Η ΠΑΡΗΓΟΡΉΤΙΣΣΑ THE PAREGORETISSA
Η ΠΑΡΗΓΟΡΉΤΙΣΣΑ THE PAREGORETISSA ΙΣΤΟΡΙΚΌ ΠΛΑΊΣΙΟ
Η
βυζαντινή Άρτα αναπτύχθηκε κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους στην ίδια θέση, όπου κατά την αρχαιότητα άκμασε η αρχαία Αμβρακία. Η βυζαντινή πόλη αναφέρεται για πρώτη φορά στις πηγές γύρω στα 1082, όταν οι Νορμανδοί εισέβαλαν από την Ιταλία στα δυτικά εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μετά το 1204, όταν η Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε από τους Σταυροφόρους και η βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύθηκε προσωρινά, η Άρτα βρέθηκε υπό την εξουσία της οικογένειας των Κομνηνοδουκάδων. Απέφυγε την κατάληψη από τους Σταυροφόρους, αποτέλεσε καταφύγιο για μέρος της βυζαντινής αριστοκρατίας και έγινε πρωτεύουσα του Μεσαιωνικού
HISTORICAL CONTEXT
T
he byzantine town of Arta grew in the middle byzantine era on the same location, where ancient Ambracia had flourished in antiquity. The byzantine town is first mentioned in sources in 1082, when the Normans from Italy invaded the western provinces of the Byzantine Empire. After 1204, when Constantinople was conquered by the Crusaders and the Byzantine Empire was temporarily dissolved, Arta came under the authority of the Komnenos-Doukas family. It evaded conquest by the Crusaders, became a refuge for part of the byzantine aristocracy and became the capital of the Medieval State of Epirus, also known as the “Despotate of Epirus”. This state, which included not only Epirus but 1
Η Παρηγορήτισσα. / The Paregoretissa. 2
Κράτους της Ηπείρου, που είναι γνωστό και ως «Δεσποτάτο της Ηπείρου». Το κράτος αυτό, εκτός από την Ήπειρο περιλάμβανε εδάφη της Δυτική Στερεάς, της σημερινής νότιας Αλβανίας, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις των ύστερων βυζαντινών χρόνων. Ο ιδρυτής του Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας και οι διάδοχοί του επεδίωξαν την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους και τη συνεπαγόμενη κατάληψη του θρόνου της. Η τιμή αυτή επιφυλάχθηκε, τελικά, στην ανταγωνιστική Αυτοκρατορία της Νίκαιας -το αντίστοιχο Μεσαιωνικό Ελληνικό Κράτος της Μικράς Ασίας- και κυριότερος ανταγωνιστής στην κούρσα της ανάκτησης της Βασιλεύουσας. Παρόλα αυτά, η αριστοκρατία του Μεσαιωνικού Κράτους της Ηπείρου διατήρησε τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της, οι οποίες αποτυπώθηκαν κατά μία έννοια στα μνημεία, με τα οποία στόλισαν την πρωτεύουσά τους. Οι προσπάθειες αυτές είναι και σήμερα ευδιάκριτες στα βυζαντινά μνημεία της Άρτας και ιδιαίτερα στην Παρηγορήτισσα, μέσα από την πρωτότυπη αρχιτεκτονική, τον πλούσιο εσωτερικό και εξωτερικό διάκοσμο, την περίτεχνη κτητορική επιγραφή και την επιβλητική παρουσία του μνημείου.
Οι τρούλοι στη στέγη του ναού. The domes at the roof of the church.
