgi ile ayakta kalır. İman ve istemek de samimi olmakla ilgilidir. Allah’ın hoşnutluğunu nasıl kazanılacağı pek çok 569

Yusuf/105.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 265

Kuran ayetinde açıklanmıştır. Bilgisiz samimiyet ancak zarar ve ziyan doğurur. Samimi olmanın en önemli şartı bilmektir. Bilinç ancak bilgi ile ayakta kalır. İman ve istemek de samimi olmakla ilgilidir. Allah’ın razı olmadığı ameller ile Allah razı edilmez; bu ameller boşa gitmiştir. Bu durum Kuran’da açıkça belirtilir.570 Allah’ın kulların amellerini beğenip razı olması ihlâslarına bağlıdır. İnsan Allah’ın insan istediği ve beklediği davranışlar bilinirse diğer her şey buna göre düzenlenir. Uyum topluma ve zanna göre değil haktan gelene göredir. Bir davranışta bilgi o davranışa bir ahenk ve uyum katar ve o davranışı güzelleştirir. 7.4. Günah

Günah inanan insanın zevklerine uymamalı, çekici gelmemelidir. Bu estetik bir haz ile elde edilebilir. Helaldeki güzellik bana yetmelidir. Secde beni kandırmalıdır. Gözün gördüğünü gönlün yalanlamadığı bir makama ulaşmalıdır. İman gözü kalp gözü gönül gözü denilen içsel bir gözün varlığı inkâr edilemez. Hoşlanma hem beden gözü ile hem de içsel gözün birlikte görmesi ile gerçekleşmektedir. İyi ve güzel davranış; insan davranışının tüketilemez, sınırlandırılamaz, en zengin ve en verimli niteliğidir.571 İslam dinine göre zulüm, fitne, fesat, ve gayri ahlaki olan her şey günah ve çirkindir. İslam çirkini bireyde, toplumda ve evrende bozucu ve bozguncu davranış olarak görür. Bu durumda evrendeki düzen, toplumsal düzen ve bireyin doğal yapısını korumak ve geliştirmek güzelliğin devamı kabul edilmektedir. İnsanın kendisinin, insanların, canlı-cansız diğer varlıkların ve Allah’ın hakkına girmesi ile ortaya çıkan zulüm en çirkin davranıştır. Haramlar çirkin zararlı ve sevimsizdir. Yalan insan ruhuna tat vermez. Çirkinlik olarak görünür. Maddi nesnelerde nasıl bir çekicilik varsa manevi olarak ta insan ahlaklı, doğru ve güvenilir kişiye yönelir. İçtenliğe meyleder. İkiyüzlü ve kaypak davranışları tehlikeli bulur. Bu tür davranışlar insan ilişkilerini ve güven ortamını bozar. Ahlaki olmayan çirkin davranışlar geri dönüşümü olmayan atıklar gibidir. Etkisi kuşaklar boyu devam eder. Gazili’ye göre, insan birtakım kötü alışkanlıklardan ve çirkinliklerden zevk alıyorsa, bu insanda arızi bir durumdur. Kalbin gıdası, hikmet, marifet ve Allah sevgisidir. Gazili’ye göre, bir insan uzun zaman bir şeye devam etmekle batıl olan şeylerden bile zevk alır hale gelebilir. Bunlardan zevk alınıyorsa insanı hakka, hakikate götüren salih amellerden neden zevk alınmasın.572 570 571 572

Muhammed/28. Hökelekli, agb, s.69. Şahin, agm, s.109.

266 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

7.5. Olumsuz Sosyal Çevre

Olumsuz toplumsal etkileşim güzelliğin ortaya çıkmasında güzellik engellerinden biridir. Kuran’a göre çoğunluk her zaman güzele, iyiye engel olmuştur.573 İnsanlar çevresindeki insanlarla da sınanır. İnsanın içinde yaşadıkları çevre elbette insanı etkiler. Toplumlar da iyiliğe kötülüğe, güzellik ve çirkinliğe açıktır. Bu anlamda insan olumlu veya olumsuz estetik etkiye açıktır. Ancak insan bu etkileri azaltacak ve kendisini yönetecek gerektiğinde çevresini etkileyecek iradeye de sahiptir. Her insan yalnızca tepkileri ile yaşarsa o insanın kendi irade ve seçimleri ile var olduğu nasıl söylenebilir? Kendisi ve gelecek kuşaklar adına daha iyi bir dünya bırakma sorumluğu ile hareket etmek isteyen her insanın toplumsal güzelliğe katkı sunması beklenir. Toplumsal yaşamda sanatçılar büyücüye, sanat da binlerce tanımı ve yüzlerce çeşidi ile oldukça cazip, efsunkâr büyüleyici bir rol üstlenebilir. Böylece hem kendisini efsunlar hem yaratıcısını efsunlar, hem de tüketicisini, sıradan bireyi, ilgisiz toplulukları, akıllı bir insanı, namusluyu, ahlaklı ve ahlaksızı etkileyebilir.574 İnsan başkalarının yönlendirmesi ile değil kendi tecrübe ve yeteneklerini kullanmalıdır. Karşısındaki insanların memnuniyeti için inandığından ve düşündüğünden farklı davranan ve farklı şeyler söyleyen insanın anonim kişiliği gelişmez ve kendisini tanıyamaz.575 İnanan insan kendi kültürüne, toplumuna bağımlı değil bilinçli bir şekilde bağlı olmalıdır. Alışkanlıklar yaratıcı özgürlüğü yok eden en önemli engellerdir. Kültürel alışkanlıklar olsun bireysel alışkanlıklar olsun edinilmiş tüm alışkanlıklar sanata ve estetiğin engelleyicisi hatta düşmanı olabilir. Kuran insanı içinde yaşadığı toplumun bilinçli bir üyesi olmasını ister.576 Kalabalıkları taklit etmemesini ancak onlardan da büsbütün ayrı yaşamamasını birlikte fakat bilinçli bir birliktelik içinde yaşamasını ister. Din tek başına değil bir toplum ile yaşanır. İnanan insan yalnız Allah’a karşı değil içinde yaşadığı topluma karşı da bir sorumluluk taşır. Güzellik bir seviyedir. Güzelde, kalmak, güzeli seçmek, güzeli yaşamak dıştan bağımsız yaşandığı zaman hiçbir etki onu yok etmemelidir. Çirkinler, cahiller güzelliğe sataştıklarında güzel kendi güzelliğini bozmamalıdır.577 7.6. Gösteriş

Gösteriş, görünüm, imaj ve gösterim başkalarını aldatmak, şaşırtmak, ken-

573 574 575 576 577

Enam/116. Şimşek, Aydın, Siyasal Tarih Sürecinde Sanat ve İktididar, Ümit yayınları, Ankara 2000, s.23. Berger, Peter L., Berger, Brigitte, Keller, Hansfried, Modernleşme Ve Bilinç, Pınar Yayınları, İstanbul 2000, s.47. Bakara/170. Furkan/63.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 267

dini beğendirmek, yapay davranış, ikiyüzlü kişilik kurumudur578 Oyuncu olan bu tip insanlar ortam sahnesinde çıkarı neyi gerektiriyorsa öyle davranırlar. Görüntüyü kurtarmaya çalışırlar. Özle işleri yoktur. Kalıpları, elbiseleri, edaları imaj icabı çok hoş ve çekicidir. Oysa onlar elbise giydirilmiş kütükler gibidir.579 Tembellik etmek, asalakça başkalarının sırtından geçirmek, topluma uymak, etliye sütlüye karışmamak, haksız yollardan zengin olmak, bütün bunlar insanın karşı güzellik dünyasını oluşturur. Mutluel yerinde bir ayırım ile güzeli “gerçek güzel olan” ve “güzel gibi görünen” şeklinde ikiye ayırır.580 7.7. Taklit

Değişken bilgi alanında, örnek ne kadar mükemmel olursa olsun taklit yüzeysel bırakır, sınırlandırır ve insanın kendi cevherini söndürür. Her insan kendi düşünme sorumluluğunu kendisi yerine getirmelidir. İnsan hakikat bütün insanların biriktirdiğinden daha büyüktür. Sürekli tekrarlanan hakikatler anlamını kaybeder. Yeni fikirler başkasının düşünme etkinliklerinde gerçek bir işlev görüyor.581 Allah insandan kendi kitabına bile gözü kapalı inanmasını istemez. Taklit, tekrarı o da zihinsel patinajı getirir. Zihin battığı yerden çıkması için de kurtarıcılar beklemeye başlar. Kurtarıcı arayan her akıl ancak kendinden daha akıllı biri tarafından kandırılır. Belki de zaten aradığı oydu. İbn el-Cevzi taklitin aklın fonksiyonunu iptal etmek olduğunu belirtir. Çünkü akıl teemmül ve tedebbür için yaratılmıştır. Güzel davranış için yeteneklerini kullanmayanının durumu kendisine yolunu aydınlatması için bir mum verilen insan onu kullanmayıp başkalarının ateşi ile yürümesine benzer.582 Henri Delacroix’e göre de sanat yaratıdır, bir gerçekliğin kopyası değildir.583 Dini davranış da en az bir sanat eseri kadar güzel olacaksa taklitten kurtarılmalıdır. Taklit kendine benzer insanlar üretir. Özellikle ahlak alanında taklidin işe yaraması için çok iyi ve çok doğru örneklerin olması gerekir. Aristo bu anlamdaki taklidin eğitimimin kaynaklarından biri kabul eder.584 Bazı sanat dallarında taklit olabilir ancak dinin estetik anlayışında taklide yer yoktur denmez bu bir yetkinlik meselesidir. Taklit eden eder. Ancak bu güzellikten bir verim

578 579 580 581 582 583 584

TDK Münafikun/4. Mutluel, age, s.99. Özakpınar, age, s.125-127. Aktaran: Faruk Beşer, Bilgi Fıkıh ve İçtihat, Nun Yayınları 2007 İstanbul, s.154. Şimşek Aydın, age, s.52-54. Cevizci, 2012, s.61.

268 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

alınamaz. Bu güzellik insanını gönlünü doyurmaz. Çünkü güzel davranışın şu veya bu şekilde yorumu, insanın içinde yaşadığı hayatı kendisine göre anlattığı bir dildir.585 Zaten davranışta tamamen taklit mümkün değildir. Kişi ne yaparsa yapsın kendinden bir parça vardır davranışında. İşte önemli olan bu parçanın farkında olunması onun estetik beğeniye uygun şekilde zenginleştirilmesidir. Çünkü yeni biçimler oluşturmak ancak yeni özlerle mümkündür.586 Davranışın kalıplaşmış biçimlerini/normlarını aşabilmelidir. Güzel bir davranış değerlendirenin/izleyenin kendisinden bir şeyler katmadığı sürece tamamlanmış sayılmaz.587 Bu güzel davranışta Allah’ın hoşnutluğunu ve insanların memnuniyetini hedeflemelidir. Allah’ın rızası, insanların memnuniyeti döner ve güzel davranışta bulunan insanın kendi gönlüne boşalır. Hakikat ve davranış ilişkisinde iki temel gidişat vardır. Biri taklit diğeri ise özgünlüktür. Hakikatin nesnel bir şekilde yansıtılması mümkün değildir. Mümkün olan inanan her insanın inandığı değerleri başarabildiği ölçüde estetik bir özen içerisinde sergilemesidir. Taklit; belli bir örneğe benzemeye veya benzetmeye çalışmadır.588 Görünen şeylerin özüne girilmeden olduğu gibi aktarılmasıdır. Taklit kendi belli bir evreye ulaşıncaya öğrenilene kadar geçici olarak hoş görülebilir. Orijinal olmayan sanat eserleri nasıl ki insanlar üzerinde ciddi bir etki uyandırmadığı gibi taklit de ne sahibine ne çevresine bir etki uyandırmaz. İnsan kendisini bile taklit etmemelidir. Bu bile insanı çirkinlik patinajına düşürür. Sürekli taklit hem özneye hem de izleyene tat vermez. Taklit ideal bir durum değildir. En güzel bir davranış bile olsa taklit insanı sanal bir dünyada yaşatır. Taklitçi insan kötü bir şeyi taklit ediyorsa yanlıştan kurtulma şansı yoktur. Güzel davranışta taklit elbette şeytanı ve kötüleri taklitten iyidir. Çünkü kötüleri taklit zaten baştan kendini ve güzelliğini yok etmektir. Her insan kendi özgünlüğü içinde davranışını güzelleştirebilir. Bir başkasının yerinde ve şartlarında taklit edilen davranış çirkinleşir. Eğreti olarak kalır. İktisat ve ekonomi dili ile taklit belli bir örneğe benzetilerek farklı bir marka adıyla üretilen mal veya eşyadır.589 Yani günümüzde argo dili ile çakma diye tanımlanır. Taklit insanı anokranizme yani zaman dışılığa neden olarak insan ve toplumun yerinde saymasına neden olur. Gelenekte ve çevremizde çok güzel örnekler olabilir. Örnek almak bilinçli bir eylem iken örnekleri sürekli taklit etmek örneğin güzelliğini de bozar. Kopya ve taklitte yalnızca görüntü vardır. Orijinal 585 586 587 588 589

