000_000_EFUN_OKLADKA_05_06_2013.indd 1
2013-06-18 23:12:18
W numerze
Multimedia
Apki na iPadki (cz.3) Tablety stają się istotną częścią rzeczywistości szkolnej. Można je z powodzeniem wykorzystywać do nauki różnych przedmiotów. Tym razem przyjrzeliśmy się aplikacjom matematycznym.
4
Prezentacja cyfrowych zasobów edukacyjnych z wykorzystaniem Edcanvas Najważniejszą funkcją Edcanvas jest gromadzenie w jednym miejscu i udostępnianie internetowych zasobów edukacyjnych. Sposób ich prezentacji można przyrównać do interaktywnego patchworku, czyli kompozycji zszytej z różnych kawałków.
Magazyn wydawany pod patronatem Konferencji Rektorów Uczelni Pedagogicznych Wydawca: Benild s.c. Adres redakcji: ul. Nowogrodzka 73, 02-006 Warszawa fax +48 22 378 13 25 redakcja@edufakty.pl www.edufakty.pl redakcja@uczenowoczesnie.pl www.uczenowoczesnie.pl Dyrektor wydawnictwa: Maciej Kułak Redaktor naczelny: Bartosz Krzyżaniak Zastępca redaktora naczelnego: Janusz S. Wierzbicki Rada Programowa: prof. Mirosława Nowak-Dziemianowicz, prof. Joanna Głodkowska, prof. Bogusław Śliwerski, Wiesław Włodarski, Dariusz Kulma. Przedstawiciele Konferencji Rektorów Uczelni Pedagogicznych prof. Jan Łaszczyk, prof. Stefan Mieszalski Redaktorzy, publicyści, felietoniści, dziennikarze, współpracownicy: Agnieszka Borowiecka, Anna Koludo, Jadwiga Pawluk, Ola Piontek, Monika Rękawek, Katarzyna Wilk, Marta Wnukowicz, Maciej Borowiecki, Michał Tycjan Grześlak, Jarosław Skurzyński, Bogusław Śliwerski, Dariusz Stachecki, Wiesław Włodarski. Reklama: Jolanta Boruch (Sibilska) – kierownik jolanta.sibilska@edufakty.pl + 48 503 853 263 Prenumerata: prenumerata@edufakty.pl prenumerata@uczenowoczesnie.pl + 48 503 853 263 Projekt graficzny, skład i łamanie: Jarosław Rytych
74
Modyfikacja plików graficznych Poznaj Light Image Resizer – darmowy, wygodny i funkcjonalny program umożliwiający zmianę wielkości, kompresję i modyfikację plików graficznych. Pomoże w tym samouczek, w którym krok po kroku opisujemy poszczególne działania.
80
Metoda projektowa
Projekt wielkich możliwości Praca metodą projektową zmieniła uczniów, rodziców i nauczycieli. Dzieci chętniej chodzą do szkoły, a dzięki pracy w grupach zróżnicowanych wiekowo praktycznie nie ma problemów wychowawczych – zapewniają przedstawiciele małych szkół, które w liczbie 118 wzięły udział w projekcie Z Małej Szkoły w Wielki Świat realizowanym przez Federację Inicjatyw Oświatowych.
39
Rozmowa EFUN
By uczyły jak najlepiej – Chcieliśmy przez projekt pokazać, że tak naprawdę mała szkoła jest w wielkim świecie, że dobrze uczyć można wszędzie, a nasi uczniowie są obywatelami świata i mogą sobie poradzić z jego wyzwaniami – mówi Elżbieta Tołwińska-Królikowska, wiceprezes Federacji Inicjatyw Oświatowych, koordynatorka projektu Z Małej Szkoły w Wielki Świat.
42
SuperBelfrzy RP w EFUN
Wolne i Otwarte Oprogramowanie, cybermagicy i nasza edukacja codzienna SuperBelfer Adam Jurkiewicz dzieli się wiedzą o nowoczesnym oprogramowaniu dostępnym za darmo dla każdego z nas – w szkole, w domu czy w pracy.
36
Informatyka
Scratch podbija świat Przedstawiamy wizualny język programowania stworzony do uczenia dzieci i młodzieży podstaw programowania. Można w nim tworzyć – wyjątkowo łatwo i w atrakcyjny sposób – interaktywne historyjki, gry i animacje.
52
Sieć w szkole, szkoła w sieci
Bezpieczna i wydajna sieć bezprzewodowa W trzeciej części porad dotyczących budowania szkolnej sieci nasi eksperci z Konsorcjum FEN podpowiadają, jak stworzyć przemyślaną sieć bezprzewodową bazując na istniejącej w szkole sieci przewodowej.
56
Uczę, więc myślę
Rozumieć problem Człowiek uczy się przez całe życie – ta maksyma powinna być ważną lekcją dla nas – nauczycieli i uczniów zarazem – pisze filozof Jarosław Skurzyński. Kolejny odcinek rozważań poświęca sytuacji problemowej.
25
Z pamiętnika gimnazjalistki
Bezpieczeństwo Tym razem uwagę bohaterki zwróciła kwestia bezpieczeństwa.
29
Prawo i edukacja
Ruch służbowy nauczycieli w świetle zmian w organizacji pracy szkoły Nowości w prawie oświatowym Zeskanuj QR kod i czytaj EFUN na smartfonie.
000_000_EFUN_W_NUMERZE_05_06_2013.indd 2
Prawo na co dzień
88 99 104
2013-06-19 09:13:36
000_000_EFUN_W_NUMERZE_05_06_2013.indd 3
2013-06-19 09:13:36
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 4
2013-06-19 09:18:14
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 5
2013-06-19 09:18:16
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 6
2013-06-19 09:18:17
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 7
2013-06-19 09:18:18
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 8
2013-06-19 09:18:20
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 9
2013-06-19 09:18:21
000_000_EFUN_Apki_na_iPadki_czIII_05_06_2013.indd 10
2013-06-19 09:18:23
000_000_EFUN_Jak_usprawnić przepływ _05_06_2013.indd 11
2013-06-19 09:21:00
000_000_EFUN_Jak_usprawnić przepływ _05_06_2013.indd 12
2013-06-19 09:21:01
Office 365 w szkole
Temat: Praca grupowa nad projektem uczniowskim Cel: nauka pracy grupowej Przy pracy z projektami uczniowskimi często borykamy się z problemem, jakim jest brak kontroli nad pracą naszych uczniów. Teoretycznie wiemy, kto w zespole za co odpowiada, ale w praktyce nie zawsze jest tak kolorowo. Czasami w zespole znajduje się uczeń, któremu nie zależy na efekcie pracy, nie wywiązuje się ze swoich zadań i wtedy jego rola zostaje przejęta przez pozostałych członków grupy. A przecież nie na tym polega praca zespołowa. Niestety, my – nauczyciele, opiekunowie projektów – zazwyczaj nie mamy kontroli nad tym, jak przebiega praca między kilkoma ustalonymi wcześniej spotkaniami. Ich liczba często jest ograniczona ze względu na to, iż zebranie członków zespołu w jednym czasie bywa niemożliwe (np. ze względu na trudności z dopasowaniem dogodnego – dla nas i wszystkich uczniów – terminu). A niekiedy wystarczyłoby 5 minut spotkania, aby naprowadzić grupę na właściwy tok rozumowania. Niestety, jeśli jedyny możliwy termin spotkania to piątek o 20.00, to z góry wiadomo, że nikt w tym czasie do szkoły na owe 5 minut nie przyjedzie. A projekt zacznie zmierzać w złym kierunku. Co zrobić, aby poprawić jakość projektów i zwiększyć liczbę konsultacji nie tracąc przy tym czasu? Zastosować narzędzia pracy grupowej dostępne w usłudze Office 365.
Scenariusz Zespół zaczyna realizację projektu. Większość prac wykonywana jest z wykorzystaniem witryny projektu, co pozwala ograniczyć liczbę realnych spotkań do minimum. Członkowie zespołu umieszczają efekty swojej pracy w chmurze. Przy każdym zalogowaniu do usługi nauczyciel widzi postępy uczniów lub ich brak, dzięki czemu wie, na jakim etapie jest projekt.
tekst: Michał Grześlak
Uczniowie nie muszą mieć na swoich komputerach zainstalowanego żadnego oprogramowania do edycji tekstów czy tworzenia prezentacji – mogą korzystać z narzędzi w przeglądarce internetowej (web apps). Jeśli mają kłopoty przy realizacji projektu, nie muszą szukać nauczyciela po lekcjach, lecz mogą poprosić o konsultację wideo za pomocą e-maila.
Działania opiekuna projektu: – na pierwszym spotkaniu z zespołem opiekun ustala podział zadań i terminy ich wykonania, – następnie loguje się do usługi Office 365 i przy pomocy kilku kliknięć tworzy witrynę projektu, – nadaje dostęp do witryny członkom zespołu, – może umieścić oś czasu, dzięki której widać, na jakim etapie jest projekt, – może dodać materiały przydatne uczniom, – przy każdym logowaniu do usługi widzi komunikaty o zmianach na witrynie (może kontrolować pracę na bieżąco), – może stworzyć spotkanie wideo ze wszystkimi uczestnikami projektu w dowolnym czasie.