also parts of Western Central Greece, of present-day south Albania, of Macedonia and of Thessaly, held a prominent role in the affairs of late byzantine times. Its founder. Michael A’ Komnenos Doukas and his successors strived to retake Constantinople from the Crusaders and ascend to the imperial throne. This honour was reserved by history for the competitor Empire of Nicaea – the equivalent Medieval Greek State of Asia Minor, and main rival in the race to retake the byzantine capital. Nonetheless, the aristocracy of the Medieval State of Epirus retained its imperial 3
Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΊΟΥ Ο βυζαντινός ναός της Παρηγορήτισσας, κτισμένος σε περίοπτη θέση, αποτέλεσε το καθολικό ενός μεγάλου μοναστηριού. H σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα των επισκευαστικών εργασιών που έγιναν από το Νικηφόρο Α΄ Κομνηνό Δούκα και τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα, στα τέλη του 13ου αιώνα, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, που σώζεται στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου. Ωστόσο, στην ίδια θέση είχε κτισθεί παλαιότερα ναός μικρότερων διαστάσεων. Ο αρχιτεκτονικός της τύπος, η στήριξη του τρούλου και η εσωτερική της διακόσμηση καθιστούν την Παρηγορήτισσα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της βυζαντινής Άρτας και της ευρύτερης περιοχής και παράλληλα ένα unicum της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Από το μοναστηριακό συγκρότημα σήμερα σώζονται στην ανατολική πλευρά δεκαέξι κελιά και η Τράπεζα, δηλαδή το εστιατόριο της μονής, στη νότια πλευρά. Πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες έφεραν στο φως μία ακόμη πτέρυγα κελιών στη νότια πλευρά του περιβόλου. Ο ναός είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Ο προσδιορισμός «Παρηγορήτισσα» συνδέθηκε με την παρηγοριά της Παναγίας προς τους κατοίκους της πόλης. 4
ambition that was in a way imprinted on the monuments, which they erected to enhance their capital. In that way, they remain visible even today on the byzantine monuments of Arta and especially the Paregoretissa, through the original architecture, the rich inner and outer decoration, the elaborate dedicatory inscription and the imposing presence of the monument.
THE HISTORY OF THE MONUMENT The Byzantine church of Paregoritissa, built in a prominent position on a low hill, was the katholikon of a great monastery. According to an inscription that is preserved on the lintel of the main entrance it was constructed by Nikephoros Angelos, Komnenos Doukas, and his wife Anna Palaeologina at the end of the 13th century, over the remains of a much smaller temple. The massive cubic shape, the support of the dome and the interior decoration make Paregoritissa one of the most important monuments of Byzantine Art and a unicum of Byzantine architecture. Today, from the monastery complex only sixteen cells are preserved, as well as the trapeza, the monastery’s restaurant. Recent excavations on the south side of the complex have brought to light another cell wing.
Σχέδιο της Παρηγορήτισσας (John Hobhouse 1809). / Gravure of Paregoretissa (John Hobhouse 1809).
Στις βυζαντινές πηγές δεν υπάρχουν πληροφορίες για το μνημείο. Οι παλαιότερες μαρτυρίες χρονολογούνται στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Γύρω στο 1530 την Παρηγορήτισσα, που λειτουργούσε ως γυναικεία μονή, επισκέφθηκε ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίας Α΄. Διαπιστώνοντας την παρακμή της, με σιγίλιό του προσάρτησε τη μονή ως μετόχι στο μοναστήρι της Κάτω Παναγιάς. Βέβαιο είναι ότι ο ναός δεν μετετράπη σε τζαμί.
The temple is dedicated to the Annunciation of the Virgin Mary. The designation “Paregoritissa” was associated with the consolation of the Virgin Mary to the inhabitants of the city. The Byzantine sources do not mention the monument. However, the earliest testimonies date back to the Turkish Occupation. Around 1530, Paregoritissa, which served at that period as a monastery for women, was visited by the Patriarch of Constantinople Ieremias I. 5
Η Παρηγορήτισσα (φωτ. Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1900). / The Paregoretissa (DAI, 1900).
Ωστόσο, λόγω της θέσης και του ύψους του λειτούργησε ως τουρκικός προμαχώνας κατά τα γεγονότα της επανάστασης της ανεξαρτησίας (1821-1824). Αναστηλωτικές εργασίες έγιναν στο μνημείο στα μέσα του προηγούμενου αιώνα από τον Α. Ορλάνδο. Ο ναός σήμερα λειτουργεί ως μουσειακός χώρος, ωστόσο πραγματοποιούνται και οι Θείες Λειτουργίες την 25η Μαρτίου και κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. 6
As a result of its decline, the Patriarch bestowed the temple to the monastery of Kato Panagia. The church was never turned into a mosque; however, due to its location and height, it functioned as a Turkish bastion (1821-1824). Restoration works were made in the middle of the 20th century by A. Orlandos. Today, the church functions as a museum, but it operates on March 25 and during the Holy Week.