Irwin, age, s.15. Ersoy, age, s.5. Ersoy, age, s.97. TDK Benzeri yapılacak olan, benzetilmek istenen şey, model.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 269

ve özgün yaşamda ise gerçeklik vardır. Görüntü güzelliğinden gerçek güzelliğe ulaşmak ancak özgür ve özgün yaşamak ile mümkündür. Güzel davranış görüntüyü değil gerçeği hedefler. Taklit ise yalnızca görüntü ve kabuktur. Güzel davranışı başaranların nasıl başardıklarını araştırmak taklit değil; örnek almaktır. Örnek, benzeri yapılacak olan, benzetilmek istenen şey, modeldir.590 Örnek almak taklit etmeyi meşrulaştırmaz. Çünkü hiçbir ilişki diğeri ile aynı değildir. Her insan ve ilişkisi özeldir. Bu durumda her insan kendi özgün ilişkisini yaşar. Taklit etmenin kolaylığına kaçması insanın sorumluluktan kaçmakla biridir. İnsanlar kendi özgün yeteneklerini kullandıkları takdirde davranışlarında farklı renklerde, farklı tonlarda, farklı çizgilerde güzellik üretebilirler. Davranışımı nasıl güzelleştirebilirim diye bir sorumuz, bir derdimiz ve kaygımız olmalıdır. İnsanları taklit etmemeli kendi öz gücünü kullanmalıdır. Herkes kendine yakışan tarz ile muamele etmelidir. Orijinal ve özgün güzelliklere açık olmalıdır. Oysa biz hem hükümleri hem davranış kalıplarını ezberliyoruz. Ezber yaşıyoruz. Oysa güzellik ezbercilikten ve taklitten uzaktır. Herkes kendisi olmalı, kendisinin en iyisini gerçekleştirmeye çalışmalıdır. Örneklik insanın kendi orijinal ve özgün yaşamına yalnızca aracılık yapabilir. Yoksa yaşadıklarını ve yaşayacaklarını onlar ile sürdüremez. İnsanın kendi gülüşünü, kendi düşünüşünü, gerçekleştirmesi gerekir. 7.8. Şeytani Güzellik

Dinin insana bildirdiği gerçekliğin büyük bir kısmı ğayb âlemi ile ilgilidir. Ğayb yalnızca dostluk ve güzellik alanı değildir; aynı zamanda çirkinlik ve düşmanlık alanıdır. İnsanlarla ilişkisi açısından söz konusu güzellik ve çirkinlikler önemlidir. İnsanın yaşadığı gaybi ilişkiler ahlaki hayat tarzına ahlaki tercih ve seçimlerine göre değişir. Kuran’dan öğrendiğimize göre insan şerre ve kötülüğe yöneldiğinde şeytanlaşmış insanlar ve gaybi varlık olarak cin şeytanlar ile ilişkiye ve etkileşime girer. Bu durumda güzellik, kötü ellerde çok tehlikeli bir vaziyet alabilir.591 Şeytan ve çağırdığı her şey çirkindir. Şeytan çirkinliği süsleyerek insana hoş gösterir. Çünkü insan güzel görmediği hoşlanmadığı işi yapmaz. İnsanın yapacağı işi öncelikle güzel görmesi gerekir.592Şeytan insanı yaldızlı ve güzel sözler ile kandırmaya çalışır ve yaptığı çirkin işleri güzel gösterir.593 İhlasın yaşatılmasında şeytanın etkisiz duruma getirilmesi için Allah’a sığınılmalıdır.

590 591 592 593

TDK-Büyük sözlük Schiller, age, s.46. Fatır/8; Neml/4. Enam/112; Enam/137.

270 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Zira şeytan ve avenesi insanları görmedikleri yerlerden onları gözetler ve iyilikten uzaklaştırmak ve kötülüğe teşvik için fırsat ararlar. Sözlerin en güzeline uyulmadığı ve güzel söz söylenmedi zaman şeytan insanlar arasına fesat sokar. Şeytan insana apaçık bir düşmandır.594 Kişilik ve davranışlar sosyal rol tezahürleri birbiri ile ilintilidir ama özdeş ya da birebir denk olduğu söylenemez.595 İnsanın tutarsızlık hallerinde çirkinleştiği zaman tevbe ile yeniden güzelleşme imkânı verir. Çünkü kurgusal ve ideal olan her zaman daha öndedir. Pratikte ise bir takım aksaklıklar zamanla giderilir. İnanan insanların da hayatın içinde başarabildikleri yanında başaramadıkları veya az başardıkları güzellik başlıkları olabilir. Zaten dinin bütün güzelliği tek bir kişide her boyutu ile temsil edilemez. Fakat her müminde en az birkaç değer ve birkaç ilahi renk dikkat çekecek güzellikte bulunması gerekir. Allah da seçtiği peygamberleri farklı güzellikleri ve renkleri ile örnek göstermiştir. Fakat güzellik ve güzel davranış konusunda hiçbir gayret yoksa burada çok ciddi bir problem var demektir. Güzele dayalı dünya görüşü ve inanç sistemini seçmiş insanların güzelliğe ve güzel davranış konusuna daha duyarlı olmaları gerekir. İnsan ğaybdan gelecek çirkinlik ve tehlikelere karşı yalnızca Allah’tan yardım alabilir. İhlası olmayan davranışı Allah ilham etmez ve korumaz. Dua, tevekkül, sığınma, ihlas ameli şeytanın şerrinden ve çirkinliğinden korur. İnsanın bu dünyadaki oluşturduğu her bir güzellik korunmaya muhtaçtır. Korunmadığı takdirde şeytan ve dostları bu güzelliği yaşatmazlar. Onun için insanın oluşturduğu güzelliklere zarar gelmemesi için dikkatli davranması dua ve tevekkül ve cihad ile onları koruması gerekir. Her güzelin bir üst düzeyi vardır. Bir güzelliği ortaya çıkarmak, bir güzelliğin üzerini açmak, bir güzelliği yaşatmak için mücâhede şarttır. Kötülüğün, çirkinliğin en güzel şekilde uzaklaştırılması gerekir.596 Nereden gelirse gelsin kötülüğü en güzel şekilde uzaklaştırmak temel yaklaşımdır.597 İnsan zenginliğe, yetenek ve güce, otoriteye karşı çıkmamalı, değersizliğe ve zulme karşı çıkmalıdır. Güzelliğin yenemeyeceği bir zorluk yoktur. Çünkü güzellik sevgi üretir. Çirkinliği yok etmenin en güzel yolu güzellik üretmektir. Ancak manevi güzellik kalıcı, asıl güzelliktir. Görüldüğü gibi Allah insanın kendisini ve çevresini güzellik imkânı ve aynı zamanda kendisine güzellik engeli olabilecek şekilde yaratmıştır. İnsan söz 594 595 596 597

İsra/53. Cahoone Lawrence E., Modernliğin Çıkmazı, Çev: Ahmet Demirhan, Erol Çatalbaş, İnsan yayınları İstanbul 2001, s. 251. Müminun/ 96. Mü’minun/96.

DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK 271

konusu engellere takıldığı zaman kaldığı yerden yarışa tevbe ile devam etmesi gerekir. Tevbe insanın en uzak zamanlara giderek temizlenmesine aracılık edebilir. Plotinos’un dediği gibi insan diyelim ki kirlendi yıkanıp arındığı vakit yine ne ise o olur. Önemli olan insanın ne olduğuna veya olacağına karar verip bu kararını azimle yerine getirmesi, salih amelden ahsenul amele kalıcı güzel davranışlar üretmesidir.598 Engeller her insan tarafından aynı düzeyde aşılamayacağından insanların güzellik dereceleri de birbirinden farklı olacaktır. İnsanın önündeki engelleri aşamaması durumunda insanlığını gerçekleştiremeyecektir. Çok yönlü insan ilişkileri değerle beslenen güzellik şemasına göre sürdürülebilir. İnsanın değerlerle ilişkisi fıtrata, vicdana ve dini ve ahlaki değerlere bağlı kaldığı oranda estetik şema sağlıklı kalır. Dinin estetik anlayışı değerleri yaşatarak bu türden bu bozulma ve çürümeleri önler. Güzellik engellerinin aşılamaması insanın değer dünyasını olumsuz yönde etkilediğinde insanın “güzellik şeması” bozulur. Hatta işkence, zulüm ve haksızlık gibi çirkinliklerden hoşlanır duruma gelebilir. Bu durumda kemâle ve yetkinliğe açık bir varlık olan insan çirkinlik engeline takılarak güzelliğe ulaşamaz.599 Güzel davranış imanın bir tezahürüdür. Burada şunu belirtelim ki hayatının tüm evrelerinde ve her konuda imanın tezahürü olarak bütün davranışları istese de yapamaz. Gelecekte yapabileceğinin de hiçbir garantisi yoktur. Ayrıca her inanan da farklı konularda davranış sergilerken diğer inanan kardeşlerine göre daha üstün ve daha başarılı olabilir. Fakat hangi sahih davranış için ne tür zorluklar çektiği, hangi şartlar altında başardığını insanlar bilemez. Bu davranışların Allah katındaki değeri ve derecesini de hiçbir insan dindarlık göstergesi olarak değerlendiremez. O halde iman-amel konusunda kelami tartışmalar bir yana bırakırsak iyiliğe ve kötülüğe yatkın çok yönlü olan insanın bütünlüğü göz önünde tutularak şunlar söylenebilir. İnanan insanlar mükemmel ve kusursuz değildir. Hata yapabilir, günah işleyebilirler. Öyleyse imanlarına uygun davranışları çoğaltmalı, daha istikrarlı ve tutarlı olmak için bir çaba içinde olmalıdır. Bu çaba hem salih davranışların neler olduğunu bilmeye, bu davranışları çoğaltmaya ve kalitesini-güzelliğini de dikkate almaya matuf olmalıdır. Dış dünyadaki bazı varlık ve olaylar kendiliğinden güzeldir, fakat insanın duygularını ve hayal gücünü güzelleştirmek için kendi engellerini aşması gereklidir. Bu engelleri aşabilirse insanın ürettiği gü-

598 599

Arat, 1979, s.33. Bircan, Hasan Hüseyin, İslam Felsefesine Giriş, Ensar Yayınları, İstanbul 2010, s.191.

272 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

zellik diğer tüm güzelliklerden daha değerli ve daha üstündür. Çünkü bu güzellik çirkinliğe rağmen başarılmış bir güzelliktir. Davranışlarda yapılabilecekler açısından “hamdım, piştim yandım” sözünü “hamım, pişiyorum, yanıyorum” şeklinde anlamak daha doğrudur. İnsanın her zaman ham yönleri vardır. Pişen yönleri vardır. Yanan yönleri vardır. İnsan davranışı olan “ahsenu’l amel” geliştirilmeye ve güzelleştirilmeye açık bir davranıştır. Güzellik bu nedenle dereceli ve görecelidir. Hevâ karşısında her insanın başarısı/başarısızlığı aynı olmadığı için insan göreceli bir güzellik ortaya çıkarır. İnsanın her zaman sınav şartları değiştiğinden yanan tarafımız da garanti altında değildir.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Araştırma problemini yaşam tarzımızda ve davranışlarda sıkça karşılaşmaya başladığımız zevksiz, kaba, nezaketsiz insan ilişkileri olmuştur. Hatta günümüz dünyasında yaşananlar bu durumun daha da katılaşarak insanlığın bir vahşet ve barbarlığa doğru kayma endişesini artırmıştır. Söz konusu gelişmeler bir medeniyet sorununu ortay çıkarmıştır. Etik ve estetik değerler üzerine inşa edilen insani değerlerin her gün biraz daha kan kaybetmesi endişeleri ve korkuları haklı çıkaracak düzeye ulaşmıştır. Sorunun büyüklüğünün farkındayız. Bireysel, toplumsal ve uluslararası arenada her türlü değerin kullanılması, değerlerin tüketilmesi, zayıflatılması ve işlevsiz duruma getirilmesi sorunu daha da çıkmaza sürüklemiş ve güvensizlik ortamı oluşturmuştur. Fakat sorun değerler ile ilgili olduğundan yine değerlerden hareket etmekten başka bir çözüm de görünmemektedir. Çalışmada, dinin ve din eğitimin estetik boyutta medeniyet sorununa katkısının ne olabileceğini araştırılmıştır. Bu bağlamda araştırmanın asıl problemi “ahsenu’l amel” konusu ile sınırlandırılmıştır. Güzel davranışın izini sürmek, ne olduğunu anlamak, estetik, din ve ahlak üçgeninde din eğitimi açısından değerlendirmek çalışmanın asıl amacını oluşturmuştur. Çalışmanın iskeleti, çatısı ve bütün kurgusu “ahsenu’l amel” merkezli olmuştur. Birinci bölümde estetik ile ilgili temel kavramlar ele alınmış. Araştırmanın daha iyi anlaşılması için literatürde kullanılan ilgili kavramlar açıklanmıştır. Estetiğin diğer bilimsel alanlarla ilişkisi üzerinde durulmuş özellikle güzel kavramı farklı anlayış biçimleri ile ortaya konulmuştur. İkinci bölüm araştırmanın din ve estetik ilişkisine ayrılmıştır. Konu, teorik arka plan olarak İslam dini özelinde ele alınmıştır. Din merkezli estetiğin tarihi anlayış biçimleri üzerinde durulmuş, konu dinin amaçlarından “tahsiniyyat” açısından ele alınmıştır. Bu bölümde son olarak Kuran’ın güzel anlayışı, 273