Działania członków zespołu: – umieszczają efekty swojej pracy w witrynie projektu (dokumenty, nagrania, prezentacje itp.), – wspólnie mogą dokonywać zmian w dokumentach umieszczonych w witrynie, – kontrolują terminy, na bieżąco widzą efekty pracy zespołu, – mogą porozumiewać się między sobą za pomocą kanału aktualności, – mogą spotykać się online – wymieniać dokumenty lub dyskutować z wykorzystaniem wirtualnej tablicy.
maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_Praca grupowa nad projektem uczniowskim _05_06_2013.indd 13
fot. archiwum
Scenariusz dla nauczycieli i administracji szkoły
13
2013-06-19 09:23:45
000_000_EFUN_Praca grupowa nad projektem uczniowskim _05_06_2013.indd 14
2013-06-19 09:23:46
000_000_EFUN_TABLETY_SAMSUNG_05_06_2013.indd 15
2013-06-19 09:37:38
000_000_EFUN_TABLETY_SAMSUNG_05_06_2013.indd 16
2013-06-19 09:37:42
Promocja
Cyfrowa klasa, czyli Samsung Smart Education Jak to działa? Samsung Smart Education zapewnia zintegrowane, indywidualnie dopasowywane portfolio inteligentnych urządzeń, akcesoriów, cyfrowych rozwiązań edukacyjnych i infrastruktury, których zadaniem jest włączenie uczniów w proces nauczani – zarówno w klasie, jak i poza nią. Oferta Smart Education zapewnia nauczycielom i uczniom połączenie z narzędziami edukacyjnymi, interaktywność i zasoby wykorzystujące najnowsze technologie cyfrowe. Pozwala to zwiększyć atrakcyjność prowadzonych lekcji, wzmacnia współpracę w klasie i daje łatwy dostęp do materiałów edukacyjnych.
Z jednego źródła Dzięki szerokiej gamie produktów cyfrowych możliwy jest zakup tylko tych komponentów, które spełniają indywidualne potrzeby i wymagania budżetowe instytucji poszukujących najlepszych rozwiązań wspierających edukację. Jako że Samsung produkuje i wspiera wszystkie części składowe Smart Education, administratorzy edukacyjni i działy IT nie muszą już samodzielnie kompletować cyfrowego środowiska naukowego z produktów różnych dostawców. Indywidualny pakiet edukacyjny można skomponować z produktów takich jak: URZĄDZENIA. Tablety, komputery ATIV Tab i ATIV Book, elektroniczne tablice, notebooki, urządzenia ATIV One (all-in-one) i monitory Samsung zapewniające szeroki wybór, niezawodność i efekty, które wspierają proces nauki. AKCESORIA. Akcesoria do tabletów, inteligentnych komputerów osobistych i elektronicznych tablic to uzupełnienie i ochrona urządzeń Smart Education. Akcesoria te obejmują klawiatury ze stacją dokującą, nakładki dotykowe, urządzenia SBB (set-back box), moduły plug-in (PIM), okładki typu book-cover i z paskiem na rękę.
ROZWIĄZANIA. Środowisko inteligentnego nauczania obejmujące rozwiązania Samsung Smart School i MagicIWB (interaktywną tablicę) wspiera lekcje multimedialne, zarządzanie procesem nauczania i zarządzanie procesem pozyskiwania informacji przez uczniów. TREŚCI. Platforma Samsung Learning Hub zapewnia dostęp do cyfrowych treści wiodących dostawców usług edukacyjnych. INFRASTRUKTURA. Drukarki i monitory wielkoformatowe (LFD), systemy klimatyzacyjne (SAC) i infrastruktura sieciowa wspierają procesy edukacyjne w budynkach szkolnych.
Podstawowe składniki cyfrowych klas Samsung Smart Education TABLETY Lekkie, mobilne urządzenia o wysokich mocach obliczeniowych umożliwiają uczniom dostęp do treści edukacyjnych i ich wymianę w dowolnym miejscu i czasie, co umożliwia prowadzenie swobodnej interakcji i uczenie się również poza szkołą. TABLICE ELEKTRONICZNE Duże, interaktywne ekrany dotykowe łączą prostotę białej tablicy z wszechstronnością komputera. Zapewniają większe zaangażowanie uczniów w proces nauczania i lepszą prezentację wizualną. ZARZĄDZANIE PROCESEM NAUCZANIA Rozwiązanie Samsung Smart School integruje inteligentne urządzenia Samsung z interaktywnym oprogramowaniem edukacyjnym. Interaktywne funkcje zarządzanie procesem nauczania i nauki pomagają nauczycielom w zarządzaniu lekcjami w sposób bardziej wydajny i skuteczny.
Funkcje interaktywnego nauczania Dzięki korzystaniu z funkcji interaktywnego nauczania, opracowanych w celu zwiększenia interakcji między nauczycielem a uczniem, wszyscy uczestnicy procesu dydaktycznego mogą aktywnie w nim uczestniczyć. Funkcje interaktywnego nauczania Smart School obejmują: • podgląd z monitora nauczyciela (screen sharing), • podgląd z monitora ucznia (screen monitoring), • blokadę treści i automatyczne uruchomienie wyświetlania, • opcję pracy grupowej, • przeglądanie treści (content viewer), • ankiety i kwestionariusze, • zarządzanie procesem nauczania i nauki, • zarządzanie czasem.
Dostęp do bogatych zasobów edukacyjnych Bogate treści można przechowywać w Samsung Learning Hub i pobierać je w miarę potrzeby. Ta publiczna platforma zapewnia dostęp do około 2 tys. kategorii treści dostosowanych do różnych kategorii wiekowych. Dostępne treści obejmują 6 tys. podręczników i filmów dostarczanych przez 30 głównych krajowych i międzynarodowych dostawców usług edukacyjnych. Poprzez własne urządzenia nauczyciele i uczniowie mają dostęp do tych bogatych zasobów z dowolnego miejsca, co intensyfikuje proces nauczania.
Wydajna kosztowo infrastruktura Pakiet Smart Education zapewnia niezakłócony dostęp do treści naukowych na terenie całej szkoły. Szerokie spektrum urządzeń infrastruktury sieciowej Samsung, takich jak drukarki lub urządzenia wielofunkcyjne, pozwala zapewnić uczniom i nauczycielom efektywne, skuteczne i produktywne cyfrowe środowisko nauczania. maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_TABLETY_SAMSUNG_05_06_2013.indd 17
17
2013-06-19 09:37:53
000_000_MENTOR_REKLAMA_05_06_2013.indd 18
2013-06-19 09:15:25
000_000_MENTOR_REKLAMA_05_06_2013.indd 19
2013-06-19 09:15:27
000_000_MENTOR_REKLAMA_05_06_2013.indd 20
2013-06-19 09:15:27
REKLAMA 000_000_MENTOR_REKLAMA_05_06_2013.indd 21
2013-06-19 09:15:28
000_000_EFUN_KLETT_05_06_2013_2.indd 22
2013-06-19 09:14:30
Promocja
Rys. 3
Po tej serii ćwiczeń można uczniom zaproponować rozwiązywanie zadań łączących obie wcześniej kształtowane umiejętności (Rys. 4). Zostało ono zamieszczone w zakładce „Multimedia” i stanowi doskonałe uzupełnieni wcześniejszych ćwiczeń niezwykle interesujące dla uczniów głównie ze względu na nietypową formę przekazu.
Rys. 5
W większości tematów opisanych w podręczniku, uwzględniono ponadto oczekiwania uczniów pasjonujących się ciekawostkami matematycznymi. Znajdą oni wiele interesujących dla siebie informacji w dziale „Dla odkrywców” (Rys. 6).
Rys. 6 Rys. 4
Kolejnym etapem pracy uczniów może być samodzielne rozwiązywanie zadań z interaktywnego zeszytu ćwiczeń, z którego będą korzystać za pośrednictwem tabletów lub komputerów, a wybrany uczeń może w tym czasie rozwiązywać je na tablicy interaktywnej. Istotną zaletą tego materiału jest jego zróżnicowanie w zależności od poziomu matematycznych umiejętności uczniów. Znajdą tu coś interesującego dla siebie zarówno uczniowie zdolniejsi, jak i Ci z trudnościami w uczeniu się matematyki (Rys. 4a).
Rys. 4a
Natomiast dla uczniów z trudnościami w uczeniu się matematyki, autorzy przygotowali krótkie podsumowanie wybranych zagadnień i umieścili je w zakładce „Warto wiedzieć” (Rys. 7).
Rys. 7
Takie przypomnienie najważniejszych faktów z możliwością „odsłuchania” treści w nich zawartych stanowi pomoc zwłaszcza dla uczniów, którzy mają problemy z czytaniem. Realizację treści dotyczących porównywania różnicowego możemy zakończyć zadaniem domowym, którego rozwiązanie uczniowie będą zobligowani wysłać nam drogą mailową za pośrednictwem platformy. Nauczyciel wybiera określone zadanie z zeszytu ćwiczeń, wysyła je do wszystkich uczniów swojej klasy, określając w systemie datę, do której uczniowie muszą się z tym zadaniem uporać (Rys. 8).