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ
THE ARCHITECTURE
Ο ναός κτίστηκε σε έναν αρκετά πρωτότυπο τύπο, που συνδυάζει τον οκταγωνικό τύπο ναού με τον σταυροειδή εγγεγραμμένο. Έχει διαστάσεις 20.30x22.00μ. Εξωτερικά δίνει την εικόνα ενός ογκώδους κύβου, στο κέντρο του οποίου δεσπόζει ο μεγάλος δωδεκάπλευρος τρούλος. Στη στέγη του μνημείου υπάρχουν τέσσερις ακόμη μικρότεροι τρούλοι. Η τοιχοδομία των όψεων του ναού χωρίζεται σε τρεις επάλληλες ζώνες, με διακόσμηση αποτελούμενη από μικρούς λίθους και πλίνθους. Στην ανατολική του πλευρά εξέχουν πέντε αψίδες, οι οποίες φέρουν επίσης πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο, δηλαδή κυρίως σχήματα που δημιουργούνται με πλίνθους σε διάφορους συνδυασμούς. O κυρίως ναός εσωτερικά είναι τετράγωνος, χωρίς εσωτερικά στηρίγματα. Το χαρακτηριστικό του στοιχείο είναι το πρωτότυπο σύστημα στήριξης του τρούλου, το οποίο, απ’ όσο γνωρίζουμε, δεν έχει εφαρμοσθεί σε άλλα γνωστά βυζαντινά μνημεία. O τρούλος στηρίζεται σε οκτώ παραστάδες, πάνω στις οποίες εδράζονται κίονες σε τρεις επάλληλες σειρές, αφήνοντας τον εσωτερικό χώρο αδιάσπαστο.
The Katholikon has dimensions of 20.30x22.00m and was built following a fairly original model that combines the octagonal to the cross-insquare type. On the outside, it seems like a massive cube, at the center of which dominates the large, twelve-sided dome with a roof resting on eight columns. At the corners of the roof there are four more octagonal domes. The masonry of the facades is divided into three consecutive zones and the exterior decoration consists of small stones and bricks.
Κάτοψη του ισογείου του ναού. Plan of the ground-floor of the church. 7
Η ανατολική πλευρά του καθολικού. / The eastern side of the katholikon. 8
On its eastern side there are five arches, which also have a rich ceramic decoration. The nave is square and has no internal supports. The distinctive feature of the church is the manner in which the dome is supported, which does not seem to have been used in other Byzantine monuments, as far as we know. The dome rests on eight pilasters, on which stand three rows of columns, leaving the interior space undisturbed. At ground-floor level, the church is flanked on the north and south sides by chapels (of the Taxiarchis and St John the Baptist), which communicate with the narthex at the west. The gynaikonitis on the first floor (not open to the public) has a similar arrangement. Αξονομετρικό σχέδιο του ναού (Α. Ορλάνδος). Axonometric projection of the church (A. Orlandos).
Στη βόρεια και τη νότια πλευρά του υπήρχαν αντίστοιχα δύο παρεκκλήσια, αφιερωμένα αντίστοιχα στους Ταξιάρχες και στον Άγιο Ιωάννη, τα οποία επικοινωνούσαν με τον κυρίως ναό. Ανάλογη διάταξη ακολουθεί και ο γυναικωνίτης στον όροφο, ο οποίος δεν είναι σήμερα προσβάσιμος στους επισκέπτες του μνημείου. Τομή της νότιας πλευράς του καθολικού. Section of the south side of the katholikon.
9
Ο κεντρικός τρούλος με την ψηφιδωτή παράσταση του Παντοκράτορα. The central dome decorated with the mosaic representation of Pantocrator. 10
Το σύστημα στήριξης του τρούλου με παραστάδες και κίονες. The support system of the dome by pilasters and columns. 11
Λεπτομέρεια του κεραμοπλαστικού διακόσμου των όψεων του ναού. Detail of the ceramic decoration of the façade of the church.