274 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

“hüsn” kavramı çerçevesinde Allah, yaratılış, Kuran, peygamber, hüküm, insan ve cennet ile ilişkilendirilerek ortaya konulmuştur. Araştırmanın asıl konuları son bölüm olan “Din Eğitimi ve Estetik” başlığı altında işlenmiştir. Konular aşağıdaki başlıklar çerçevesinde ele alınmıştır.  Güzeli Bilme: Özellikle İslam dininde dolayısı ile din eğitiminde güzel değerinin diğer değerlerle ilişkisi üzerinde durulmuştur. Araştırmanın sonuçlarına göre dine güzel denildiğinde, Yüce(Allah), iyi, doğru, temiz, helal, sağlam, hayırlı ve yararlı değerleri ile birlikte anlaşılmasının Kuran açısından daha tutarlı olacağı görülmüştür. Bu değerlerin hiç birinin güzel değeri ile aynı olmadı ancak güzele bir sınır çizdiği diğer bir sonuçtur. Güzeli Görme: Güzeli görme eyleminin öncelikle kendinde güzeli görmenin başlangıç olduğu bu gerçekleştikten sonra insanın varlıkta güzelliği ve insanların ürettiği güzelliği görebileceği sonucuna varıldı. Güzele İnanma: Güzeli bilmenin, görmenin güzel eylem üretmede yeterli olmayacağı asıl güzele inanmanın eylemi harekete geçiren ve besleyen bir güç kaynağı olduğu görüldü.  Güzel Eylemde Bulunma: Araştırmanın asıl konusu olan güzel eylemin dinde ne olduğu, nasıl anlaşılması gerektiği, amacı, ilkeleri ve önemi işlendi. Salih amel’in dindeki sorumluluğu anlatan sürekli eylemliliği, “ahsenu’l amel’in ise salih amellerin güzelleştirilmesi olduğu, bunun içinde inanan her insanın amellerini güzelleştirmede estetik tasarım sorumluluğu sonucuna varıldı. Davranışın güzelleşmesi için bir tasarımdan geçmesi gerektiği, tasarımında uygunluk ilkelerine, oluşturucu içsel, düzenleyici dışsal unsurların dikkate alınması gerektiği ortaya çıkan sonuçlar olmuştur.  Güzel İnsan Olma: İhsan kavramı çerçevesinde güzel insan olma dinin ve din eğitiminin amaçlarından biri olduğu, muhatapları açısından ihsanın Allah’a, İnsanlara ve çevre’ye karşı değişen anlam boyutları olduğu görüldü. Güzel Bir Toplumsal Düzen Oluşturma: Din ve estetik ilişkisinde konunun bireyden, topluma oradan da tüm insanlığa uzanan yönleri medeniyet ve sosyal ilişkiler bağlamında işlenebileceği görüldü. Karşı Güzellik Engelleri: İnsanın estetik özne olmasının yalnızca güzele açılan bir yetenek olmadığı, insanın aynı zamanda bir çirkinlik öznesi de olabileceği gerçeğinin altı çizilerek, insanın güzellik yurduna ancak heva, gaflet, cehalet, olumsuz sosyal çevre, taklit, gösteriş ve şeytan gibi engelleri aşarak ulaşabileceği ortaya konuldu. Araştırmada sonuçlarına göre şunlar önerilebilir.

SONUÇ VE ÖNERİLER 275

1.Din eğitiminin estetik sorumluluğu vardır. İnsan yaşamında estetik çeşitli alanlarda ortaya çıkar. Estetik alanlar birbirlerinden bağımsız değildir. Güzellik alanları çeşit çeşittir. İnsanın tercihlerinden sorumlu tutulmayacağı güzellik alanları vardır. Bu konuda din nelerden hoşlanıp hoşlanmayacağını insana bırakmıştır. Müslümanların dinlerinde inanç, duygu ve düşüncelerini besleyecek estetik bir dünya mevcuttur. Estetik açıdan din eğitime bakıldığında hiç de göz ardı edilmeyecek bir dünya ile karşılaştığımı ifade etmeliyim. Estetik yalnızca pratik açıdan değil zihinsel arka plan olarak yararlanılacak bir alan olduğunu fark ettim. Güzel ve güzellik din eğitimi için bir yaşam felsefesi olabilecek kadar güçlü dayanakları olduğunu gördüm. Eğitim programlarında ve diğer din eğitimi etkinliklerinde estetik birikimden yararlanmalıdır. Din eğitiminin estetik bakış açısı ile yeniden yorumlanmasına ihtiyaç vardır. Dini davranışta kalitenin geliştirilmesi konusu estetik alanla ilgili olup olmadığı araştırmaya değer bir konu olarak görülmüştür. Bu bağlamda çalışmada güzelliğin hem dinde hem de insan yaşamındaki önemine dikkat çekilmiştir. Güzellik konusunu bazı insanlar küçümseyebilir. Belki dinde ayrıntı bir konu olarak görebilir. Çalışmada güzellik konusunun ayrıntı bir konu olmadığını din kaynaklı dünya görüşünün temel kavramları ile ilişkisi bakımından gösterilmeye çalışılmıştır. Dikkatli bir gözlem güzellik alanının dini hayatın özünü oluşturduğunu dini hayatın tadı tuzu olduğunu fark edecektir. Güzellik insanın hem doğal çevresinde hem de kendi iç dünyasında potansiyel olarak bulunur. İnsan yaşamındaki güzelliklerin fark edilmesi yaşatılması ve korunması büyük oranda insanın estetik eğitimi ile mümkündür. İnsanın güzeli keşfetmesi, güzelin değerini bilmesi ve güzele uyum sağlaması, güzellikle barış halinde yaşaması, güzelliğe katılması ve katkı sağlaması için eğitim gereklidir. Kuran kendisini güzellikle nitelendirmiş insanı da güzel söze, güzel düşünüşe, güzel eyleme ve güzel yaşamaya çağırmıştır. İnsanın bu güzelliklerin ortaya çıkarabilmesi güzelliği tanıması, tadını çıkararak, zevkine vararak, gönülden arzulayarak kulluğunu yaşayabilmesi için bir güzellik eğitimine ve güzellik felsefesine ihtiyaç vardır. Din akıl, bilgi inanç ile yaşanır. Ancak dini hayatın zevkli bir bağlılığa, kalpten duyumsamaya ve içten katılışa da ihtiyacı vardır. Her şeyden önce Kuran bu güzelliğin sürekli keşfedildiği arı duru güzellik kaynağıdır. Çirkinlik de güzellik de bedel ister. Güzelliğin bedeli çirkinliğin bedelinden daha az ve daha zevklidir. Dini yaşantımızın ölü noktalarını yeniden ihya etmek için güzel boyutundan da bakmamız gerekir.

276 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Estetik eğitimini yalnızca sanat alanına özgü yetenekleri olan özel bazı insanlara mal etmek doğru bir yaklaşım olmaz. Estetik yalnız bireysel yönü yoktur. Estetiği toplumsal olarak da yaşanır. Çevremizdeki kötü davranışlar, mimari yapılaşma, bayağı konuşmalar kısaca kötü, çirkin diye nitelendirilebilecek her görüntü, her ses, her olgu tüm insanları ilgilendirmelidir. Toplumda güzellik talebi ve beklentisi olması için güzellik eğitimine ihtiyaç vardır. Belli bir estetik bilinç ile yetişmiş bireylerden oluşan toplumda yaşayan her birey çevresini daha güzele ulaştırmak için çaba sarf etmelidir. 2.Din eğitimcileri öğreneni estetik bir özne olarak görmelidir. İnsan ahlaki alanda iyi, doğru bir insan olmak istediği gibi estetik alanda da güzelliği ile saygınlığını korumak ister. İnsan estetik olarak da değer üretmek ve değerlenmek arzusundadır. Din eğitimi bunu göz önünde bulundurmalıdır. Hakikat güçlü olmalı, mantıklı olmalı fakat hakikatin cazibesi de olmalıdır. Din eğitimcileri öğrenenlerin beğenisine ve zevkini göz önünde tutmalı bu yönü ile de onlara hitap edebilmelidir. Bu yaklaşım öğrenenleri estetik alanın somutlaşmış örnekleri ile buluşturabilir. İnsan estetik özne olmasının önündeki engelleri kaldırmaya çalışmalı, insanın estetik farkındalığı güçlendirilmelidir. Öğrencilerin davranışlarının estetik değerinin olduğu, estetik bir özne oldukları estetik bir dünyada yaşadıkları, estetik hak ve sorumluluklar konusunda farkındalık oluşturmalıdır. Din eğitimcilerinin konuları işlerken güzel ve güzellikle bağlantılı işlemeleri gerekir. 3.Estetik bir medeniyet sorunudur. Estetiğin diğer bir boyutu ise toplumu ve tüm insanlığı ilgilendiren medeniyet boyutudur. Bu dört temel boyut estetiğin din eğitiminde ilgi çerçevesini ortaya koymaktadır. İslam dini ulusal sınırları farklı inanç ve uygulamaları da içinde toplayan bir medeniyet çatısı altında toplar. Medeniyet perspektifi her insanın ulaşılması gereken en ideal bakış açısıdır. Medeniyet tüm insanlığın çok yönlü birikiminin toplandığı bir havuzdur. Günümüzde medeniyet kırkayaklı bir yapıya doğru gitmektedir. Din ise bu kırkayaklı yapının her bir öğesinin görevini yapmasında manevi bir enerjidir. Beşeri problemlerin çözümün yolu ise önce problemleri ve eksikleri görmektir. Medeniyetin elbette bilim teknoloji ve ekonomi ile de ilgisi vardır. Medeniyet bulunması gereken bir durum olarak görülebilir. Medeniyetin bir de insan davranışları ile ilgili yönü vardır. Medeniyet ve estetik alan ile birçok yönden ilgilidir. Ancak bu çalışma dinin insan yaşamında ve insan davranışında gerçekleştirmek istediği güzelin ne olabileceğini konu edinmiştir. Din, ahlak, hukuk ve felsefi disiplinlerin nihai amacı insanın mutlu olma-

SONUÇ VE ÖNERİLER 277

sına aracılık etmeleridir. Mutluluğun tüm yönleri ile insan hayatında olması, bütün toplumları ve insanlığı içine alması düşünüldüğünde medeniyet kavramı ile karşılaşırız. Medeniyet bilim, din, sanat, felsefe ahlak gibi alanlarda insanın ilerlemesi ile meydana gelir. Medeniyetin kültürde olduğu gibi maddi ve manevi unsurları söz konusudur. Maddi boyut bilim, teknoloji, sanayi ve ekonomiyi oluşturur. İkinci boyut ise değerler dünyası ile ilgili manevi boyutudur. Değerler insanın kendisine ve varlığa bakış açısını düzenleyen içselleştirilmiş estetik ve ahlaki yargılardır. Ahlak ve estetik değerler birleşince medeniyet değerlerini oluşturur. Estetik ile ilgili dini ilke ve prensipler bu değerlerin içini doldurur. Hayattaki karşılıklarını gösterir. İslam inanış biçimi, yaşam tarzı ve dünya görüşü ile medeniyetin sorunlarına estetik yönden de katkı sağlayabilir. 4.Güncel sorunlara estetik boyutta da çözümler üretmelidir. Öğrenciler problemlerinin çözümünde ve ilişkilerinde güzellik ilkesini temel alarak gerçekleştirmesi din eğitiminin amaçlarından olmalıdır. Yapıcı, problem çözücü tutum sergilenmelidir. İncinir mi diye düşünmeli ona göre hareket etmelidir. Nezaket kurallarınızı kendiniz geliştirin. Gözlem yapabilirsiniz. İnsanlara iltifat edin. Onların mutlu olmalarına moral kazanmalarına daha fazla başarmalarına aracılık edin. Beğenin, şikayet etmeyin, Allah’ın nasiplendirdiği, zamanı, mekanı ve kişiyi yaşadığınızı aklınızdan çıkarmayın. Kötü zan, kurmaca niyet okumalar bizi ahlaki olmayan davranışlara iter. Önce iyi anlayalım sonra harekete geçelim. Rakibiniz insanlar değil, şeytandır. Her zaman aranızı bozmak için iş başında olduğunu unutmayın. Din inanan insanları güzellikte ve güzel davranışta yarış içinde olmalarını istemektedir. Bu konuda da başarılı olmayı istekli duruma gelmeliyiz. İşte bunun yolu eğitimden geçmektedir. Din eğitimcileri olarak bu konuda daha duyarlı olmamız gerekmektedir. Çevremizin ve dünyamızın ve evrenin güzelleşmesi bu sorulara vereceğimiz olumlu cevaplara bağlıdır. İnsanın bütüncül olarak kendisini gerçekleştirmesi açısından diğer tüm alanlar ne kadar önemli ve değerli ise estetik alan da o derce önemlidir. Modern toplumlarda giderek yaygınlaşan bireysellik görüşleri aynı zamanda “bencillik” olarak kendini gösterebilmektedir. Kendisine güzel davranan insanları çoğaltmıştır. Kendinden kendine dönen güzel davranışta dua yoktur, teşekkür yoktur. Öğretici değildir. Sürekli yalnızlaşan ve yabancılaşan bir insana güzel davranış vebali yüklemek onu sosyalleşmeye insanlara yakın olmaya onlara karşı sabırlı olma ve anlayışla yaklaşmaya sevk eder. Bir toplumda sevgi ve sosyal bağlılık duygusu insanı ruhsal gerilimlerden intiharlardan ve kötü alışkanlıklardan uzaklaştırabilir. Hayatımızda harikalar yap-