Każde z zadań ma charakter interaktywny, a wybrane ćwiczenia są oceniane również z uwzględnieniem czasu jaki został przez ucznia poświęcony na jego rozwiązanie (Rys. 5). maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_KLETT_05_06_2013_2.indd 23
23
2013-06-19 09:14:31
000_000_EFUN_KLETT_05_06_2013_2.indd 24
2013-06-19 09:14:32
Uczę, więc myślę
fot. archiwum
Rozumieć problem Człowiek uczy się przez całe życie – ta maksyma jest ważną lekcją dla nas wszystkich: uczniów i nauczycieli zarazem. Wszyscy jesteśmy uczniami, a zbyt wąska definicja ucznia jako osoby, która pobiera nauki w instytucjach edukacyjnych, może spowodować, że przestaniemy odczuwać potrzebę zdobywania wiedzy. Każde spotkanie z drugą osobą jest lekcją jej osobowości, charakteru, zainteresowań, światopoglądu i wielu innych. Z każdego spotkania z drugim człowiekiem wychodzimy bogatsi o jedno doświadczenie. Uczenie jest takim rodzajem działalności, która wymaga umiejętności bycia nauczycielem i uczniem jednocześnie. Sytuacje problemowe są przykładem, gdzie granice miedzy nauczycielem i uczniem mogą się zacierać. Lekcja prowadzona w taki sposób, że dwie strony, nauczyciel i uczeń, wspólnie pracują nad rozwiązaniem danego problemu, staje się zajęciem, podczas którego uczymy się wzajemnie, że każdy próbujący rozwiązać dany problem jest jednocześnie uczniem i nauczycielem.
Sytuacja problemowa Problemem nazwiemy każdą sytuację, w której wymagane jest wyjaśnienie jakiegoś zagadnienia. Sytuacją problemową jest postawienie pytania i próba odpowiedzi na nie, gdzie odpowiedź jest pewną formą wyjaśnienia problemu postawionego w pytaniu. Sytuacją problemową w edukacyjnym sensie jest też próba przedstawienia jakiegoś zagadnienia, gdzie postawienie problemu będzie znaczyło osiągnięcie sytuacji poznawczej niepewności (gdzie uczeń zaczyna rozumieć sens i wagę problemu), a rozwiązaniem tej sytuacji będzie wspólna (nauczyciela i ucznia) próba podania różnych rozwiązań danego problemu. Sytuacja problemowa będzie się składała z (1) przedstawienia problemu i (2) rozwiązania problemu. Każda z tych składowych będzie zawierała elementy pozwalające nauczycielowi prowadzącemu zajęcia aktywować ucznia w taki sposób, że stanie się on ważnym czynnikiem, dzięki któremu dany problem zostanie rozwiązany.
Sytuacja problemowa
Rozwiązanie problemu
Postawienie problemu
Omówienie problemu
Przedstawienie złożoności problemu
Zrozumienie problemu
Zrozumienie aktualności, ważności i wartości problemu
Pytania problemowe
Zrozumienie złożoności problemu
Pytania uzasadnione
Schemat sytuacji problemowej Umiejętność Zauważmy, że postawienie problemu zbudowania sieci zawiera w sobie tylko dwa elementy: omóproblemowej wienie problemu oraz przedstawienie jego złożoności. Czy dany problem Rola nauczyciela w postawieniu prowpływa na rozwiązanie blemu ogranicza się do nakreślenia zagadinnych zagadnień nienia, które chcemy rozwiązać. Postawienie problemu nie jest równoznaczne z jego rozwiązaniem. Nie podajemy zatem rozJeśli tak, to na jakie wiązań omawianego zagadnienia, przez i dlaczego co tworzymy sytuację niepewności poznawczej. Po omawianiu problemu ważnym elementem jest wskazanie na jego Określenie metod i narzędzi złożoność, czyli przedstawienie omawiarozwiązania problemu nego problemu w jak najszerszej perspektywie. Ta perspektywa musi być na tyle szeroka, aby podczas rozwiązywania problemu uczeń mógł zrozumieć aktualność problemu, a także potrafił zbudować sieć problemową. W dobrze przeprowadzonej lekcji opartej na schemacie sytuacji problemowej uczeń ma możliwość wykazania się umiejętnością kojarzenia faktów i wyciągania własnych wniosków. Zdobywanie informacji na temat omawianego problemu może odbywać się dzięki wspólnej pracy
maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_Rozmowa z uczniem_05_06_2013.indd 25
tekst: Jarosław Skurzyński
Lista możliwych odpowiedzi
Lista prawdopodobnych odpowiedzi
25
2013-06-19 09:27:08
nauczyciela i ucznia. Zainteresowanie ucznia może być tym większe, im większe uda się osiągnąć zrozumienie problemu – dlatego jest ono pierwszym krokiem do rozwiązania całej sytuacji problemowej.
Zrozumienie problemu Naszym zadaniem, jako nauczycieli, jest takie postępowanie, dzięki któremu uczeń zrozumie sens danego zagadnienia czy problemu. Dlatego lekcja prowadzona na podstawie schematu sytuacji problemowej w znacznej części powinna się koncentrować na zrozumieniu problemu. Zrozumieć problem oznacza, że wraz z uczniem możemy wspólnie zastanowić się nad ważnością i aktualnością problemu, aby następnie móc przejść do znacznie ciekawszej pracy nad określaniem złożoności danego problemu. W tym miejscu możemy wspólnie budować sieć problemową, na którą będą składać się możliwe wpływy danego problemu na różne dziedziny życia czy nauki. W ten sposób pobudzimy uczniów do kreatywnego myślenia, dzięki czemu wspólnie osiągniemy cel zrozumienia problemu. Rozumienie problemu nie będzie polegało jedynie na umiejętnym powtórzeniu omawianego problemu, ale także na pokazaniu z czym dany problem się wiąże i jaki ma wpływ na inne dziedziny. Zrozumienie problemu jest ważnym elementem rozwiązania problemu choćby dlatego, że pozwala dostrzec, na jakie dziedziny dany problem ma wpływ. Dzięki temu wspólnie możemy wypracować metody rozwiązania danego problemu bądź wspólnie określić narzędzia do tego potrzebne.
Wyposażenie w takie metody i narzędzia możemy przejść do stawiania pytań problemowych, dzięki którym określimy przestrzeń możliwych rozwiązań problemu. Zauważmy, że rozumienie problemu nie jest nam dane z góry, ale wraz z uczniem dochodzimy do wypracowania możliwie najlepszej opcji, gdzie aktualność problemu oraz wypracowane narzędzia i metody dla danego problemu stają się ważnym elementem na drodze do rozwiązania danego problemu. Teraz możemy przejść dalej i wspólnie określić listę pytań problemowych, które mogą nas doprowadzić do określenia możliwych rozwiązań.
Pytania problemowe Tworzenie pytań problemowych to kolejny etap przeznaczony dla twórczej pracy ucznia i nauczyciela. Po dokładnym zrozumieniu problemu można przejść do formułowania pytań, które mogą doprowadzić nas do rozwiązań problemu. Stawianie problemowych pytań jest drugim etapem w rozwiązywaniu problemu, co znaczy, że na podstawie tego, co zostało wypracowane podczas procesu zrozumienia problemu możemy formułować pytania typu: Co osiągniemy, jeśli w rozwiązywaniu tego zagadnienia wykorzystamy takie a nie inne narzędzie? Możemy postawić nieskończoną liczbę pytań. Pamiętajmy, że nie ma głupich pytań, a swoboda w ich stawianiu powinna być nieograniczona (patrz artykuł Uczeń pytający w 23 numerze EFUN). Im więcej zostanie postawionych pytań, tym więcej będzie możliwości ustanowienia rozwiązania problemu. My, jako nauczyciele, stajemy się niejako odbiorcami tych pytań.