Ο ΚΕΡΑΜΟΠΛΑΣΤΙΚΌΣ ΔΙΆΚΟΣΜΟΣ
THE CERAMIC DECORATION
Οι εξωτερικοί τοίχοι της Παρηγορήτισσας, -όπως άλλωστε και σε πολλά άλλα βυζαντινά μνημεία της Άρτας-, φέρουν πλούσια διακόσμηση. Πλίνθοι, σε ποικιλία χρωμάτων και σχεδίων και πήλινα πλακίδια, διατεταγμένα σε ζώνες, διακοσμούσαν τόσο το μνημείο περιμετρικά όσο και τα επιμέρους τμήματά του (παράθυρα, αψίδες κ.ά.). Περισσότερο διακοσμημένη, με μαιάνδρους, ομόκεντρους ρόμβους, οδοντωτές ταινίες καθώς και άλλα μοτίβα, ήταν η ανατολική του όψη, στην οποία εξείχαν οι πέντε τρίπλευρες αψίδες του ναού.
The exterior walls of Paregoritissa, as well as many of the Byzantine monuments of Arta, are richly decorated. Bricks, in a variety of colors and designs, and clay tiles, arranged in zones, decorated both the monument and its parts (windows, arches, etc.). The eastern side, with the triple-sided arches is the most elaborate wall of the monument. Its eastern façade with five protruding three-sided apses is lavishly decorated with meanders, concentric rhombuses, toothed strips and other motifs.
12
Λεπτομέρεια του γλυπτού διακόσμου. Detail of the sculptural decoration.
Ο ΓΛΥΠΤΌΣ ΔΙΆΚΟΣΜΟΣ
THE SCULPTURAL DECORATION
Τον γλυπτό διάκοσμο του ναού αποτελούν οι κίονες, οι ανάγλυφες παραστάσεις των καμαρών, το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο και η ορθομαρμάρωση του ισογείου. Ένας μεγάλος αριθμός κιόνων έχει χρησιμοποιηθεί στην ανέγερση του ναού και αποτελεί μέρος της αρχιτεκτονικής του. Οι κίονες, εδώ σε δεύτερη χρήση, φέρουν κιονόκρανα διαφόρων τύπων που ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους (ρωμαϊκή, παλαιοχριστιανική, βυζαντινή). Η αρχική προέλευση των αρχιτεκτονικών μελών της Παρηγορήτισσας δεν είναι γνωστή,
The sculptural decoration of the temple consists of the columns, the reliefs of the vaults, the original marble iconostasis and the marble revetment of the ground floor. A large number of columns have been used in the erection of the temple and is part of its architecture. The columns support capitals of various types in second use, belonging to different periods (Roman, Early Christian and Byzantine). The origin of the architectural members of Paregoritissa is not known, but it 13
Η παράσταση της Γέννησης του Χριστού στο βόρειο αψίδωμα. The representation of the birth of Christ in the northern arcade.
πιθανολογείται ωστόσο ότι προέρχονται από κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας και της Νικόπολης. Τα τόξα των καμαρών, που στηρίζουν τον τρούλο, φέρουν πρωτότυπη γλυπτή διακόσμηση με έντονες δυτικές επιδράσεις. Στη βόρεια καμάρα υπάρχει η ανάγλυφη παράσταση της Γέννησης του Χριστού, που πλαισιώνεται από τις μορφές του Ιωσήφ, των αγγέλων, των μάγων, των βοσκών, αγίων και προφητών. Η δυτική καμάρα κοσμείται με την παράσταση του Αμνού του Θεού. Το κεντρικό θέμα πλαισιώνουν τα ζώα - σύμβολα των ευαγγελιστών και προφήτες. Αντίστοιχες παραστάσεις θα κοσμούσαν και τις 14
is probable that they come from buildings of ancient Amvrakia and Nikopolis. The arches of the vault that support the dome have a sculpted decoration of western influence. In the northern arch the birth of Christ is represented, surrounded by an arched frame with the images of Joseph, angels, mages, shepherds, saints and prophets. The western arch is adorned with the representation of the Lamb of God carrying a cross, the bearer of the world’s sin. The central theme is accompanied by animals – symbols of the evangelists and prophets. Similar representations would adorn
άλλες καμάρες, αλλά σήμερα δεν σώζονται. Ο γλυπτός διάκοσμος του μνημείου περιλάμβανε, επίσης, το μαρμάρινο τέμπλο του ναού, από το οποίο σώζεται μόνο τμήμα του στυλοβάτη, ενώ έχουν επίσης εντοπιστεί και λιγοστά άλλα γλυπτά, που ανήκουν στο τέμπλο.