278 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

mak, çevremize ışık saçmak, gönülleri okşamak, yığınların dikkatini çekmek istiyorsak güzel davranışın etki gücünü keşfetmeliyiz. İnsan hayatında yeni bir dönüm noktası ve bir mucize olacaksa bu güzel bir davranış ile başlayacaktır. Hayatımızı değiştirmeye tek bir güzel davranıştan başlayabiliriz. Çalışmada önerilen şey tüm insanların başarabileceği bir güzellik anlayışı ve güzel eylemdir. Estetik açıdan değerlendirildiğinde din bir güzellik yarışıdır. Estetik alan din ve ahlaka alanına yakın olmakla beraber söz konusu alanlar ile birebir aynı değildir. Çünkü davranışın bir sanat eseri gibi görülmesi estetik bir çaba, bilgi ve tavır ile gerektirir. 5.Güzel davranış kazandırmak din eğitiminin önemli amaçlarından biri olmalıdır. Din eğitimi davranış güzelliği ile ilgilenmelidir. Güzellik din eğitimi alanında güzellik daha çok insan davranışı ile ilgilidir. Müslüman kişi nasıl bir güzellik algısı vardır? Bu güzelliği kimin için ve niçin yaşar. Biz Müslümanlar davranışlarımızın estetiği ve güzelliği konusunda çok ciddi bir eleştiri yapmak durumundayız. Dinde davranış güzelliği basit bir süs, görüntüyü kurtarma, gösteriş, bir boş zaman avuntusu veya bir oyun değildir. Gerçek güzel ile bağ kurma, onun güzelliğinden beslenme onun değerleri ile güzelleşme yolunda olmaktır. Bütün bu güzellik yanılgılarından kurtuluştur. Görsel kurnazlılıklar yapmak hiç değildir. Güzel davranış dediğimizde insan hayatının tüm faaliyet alanlarında oluşturulabilecek ve gözlenecek bir etkinlikten bahsetmiş oluyoruz. Çünkü “güzel davranış” tamlamasını oluşturan “güzel” ve “davranış” kelimeleri insan yaşamında oldukça geniş yer tutan kapsamlı kavramlardır. Dolayısı ile her iki kavram tüm insan faaliyetleri ve birçok bilimsel alan ile ilgilidir. Ancak güzel davranış hangi konu ile ilgili olursa olsun ve hangi beşeri alanda gerçekleştirilişe gerçekleştirilsin, güzel davranışın dini ve ahlaki değerler ile son derece ilişkili olduğunu, güzel davranışın dinden ve ahlaki alandan çok büyük katkılar alabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Çünkü güzel davranış yalnızca estetik bir kaygıyı dile getirmiyor; onun arka planında yer alan ve onu besleyen bir esma-i hüsnadan yararlanmış zihniyete ve duygusal dünyaya da işaret ediyor. Allah’ın, peygamberin, Kuran’ın güzelliğine inanan insana kendi kendisine şunu sorması beklenir. Bu güzelliğin benim hayatıma yansıyan yönü nedir? Ben bu güzelliğin neresindeyim? Bu güzellik şairlere, ediplere ve sanatçılara mı hitap etmektedir. Elbette inanan bütün insanlara hitap eden bir güzelliği vardır. İnanan insanların duyan gören ve hisseden varlığı yanında estetik bir farziyet ile karşı karşıya kaldığını hatırlatmaktadır. Güzele ulaşmanın yolu sevgiden geçtiği, bu güzelliğin senin

SONUÇ VE ÖNERİLER 279

hayatına yansıyan tarafı nedir? Şair ve ediplere midir? Güzelliği ve mucizliği davranışta gösterilmelidir. Doğru, iyi, yararlı, temiz ve sağlam değerleri güzel değerini meydana getiren ortak özelliğidir. Dini değerlerde doğru, daha çok bireysel ve felsefi boyutuyla doğruluk olarak açığa çıkar. İyi, sosyal boyutu ile iyilik olarak hayatın içinde yerini alır. Güzel ise daha çok insanın duyularına ve duygularına hitap eden yönüyle güzellik olarak belirir. İyilik, doğruluk ve güzellik bütün dini değerlerin değişmez üçlü sacayağıdır. Aynı değer içinde bu özellikler birlikte bulunur; asla birbirinden ayrılmazlar. İyi olan; güzel ve doğru, doğru ve iyi olan; güzeldir. Güzel davranış konusunda genel olarak dine yakın olan insanlar olarak bir kısmımız çok başarılı olduğumuz söylenemez. Oysa ilgi ve alakamızı davranışlarımıza ve kendi yaptıklarımıza odaklamamız gerekiyor. Ne yaptığımız kadar nasıl yaptığımız, ne söylediğimiz kadar nasıl söylediğimiz, de önemlidir. Sesimizi kullanmamız kadar nasıl kullandığımız da önemlidir. İnsanlık çok acı günler yaşıyor. Eğer güzelliği doğa güzelliği olarak anlarsak Batmakta olan gemide güneşin doğuşu veya batışı ile insan ilgilenmez. Fakat davranış güzelliğidir. Bu acıların yaşanmamasına çare olabilir. Olumlu bir davranışın kelebek etkisi ile nice olumlu ve güzel davranışlara aracılık edebilir. Davranış güzelliği manevi veya ruhi güzellik üzerine inşa edilir. Ruh tanrıdan bir parçadır. Güzelleştikçe güzelleşir. Sınırı sonu olmayan bir güzelliktir o. Beden ise toprağa dönmeye toprak olmaya heves eder. Sonunda da toprak olur. İnsan ruhunun bütün esma ile ilişkisi vardır. Ancak bu ilişki güzel bir gayret ile açığa çıkar. Süs varlığın kendinde olmayan ona sonradan eklenilen veya çıkarılan bir fazlalık veya eksikliktir. Güzellik ağacının meyveleri çoktan olmuş insanlığı bekliyor. Bu ağacın sallanması gerekiyor diye düşünüyorum. Bu çağrıda hınç yok, kin yok, nefret yok, aşağılama ve aptalca bir kabulleniş de yok bu çirkinliğe karşı sevgi başkaldırısıdır. Önce kendime yazık etmeyeyim, sonra hiç kimseye... Din estetik alan ile ilgisini öncelikle davranış konusunda yoğunlaştırır. Dinin estetik anlayışı inanç, düşünce, duygu, sezgi ve eylem boyutları ile estetik bir sistem oluşturur. Estetiği dinin merkezine aldığınızda estetik sistemde görev dışı işlevsiz bir kavram kalmaz. Bu sistem birbirine açılan güzelliklerden oluşur. Amacı ise insan davranışını güzelleştirmektir. Kuran davranışın sorumluluk olarak “salih amel” estetik yönünü ise “ahsenül amel” olarak ortaya koyar. Salih ameli olmayan yarışa katılmamış yarıştan çekilmiştir. Salih amelleri ile yarışta olanlar ise “ahsenul amel” alanında yarışırlar. Bu durumda dinin asıl işlerlik kazandırmak istediği güzellik alanı davranışla ilgili alandır. Kuran’ın insandan beklediği estetik tavır da temelde davranışla ilgili boyuttur. Dini davranışın fıkıh bilgisi ne günümüze ve geleceğimize yetmemek-

280 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

tedir. İnsanın davranışlarda aradığı, incelik, zarafet, edeb, ve gönül hoşnutluğu için estetik bakış açısına ihtiyaç vardır. Bu ihtiyacın karşılanması için farklı etkinliklerle konu gündemde tutulmalıdır. 6.Allah-insan ilişkisinde de estetiğe önem verilmelidir. İnsan için güzel olmak, güzelleşmek kolayca hemen gerçekleşmez. Zihinsel ve duygusal çile çekmek, acı duymak, dert edinmek, çirkinliklerden pişman olmak, sonu görmek, derin düşünmek, anlamlı bakmak, yorulmak, sabretmek, yapabileceklerini dürüstçe yapmak, Allah’a dua etmek, “evvab” olmak, “evvah” olmak gerekir. Sevmeyen üretemez. Güzeli sevmeyen eylemde bulunamaz. Güzeli sevmeyen iflah olamaz. Bu nedenle Allah’ın yardımı alınmadan salih amel işlenemez. Allah’ın yardımı olmadan amellerimiz güzelleşmez. Allah insan ilişkisinde karşılıklı bir güzellik yaşanır. Allah güzel olmayan, güzelliğe hazır olmayan bir kalbe güzellik bahşetmez. Her güzel davranışta Allah’ın kattığı bir güzellik söz konusudur. Güzel’in bakmadığı kalpte rahmet olmaz. 7.Estetik konusunda aile ve din eğitimcileri somut örneklik yapmalıdır Güzellik adına başarılmış güzel davranış örnekleri özgün ve kaliteli bir estetik hayat tarzının oluşmasına aracılık edebilir. Din eğitiminde tüm soyut güzellikler öğreticinin somut dünyasındaki güzelliklerden öğrenenin dünyasına yansır. Ancak güzelleştirme işleminin, güzelleşme işlemi yerine asla geçemeyeceği bilinmelidir. Güzelleşme ve çirkinleşme insanın kendi iradesinin işidir. Hiçbir peygamber, bilim adamı, insanın yakını veya öğretici insanı davranışları hakkında düşünme ve güzelleştirme sorumluluğundan kurtarmaz. Onlar düşünceleri ile kendi zihnimizde yükselmemiz, derinleşmemiz ve zihinsel bir dünya inşa edebilmem için bize düşünme basamakları hazırlayabilirler. Örnekler, bize ilham verir, hayalimizi genişletirler, Onların hakikati arama ve yaşama çabasından fışkıran düşünce ve yaşantıları bize örneklik edebilir. Davranıştaki güzellik tüketilemez ve dondurulamaz. 8.Güzeli diğer değerlerden ayırmamalıdır Değerler din eğitimi alanının özü ve en önemli çalışma konularıdır. Estetik beğeninin geliştirilmesinde düşünsel boyuta ve ahlaki erdemlerle bütünlük sağlayabilir. Estetik beğeni yalnızca estetik değerlerden değil hem düşünsel hem de ahlaki boyuttan yararlanabilir. Dini değerler bu bütünlükte bir sistem oluştururlar. İyi ve doğru ile desteklenmiş estetik değerler sosyal sorunları zarafet ve incelikle çözmeye yardımcı olur. Estetik değerlerden yoksunluk ise birey ve toplumları kabalığa ve basitliğe sürükler. Estetikten yoksun hak ve hukuk tek başına hayatı güzelleştiremez. Estetik değerler doğru ve iyi ile beslenmediği, birbirlerinden koparıldığı zaman beğenilerde ve zevklerde

SONUÇ VE ÖNERİLER 281

sapmalar yaşanır. Din, insan yaşamındaki olay ve olguları insanın tutum ve davranışını duygu düşünce ve inancını değer bütünlüğünde birleştirir. Dini değerler yalnızca duygu ne yalnızca inanç ne de yalnızca ahlak içerir. Değer bütünlüğünde inanç, duygu düşünce hepsi birlikte yer alır. Güzellik değeri görünen dünya ile sınırlı değildir. Değerler insandaki ilahi güzelliğin özüdür. Çünkü Allah inancı tüm değerlerin kaynağını oluşturur. Değerleri ayrıntı konularda düşünüp tevhit ile bütünleştirmek gerekir. Müslümanlar da en mükemmel ve en güzel yol olarak İslam’ı seçmiş ve gönülden bağlanmışlardır. Elbette Müslümanların mükemmel insanlar olmalarını bekleyemeyiz. Onlar da iyiye ve kötüye açık yapıları ile birer insandır. Dinleri kadar iddialı olmayabilirler. Fakat inanç ve eylem, teori ve pratik arasındaki açıklık artmış görünüyor. Estetik konusunda kuralları belli ilmi-normatif İslam ile bütün çeşitleri ile uygulanan ve yaşanan İslam arasında tam bir uyum ve güzellik görünmüyor. Müslümanların içinde bulunduğu tutarsız durumun dış nedenleri olduğu gibi kendilerinden kaynaklanan nedenler de söz konusudur. Müslümanların bu yakışıksız durumdan çıkmaları için gerçekten çok ciddi akıl yürütmelere, birbirlerini dinlemeye ve birbirlerinin görüş ve düşüncelerinden yararlanmaya ihtiyaçları vardır. Sorun bir medeniyet sorunudur. Müslüman bireylerin yaşama katacakları her güzel davranış insanlığa bir katkı Allah’a adanmış bir sunu-kurban görevi görecektir. Her bir güzel davranış bizi insanlığımıza, insanlara, varlığa ve Allah’a yaklaştıracaktır. Güzel bir davranışın başka bir güzel davranış ile birleştirilmesi, onlara bir başka güzel davranışın katılması ile yabancılaşmayı, vahşeti ve barbarlığı önleyebilir, güzel bir yaşam kurulabiliriz. Her insan ancak yapabileceklerinden sorumludur. Her insan güzellik adına yapabileceklerini yapmak zorundadır. O halde güzel davranışın ne olduğu konusunda bilgilenmemiz, üzerinde düşünmemiz güzelliğimizi artırmamız gerekiyor. Güzellik zengini olalım ki güzelliğimizden infak edip Allah katında değerimizi yükseltelim. 9.Din eğitimi alanında estetik, edebi ve sanat diline ve yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. Estetik algı ve buna bağlı olarak gelişen estetik kaygı ve estetik duyarlık kendiliğinden ortaya çıkmaz ve kendi kendine bir yöne kanalize olmaz. Bu duygu ancak estetik bir objedeki güzellik boyutunu görmesi, duyması ve hissetmesi ile oluşur. Bu nedenle, öğrencilerin estetik objelerle, tanıştırılması, ondaki güzelliğin sözel, duygusal ve düşünsel boyutları görmesi, estetik olay ve olgularla objeler ile sıklıkla karşı karşıya bırakılması estetik algı ve kaygı-