26 000_000_EFUN_Rozmowa z uczniem_05_06_2013.indd 26
2013-06-19 09:27:09
000_000_EFUN_Rozmowa z uczniem_05_06_2013.indd 27
2013-06-19 09:27:09
000_000_EFUN_BADANIA_05_06_2013.indd 28
2013-06-19 15:49:44
000_000_EFUN__Z_dziennika_05_06_2013.indd 29
2013-06-19 09:17:13
000_000_EFUN_KLETT_05_06_2013.indd 30
2013-06-19 09:14:05
Promocja
Dzięki podręcznikowi interaktywnemu nauczyciel ma wszystkie komponenty kursu tj. treści podręcznika, nagrania, filmy dostępne w jednym miejscu. Na lekcji z podręcznikiem interaktywnym dużo się dzieje. Dzięki sprawnej nawigacji i intuicyjnej obsłudze takiego podręcznika nauczyciel ma szybki dostęp do wybranych rozdziałów i tematów. W dowolnej fazie lekcji może korzystać z materiału audio i video. Pracę z tekstem czytanym lub słuchanym urozmaica bogaty zestaw ćwiczeń interaktywnych, rozwijających rozumienie ze słuchu, rozumienie tekstów pisanych, mówienie, słownictwo i gramatykę. W wykonanie ćwiczeń na tablicy interaktywnej uczniowie angażują się o wiele bardziej niż w rozwiązywanie ich w podręczniku czy książce ćwiczeń w wersji drukowanej. Rozwiązując zadania interaktywne mogą pisać, zakreślać, rysować zaznaczać, ścierać, a nawet kontrolować czas wykonania zadania. Wprowadza to na lekcje element ruchu i zabawy, i sprawia, że nauka poprzez zabawę jest przyjemna i daje lepsze rezultaty. Naciśnięcie odpowiedniej ikony daje możliwość natychmiastowego sprawdzenia poprawności rozwiązanych zadań i poczucia sukcesu ucznia. Lekcja z wykorzystaniem podręcznika interaktywnego jest bardzo ciekawa. W jednej chwili nauczyciel może przenieść uczniów do innej rzeczywistości wykorzystując materiał filmowy. Krótka wycieczka po Berlinie, udział w imprezie urodzinowej czy w akcji sprzątania lasu bez opuszczania klasy szkolnej możliwa jest dzięki krótkim sekwencjom filmowym zintegrowanym z materiałem podręcznikowym. Oglądany obraz umożliwia zrozumienie wypowiadanych treści. Uczniowie mają kontakt z żywym językiem, mówionym w naturalnych sytuacjach, uczą się prawidłowej wymowy i osłuchują z intonacją. Praca z filmem rozwija także wiele umiejętności pozajęzykowych, pozwala na analizę i interpretacje obrazu, stwarza sytuacje do myślenia, kojarzenia i łączenia ze sobą poszczególnych wątków. Ma to znaczący wpływ na wy-
obraźnię odbiorców i przyczynia się do szybszego przyswajania nowej wiedzy. Podręcznik interaktywny zawiera ponadto wiele dodatkowych komponentów. Jeśli nauczyciel zauważy trudności uczniów z zastosowaniem jakiegoś zjawiska gramatycznego, klika w zestawienie reguł gramatycznych i przypomina uczniom jego zastosowania. Jeśli uczniowie nie znają znaczenia jakiegoś słowa, z pomocą przyjdzie interaktywny słowniki z dostępem do listy słów opatrzonych w nagrania wymowy każdego z nich. Ponadto nieprawidłową wymowę można natychmiast skorygować poprzez ćwiczenia fonetyczne, będące oddzielnym działem w podręczniku interaktywnym.
Bardzo dobrze sprawdza się wykorzystanie podręcznika interaktywnego również do lekcji powtórzeniowych czy przygotowania uczniów do egzaminów językowych. Wiele z zamieszczonych w nim ćwiczeń interaktywnych ma format zadań egzaminacyjnych. Praca z elektronicznym podręcznikiem umożliwia przeprowadzenie dynamicznych, atrakcyjnych i nowoczesnych lekcji poprzez nauczanie polisensoryczne. Pozwala na indywidualizację nauczania i zaangażowanie w przebieg lekcji różnych typów uczniów: zarówno wzrokowców, słuchowców jak i kinestetyków. Zwiększa to znacznie efektywność nauki języka i przynosi pozytywne efekty w jego opanowaniu. Praca na lekcjach języka obcego na materiale elektronicznym pozwala na atrakcyjną formę przekazu, dzięki której nauczyciel stwarza wiele sytuacji pobudzających uczniów do aktywności. Skoro aktywni uczniowie uczą się lepiej, to interaktywni uczniowie będą osiągać w szkole wyniki najlepsze, a wszystko dzięki podręcznikowi interaktywnemu kryjącemu w sobie wielkie możliwości. maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_KLETT_05_06_2013.indd 31
31
2013-06-19 09:14:06
000_000_EFUN_Systemy_ktore_ROZMOWA_05_06_2013.indd 32
2013-06-19 09:37:06
000_000_EFUN_Systemy_ktore_ROZMOWA_05_06_2013.indd 33
2013-06-19 09:37:08
000_000_EFUN_Systemy_ktore_ROZMOWA_05_06_2013.indd 34
2013-06-19 09:37:09
REKLAMA 000_000_EFUN_Systemy_ktore_ROZMOWA_05_06_2013.indd 35
2013-06-19 09:37:11
000_000_EFUN_SUPERBELFRZY_05_06_2013.indd 36
2013-06-19 09:36:37
000_000_EFUN_SUPERBELFRZY_05_06_2013.indd 37
2013-06-19 09:36:39
000_000_EFUN_SUPERBELFRZY_05_06_2013.indd 38
2013-06-19 09:36:39
000_000_EFUN_Projekt wielkich możliwości_05_06_2013.indd 39
2013-06-19 09:25:54
000_000_EFUN_Projekt wielkich możliwości_05_06_2013.indd 40
2013-06-19 09:25:58
000_000_EFUN_Projekt wielkich możliwości_05_06_2013.indd 41
2013-06-19 09:26:03
000_000_EFUN_ROZMOWA_EFUN_BY_UCZYC_05_06_2013.indd 42
2013-06-19 09:27:31
000_000_EFUN_ROZMOWA_EFUN_BY_UCZYC_05_06_2013.indd 43
2013-06-19 09:27:32
nowoczesna edukacja
000_000_EFUN_TRENDY_EDUKACYJNE_YDP_05_06_2013.indd 44
2013-06-19 09:38:14
000_000_EFUN_TRENDY_EDUKACYJNE_YDP_05_06_2013.indd 45
2013-06-19 09:38:15
Trendy edukacyjne z Young Digital Planet (cz. 5) nowoczesna edukacja
Ważne! Sen odgrywa bardzo ważną rolę w procesie uczenia się, i to już od pierwszych chwil po pojawieniu się człowieka na świecie
stresu przed popełnieniem błędu, możliwość dialogu z nauczycielem – bycie wysłuchanym, komfort pomieszczenia, w którym odbywa się proces uczenia się. Zbudowanie właściwego środowiska jest w zasadzie kluczowe pod wieloma względami. Z jednej strony sprawia, że uczenie się kojarzone jest z czymś przyjemnym, z drugiej – powstają zupełnie nowe wartości, takie jak szacunek dla wiedzy, chęć rozwoju oraz brak obawy przed wypowiadaniem się. Najskuteczniej bowiem uczymy się, gdy sami musimy wytłumaczyć to, co zrozumieliśmy. Szacunek do wiedzy można budować na wiele sposobów: postawą nauczyciela, dobrą jakością eksponowania prac i wyników uczniów oraz wzbudzeniem odpowiedzialności wśród uczniów i poczucia wpływu na to czego i jak się uczą.
Odpowiednie przygotowanie i przekazanie informacji Od 80 do 90 proc. informacji, które absorbujemy ma postać wizualną. Ważne są więc kolory, a najefektywniejsze są żywe obrazy. Nasz mózg lubi kontrasty, nowości i różnice. Uwielbia znajdować wzory i w sposób natychmiastowy reaguje na symbole. Ale najlepiej zapamiętujemy to, czego możemy dotknąć lub czym możemy manipulować. Bierne przyjmowanie informacji jest najmniej efektywne. Stąd długie wykłady pozbawione są sensu – uczniowie potrafią wtedy zapamiętać zaledwie 5 do 10 proc. z przekazywanych informacji.