the other arches, but today they are not preserved. The sculptural decoration includes the original marble iconostasis, from which only part of a pillar is preserved, while other sculptures belonging to the iconostasis have also been found.
Η ΟΡΘΟΜΑΡΜΆΡΩΣΗ
MARBLE REVETMENT
Αρχικά ο ναός δεν έφερε τοιχογραφίες, αλλά ορθομαρμάρωση με πολύχρωμες μαρμάρινες πλάκες, τουλάχιστον ως το ύψος του γυναικωνίτη. Ένα μεγάλο τμήμα της ορθομαρμάρωσης σώζεται ακόμη στη δυτική πλευρά του κυρίως ναού, πάνω
Initially the temple did not have frescoes, but it was revetted with colorful marble slabs, at least up to the height of the gynaikonitis. A significant part of marble decoration is still preserved on west side of the main church,
Τμήμα της ορθορμάρωσης στη δυτική πλευρά του καθολικού. Part of the marble revetment on west side of the katholikon. 15
από την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου και την κτητορική επιγραφή. Αποτελείτο από πολύχρωμες μαρμάρινες πλάκες με περίτεχνα ανάγλυφα πλαίσια, οι οποίες κάλυπταν τους τοίχους του κυρίως ναού έως το ύψος του γυναικωνίτη. Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και περιβάλλει τη μεγάλη ανάγλυφη κτητορική επιγραφή. Το αρχικό δάπεδο του ναού ήταν και αυτό στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες.
above the depiction of the Assumption of the Virgin Mary and the dedicatory inscription. Parts of colorful marble slabs with elaborate embossed frames covering the walls up to the height of the gynaikonitis. It is of great interest and surrounds the large dedicatory inscription. The original floor of the church was also covered with marble slabs.
Η ΚΤΗΤΟΡΙΚΉ ΕΠΙΓΡΑΦΉ
THE DEDICATORY INSCRIPTION
Σημαντικά στοιχεία για την ανέγερση της Παρηγορήτισσας προσφέρει η κτητορική επιγραφή, που βρίσκεται στην καμάρα πάνω από τη δυτική είσοδο του κυρίως ναού και έχει ως εξής:
Important evidence for the construction of Paregoritissa is provided by the dedicatory inscription located on the inner side above the western entrance of the main church and is as follows:
Η κτητορική επιγραφή (Α. Ορλάνδος). The dedicatory inscription (A. Orlandos).
16
Λεπτομέρεια της κτητορικής επιγραφής. / Detail of the dedicatory inscription.
Κομνηνοδούκας δεσπότης Νι[κηφ]όρος Άννα βασίλ[ισσ]α κομνη[νοδούκαινα] Κομνηνόβλαστος δ[εσπότης Θ]ωμάς μέγας Κομνην[οί Ελ]λάδος α[υτάνακτες] - ή Κομνην[ών κ] λάδος α[γγελωνύμων]. Η επιγραφή βρίσκεται εντός περίτεχνου ανάγλυφου τόξου, που πλαισιώνει την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου και φέρει ανάγλυφους συνεχείς σηρικούς τροχούς με παραστάσεις μυθικών και άλλων πλασμάτων και φυτικών διακοσμητικών θεμάτων. Διακρίνονται ίχνη κόκκινης κηρομαστίχης. Με βάση την επιγραφή, η ανέγερση του ναού (β’ φάση) μπορεί να χρονολογηθεί στα τέλη του 13ου αιώνα.