282 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

larının gelişimi için önemli etkenlerden biridir.1Din eğitiminde icra edilecek sanatsal faaliyetler öğrencilerin uyuklayan duygularını harekete geçirir, dini duyguların ve eğilimlerin ortaya çıkmasına vesile olur. Dine yaklaşım duygusal bir boyut geliştirir. Din eğitimi öğrencilerde estetik özne bilinci uyandırarak güzellik duygularını harekete geçirebilir. Güzellik anlayışı ve zevkini aşılayarak güzellik algılarını geliştirebilir. Güzel sanatlar alanında üretilmiş estetik değerlerden ve ürünlerden din eğitimi öğretiminde ve etkinliklerde yararlanılabilir. “Estetiğe giriş yolu, temelde, bizim kendi estetik yaşamımızdan geçer.”2 Din eğitimi bu yaşantıyı farkındalık oluşturarak düşünce, duygu, söz ve eylemleri ile güzellik alanına katkı sağlamayı amaçlar. Öğrencilerde güzellik anlayışının gelişmesi için öncelikle o alanla ilgili bilgi edinmeleri ve uygulama yapmaları gerekir. Ancak bundan sonra güzellik ile ilgili yaratıcı yetenekleri gelişebilir. Örnek davranış ve tutumları görmeleri, örnekleri okumaları, hayatın içinden olumlu izlenimlerde bulunmaları ve yaşantı olarak bir tat aldıktan sonra kendi özgün güzellikleri için teşvik edilmelidir. Öğrenciler estetik eğitim ile duygu ve düşünceleri kişisel, yerel ve evrensel yönleri ile tanır. Bütün güzellik alanları gelişmeye açıktır. Bu gelişme ancak eğitim ile kazanılır. Kazandığı estetik değerlerin daha rafine haline gelmesi ve sanatsal arz ve talebin daha üst seviyelerde yaşanılır olmasına katkı sağlayabilir.3 İnsanları sanat etkiliyorsa bu gücü din eğitimcilerin de kazanması ve kullanması gerekir. Din insanın güzellik arayışına doyurucu bir cevaptır. Din bir güzellik kaynağı, habercisi, güzellik çağrısı ve güzellik dağıtıcısıdır. Dine davet bir güzelliği paylaşmaya davettir. Dini hayat ilahi ve beşeri güzelliği fark etmek ve solumaktır. Bilinçli bir din eğitimi insanın içinde hazır olan içgüdüsel güzelliği olumlu yönde körükleyebilir. Din eğitimi ve öğretimi ortamları güzellik duygusunu destekleyecek etkinlikler ile düzenlenebilir. Güzellik duygusuna hitap ederek öğrencilerdeki güzellik farkındalığını ve yeteneklerini açığa çıkarabilir. En önemlisi de güzellik duygusuna hitap ederek onların estetik anlamda doyurabilir. Davranışlarımızla birçok duygu ve düşüncemizi ifade ediyor, insanlarla davranışlarımız aracılığı ile anlaşıyoruz. O halde davranışlarımız bizim ifade ve anlatım araçlarımız olan davranışlarımızı bir sanat eseriymiş gibi görmemiz gerekir. İnsan kendisinin ve davranışlarının estetik değeri konusunda bilgilendirilmeli ve bilinçlendirilmelidir. Din eğitiminin amaçlarından biri de insanın güzel ile buluşmasına aracılık etmesidir.

1 2 3

Tuna, age, s.126. Delice, agm, s.2. Akın, agt, s.30.

SONUÇ VE ÖNERİLER 283

Gerçek bir sanat eseri olarak kabul edebileceğimiz güzel davranışlarla insanı, toplumu ve çevreyi iyiye ve güzele taşıma amacı güder. Her öğrencide doğal olarak bulunan estetik yetiler hem kendisinin hem de kendisi ile ilişki içine giren çevresi ile farklı uygulamalarla etkileşime sokulabilir. Kendilerine ait estetik dil kullanılarak mesajlar çeşitlendirilerek aktarılır ve çoğaltılabilir. Bu sayede zengin bir öğretim ortamı oluşturulabilir. Herkes görmese de her şeyin güzel bir tarafı vardır. Bu güzellikleri her göz kendi özgün gücünü kullanarak ortaya çıkartabilir. İnsanlar birbirlerinin fark ettiği ve oluşturduğu güzelliğe muhtaçtır.

KAYNAKÇA

ACAR, Adnan, Estetik, Doruk Yayıncılık, İstanbul 2012 AÇIKGENÇ, Alparslan, Bilgi Felsefesi, İnsan Yayınları, İstanbul 2007 ADIVAR, Abdulhak Adnan, Hakikat Peşinde, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1954 AKDER, Mehmet, Biçim Kavram İlişkisi İçinde Mekan, Metafor, Estetik, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2009 AKMAN, Kubilay, Toplumsal Bir Süreç Olarak Sanat Yapıtı, Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi C.3, S. 5 AKRAMOVA, Dilaram, Ahlaki Değerler Çevre ve Eğitim, Çevre ve Ahlak Sempozyum Bildiri ve Metinleri, Editör: M. Doğan Karacoşkun, Gaziantep Üniversitesi Yayınları, Gaziantep 2014 AKVERDİ, Hamdi, Sanatta Yaratma, MEB Yayınları, 1953 AL-ATTAS, Muhammed Naquib,, Kuran Sempozyumu (Kuranda Ahlak Ve Değerler), İslamda Mutluluğun Anlaşılması Ve Yaşanması, Çev: Şaban Ali Düzgün, Konya Fecr Yayınlar, 2006 AKIN, Nalân Okan, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı, İlköğretim Görsel Sanatlar Eğitiminde Estetik Öğretimi Doktora Tezi, Ankara 2006, ALGÜL, Ali, Melih Cevdet Anday’ın Düşünce Yazılarında Sanat, Yazın Ve Dil, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Ankara 2015 ALPER, Ömer, Mahir, Varlık ve İnsan,, Klasik Yayınları, İstanbul 2010 ALPER, Hülya, Bir Kelam Problemi Olarak İmanın Psikolojik Yapısı, Doktora Tezi, M.Ü.S.B.E. Temel İslam Bilimleri, Kelam Bilim Dalı, İstanbul 2000 ALPYAĞIL, Recep, Kimin Tarihi Hangi Hermönetik, Ağaç Yayınları, İstanbul 2003, s.126. ALTINTAŞ, Hayrani, Kuran ve Estetik, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, C.38, S.1

285

286 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

ANDERSON, Allan W., Krishnamurti, Çev. Meltem Andırıç, Ayna Yayınevi, İstanbul 2004 ARAL, Neriman, Sanat Eğitimi. Yaratıcılık Etkileşimi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 15. 1999 ARAT, Necla, 18.Yüzyıl Felsefesinde Ethik Ve Estetik Değerler Arasındaki İlgi Sorunu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1979 Etik ve Estetik Değerler, Telos Yayınları, İstanbul 1996 ARICAN, M. Kazım, Hegel’in Estetik/Sanat Anlayışı ve Din İle İlişkisi, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, C. 10, S.2. ARSLAN, Ahmet, Felsefeye Giriş, Adres Yayınları, İstanbul 2009 ARTUT, Kazım, Sanat Eğitimi Kuramları ve Eğitimi, Anı Yayncılık, Ankara 2013 ASLAN, Osman, Sevgili Peygamberimizin Şemaili, http://www.afyonmuftulugu.gov. tr/dokuman/ AYDEMİR, B. Aydem, Yöneticiler için Nlp Teknikleri, Ezgi Kitabevi, Bursa 2002 AYDENİZ, Hüsnü, Din-Sanat İlişkisi ve Bunun Somut Bir Yansıması Olarak Mevlevî Semâ Âyin”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 2009, S.32. AYDIN, Hasan, İslam Düşünce Geleneğinde Bilgi Kuramı, Naturel Yayınları, Ankara 2005 AYVAZOĞLU, Beşir, İslam Estetiği ve İnsan, Çağ Yayınları, İstanbul 1989 Beşir, Bediiyyat - İlmu’l Cemal Maddesi, İslam Ansiklopedisi BAĞLI, Mazhar, Modernizme Direnen Estetik, Kapı Yayınları, İstanbul 2010 BAL, Metin, Geleneksel Estetik Anlayışın Bir Eleştirisi Olarak Adorno’nun Estetik Teorisi, Sosyal Ve Beşeri Bilimler Dergisi, 2011, C.3, S.1. BALAMİR, Bünyamin, Sanat Eğitiminde Özgürlük ve Özgünlük, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999 BALTACIOĞLU, İ. Hakkı, Sanat, Semih Lütfi Suhulet Kütüphanesi, İstanbul 1934 BAŞER, Nami, Hegel Sonrası Estetiğin Sorunları, DEÜ Felsefe Sempozyumları, 2014 BAYRAKTAR Bayraklı, İslam ve Batı Eğitim Felsefesinde Demokrasi, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 1997, S.4. BAYRAKTAR, Mehmet, Kuran Sempozyumu, Kuranda Ahlak Ve Değerler, Fecr Yayınları, Konya 2006 BENGİSU, Hatice, Estetik Yaşam, Ankara 38.İcas Bildirileri, 2007 BENJAMİN, Walter, Sanatta ve Edebiyatta Eleştiri, İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s.31. BERGER Peter L., Brigitte Berger, Hansfried Keller, Modernleşme ve bilinç, Pınar Yayınları, İstanbul 2000 BEŞER Faruk, Bilgi Fıkıh ve İçtihat, Nun Yayınları, İstanbul 2007 BİLİM, Cahit, Aydınlanma Çağı, http://w2.anadolu.edu.tr/ BİRCAN, Hasan Hüseyin, İslam Felsefesine Giriş, Ensar Yayınları 2010

KAYNAKÇA 287

BLACK, Cyril E., Çağdaşlaşmanın İtici Gücü, İş Bankası Yayınları, Ankara 1986 BOZKURT, Nejat, Sanat ve Estetik Kuramları, Sentez Yayınları, 2013 Ankara BUMİN, Tülin, Tartışılan Modernlik Descartes Ve Spinoza, Yapı Kredi Yayınları, Ankara 1996, BURSEVİ, İsmail Hakkı, Esmaül Hüsna Şerhi, Sufi Kitap, İstanbul 2014 BUYURGAN, Serap, Buyurgan, Ufuk, Sanat Eğitimi ve Öğretimi, Pegem A Yayıncılık, Ankara 2007, CANATAN, Burhanettin, İslamiyette Ruh Sağlığı, Canatan Yayınları, Konya 1967 CEVİZCİ, Ahmet, Eğitim Felsefesi, Say Yayınları, İstanbul 2012 CÖMERT, Bedrettin, Estetik, De Ki Basım Yayın, Ankara 2008 CUVİLİER, Der Armend, Felsefe Yazarlarından Seçilmiş Metinler, Doruk Yayınları, İstanbul 2003, ÇAĞLAROĞLU, Taha, Risale-i Nur Estetiği, http://risalesanat.tr.gg/ ÇALIŞKAN, Adem, İslam Estetiği Üzerine Bir Deneme, O.M.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, S.10 ÇAKAN, İsmail Lütfi, Arzuların Teslimiyeti, http://www.sonpeygamber.info ÇAKIR, İlhan Ayşe, Öğretmenlik ve Estetik Duyarlılık, http://slideplayer.biz.tr/ ÇAKIROĞLU, Emel, Maria Montessari Yöntemi ile Çocuk Eğitimi, Sistem Yayıncılık, İstanbul 2009 ÇAMDİBİ, Hasan Mahmut, Şahsiyetin Gelişiminde Bütünlük ve Kendilik, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2011, S.21. ÇAPLI, Orhan, İnsanın iç Dünyası,, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1992 ÇELEBİ, İlyas, http://www.siyerarastirmalari.org/ ÇELLEK, Tülay, Sanat ve Eğitim, http://www.lightmillennium.org/ ÇETİNKAYA, Murat, Güzellik Felsefesi: Estetik, Tüketim Çağında Estetik, 2000, DEDE, Bayram, Kavuran, Tamer, Platon Ve Aristoteles’in Sanat Etiği, Estetik Kavramı Ve Yansımaları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 2013, S.23. DELİCE, Didem Yıldırım, Estetik Bir Yargı Olarak Güzel, D.T.C.F Felsefe Bölümü Dergisi, 2007, C.18, S.0. DEMİR, Eyyüp, Estetik, Orion Kitapevi, Ankara 2003 DEMİR, Ömer, Kur’an Kavramları Bağlamında Yaşam Boyu Salih Amel, Araştırma Yayınları, Ankara 2013 DEMİREL, Özcan, Eğitimde Yeni Yönelimler, Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2004 DEMİRLİ, Ekrem, Tasavvufta Estetik Algısı Hakkında Bir Değerlendirme, VI. Dini Yayınlar Kongresi İslam, Sanat ve Estetik, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara DEREKO, Ayhan, Nietzsche’de Tragedya Sanatı, A.Ü DTCF Felsefe Bölümü Dergisi, 2007, S.18 DOĞAN, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1998