Informacja powinna też być zawsze osadzona w kontekście, ponieważ człowiek zawsze poszukuje sensu w tym, co go otacza. Jeśli uczniowie nie będą widzieli sensu w uczeniu się danego tematu czy zagadnienia, to ich możliwości skupienia się dramatycznie spadną. Ich mózgi będą bowiem zaprzątnięte (często w sposób nieuświadomiony) poszukiwaniem sensu i znaczenia otrzymywanych informacji. Pamiętajmy też, że odpowiedni wstęp i przygotowanie tematu sprawi, iż mózg przygotuje sobie właściwe miejsce, do którego trafią informacje. Miejsce to – w takich okolicznościach – nie będzie przypadkowe, co ułatwi dotarcie do niego w procesie przywoływania danej informacji. Dobrze jest też zdawać sobie sprawę z tego, co wiedzą uczniowie na temat, który mamy przedstawić. Odniesienie się do tej właśnie wiedzy znacząco ułatwi proces przyswajania nowego materiału. Ponieważ mózg w sposób naturalny poszukiwał będzie powiązań i połączeń pomiędzy zdobywanymi informacjami dobrze jest, co jakiś czas, robić przerwy pozwalające na takie uporządkowanie i poukładanie. Mózg uaktywnia się najbardziej, gdy zostanie pobudzony do aktywności. Czynnikami wpływającymi na takie pobudzenie są oczywiście motywacja i zaangażowanie. Znaczący wpływ ma na nie zainteresowanie przedmiotem oraz pozostawienie uczniom możliwości wyboru. Możliwość taka dotyczyć może sposobu uczenia, rodzaju informacji, miejsca i czasu podjęcia aktywności czy wreszcie samego tematu. Proces uczenia się jest procesem aktywnym. Do podjęcia aktywności niezbędne jest uświadomienie sobie potrzeby, np. zaspokojenia ciekawości. Pobudzenie tej ciekawości i związane z tym aktywne dążenie do jej zaspokojenia stanowi najbardziej efektywny sposób uczenia. Wbrew pozorom młodzi ludzie lubią wyzwania. Zaspokojenie ciekawości lub rozwiązanie problemu daje satysfakcję i poczucie spełnienia. To wyuczony strach przed porażką, brak szacunku do zdobytej wiedzy oraz brak poczucia odpowiedzialności sprawiają, że uczniowie z czasem przestają czerpać radość z uczenia się. Krótkie, rutynowe zadania zabijają chęć poznania. Z rozwiązaniem takich zadań czy problemów nie jest bowiem związana satysfakcja. Przy rozwiązywaniu bardziej skomplikowanych problemów albo przy debatach mózg znajduje się w stanie, w którym częstotliwość fal mózgowych
46 000_000_EFUN_TRENDY_EDUKACYJNE_YDP_05_06_2013.indd 46
2013-06-19 09:38:18
000_000_EFUN_TRENDY_EDUKACYJNE_YDP_05_06_2013.indd 47
2013-06-19 09:38:18
000_000_EFUN_Krok w przedsiebiorczosc_ propozycja na czasie_5_6_2013.indd 48
2013-06-19 09:21:21
000_000_EFUN_Krok w przedsiebiorczosc_ propozycja na czasie_5_6_2013.indd 49
2013-06-19 09:21:22
Innowacje w nauczaniu
gry. Podajemy tylko pierwszą dziesiątkę, aby nie demotywować tych, którzy są na końcu. Etap 3, związany z tworzeniem tożsamości wizualnej firmy, jest nie lada zaskoczeniem. Wyjątkowo na tym etapie uczniowie mają sami ustalić kolejność i czas rozpoczęcia zadań. Chyba nie wszyscy są tego świadomi, gdyż pojawia się komentarz ucznia do platformy: Nieprzemyślana kolejność zadań, niektóre zadania wymagają wykonania zadań wynikających z przyszłych zadań. W tym przypadku można mieć pretensje tylko do siebie o nieprzemyślaną kolejność zadań, bo jedno z nich polega właśnie na przemyśleniu kolejności pozostałych. Na tym etapie uczniowie mogą wykazać się twórczym podejściem. Jedno z zadań polega na zaprojektowaniu logo firmy, które należy umieścić na platformie i będzie ono towarzyszyć grupie przez całą grę. W kolejnym etapie należy zanalizować otoczenie rynkowe i stworzyć plan marketingowy – sporo zadań do zrobienia. Pojawiają się pierwsze trudności, niektórzy narzekają, że zadań jest stanowczo za dużo i wymagają zbyt dużo pracy. Dogłębna analiza tego typu wypowiedzi wykazała, że podobne opinie pojawiają się w grupach, w których lider z pomocą jednej czy dwóch osób próbuje zrobić wszystkie zadania za całą grupę. Z założenia jest to niemożliwe! Zadania zostały tak pomyślane, aby konieczne było ich jednoczesne wykonywanie przez poszczególnych członków grupy – tak jak w prawdziwej firmie, gdzie funkcjonują różne zespoły zadaniowe. Etap 5 to analiza SWOT i ocena ryzyka działalności firmy, a 6 dotyczy inwestycji i źródeł finansowania. Rośnie odsetek uczniów wskazujących na wyższą trudność zadań, jednak nadal uważają oni, że zadania są bardzo ciekawe. Etap 7, dotyczący głównie miękkich spraw związanych z zatrudnieniem i zarządzaniem personelem, jest wytchnieniem przed etapem 8, dotyczącym budżetu i planu finansowego firmy. Ponad połowa uczniów uważa go za trudny lub bardzo trudny. Pojawiają się wpisy typu: Zadanie z budżetem bardzo ciężkie do zrobienia dla kogoś nie zajmującego się księgowością i finansami. Jednocześnie utrzymuje się wysoki odsetek (blisko 50 proc.) osób, które uważają zadania za ciekawe. Niektórzy dostrzegali korzyści edukacyjne właśnie na tym etapie: Dziękuję Wam, że uczycie mnie tylu potrzebnych rzeczy, które z pewnością wykorzystam w przyszłym życiu, gdy będę inicjował własne przedsiębiorstwo!
I wreszcie oczekiwany etap 9 funkcjonowania firmy, w którym do wykonania są m.in. zadania decyzyjne i transakcyjne. Ukształtowana wcześniej czołówka najlepszych firm właśnie w wyniku zadań transakcyjnych zostaje nieco przetasowana. Niektóre grupy chciały zaoszczędzić na ubezpieczeniu samochodu firmowego, co – jak się później okazało – było brzemienne w skutkach, gdy samochód prowadzony przez pracownika uległ wypadkowi i trzeba było pokryć szkody z kasy firmy. W przypadku realizacji transakcji warto było śledzić najpierw oferty, jakie pojawiają się na giełdzie zleceń oraz komunikaty gospodarcze. Niektóre z nich sugerowały, co może się dziać z cenami towarów lub jakie są możliwości negocjacyjne wobec klienta. Gra zbliżała się do końca, więc emocji nie brakowało. Wreszcie 7 czerwca 2012 r. oficjalnie zakończono grę (choć nie wszystkim udało się to tego dnia) i nastąpiło przejście do etapu 10 – podsumowania wyników. Uczniowie mogli wygenerować sobie indywidualne i grupowe dyplomy z suplementem – statystyką wyników. Natomiast nauczyciel, oprócz swojego dyplomu, mógł otrzymać także zestawienia aktywności i realizacji zadań przez poszczególne osoby. Zwycięską szkołą okazało się Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II Sióstr Prezentek w Rzeszowie. Prawie cały rok szkolny intensywnej pracy, oznaczającej dużą liczbę zadań, ale często również dobrą zabawę, zakończył się specjalną konferencją podsumowującą, która odbyła się 15 czerwca w auli Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Przyjechali uczniowie i nauczyciele z większości szkół uczestniczących w projekcie. Po zakończeniu fazy testowej w szkołach produkt finalny został przygotowany w ostatecznej wersji do udostępnienia nauczycielom w szkołach.
Dostępność produktów finalnych dla nauczycieli Wyniki badań opinii nauczycieli i uczniów w trakcie fazy testowej projektu wykazały dużą przydatność strategii w praktyce szkolnej i stosunkowo dużą jej atrakcyjność, choć realizacja zadań wymaga często ciężkiej pracy. Wynika to z faktu, że strategia jest narzędziem rozbudowanym, ze względu na całościowe podejście do kształcenia z zakresu przedsiębiorczości i połączenie z kształceniem wybranych umiejętności matematycznych
50 000_000_EFUN_Krok w przedsiebiorczosc_ propozycja na czasie_5_6_2013.indd 50
2013-06-19 09:21:23
000_000_EFUN_Krok w przedsiebiorczosc_ propozycja na czasie_5_6_2013.indd 51
2013-06-19 09:21:23
000_000_EFUN_Scratch_05_06_2013_2.indd 52
2013-06-19 09:30:20
000_000_EFUN_Scratch_05_06_2013_2.indd 53
2013-06-19 09:30:22
000_000_EFUN_Scratch_05_06_2013_2.indd 54
2013-06-19 09:30:22
000_000_EFUN_Scratch_05_06_2013_2.indd 55
2013-06-19 09:30:23
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 56
2013-06-19 09:20:01
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 57
2013-06-19 09:20:03
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 58
2013-06-19 09:20:04
W razie potrzeby możemy też wyłączyć w tej sieci dostęp do internetu – w zależności od tego, z jakich zasobów będziemy korzystać w ramach zajęć. Na poniższym rysunku przedstawiono, w jaki sposób przebiega podłączanie użytkownika do tej sieci.
REALIZACJA Na rynku rozwiązań bezprzewodowych znajdziemy zarówno wolno stojące punkty dostępowe (AP), których głównym przeznaczeniem są domy i mniejsze firmy, jak i rozwiązania profesjonalne. Oparte na kontrolerach sieci bezprzewodowych i profesjonalnych punktach dostępowych potrafią obsłużyć nawet kilkudziesięciu użytkowników jednocześnie na jednym urządzeniu AP.
Funkcjonalność urządzeń
Od naszej decyzji będzie zależało, czy chcemy aby do tej sieci mieli dostęp pracownicy administracyjni. Dla nich można wydzielić oddzielną podsieć, co podniesie bezpieczeństwo podczas korzystania z aplikacji dla nich dedykowanych (np. oprogramowania szkolnego sekretariatu).