Komnenodoukas despot Nikeforos Queen Anna Komnenodoukaina Komnenos’ offspring despot Thomas the Great Komnenoi, Kings of Greece or Komnenoi of the House of Aggelos The inscription lies within an embossed arc that frames the representation of the Assumption of Virgin Mary and is decorated with continuous wheels and representations of mythical and other creatures, as well as floral ornaments in relief. The inscribed letters preserve traces of red wax and gum. The inscription dates the temple (second phase) at the end of the 13th century. 17
Προφήτες, χερουβείμ και σεραφείμ. Ψηφιδωτή παράσταση στον τρούλο. Prophets, cherubs and seraphim. Mosaic decoration at the dome.
18
ΤΑ ΨΗΦΙΔΩΤΆ
THE MOSAICS
Το εσωτερικό του ναού και συγκεκριμένα ο τρούλος και οι καμάρες του διακοσμούνταν με εντυπωσιακές συνθέσεις ψηφιδωτών, που δεν σώζονται στο σύνολό τους. Τα ψηφιδωτά αυτά, έργα τεχνιτών από κάποιο μεγάλο καλλιτεχνικό κέντρο της εποχής, ίσως και την ίδια την Κωνσταντινούπολη, είναι κατασκευασμένα από ψηφίδες από πολύχρωμες υαλόμαζες και πολύτιμα μέταλλα (χρυσό, ασήμι) και ξεχωρίζουν για τους
The interior of the church and particularly the dome, as well as the arches of the roof is supplemented by impressive, although partially preserved, mosaic decorative compositions. These mosaics, works of craftsmen from a large artistic center of the period era, perhaps even from Constantinople, are made of tinsel of multicolored glasses and precious metals (gold, silver) and stand out for their daring color combinations.
Ο προφήτης Ελισσαίος. Λεπτομέρεια ψηφιδωτού στον τρούλο. / Elishah the prophet. Detail of the mosaic decoration at the dome.
Ο προφήτης Ιωήλ. Λεπτομέρεια ψηφιδωτού στον τρούλο. / Joel the prophet. Detail of the mosaic decoration at the dome. 19
τολμηρούς χρωματικούς συνδυασμούς τους. Το κέντρο του τρούλου του ναού καταλαμβάνει η μορφή του Χριστού στον τύπο του Παντοκράτορα, πλαισιωμένη από δέκα ολόσωμους προφήτες οι οποίοι εναλλάσσονται με ουράνιες δυνάμεις, όπως χερουβείμ και σεραφείμ, καθώς και τροχούς. Την παράσταση ολοκληρώνουν οι μορφές των τεσσάρων Ευαγγελιστών στα τέσσερα τριγωνικά τμήματα, τα λοφία, που δημιουργούνται στα σημεία της μετάβασης από την τετράγωνη βάση στον κυκλικό τρούλο. Με βάση τις διαφορετικές τεχνοτροπίες που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των παραστάσεων προκύπτει ότι εργάστηκαν, τουλάχιστον, δύο ομάδες καλλιτεχνών. Δημιούργημα ενός αρκετά συντηρητικού εργαστηρίου θεωρείται ο Παντοκράτορας, ενώ σε τεχνίτες ενός άλλου εργαστηρίου, με εμφανείς τις επιρροές από τα κλασικά πρότυπα, αποδίδονται οι δευτερεύουσες μορφές (προφήτες, σεραφείμ κ.ά.) περιμετρικά της κεντρικής παράστασης.
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΊΕΣ Οι τοιχογραφίες που σώζονται σήμερα στον ναό χρονολογούνται σε διαφορετικές περιόδους (αρχές 15ου-20ος αιώνας) και δεν ακολουθούν ενιαίο εικονογραφικό πρόγραμμα. 20
The center of the dome is occupied by the form of Christ in the type of Pantocrator framed by ten full-bodied prophets who alternate with celestial powers, such as cherubs and seraphim, as well as wheels. The forms of the four Evangelists decorate the four triangular sections created at the points of transition from the square base to the circular dome. Based on the differences observed in the technique used in the construction of the mosaics, it appears that at least two groups of artists have worked. The Pantocrator is considered to be the creation of a rather conservative workshop while the representation of the secondary forms (prophets, seraphim etc.) is considered to be the creation of another workshop, with influences from classical standards.