288 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

DOLANER, Kıymet, Onan, Serenat, Acar, Esra, Dil ve Anlatım, Palme Yayıncılık, Ankara 2013, DRAZ, Abdullah, Kuran Ahlakı, İz Yayıncılık, İstanbul 2009 DURMUŞ, Zülfikar, Kuran’a göre, Kuran, Rağbet Yayınları, İstanbul 2012 DÜZ, Nazan, Çevrenin Sanatçı Yaratıcılığına Etkileri ve Sanat Eğitimi, Akademik Bakış Dergisi, 2010 DÜZGÜN. Şaban Ali, “Dinlerin Şehirleşme Kabiliyeti”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 2009, C.7., S. 2. EAGLETON, Terry, Estetiğin İdeolojisi, Doruk Yayınları, İstanbul 2003 ECO, Umberto,Ortaçağ Estetiğinde Sanat ve Güzellik, Çev. Kemal Atalay, Can Yayınları, İstanbul 1998 EDMAN, Irwin, Sanat ve İnsan Estetiğe Giriş, Çev:TurhanOğuzkan, Devlet Kitapları Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1966 EDWARDS, John, Bilinçli Yaşamın Sırları, Çağdaş Matbaası, İstanbul 1993 EKİCİ, F. Deniz Korkmaz, Dada’dan Günümüze Plastik Sanatlarda Anti-Estetik Form Olarak Beden, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Bölümü, Resim Anasanat Dalı, İstanbul 2010 EL İSFAHANİ, Ragıb- El Müfredat, H s n Maddesi EREN, Işık, Sanat ve Bilgi İlişkisi, Asa Kitabevi 2005 EREŞ, Figen, Eğitim Bilimine Giriş, Maya Akademi Yayınları, Ankara 2009 ERGÜN,Mustafa, Estetiğe Yaklaşımlar, http://www.tamsanat.net ERİNÇ, Sıtkı M., Sanatın Boyutları, Ütopya Yayınları, Ankara 1998 ERSOY, Ayla, Sanat Kavramlarına Giriş, Yorum Sanat Yayıncılık, İstanbul 1995 ERZEN, Jale Nejdet, Çoğul Estetik, Metis Yayınları, İstanbul 2011, s.37. EVCİ Necmeddin, Sanat ve Estetik Üzerine, http://www.ayvakti.net/ EYİGÜN, Sabri, Edebiyat Ne Zaman “Politik” Olabilir?, 2005, C.14, S.1 EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, İnsanın Boyutları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1979 FARAGO, France, Sanat, Çev. Özcan Doğan, Doğu-Batı Yayınları, Ankara 2003 FERSAHOĞLU, Yaşar, Demir, Mehmed Akif, Din Eğitim ve Öğretiminde Duygu Eğitimi, Çamlıca Yayınları İstanbul 2012 FINDIKOĞLU, Ziyaeddin Fahri, Estetik, Devlet Basımevi, İstanbul 1938 FRİBERG Carsten, http://proceedings.eurosa.org GATES, Bill, Dijital Sinir Sistemi ile Düşünce Hızında Çalışmak, Çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Doğan Kitapçılık, İstanbul 1999 GELDER, Geert Jan Van, Çirkini Güzelleştirme ve Güzeli Çirkinleştirme:Klasik Arap Literatüründe Paradoks, Çev. Ömer Kara, Usul Dergisi, 2009, S.8. GEZGİN, Ali Gaip, Kuran’da Sevgi,, Fakülte Kitabevi, Isparta 2003 GİLANİ, Williams,, The Purpose of an Islamic School and the Role of an Islamic School Teacher, 2014 GOLASZEWSKA, Maria, http://logica.ugent.be

KAYNAKÇA 289

GÖÇMEN, Doğan, İmmanuel Kant’ın Güzellik ve Yücelik Duygusu Üzerine Gözlemleri, Felsefelogos Dergisi, 2011, S.42 GÖĞEBAKAN, Yüksel, Estetik Ve Kentsel Yapılanma Üzerindeki Etkisi, İnönü Üniversitesi Sanat Ve Tasarım Dergisi, 2012, C.2, S.4. GÖKAY, Melek, Demir, Ahmet, Farklı Eğitim Seviyelerinde Estetik Beğeni, S.Ü Sosyal Bilgiler Dergisi, 2006, S.16, s.330. GÜDEN, Zehra, Hz. Ali Cenknamelrinin Estetik değer açısından İncelenmesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013 GÜLTEKİN, Tuba, Sanat Eğitiminde Estetik Değerlerin Gelişimi Sürecinde Çocuk Ve İletişim, Akademik Bakış Dergisi, 2011, S.24. GÜNEL, Meral, Peygamber de Ağlar, http://www.sonpeygamber.info/ GÜNGÖR, Erol, Kelami Sahada Estetik Yapı Organizasyonu, Ötüken Yayınları, Ankara 1999 GÜRER, Banu, İnsan Davranışlarını Yönlendirmede Kuranda Ödüllendirme Motivleri, Ylt, M.Ü.S.B.E. Felsefe Ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, İstanbul 2001 GÜRSOY, Bilge, Tüketimin Estetiği Ve Medya:“Bugün Ne Giysem” Programı Üzerinden Bir Değerlendirme, İ.Ü İletişim Fakültesi Dergisi, 2013 HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah, Kuran’ın Belağatı ve İ’cazı Üzerine, Ekev Yayınları, Erzurum 2001 HAKSAL, Ali Haydar, Kuran-ı Kerimde Estetik Kavramı, YLT, M.Ü.S.B.E., Felsefe ve Din Bilimleri İslam Felsefesi Bilim Dalı, İstanbul 1994 HATİP, Abdülaziz, Allah’tan Gönüllere Sevgi Kuşağı Esma-İ Hüsna, Nun Yayınları, İstanbul 2012 HERBERT, Nick, Temel Bilinç, Çev. Meltem Andırıç, Ayna Yayınları, İstanbul 1999 HİLL, Brian V., http://www.valueseducation.edu.au/ HORNER, Chris, Felsefe Aracılığı İle Düşünme, Çev. Ahmet Arslan, Phoenix Yayınevi, 2001 Ankara HÖKELEKLİ Hayati, Kuran Sempozyumu, Kuran Ve Eğitim, Kurannın Eğitime Getirdiği Değerler Ve Hedefler, Fecr Yayınları, Tokat 2007 IŞIK, Aydın, Din ve Estetik, Ötüken yayınları, İstanbul 2013 İLHAN, Ayşe Çakır, “Öğretmenlik ve Estetik Duyarlılık”, http://slideplayer.biz.tr/ İMREK, Ali İhsan, Fütürizm nedir, http://www.inovasyonel.com/ İNAM, Ahmet, Ahlak ve Estetik Açısından Modernleşme, İslam ve Modernleşme II.Kutlu Doğum İNCE, Bekir, Ortaöğretimde Sanat Eğitiminin Bilişsel Boyutu ve Ösys İle Ölçülmesi, 1. Sanat ve Tasarım Eğitimi Sempozyumu, 2011 İŞLER, Neşe, Koçak, Zeynep Fidan, Atmaca, Sibel Paşalı, Estetik Ve Matematik, The First International Congress of Educational Research Symposium, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2009 JİMENEZ, Marc, Estetik Nedir, Doruk Yayıncılık, İstanbul, 2007, s.112.

290 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

KAGAN, Moıssej, Güzellik Bilimi Olarak Estetik Ve Sanat, Çev. Kağan Aziz Çalışlar, Altın Kitaplar, İstanbul 1982 KALIN, İbrahim, Dünya Görüşü, Varlık Tasavvuru ve Düzen Fikri: Medeniyet Kavramına Giriş, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2010/2, cilt: XV, S.29. KALKIŞIM, Muhsin, Sanatta ‘Yaratma’ Problemi, HRÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, S.3. KARA, Necati, Kuran’da Beden Dili, Bilge Yayınları İstanbul 2004 KARA, Ömer, Kuranda Metafizik Bir Alem Cennet, Rağbet Yayınları, İstanbul 2002, s.141 KAVURAN, Tamer, Platon Ve Aristoteles’in Sanat Etiği, Estetik Kavramı Ve Yansımaları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 2013 KAYA, Mahmut, Kuran Sempozyumu, Kuran ve Eğitim, Fecr Yayınları, Tokat 2007 KAYA, Murat, Kuran’da İlahi Azamet, Yedi Renk, Yayınları, İstanbul 2011 KIRIŞOĞLU, Olcay Tekin, Sanatta Eğitim. Görmek, Anlamak, Yaratmak, Demircioğlu Matbaacılık, Ankara 1991 KOÇ, Turan, İslam Estetiği, İsam Yay. İstanbul. 2008 KOMİSYON, Güzel Sanatlar ve Spor Liseleri için Estetik, MEB Devlet Kitapları,, 2012 KORLAELÇİ, Murtaza, Din-Kültür İlişkisi, Felsefe Dünyası, 1993, S.8 KÖKSAL Musa, Sanat Nesnesinin Estetik Değeri Ve Başkalaşımı, Sanat Dergisi, S.22. KÖSMENE, Süleyman, Risale-i Nurda Esma-i Hüsna, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul 2003, s.460 KÖYLÜ, Mustafa, Kuranın Eğitime Getirdiği Değerler Ve Hedefleri Müzakere, Kuran Sempozyumu, Kuran Ve Eğitim, Fecr Yayınları, Tokat 2007 KURBANOV, Babek, Evrenin Estetik İdraki Ve Estetik Faaliyet, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 2004, S.10. KURT, Ali Vasfi, Sadreddin-i Konevi’nin Kuran Anlayışının Ahlak Felsefesi Açısından Yapı- Çözümü, Kuran ve Ahlak Metafiziği, Kuran Sempozyumu (Kuranda Ahlak ve Değerler), Fecr Yayınlar, Konya 2006 KURYEL, Aylin, Fırat, Begüm Özden (Ed.), Küresel Ayaklanmalar Çağında Direniş ve Estetik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015 LAWRENCE, E. Cahoone, Modernliğin Çıkmazı, Çev.Ahmet Demirhan, Erol Çatalbaş, İnsan Yayınları İstanbul, 2001 LİFŞİTS, Mihail, Marxın Sanat Felsefesi, Kuzey Yayınları, Ankara 1984 LUKACS, Georg, Estetik, Çev. Ahmet Cemal, Payel Yayınları, 1999 İstanbul, 2001, s.179. Toplantısı, İSAM Yayınları, İstanbul 2007 MAC İNTYRE, Alastair, Erdem Peşinde Ahlak Teorisi Üzerine Bir Çalışma, Çev: Muttalip Özcan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2000 MACİT, Yusuf, Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, 2012

KAYNAKÇA 291

MADEN, Şükrü, Kuran’a Göre Mal ve Evlat Sevgisi, YLT, M.Ü.S.B.E. Tefsir Bilimdalı, İstanbul 2009 MAMUR, Nuray, Sanat Tarihi Öğretiminde Duyuşsal Alanın Önemi, 1. Sanat ve Tasarım Eğitimi Sempozyumu, 2011 “Kitsch (Kiç) Olgusunun Sanat Eğitiminde Estetik Beğeniler Açısından Sorgulanması” Eğitim Fakültesi Dergisi,2012, cilt:8, sayı: 3 MESTROVİC, Stjepan G., Duygu Ötesi Toplum, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1999 MUTLUEL, Osman, Kuran ve Estetik, Ötüken Yayınları, Ankara 2010 NEBİ, Malik Bin, Kuran Fenomeni, Çev. Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul 2008 NEVEVÎ, Kırk Hadis NURBAKİ, Haluk, Kuranı Kerimden Ayetler Ve İlmi Gerçekler, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1989 OKUMUŞ, Fatih, İslam’ın Estetik Anlayışı, KSÜ Sosyal Bilimer Ens. Yüksek L.T., 1996 ORAL, Mustafa, Estetik ve Tarihçesi, http://www.koprudergisi.com/ ORUÇ, Ömer Asalettin, Sanat Felsefesi, İstanbul Tasarım Yayınları, İstanbul 2009 ÖMERUSTAOĞLU, Adnan, Bir İnsani Fenomen Olarak Estetik Bilinç, Atatürk Üniversitesi, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 2007, S.15. ÖNDİN, Nilüfer, Biçim Sorunu Varlıkta Bilgide Ve Sanatta, İnsancıl Yayınları İstanbul, 2003 s.183. ÖZAKPINAR, Yılmaz, İnsan Düşüncesinin Boyutları,, Ötüken yayınları, İstanbul 2002 ÖZÇELEBİ, O.Suat,Konuşmak Ve Anlaşılmak, Sita Yayınları, İstanbul 1998 ÖZDEN, H. Ömer, Hellenizm Öncesi Yunan Felsefesinde Güzellik Anlayışları, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2002, S. 17 ÖZDEŞ, Talip, Kuran’da İman Ahlak İlişkisi, Kuran ve Ahlak Metafiziği, Kuran Sempozyumu, Kuranda Ahlak Ve Değerler,, Fecr Yayınları, Konya 2006, ÖZEL, Ahmet Murat, İbn-İ Ataullah El-İskenderi’nin Tasavvuf Felsefesi, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sos. bİL. Ens. İslam Felsefesi Anabilim Dalı, Konya 2012 ÖZKAN, Zülfikar, Bilincin Gücü, Hayat Yayınları, İstanbul 2003 ÖZKEÇECİ, İlhan, Eğitime Sanatın Katkıları ve Yansımaları, http://www.kalemguzeli.org/ ÖZTÜRK, Meral, Vocabulary Teachıng, A.Ü. Dil Dergisi, 2006, S.12 PEARS, David, Bilgi nedir?, Çev: Abdülbaki Güçlü, Bilim Sanat Yayınları, Ankara 2004 RANCİERE, Jacques, Estetiğin Huzursuzluğu,, İletişim Yayınları, İstanbul 2012, s.32. REÇBER Mehmet Sait, Kuran Ve Ahlak Metafiziği, Kuran Sempozyumu, Kuranda Ahlak Ve Değerler, Fecr Yayınlar, Konya 2006 SAN, İnci, Sanatsal Yaratma Çocukta Yaratıcılık, İş Bankası Yayınları, Ankara, 1979 SARP, Hatemi Senih, Ahmet, Muallim, Ahlak ve Estetik, Halit Kitapevi, İstanbul 1942