SIEC CYFROWA_SZKOLA_GOSCIE Do tej sieci mogą podłączyć się dowolne urządzenia – zarówno szkolne jak i prywatne – ponieważ sieć przeznaczona jest dla gości szkoły, np. rodziców uczniów. Sieć nie jest zabezpieczona, jednak korzysta z mechanizmu uwierzytelniania użytkownika za pomocą tzw. Captive Portalu. Oznacza to, że po dołączeniu się do sieci użytkownik nie będzie miał dostępu do internetu, dopóki nie otworzy przeglądarki i nie poda swoich danych uwierzytelniających, czyli nazwy użytkownika i hasła. Sieć ta jest przypisana do konkretnej sieci VLAN, która ma wyjście tylko do internetu, a dodatkowo ma ograniczone pasmo. Na rysunku przedstawiono, w jaki sposób przebiega podłączanie użytkownika do tej sieci.
Oba typy rozwiązań zamieniają medium transmisyjne z przewodów (najczęściej tzw. skrętki ethernetowej, czyli kabla typu UTP) na fale radiowe. Nie znaczy to jednak, że oba sprawdzą się w szkole, gdzie potrzebujemy mechanizmów uwierzytelniania, autoryzacji i zapisywania informacji o połączeniach i ruchu w sieci, w ramach której w jednej pracowni może występować nawet 30 bezprzewodowych urządzeń. Nie licząc dodatkowych urządzeń prywatnych, które często uczniowie i nauczyciele chcieliby móc dołączyć do szkolnej sieci. Rozwiązania oparte na kontrolerze sieci bezprzewodowej sterującym punktami dostępowymi mają wiele przewag nad wolnostojącymi punktami dostępowymi. Między innymi: umożliwiają zarządzanie całą siecią bezprzewodową z jednego interfejsu, dzięki czemu w przypadku konieczności rekonfiguracji sieci można ją wykonać w kilka minut, upraszczają znacznie integrację sieci bezprzewodowej z siecią przewodową. Na przykład sieci wirtualne VLAN musimy jedynie doprowadzić łączem typu trunk (patrz artykuł w 24 numerze EFUN) do kontrolera sieci bezprzewodowej, a nie do wszystkich punktów dostępowych. W wielu przypadkach, gdy szkoła nie decyduje się na wymianę całej infrastruktury przewodowej, a ma tylko jeden zarządzany przełącznik i router z sieciami wirtualnymi, doprowadzenie z niego łączy trunk do wszystkich AP może nie być możliwe. Co za tym idzie, nie będziemy mogli wykorzystać funkcji dostępnych w naszej sieci przewodowej mając wolno stojące AP, upraszczają integrację sieci bezprzewodowej z serwerami autoryzacji, ponieważ jako klienta serwera autoryzacji dodaje się tylko jeden kontroler, a nie kilka czy kilkanaście punktów dostępowych, maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 59
59 59
2013-06-19 09:20:05
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 60
2013-06-19 09:20:06
możemy je umieścić na mapie i zasymulować, jak będzie propagować się wysyłany przez nie sygnał. W wyniku otrzymamy odpowiedź na pytanie: ile punktów dostępowych jest potrzebnych, aby zapewnić pokrycie całej szkoły i gdzie należy je zainstalować. Informacje będą tym dokładniejsze, im więcej danych dostarczymy, np. grubość poszczególnych ścian (przynajmniej w przybliżeniu) oraz z jakiego materiału zostały wykonane. Na rynku jest wiele firm, które profesjonalnie zajmują się projektowaniem sieci bezprzewodowych. Często udaje się wynegocjować wstępne rozplanowanie sieci z określeniem potrzebnej liczby punktów dostępowych bez konieczności ponoszenia kosztów ze strony szkoły (m.in. w tym celu możesz skorzystać z danych kontaktowych zamieszczonych na końcu artykułu). Korzystając od samego początku z usług profesjonalnej firmy, może udać się zredukować koszty wdrożenia – dzięki odpowiedniemu dobraniu rodzaju oraz ilości sprzętu, a także przez optymalne wykorzystanie istniejącej już w szkole infrastruktury.
Wybór kontrolera sieci bezprzewodowej W przypadku podjęcia decyzji o wyborze rozwiązania z kontrolerem sieci bezprzewodowej, to głównie jego funkcje będą warunkowały funkcjonalność naszej sieci. Dobry kontroler sieci bezprzewodowej powinien: – automatycznie wykrywać i przeprowadzać aktualizacje oprogramowania oraz oferować dystrybucję konfiguracji dla podłączających się do niego punktów dostępowych. Dzięki temu wdrożenie i późniejsza administracja rozwiązaniem będzie uproszczona, – oferować wybór, w jaki sposób ruch powinien być przekazywany z urządzeń mobilnych – czy najpierw powinien być przekazany z punktów dostępowych do kontrolera sieci, a tam po przejściu przez system Firewall kierowany do odpowiednich sieci wirtualnych (VLAN), czy też powinny go bezpośrednio obsługiwać punkty dostępowe. Pierwsza opcja upraszcza wdrożenie i jest wymagana przy niektórych funkcjach, jak np. Captive Portal (udostępnienie strony logowania do sieci dla użytkowników). Konfiguracja za pomocą drugiej opcji może być przydatna, gdy jakiś punkt dostępowy musimy wynieść między budynkami szkoły przez łącza o słabszej przepływności (np. most bezprzewodowy lub internet),
– umożliwiać stworzenie w obrębie jednego kontrolera wielu różnych profili ESS, czyli wielu różnych sieci bezprzewodowych, z uwzględnieniem różnych rodzajów zabezpieczeń, różnych sieci VLAN wraz z możliwością określenia, na jakich punktach dostępowych dana sieć bezprzewodowa może być dostępna. Ma to szczególne znaczenie w wypadku sieci takich jak Cyfrowa_Szkola_Pracownia_A. Sieć ta, przeznaczona do obsługi urządzeń mobilnych należących do mobilnej pracowni (notebooków, tabletów), mogłaby być rozgłaszana tylko w miejscu, gdzie rzeczywiście znajduje się ta pracownia, – wspierać standardowe mechanizmy i protokoły sieciowe, jak chociażby opisywane w poprzednim artykule sieci VLAN w standardzie 802.1q, – wspierać standardowe mechanizmy uwierzytelniania, włączając w to WPA/WPA2, włącznie z trybem mieszanym WPA mixed (w ramach którego urządzenia wspierające lepszy mechanizm zabezpieczeń – WPA2 – będą z niego korzystały, a urządzenia starsze nadal będą w stanie podłączyć się do sieci korzystając z WPA) . Jeżeli chcemy korzystać z indywidualnych kont użytkowników, powinno to dotyczyć również trybu Enterprise. Obecność różnorodnych metod uwierzytelniania i szyfrowania w szkolnej sieci jest niezwykle istotna. Mamy wówczas większą pewność, że będziemy mogli skorzystać z sieci niezależnie od wykorzystanego urządzenia klienckiego. Szczególnie, gdy dopuszczamy podłączanie prywatnych urządzeń, co do których nie możemy przewidzieć, jakie funkcje uwierzytelniania będą na nich dostępne, – pozwalać tworzyć listę adresów urządzeń (MAC) zaufanych (np. szkolnych) lub niezaufanych (np. prywatnych). Następnie na jej podstawie decydować, czy dane urządzenie ma prawo skorzystać z danej sieci bezprzewodowej – jeszcze zanim użytkownik w ogóle się zaloguje. – mieć wbudowany Captive Portal, w celu zapewnienia uwierzytelniania użytkowników w sieciach dla gości. Strona do logowania powinna jednocześnie mieć możliwość modyfikacji, tak aby uwzględnić na niej informacje dotyczące samej szkoły, warunków korzystania z sieci przed zalogowaniem czy nawet szkolnego logotypu. Oprócz tego kontroler powinien mieć możliwość wykorzystania do autoryzacji przez stronę zarówno danych użytkowników umieszczonym w centralnym, zewnętrznym katalogu (z użyciem usługi RADIUS, ang. maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 61
61 61
2013-06-19 09:20:07
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 62
2013-06-19 09:20:07