THE FRESCOES The frescoes belong to different time periods (early 15th-20th centuries) and do not follow a certain pictorial program. In 1558, with the care of the monk Ananias, the central niche of the sanctuary was painted in three zones. In the upper zone is depicted the Platytera ton ouranon (She who is more spacious than the Heavens) surrounded by two angels and the
Η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου. / The presentation of the Assumption of the Virgin Mary. 21
Λεπτομέρεια τοιχογραφίας στον κυρίως ναό. / Detail of fresco in the katholikon.
Λεπτομέρεια από τις τοιχογραφίες του κτιστού τέμπλου. / Details of the frescoes of the stone iconostasis. 22
Ο αρχάγγελος Μιχαήλ (αριστερά) και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος (δεξιά). Τοιχογραφίες στον κυρίως ναό. Archangel Michael (left) and John the Baptist (right). Frescoes in the main church.
Το 1558 αγιογραφήθηκε, με φροντίδα του μοναχού Ανανία, η κόγχη του ιερού σε τρεις ζώνες. Στην ανώτερη ζώνη παριστάνεται η Πλατυτέρα των Ουρανών, πλαισιωμένη από δύο αγγέλους και τους προφήτες Δαβίδ και Ησαΐα, ενώ στη μεσαία οι τέσσερις ιεράρχες γύρω από Αγία Τράπεζα. Ολόσωμες μετωπικές μορφές αποστόλων, αγίων και μαρτύρων εικονίζονται στους περιμετρικούς τοίχους του κυρίως ναού και στην ανατολική πλευρά του νάρθηκα. Στα υπέρθυρα της κεντρικής και βόρειας εισόδου εικονίζεται η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου και της Ανάστασης του Χριστού αντίστοιχα. Οι τοιχογραφίες αυτές έγιναν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους από τον 17ο έως τον 18ο αιώνα. Στο κτιστό τέμπλο
prophets David and Isaiah, while in the middle the four hierarchs around the Holy Trinity. Τhe walls of the main temple and eastern narthex were decorated with full-frontal forms of apostles, saints and martyrs. The representation of the Assumption of the Virgin Mary and the Resurrection of Christ adorn the lintels of the central and northern entrance respectively. The frescoes belong to the different time periods from the 17th to the 18th century. In the built iconostasis there are also layers of frescoes from the 16th to the 20th century. The north chapel preserves the oldest frescoes, from the 15th century. Noteworthy is the rear funerary representation of a Deisis 23
διακρίνονται, επίσης, επάλληλα στρώματα τοιχογραφιών του 16ου έως και του 20ου αιώνα. Στο βόρειο παρεκκλήσιο σώζονται οι παλαιότερες τοιχογραφίες των αρχών του 15ου αιώνα. Ξεχωρίζει η σπάνια επιτύμβια παράσταση Δέησης με δύο κοσμικές ανδρικές μορφές, που οδηγούνται από τον αρχάγγελο Μιχαήλ προς τη Θεοτόκο, η οποία ανήκε στην παράσταση της Δέησης, που σήμερα δεν σώζεται. Οι δύο ανδρικές μορφές ταυτίζονται, με τον άρχοντα της Ναυπάκτου Παύλο Μπούα Σπάτα και πιθανότατα τον πατέρα του Σγουρό Σπάτα.
ΦΟΡΗΤΈΣ ΕΙΚΌΝΕΣ Στο τέμπλο του ναού υπάρχουν, εκτός από τις τοιχογραφίες, και αξιόλογες φορητές εικόνες διαφόρων εποχών. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο μεγάλων διαστάσεων δεσποτικές εικόνες αριστερά και δεξιά της Ωραίας Πύλης του τέμπλου: η εικόνα της Παναγίας, που χρονολογείται στο 17ο αιώνα, 24
(invocation) with two cosmic male figures who are driven by the Archangel Michael to the Theotokos. The two male figures are probably the Lord of Naupaktos Pavlos Mpoua Spata with his father Sgouros Spata.