292 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

SCHİLLER, Frederich, Çev: Gürsel Aytaç, İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine Bir Dizi Mektup, Kültür Bakanlığı, Ankara 2001 SCHOPENHAUER, Arthur, Güzelin Metafiziği, Say Yayınları, İstanbul 2010 SEBİK, Ceylan, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Eğitimi Ana Bilim Dalı Resim İş Öğretmenliği Programı Yüksek Lisans Tezi Sanat Eğitiminde Bir Estetik Problem Olarak Kitsch Ve Sanat Ayırımı, İzmir 2012 SELÇUK, Ayhan, Sosyal Bir Davranış Biçimi Olarak Dil, Selcuk University Social Sciences Institute Journal, 2007 SELÇUK, Mualla, Hürriyet Gazetesi 2012, Ramazan Eki. SERDAR, Ziyaüddin, Postmodernizm Ve Öteki, Söylem Yayınları, 2001 İstanbul SEV, Ayşın, Aydın, Özgen, Çok Katlı Yüksek Yapılarda Taşıyıcı Sistamler, Birsen Yayınevi,İstanbul 2011 SEYYAR, Ali, Ahlak Terimleri Ansiklopedik Sözlük, Beta Basım, İstanbul 2003 SEVİM, Oğuzhan, Hisarcıklılar, Emel, Feyzioğlu, Nesrin, Bir Estetik Duyuş Analizi, A. Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, S.16. SHAFİR, Rebecca Z., Dinlemenin Zen’i, Çev. Işık Uçkun, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 2003 SİMEONOVA, S., Çağdaş Burjuva Sanatinda Bunalim Ve Estetik Teorisi, http://www. cafrande.org/ SOCCIO, Douglas J., Felsfeye Giriş; Hikmetin Yapıtaşları, Çev. Kevsel Kıvanç Karataş, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2010 SOYKAN, Ömer Naci, Bütünsel Bir Bilgibilime Doğru: Güzel İyi Doru Üstüne, Eğitimden Felsefe’ye Necmettin Tozlu Armağanı, Yüzüncı Yıl Üniversitesi Yayınları, Hanger Matbacılık, Ankara 2011 Art and Truth, 2013 SÜT, Abdulnasır, Kadı Abdulcabbar’ın Ahlak Felsefesi, A.Ü.S.B.E. Temel İslam Bilimleri Kelam Anabilim Dalı, Ankara 2011 ŞAHİN, Naim, Gazali’de Etik – Estetik İlişkisi, Diyanet İlmi Dergi,2011, C.47, S.3 ŞAKAR, Cemal, Modern Zamanlarda İslam Sanatı Ve Estetiği Ne Söyler?, Hece Dergisi, 2013, s.198-200; Titus Burckhard, İslam Sanatı, çev. Turan Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2005 ŞANVER, Mehmet Dinî Tebliğ ve Eğitim Açısından Kur’an’da İnsan Psikolojisi ve Özellikleri, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, C.10, S.1. ŞEN, Asiye, Kuran’a Göre İnsanın Ahlaki Zaafları, YLT, M.Ü.S.B.E. Tefsir Bilim Dalı, İstanbul 2003 Kendi Dünyalarını Kendileri Yaratan Çocukları Hayata Hazırlarken Kültür, Sanat ve Edebiyat Eğitimi, K.K.E.F Dergisi Y. 2005 S.11. ŞENER, Sami, Bilgi ve Toplumsal Dinamizm, Eğitimden Felsefe’ye Necmettin Tozlu Armağanı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Hanger Matbacılık, Ankara 2011

KAYNAKÇA 293

ŞİMŞEK Aydın, Siyasal Tarih Sürecinde Sanat ve İktididar, Ümit yayınları, Ankara 2000 Estetik ve Mücadele Estetiği, İlya İzmir Yayınevi, İzmir 2006 ŞİMŞEK, İsmail, Antikçağdan Alman İdealizmine; Estetik Bir Değer Olarak Güzellik, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 2014, S.41 ŞİŞMAN, Ahmet, Sanata ve Sanat Kavramlarına Giriş, Yaz Yayınları, İstanbul 2006 TAŞÇI, Emine, Güzelin Peşinde Fârâbî Ve Îbn Rüşd’de Estetik; Ayşe Taşkent, Y.Ü İslami İlimler Dergisi, 2015, S.1. TAŞKINER, Ketenci, Aristoteles Ve Wittgenstein: Etikte İki Yol, Flsfdergisi, 2012, S.2. TATAR, Burhanettin, Tevhid-Sanat İlişkisine Felsefi Notlar, VI. Dini Yayınlar Kongresi İslam, Sanat ve Estetik, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara TAŞDELEN, Demet, YAZICI, Aslı, Estetik ve Sanat Felsefesi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2012 TEKEREK, Nurhan, Tekerek, İsmet, Aristoteles’te Poetik ve Etik Bütünlük Örneklerle Eylem, Karakter ve Erdem, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, 2008, S.26 TEPECİK, Adnan, Demirci, Aybilge, Beery Vmı Görsel Algı Eğitiminin Beş – Altı Yaş Çocuklarının Görsel Algı Gelişimlerine Etkisi, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, 2011, S.28 TEZCAN, Mahmut, Sanat Sosyolojisine Giriş, Anı Yayınları, Ankara 2000 TİMUÇİN, Afşan, Estetik, İnsancıl Yayınları, İstanbul 1993 TOKAT, Latif, Sanat Kutsalın İfşası mıdır ?, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, S.29 TOPRAK, Burhan, Estetik, Hece Yayınları, Ankara 2004 TOWNSEND, Dabney, Estetiğe Giriş, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2002 TOZLU, Necmettin, Erdemli Toplum Yolunda, 21. Yüzyıl Yayınları, 1998 TÖRE, Emre, Baki’nin Gazellerinde Estetik Çözümlemesi ve Eğitim Sürecinde Kullanımı, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüü, O.S.A.E.A.B.D, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2011. TURGUT, İhsan, Sanat Felsefesi, Üniversite Kitabevi, İzmir 1993 TUNA, Yılmaz, Futurist Manifestolar Kitabı, Altıkırkbeş Yayınları, İstanbul 2008 TUNALI, İsmail, İntegral Bir Estetik Olarak Ontolojik Estetik, Felsefe Arkivi Dergisi, 1957, Marksist Estetik, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1976 Grek Estetiği, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976, Marxist Estetik’te Gerçeklik, Obje ve Süje Problemi, Felsefe Arkivi, 1976 Wıttgensteın’ın Estetik Anlayışını «Vorlesungen UndGespraeche Über Aesthetik, Psychologıe Und Religion» Kitabına Dayanarak Bir Belirleme Denemesi”, İ.Ü. Felsefe Arkivi Dergisi, 1984, Soyut Sanatta Realite Kavrayışı, Ders Belgeliği, 1998, Estetik, Remzi Kitabevi, İstanbul 2013. TUNCAY, Murat, Erdemin Estetikle Buluşması, A.Ü Sanat Dergisi, 2006, sayı:10

294 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

TUNÇ, Esra, Bugünkü Din Eğitiminin Varoluşsallığı Üzerine, Ret Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 2013, C.2, S.2 TÜMKAYA, Banu, “Nietzsche’ye Göre Sanat Ve ‘Tragedyanın Doğuşu’“,Ethos, 2008, sayı:1 TÜRKER, Habip, Moritz Geiger ve Nicolaı Hartmann’da Estetik Değerin Temellendirilmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, Felsefe ve Din Bilimleri Dalı, Doktora tezi, İstanbul 2007 Nıcolaı Hartmann’da Estetik Değer, Mukaddime, 2010, S.3 TÜRKYILMAZ, Mustafa, Can, Remzi, Karadeniz, Abdulkerim, Ergenlik Dönemi Öğrencilerinin Okuma Alışkanlıkları, Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2010, C.11,S.3. ULUDAĞ, Süleyman, Amel, T.D.V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, C.3. UYANIK, Mevlüt, Akyol, Aygün,,http://web.hitit.edu.tr/ ÜNAL, Mehmet, Kuranda Sevgi, Yakın Anlamlıları Ve Aralarındaki Farklar, Ekev Akademi Dergisi Y.12 WANT, Christopher Kul, Estetik, Ntv Yayınları, İstanbul 2007 WAYNE, JackPlumstead, The Aesthetics Of Religion, http://aestheticsandreligion. blogspot.com.tr/ WHİTMONT, Edward C., İyileşmenin Simyası, Çev.. Tufan Göbekçin, Ege Meta Yayınları, İzmir 2005 YALÇIN, Şahabattin, (Ed.), Bilgi ve Değer, Vadi Yayınları, Ankara 2002, s.22. YAPICI, Mehmet, Arslan, Rumiye, Sanat Yapıtında Psikolojik Obje Üzerine Hermeneutik Bir Analiz: Ressam Gülbin Zeren Örneği, Ulakbilge, 2014, C.2, S.4. YAYLA, Ahmet, Eğitim Kavramının Etik Açıdan Analizi Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt:I1, Sayı:1 Http://Efdergi.Yyu.Edu.Tr, s.11. YAVUZ, Halide S., Yaratıcılık, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1994 YEĞEN, Ümit, Estetik ve Çocuk Edebiyatı İlişkisi, Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2013,C.2, S.1. YETİŞKEN, Hülya, Estetiğin ABC’si, Say Yayınları, İstanbul 2009 YETKİN, Suat Kemal, Estetik, Devlet Basımevi, İstanbul 1938 YILDIRIM, Alev, Estetik Bilme ve Hemşirelik, http://www.journalagent.com/ YILDIRIM, Canoğlu, Kuran ve Değişim (Fıtratın Bozulması ve Toplumsal Çürüme), Pınar Yayınları, İstanbul 2010 YILDIRIM, Mustafa, Kur’an Sanatı ve Estetigi Üzerine, İstem Dergisi, 2010, Y.8, S.16 İbn Hazm’ın Güzellik Anlayışı, Flsf dergisi, 2012, S.13. Türk İslâm Estetiğinin Temel Referansları, Yen Türkiye Dergisi, 2015 YILMAZ, Mehmet, Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ütopya Yayınları, Ankara 2005 YÜNÜGÜL, Suzan, İhvan-I Safa Ve İbnisina’da Aşk-Güzellik İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2007, s.14

KAYNAKÇA 295

ZİEGLER, John, Aesthetics and Religion, http://www.cts.org.au/ ZİSS, Avner, Gerçekliği Sanatsal Özümsemenin Bilimi; Estetik, Haylaz Kitap, İstanbul, 2009 ZİYAEDDİN Fahri, Bediiyyat, Devlet Kitapları Yayınları, 1927 Sözlük ve Diğer Kaynaklar TDK Büyük Sözlük:http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts TDK, BSTS / Felsefe Terimleri Sözlüğü, 1975 Güzelliğin Nitelikleri Nelerdir, http://www.felsefe.gen.tr/ Görsel Estetik, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları, www.anadolu.edu.com http://www.haydinamaza.net http://salimkocabas.blogspot.com.tr/ Duyuşsal – Bilimsel Alan, http://ilahiyat.beun.edu.t http://www.irfanmektebi.com/ http://www.ilimdunyasi.com/ Rönesans Kavramı, http://ronesans.nedir.org/ VI. Dini Yayınlar Kongresi Sonuç Bildirgesi, http://www.diyanet.gov.tr/ Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü,, http://www.tubaterim.gov.tr Çalışmada adı geçen tefsir kaynaklarının alıntıları <www.altafsir.com> sitesinden yapılmıştır. http://www.altafsir.com/Tafasir.asp?tMadhNo=0&tTafsirNo=0&tSor aNo=1&tAyahNo=1&tDisplay=no&LanguageID=1

DİZİN

A adalet 42, 64, 67, 84, 105, 122, 123, 165, 167, 169, 255 Adalet 115, 168, 172, 175 adap 59, 191 ahiret 53, 79, 88, 90, 103, 104, 105, 106, 126, 144, 160, 230, 248, 252, 253, 263 ahirete iman 141 ahlak 14, 18, 19, 30, 33, 36, 41, 42, 47, 50, 55, 56, 57, 62, 64, 67, 89, 91, 92, 95, 100, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, 124, 126, 148, 150, 151, 158, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 194, 197, 204, 208, 216, 227, 229, 230, 240, 247, 248, 249, 251, 252, 254, 255, 267, 273, 276, 277, 281 ahlak felsefesi 56 ahlaki değer 115 ahlak ilkeleri 170, 173, 174 ahsenul amel 11, 89, 154, 279 akıl 31, 34, 38, 45, 48, 49, 50, 51, 57, 58, 61, 71, 75, 79, 84, 88, 110, 111, 112, 121, 126, 137, 138, 165, 169, 174, 178, 195, 196, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 215, 245, 252, 267, 275, 281 algı 23, 24, 29, 30, 33, 111, 131, 189, 228, 281 Allah’a iman 118, 143, 144, 165 Allah’ın isimleri 171 Allah ve insan 83, 185 Augustinus 45, 120, 211 Ayet 212 B Bağlam 191 barbarlık 247 barış 66, 101, 210, 244, 248, 252, 255, 275 Baumgarten 24, 46 bediiyat 24, 39, 40