a Meru Networks do dyspozycji w paśmie 2,4 GHz mamy łącznie 13 kanałów. Planując rozbudowaną tradycyjną sieć bezprzewodową korzysta się najczęściej ze schematu 1, 6, 11, który pozwala rozmieścić obok siebie do trzech urządzeń na nienakładających się kanałach. Planowanie kanałów na jednej płaszczyźnie to nie wszystko, ponieważ sygnał bezprzewodowy rozchodzi się w każdym kierunku – także przez podłogi czy sufity. Z taką sytuacją mamy do czynienia bardzo często. Prowadzi to do konieczności ograniczania mocy na poszczególnych punktach dostępowych, aby nie dochodziło do zakłócania miedzy poszczególnymi AP. Jednak ograniczanie mocy wpływa na siłę sygnału, a co się z tym wiąże – na zasięg danego punktu dostępowego. To z kolei wymusza nierzadko zastosowanie większej liczby punktów dostępowych niż wstępnie planowano. W przypadku gdy punkty dostępowe są zarządzane indywidualnie, takie rozplanowanie mogło być koszmarem dla projektanta i administratora. Na szczęście dynamiczny rozwój sieci bezprzewodowych wymógł na producentach konieczność poszukiwania rozwiązania tego problemu. Większość firm skupiło się na opracowywaniu dynamicznych algorytmów, których zadaniem jest automatyczny dobór kanałów w obrębie infrastruktury złożonej z wielu AP i automatyczne dobranie ich mocy. Zadanie to powierzono kontrolerom sieci bezprzewodowej. Pomimo tego, że algorytmy upraszczają sam proces planowania, nie są niestety pozbawione wad. Jedna z nich wynika z samego podejścia do wstępnego planowania sieci. Przymierzając się do zainstalowania punktów dostępowych w danym środowisku, pomiary najczęściej prowadzone są poprzez zastosowanie jednego czy dwóch punktów dostępowych i sprawdzenie zasięgów. W przypadku korzystania z dynamicznych algorytmów zarządzania mocą, po wdrożeniu całego systemu może się okazać, że system zdecyduje o zmniejszeniu mocy na AP, ze względu na zakłócenia z sąsiednich punktów, których nie braliśmy pod uwagę na etapie planowania. Zmniejszenie mocy może z kolei spowodować powstanie białych plam w zasięgu lub sytuacji, gdy podłączenie się do sieci będzie możliwe,
Promocja
ale z bardzo niską przepływnością. Dynamiczne rozplanowanie kanałów na AP jest również narażone na tzw. efekt domina, to znaczy sytuację, w której zakłócenia z zewnętrznego źródła spowodują, że algorytm musi zmienić kanał na danym punkcie dostępowym. Zmiana kanału na jednym punkcie wywołuje konieczność zmiany na wszystkich pozostałych urządzeniach (i rozłączenie na ten czas wszystkich klientów). W związku z opisanymi niedogodnościami poszukiwane są nowe rozwiązania. Skuteczne i odmienne podejście zastosowano w urządzeniach firmy Meru Networks. W tym wypadku wszystkie punkty dostępowe pracują na jednym kanale radiowym. Dzięki synchronizacji punktów dostępowych na bardzo wysokim poziomie udało się stworzyć system WLAN, w którym niezależnie od tego czy mamy do czynienia z pasmem 2,4 GHz, czy 5 GHz, punkty mogą pracować na tym samym kanale radiowym i nie zakłócają się nawzajem. Rozpatrywany przez nas na rysunku przypadek, w którym sygnał z AP rozchodzi się równomiernie, odnosi się do sytuacji idealnej, gdy na przeszkodzie sygnału radiowego nie stoją ściany, szafki czy ludzie. Rzeczywistość jest jednak dużo bardziej brutalna. Oprócz przeszkód, z którymi sygnał bezprzewodowy musi sobie poradzić wpływ na nierównomierne jego rozchodzenie mają również nowoczesne technologie, m.in. 802.11n i stosowane w niej systemy anten MIMO, czyli systemy, w których sygnał może być nadawany i odbierany przez kilka różnych anten, tak aby zwiększyć zasięg oraz przepływność. Charakterystyka pokrycia w 802.11n bardziej przypomina jeża niż kółka i bardzo trudno jest przewidzieć, jak sygnał będzie się rozchodził, aby dobrze dobrać kanały radiowe. W tym wypadku najwyraźniej widać przewagę rozwiązania Meru Networks, gdzie problem nie występuje. Ponieważ wszystkie AP mogą pracować na jednym kanale, w sytuacji gdy w jakimś miejscu brakuje zasięgu – wystarczy dołożyć kolejny punkt dostępowy. Podsumowując: architektura tradycyjna, pomimo że stosowana przez wielu producentów, ma swoje wady. Oprócz konieczności
maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 63
63
2013-06-19 09:20:08
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 64
2013-06-19 09:20:08
Promocja
kanał 1 – ponieważ korzystamy z jednokanałowej architektury. Cały czar wirtualnej komórki musi opierać się więc na BSSID, które w trybie Shared BSSID dla każdego klienta – niezależnie od AP – również będzie takie samo.
wrażenie, jakby jego punkt dostępowy był zawsze w zasięgu. Brak tradycyjnego przełączenia wpływa znacząco na skrócenie czasu przekazania klienta w sieci Meru, które wynosi tu typowo od 3 do 10 ms. Ponadto, sieci Meru Networks wykorzystujące technologie wirtualnego portu są z definicji bezpieczniejsze niż sieci tradycyjne.
Dlatego klient nie ma po czym odróżnić, do którego AP został przez system przypisany. W tym przypadku nie mamy do czynienia z przełączeniem klienta między AP, a z jego przekazaniem (ang. soft hand – off ). Ponieważ klient sam nie może zdecydować, kiedy się przełączyć, bo wszędzie widzi to samo, sieć Meru wygląda dla niego jak jeden ogromny punkt dostępowy pokrywający zasięgiem całe piętro czy budynek szkoły. To system decyduje, gdzie przypisać klienta, a nie klient. Sieć opracowana przez Meru Networks zachowuje się tak, jakby zawsze ten sam wirtualny AP znajdował się w zasięgu klienta i towarzyszył mu od momentu podłączenia się do sieci aż do zakończenia połączenia. Rozwinięciem opisanej koncepcji jest drugi ze wspomnianych trybów pracy wirtualnej komórki – Virtual Port. W tym trybie w momencie podłączania się do sieci dla każdego klienta bezprzewodowego tworzony jest unikatowy dla niego wirtualny AP. Mając swoje BSSID i swojego wirtualnego AP, klient nie czuje się już w sieci bezprzewodowej jakby był podłączony do huba, w którym wiele urządzeń współdzieli łącze (jak w tradycyjnych rozwiązaniach), a raczej jakby został podłączony do indywidualnego portu na przełączniku sieciowym. Technologia wirtualnego portu pozwala sterować transmisją w sieci radiowej z dokładnością do jednego klienta bezprzewodowego. Unikatowe BSSID klienta podąża za nim w obrębie całej sieci, dzięki czemu klient nadal ma
Air Time Fairness, czyli sprawiedliwy (a nie równy) podział czasu Trzecią poprawiającą wydajność sieci technologią opracowaną przez Meru Networks jest Air Time Fairness. Wyobraźmy sobie przypadek, w którym do naszego punktu dostępowego podłączonych jest dwóch klientów. Jeden znajduje się w dość dużej odległości i ma słaby zasięg, a co za tym idzie transmisję na poziomie 1 Mbps. Drugi klient znajduje się blisko AP, ma dobrą siłę sygnału i transmisję na poziomie 300 Mbps. Większość systemów tradycyjnych została zaprojektowana tak, aby równomiernie obsługiwać klientów pod kątem liczby przesłanych danych. To jednak wpływa destruktywnie na efektywne wykorzystanie najcenniejszego zasobu w sieciach bezprzewodowych jakim jest czas transmisji. Mając dwóch takich klientów i zakładając ze obaj mają tę samą liczbę danych do wysłania, oczywistym jest, że czas, jakiego będzie potrzebował klient wolniejszy będzie około 300 razy dłuższy niż czas, który na wysłanie swoich danych wykorzysta klient szybki. W związku z tym w tradycyjnym systemie często pojedynczy wolniejszy klient jest w stanie spowolnić całą sieć bezprzewodową. W rozwiązaniu Meru to właśnie czas radiowy jest podstawową jednostką, którą system bierze pod uwagę przy podziale zasobów pomiędzy klientów. Dzięki technologii Air Time Fairness, każdy klient – niezależnie od tego, z jaką prędkością działa – otrzymuje tyle samo czasu radiowego na swoją transmisję.
maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 65
65
2013-06-19 09:20:09
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 66
2013-06-19 09:20:09
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 67
2013-06-19 09:20:10
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 68
2013-06-19 09:20:11
Kontroler sieci bezprzewodowej Meru Networks MC1550
Jak wybrać sprzęt Wybór dobrego rozwiązania bezprzewodowego, kiedy wiemy co chcemy uzyskać i jakie mechanizmy wykorzystać w naszej sieci, wcale nie musi być trudny. Poniżej kilka uwag, jak krok po kroku podejść do stworzenia bezpiecznej, wydajnej i niezawodnej sieci bezprzewodowej w szkole: – Zacznij od określenia, czego oczekujesz od swojej sieci bezprzewodowej (jakie grupy użytkowników możesz wydzielić, czy dysponujesz siecią przewodową, która pozwoli ci skorzystać z sieci wirtualnych (VLAN) lub serwerem autoryzacji, dzięki któremu będziesz mógł każdego użytkownika indywidualnie rozpoznać. Być może posiadasz serwer, na którym można zainstalować środowisko wirtualne i wykorzystać go do dodatkowych celów, np. uruchomienia na nim kontrolera wirtualnego). – Określ, gdzie na terenie szkoły powinien być dostępny zasięg sieci bezprzewodowej. Najlepiej zaznaczyć go na planach budynku. Jeżeli nie dysponujesz planami profesjonalnymi (np. w formacie DWG), czasami wystarczający może okazać się zwykły plan ewakuacyjny. – Skontaktuj się z firmą profesjonalnie zajmującą się budową sieci bezprzewodowych. Planowanie sieci z wykorzystaniem odpowiednich narzędzi jest po pierwsze prostsze, a po drugie – pozwala zaoszczędzić realne środki poprzez redukcję ilości potrzebnego sprzętu. W tym celu możesz skorzystać z danych kontaktowych zamieszczonych na początku artykułu. – Pamiętaj, że korzystniej jest wybierać rozwiązania oparte na kontrolerze sieci bezprzewodowej i dedykowanych AP. Korzyści zauważysz nie tylko na początku, ale również w trakcie codziennej pracy i ewentualnej rekonfiguracji lub rozbudowy sieci. – Upewnij się, że wybierane rozwiązanie będzie zgodne z protokołami i mechanizmami, z którymi będziesz chciał je zintegrować w swojej sieci przewodowej. – Decydując się na rozwiązania profesjonalne możemy z jednej strony skorzystać z dodatkowej przewagi technologicznej, a z drugiej – zapewnić sobie bezpieczną, wydajną i niezawodną sieć na długie lata. Przykładami rozwiązań, które świetnie sprawdzą się, aby zapewnić dostęp bezprzewodowy w nowoczesnej szkole są produkty Meru Networks. Firma ta, dzięki skupieniu swojej uwagi jedynie na rozwiązaniach bezprzewodowych, oferuje unikatowe technologicznie rozwiązania, które znalazły zastosowanie już w ponad 200 polskich szkołach i prawie 20 ośrodkach akademickich na terenie całego kraju.
– obsługa do 50 punktów dostępowych Meru Networks i 1000 użytkowników, – elastyczne opcje licencjonowania już od 5 punktów dostępowych na kontroler, opcje rozbudowy z krokiem licencyjnym per 1 AP, – wsparcie unikatowych technologii: Jednokanałowa Architektura, Virtual Cell (wirtualna komórka), Air Traffic Control, Air Time Fairness, – obsługa nawet 64 profili ESSID, – wsparcie vlanów 802.1q, wraz z przypisaniem dynamicznym na podstawie parametrów zwracanych przez serwer RADIUS, – zaawansowany QoS ze statycznym lub dynamicznym przypisaniem reguł na podstawie parametrów zwracanych przez serwer RADIUS, – wbudowana funkcjonalność Captive Portalu, – wsparcie szerokiej gamy mechanizmów szyfrowania: WEP, WPA, WPA2, WPA mixed, – możliwość integracji z kilkoma serwerami autoryzacji oraz wbudowana baza użytkowników dla Captive Portalu, nawet do 300 kont, – automatyczne wykrywanie i konfiguracja punktów dostępowych Meru w sieci. Więcej na stronie: http://www.merunetworks.com/collateral/data-sheets/ ds-wireless-lan-controller-small-enterprise-mc1550.pdf Odpowiednikiem kontrolera sprzętowego MC1550 jest platforma wirtualna MC1550-VE, realizująca te same funkcje, którą można zainstalować na istniejącym serwerze, więcej na stronie: http://www.merunetworks.com/collateral/data-sheets/ ds-virtual-mobility-wireless-lan-controllers-mc1550-mc3200-mc4200.pdf
Punkty dostępowe Meru Networks serii AP1000 – jedno- lub dwuradiowe punkty dostępowe 802.11 a/b/g/n, – wyposażone w moduły radiowe MIMO 2x2, 2 strumienie przestrzenne(do 300 Mb/s per moduł radiowy), – zewnętrzne anteny(4) lub wewnętrzne anteny, – obsługa technologii wirtualizacji Virtual Cell i Virtual Port, – możliwość pracy w trybie Mesh (modele dwuradiowe, bezprzewodowe połączenia między AP), – przeznaczone do wdrożeń w logistyce, biurach, szkołach, – rekomendowana liczba użytkowników per radio: do 50, maksymalna – 128, – rekomendowana liczba użytkowników per ap dwuradiowy: do 100, maksymalna – 256, – zasilanie za pomocą skrętki Ethernet 802.3af/at. Więcej na stronie: http://www.merunetworks.com/collateral/data-sheets/ ds-wireless-lan-access-points-ap1010_ap1020.pdf
Punkty dostępowe serii AP332 – dwuradiowe punkty dostępowe 802.11 a/b/g/n, – wyposażone w moduły radiowe MIMO 3x3, 3 strumienie przestrzenne(do 450 Mb/s per moduł radiowy), – zewnętrzne anteny(6) lub wewnętrzne anteny, – obsługa technologii wirtualizacji Virtual Cell i Virtual Port, – możliwość pracy w trybie Mesh (bezprzewodowe połączenia między AP), – przeznaczone do wdrożeń w biurach, szkołach, salach konferencyjnych, – rekomendowana liczba użytkowników per radio: do 80, maksymalna – 128, – rekomendowana liczba użytkowników per ap dwuradiowy: do 160, maksymalna – 256, – zasilanie za pomocą skrętki Ethernet 802.3at. Więcej na stronie: http://www.merunetworks.com/collateral/data-sheets/ 2012-ds-wireless-access-points-for-high-density-environments-ap332.pdf
maj/czerwiec 2013
000_000_EFUN_BEZPIECZNA_I_WYDAJNA_05_06_2013.indd 69
69
2013-06-19 09:20:12
000_000_EFUN_PWN_JAK_UCZYC_05_06_2013.indd 70
2013-06-19 09:26:26
000_000_EFUN_PWN_JAK_UCZYC_05_06_2013.indd 71
2013-06-19 09:26:28
000_000_EFUN_PWN_JAK_UCZYC_05_06_2013.indd 72
2013-06-19 09:26:29
000_000_EFUN_PWN_JAK_UCZYC_05_06_2013.indd 73
2013-06-19 09:26:30
000_000_EFUN_Edcanvas_05_06_2013.indd 74
2013-06-19 09:20:36
000_000_EFUN_Edcanvas_05_06_2013.indd 75
2013-06-19 09:20:38
000_000_EFUN_Edcanvas_05_06_2013.indd 76
2013-06-19 09:20:38
000_000_EFUN_Edcanvas_05_06_2013.indd 77
2013-06-19 09:20:39
000_000_EFUN_Edcanvas_05_06_2013.indd 78
2013-06-19 09:20:40
000_000_EFUN_Edcanvas_05_06_2013.indd 79
2013-06-19 09:20:41
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 80
2013-06-19 09:23:14
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 81
2013-06-19 09:23:16
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 82
2013-06-19 09:23:16
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 83
2013-06-19 09:23:18
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 84
2013-06-19 09:23:19
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 85
2013-06-19 09:23:20
000_000_EFUN_MULTIMEDIA_MODYFIKACJA_PLIKOW_05_06_2013.indd 86
2013-06-19 09:23:21
000_000_EFUN_MIASTA_W_INTERNECIE_05_06_2013.indd 87
2013-06-19 16:00:25
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 88
2013-06-19 09:24:13
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 89
2013-06-19 09:24:15
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 90
2013-06-19 09:24:16
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 91
2013-06-19 09:24:18
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 92
2013-06-19 09:24:19
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 93
2013-06-19 09:24:20
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 94
2013-06-19 09:24:21
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 95
2013-06-19 09:24:22
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 96
2013-06-19 09:24:23
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 97
2013-06-19 09:24:24
000_000_EFUN_PRAWO_I_EDUKACJA_05_06_2013.indd 98
2013-06-19 09:24:25
000_000_EFUN_Zmiany_w_ prawie_05_06_2013.indd 99
2013-06-19 09:39:16
000_000_EFUN_Zmiany_w_ prawie_05_06_2013.indd 100
2013-06-19 09:39:19
000_000_EFUN_Zmiany_w_ prawie_05_06_2013.indd 101
2013-06-19 09:39:20
000_000_EFUN_Zmiany_w_ prawie_05_06_2013.indd 102
2013-06-19 09:39:21
000_000_EFUN_Zmiany_w_ prawie_05_06_2013.indd 103
2013-06-19 09:39:22
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 104
2013-06-19 09:25:20
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 105
2013-06-19 09:25:21
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 106
2013-06-19 09:25:22
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 107
2013-06-19 09:25:23
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 108
2013-06-19 09:25:24
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 109
2013-06-19 09:25:25
000_000_EFUN_PRAWO_NA_CODZIEN_05_06_2013.indd 110
2013-06-19 09:25:26
000_000_EFUN_AUTORZY_05_06_2013.indd 113
2013-06-19 09:19:30
2013-06-19 09:22:46
Dziękujemy za liczne uczestnictwo w warsztatach przygotowanych przez naszą redakcję. Zapraszamy do udziału w zjeździe za rok.
XII i XIII Ogólnopolski Zjazd Opiekunów Szkolnych Pracowni Internetowych w Mrozach za nami
000_000_EFUN_MROZY_PODZIEKOWANIE_05_06_2013.indd 2
Foto: Piotr Kowalewski