Belağat 86 bencillik 173, 223, 245, 254, 277 Bencillik 176, 261 benlik 135, 136, 169 biçim 32, 37, 49, 58, 66, 74, 97, 111, 129, 145, 152, 155, 182, 189, 191, 192, 198, 218, 239 bilgi 15, 19, 23, 25, 26, 29, 31, 32, 33, 40, 41, 46, 47, 53, 62, 64, 77, 79, 89, 102, 110, 114, 124, 129, 142, 143, 151, 155, 172, 178, 179, 182, 184, 186, 188, 191, 195, 200, 201, 202, 203, 205, 208, 215, 216, 217, 228, 252, 264, 265, 267, 275, 278, 282 Bilgi 6, 14, 23, 25, 26, 32, 45, 64, 85, 101, 121, 135, 196, 199, 200, 201, 216, 252, 267, 285, 286, 287, 288, 291, 292, 294 bilim 13, 14, 15, 18, 20, 24, 25, 31, 32, 37, 41, 46, 52, 53, 163, 181, 196, 199, 206, 247, 248, 249, 252, 276, 277, 280 Bilim 13, 15, 20, 31, 32, 33, 38, 42, 72, 86, 93, 113, 135, 194, 200, 212, 214, 246, 247, 285, 289, 291, 292, 295 bilimsel 18, 20, 31, 32, 36, 37, 38, 47, 77, 88, 112, 196, 206, 246, 247, 273, 278 bilinç 20, 30, 31, 33, 80, 98, 109, 111, 117, 131, 132, 135, 167, 169, 187, 192, 203, 204, 237, 250, 276, 286 birey 14, 18, 55, 89, 119, 131, 187, 197, 202, 217, 249, 251, 252, 255, 257, 276, 280 Bütünsel 120, 199, 292 C Cehalet 7, 176, 201, 202, 264 cehennem 105 cemal 24, 56, 57, 60, 66, 76, 143, 238 cennet 61, 75, 79, 80, 85, 100, 104, 105, 106, 149, 153, 169, 213, 235, 274 cihad 162, 163, 178, 270 297

298 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Ç Çıkar 48 çirkin 23, 29, 38, 42, 45, 51, 70, 76, 78, 85, 87, 94, 98, 99, 113, 130, 164, 172, 194, 195, 207, 211, 215, 225, 226, 227, 228, 242, 252, 257, 258, 260, 263, 265, 269, 276 çirkinlik 17, 25, 56, 88, 106, 132, 134, 145, 147, 182, 202, 209, 215, 236, 241, 242, 246, 252, 258, 259, 260, 261, 264, 268, 269, 270, 271, 274

estetik yargı 40, 131 etik değerler 144 Evren 73, 74, 77, 234

D davranış güzelliği 11, 20, 55, 149, 184, 187, 220, 278 denge 15, 40, 53, 77, 129, 131, 142, 190, 199, 206, 252, 254 doğruluk 45, 46, 58, 67, 84, 86, 87, 115, 116, 120, 122, 123, 126, 129, 130, 158, 161, 178, 215, 279 Dostoyevski 51, 249 dua 11, 57, 63, 66, 69, 87, 88, 91, 93, 127, 148, 173, 208, 222, 235, 237, 270, 277, 280 Duygu 6, 15, 53, 85, 110, 129, 134, 176, 180, 194, 208, 217, 288, 291 duyu 27, 29, 34, 35, 36, 48, 57, 61, 69, 72, 88, 98, 100, 110, 111, 113, 131, 140, 171, 181, 195, 208, 218, 241, 263 Düşmanlık 176 Düşünce 5, 6, 16, 42, 50, 56, 158, 188, 199, 200, 203, 204, 207, 228, 285, 286, 288 Düzen 70, 274, 290

G gaflet 17, 274 Geleneksel 14, 51, 151, 286 gösteriş 79, 155, 159, 160, 163, 165, 169, 173, 197, 214, 245, 274, 278 güzel ahlak 36, 91, 92, 95, 197, 230 güzelin bilgisi 23 güzel insan 11, 229, 230, 274 güzel söz 86, 91, 100, 144, 164, 219, 222, 223, 224, 225, 227, 228, 270

E Eagleton 120, 121, 152, 249, 250 edeb 280 edebiyat 14, 37, 224 edep 90, 151, 199, 230, 241 Eğitim 9, 11, 14, 25, 30, 31, 35, 72, 76, 109, 110, 112, 113, 129, 134, 136, 142, 157, 177, 184, 187, 196, 215, 221, 244, 248, 257, 275, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294 estetik algı 29, 30, 131, 189, 281 estetik bakış 206, 250, 275, 280 estetik beğeni 111, 113, 132, 138, 141, 179, 218, 256 estetik bilinç 111, 131, 132, 135, 276 estetik duygu 27, 28, 85 estetik eğitim 138, 282 estetik farkındalık 113, 129, 130, 139 estetik haz 25, 30, 250 estetik kaygı 30, 66, 199, 281

F felsefe 14, 24, 31, 37, 44, 72, 114, 115, 119, 150, 184, 195, 246, 247, 248, 251, 277, 295 Filozof 43, 45 Francis Fukuyama 15 Fukuyama 15

Ğ Ğayb 104, 172, 269 H hak 17, 54, 56, 84, 105, 115, 123, 125, 136, 144, 173, 192, 201, 207, 210, 211, 220, 230, 232, 276, 280 hakikat 32, 37, 41, 44, 46, 50, 54, 88, 99, 101, 109, 116, 119, 120, 123, 152, 179, 182, 194, 195, 200, 216, 219, 220, 267 hayal 25, 26, 27, 29, 48, 56, 88, 111, 121, 122, 131, 179, 180, 182, 186, 187, 188, 192, 200, 202, 239, 271 Hayır 59, 82, 124, 160, 226, 263 Haz 29, 48 Hegel 24, 28, 34, 49, 54, 120, 122, 204, 286 Heva 7, 259 hız 16, 221 Hristiyanlık 37 Hukuk 149, 179 Husserl 204 Hz. Yusuf 90, 115 İ ibadet 19, 66, 69, 77, 93, 112, 127, 145, 148, 160, 169, 222, 224, 234, 235, 237, 238, 239 ihlas 81, 105, 106, 118, 145, 155, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 168, 169, 171, 172, 198, 238, 244, 245, 270 İhlas 6, 81, 158, 160, 161, 162, 163, 164, 165,

DİZİN 299

166, 167, 168, 169, 171, 172, 175, 211, 241, 245 ihsan 60, 61, 66, 171, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 238, 239, 240, 241, 244 ilahi olan 248 iletişim 13, 16, 83, 95, 136, 143, 150, 152, 190, 218, 222, 229, 246, 247 İlgi 41, 215, 286 iman 19, 54, 79, 81, 82, 91, 93, 94, 100, 118, 125, 126, 141, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 154, 155, 160, 161, 165, 187, 198, 211, 212, 213, 217, 223, 226, 231, 235, 237, 238, 252, 255, 271 inanç ve yaşam 14 infak 169, 240, 281 İnsanlık 21, 89, 147, 253, 279 İnşa 74 İrade 6, 137, 216, 217 K Kader 147 Kalp 70, 199, 262 Kant 24, 25, 28, 33, 40, 46, 47, 48, 120, 121, 123, 137, 158, 204, 289 Kin 176 Kötü 28, 49, 175, 207, 277 Kuran ahlakı 92 Kuran’da güzel 55, 224, 227 kültür 14, 35, 50, 56, 101, 114, 150, 194, 249, 253, 256 Kültür 98, 130, 194, 247, 252, 286, 290, 292 küreselleşme 15 Küreselleşme 13, 15

239, 240, 241, 255, 290 N Nazar 75 Necip Fazıl 59 Nefret 209 Nietzsche 50, 287, 294 Nifak 175 O Orantı 45 Ö öğretim 109, 111, 283 ölçü 30, 37, 59, 85, 88, 95, 125, 143, 170, 173, 190, 191, 192, 193, 199, 206, 234, 259, 260, 263 Örnek 123, 141, 268, 269, 282 Özgür 185, 217 özgürlük 47, 49, 126, 148, 166, 167, 169, 172, 205, 217, 263 Özgürlük 167, 247, 286 P Platon 30, 41, 42, 43, 44, 120, 122, 142, 153, 216, 287, 290 Plotinos 44, 99, 120, 128, 271 psikoloji 33, 34, 150

L Lalos 24, 51

R rehberlik 58, 62, 63, 64, 66, 78, 84, 88, 143, 170, 171, 182, 203, 207, 227, 236, 248, 263 Rönesans 37, 38, 295 ruh 18, 34, 45, 49, 77, 81, 84, 88, 98, 103, 117, 133, 195, 199, 209, 221, 232, 237, 241, 242, 252, 253, 261

M mantık 24, 30, 33, 85, 110, 111, 121, 122, 126, 137, 150, 179, 192, 195 Marinetti 16 Marks 192 medeniyet 13, 17, 18, 246, 247, 248, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 273, 274, 276, 277, 281 Medeniyet 14, 70, 247, 248, 252, 253, 276, 277, 290 Metafizik 57, 106, 115, 290 mimari 23, 32, 247, 276 modern 13, 17, 60 modernite 14 Muhsin 7, 74, 229, 230, 231, 233, 237, 238,

S salih amel 11, 55, 154, 198, 279, 280 sanatçı 39, 44, 72, 130, 132, 133, 137, 143, 178, 180, 193, 194, 230, 252 sanat eseri 26, 30, 41, 50, 77, 151, 158, 180, 193, 194, 267, 278, 283 Schiller 24, 25, 49, 98, 135, 137, 152, 153, 204, 258, 269 sevgi 43, 58, 63, 66, 70, 71, 72, 78, 91, 96, 99, 123, 152, 155, 161, 169, 173, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 221, 228, 240, 244, 246, 253, 260, 262, 270, 277, 279 Sevgi 66, 76, 110, 148, 175, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 288, 289, 294 sezgi 24, 31, 41, 111, 129, 279

300 DİN EĞİTİMİNDE ESTETİK

Sezgi 26, 201 simetri 40, 43, 142, 191 sorumluluk 11, 18, 19, 55, 100, 101, 128, 130, 131, 135, 151, 171, 178, 198, 230, 232, 234, 244, 255, 257, 262, 266, 279 sosyal çevre 229, 274 sosyoloji 150 Süsleme 190 Ş Şahitlik 175 şeytan 51, 195, 270, 274 şiddet 18, 137 şiir 44, 178, 183, 221, 224, 256 şükür 69, 81, 92, 145, 148, 155, 234, 235, 237, 240 T Taklit 7, 191, 267, 268, 269 takva 107, 127, 155, 159, 168, 229, 259, 260 Takva 127, 229, 259 takva elbisesi 229 teknoloji 13, 14, 15, 18, 246, 247, 249, 276, 277 temizlik 126, 127, 129, 161 tenzih 69 teorik 19, 21, 148, 157, 159, 163, 170, 254, 273 tevbe 127, 270, 271 tevekkül 57, 69, 87, 127, 148, 214, 237, 270 Tevhid 69, 223, 293 Tolstoy 213 toplum 11, 14, 18, 31, 39, 54, 89, 92, 149, 170, 171, 183, 195, 200, 202, 203, 227, 230, 241, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 266 toplumsal yaşam 170 U uygunluk 47, 75, 150, 167, 190, 191, 192, 194, 195, 207, 274 Uyum 265

V vahiy 63, 72, 79, 83, 84, 89, 109, 137, 147, 195, 223, 229, 230, 238 Vahiy 70, 87, 88, 89, 137, 140, 208, 232 vahşet 18, 273 Varlık 16, 45, 56, 57, 66, 68, 70, 71, 73, 74, 77, 118, 146, 182, 206, 212, 243, 244, 245, 258, 285, 290 vicdan 137, 138, 148, 154, 170, 192, 195, 196, 197, 229, 232, 233 Wittgenstein 25, 28, 40, 52, 121, 293 Xenophon 197 Y yabancılaşma 17, 18 Yabancılaşma 17 yararlı 76, 87, 104, 116, 117, 118, 123, 124, 126, 149, 163, 169, 172, 182, 226, 274, 279 yaratıcılık 36, 49, 136, 181, 186, 187 Yaratıcılık 186, 187, 206, 286, 291, 294 yargı 27, 28, 29, 40, 47, 48, 127, 131, 205 yaşam boyu öğrenme 11 yenilikçi 14, 177 yüce 25, 36, 37, 38, 47, 48, 51, 62, 67, 69, 71, 78, 83, 92, 104, 105, 113, 115, 116, 117, 118, 137, 141, 144, 165, 166, 168, 181, 191, 203, 205, 212, 237, 245 Z zevk 24, 25, 26, 28, 41, 47, 49, 60, 104, 112, 113, 116, 126, 144, 152, 178, 179, 191, 195, 208, 216, 235, 251, 256, 259, 261, 265 zulüm 60, 127, 162, 163, 172, 173, 214, 265, 271