THE PORTABLE ICONS
Apart from the frescoes, there are remarkable portable icons from various periods on the iconostasis. Two large dimensional icons to the left and right to the holy door of the iconostasis are of great interest. The first one is the icon of the Virgin Mary, dated in the 17th century, and the second one is the icon of Christ in the type of the High Priest, dated according to the inscription in 1758. Furthermore, the icon of the Virgin Mary, which is found on the wood-carved pilgrimage that has been placed blocking the south Ξυλόγλυπτο βημόθυρο. door of the iconostasis is Wood-cut altar door.
Δεσποτική εικόνα της Παναγίας. The icon of the Virgin Mary in the iconostasis.
Δεσποτική εικόνα του Χριστού στον τύπο του Μεγάλου Αρχιερέα. / The icon of Christ in the type of the High Priest in the iconostasis.
και η εικόνα του Χριστού στον τύπο του Μεγάλου Αρχιερέα, που χρονολογείται σύμφωνα με επιγραφή το 1758. Επιπλέον, πολύ σημαντική είναι η εικόνα της Παναγίας, που βρίσκεται στο ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι που έχει τοποθετηθεί και φράσσει τη νότια πύλη του τέμπλου. Πρόκειται για την κύρια λατρευτική εικόνα του ναού, που αποδίδει την Παναγία στον τύπο της Ελεούσας. Σύμφωνα με τη σωζόμενη επιγραφή η χρονολόγηση της εικόνας ανάγεται στο 18o αιώνα,
very important. This is the main worship icon of the temple, which depicts the Virgin in the type of “Eleousa”. According to the surviving inscription, the dating of the icon goes back to the 18th century, but the style and iconographic characteristics of the icon suggest an earlier date. Finally, another icon that stands out because of its rarity is Christ in the type of “Avenger”. The portable icon is found in the archaeological collection of the Paregoretissa and dates in the 18th century. 25
αλλά τα τεχνοτροπικά και εικονογραφικά στοιχεία της εικόνας υποδηλώνουν μία πρωιμότερη χρονολόγηση. Τέλος, μια άλλη εικόνα που ξεχωρίζει λόγω της σπανιότητάς της, είναι ο Χριστός στον τύπο του Εκδικητή. Η φορητή εικόνα φυλάσσεται στην αρχαιολογική συλλογή Παρηγορήτισσας και χρονολογείται το 18ο αιώνα.
ΤΑ ΚΕΛΙΆ Η μονή διέθετε δύο πτέρυγες κελιών για τη στέγαση των μοναχών. Η ανατολική πτέρυγα σώζεται σε καλή κατάσταση, περιλαμβάνει 16 κελιά και έχει μήκος 73μ. και πλάτος 5,80μ. Τα κελιά παρουσιάζουν ακανόνιστη τοιχοποιία, αποτε-
THE CELLS The monastery had two wings of cells for the accommodation of the monks. The eastern wing is well preserved, containing 16 cells and measuring 73m long and 5,8m wide. The cells present an irregular masonry, consisting of large, more or less rectangular stones (spolia from ancient buildings in second use) in the lower part and small stones with a few clay tiles in-between in the upper part. They are roofed by a continuous semi cylindrical vault. Each cell is accessed by a door on the western wall. Doors and windows used to exist on the eastern wall too (though built up now). Recent excavations have revealed the existence
Η ανατολική πτέρυγα των κελιών. / The eastern wing of cells. 26
λούμενη από μεγάλους, περίπου ορθογώνιους λίθους (σπόλια προερχόμενα από αρχαία κτίρια σε δεύτερη χρήση) στο κατώτερο τμήμα και από μικρούς αργούς λίθους με λίγες εμβόλιμες πλίνθους στο ανώτερο τμήμα. Στεγάζονται με συνεχή ημικυλινδρική καμάρα. Κάθε ένα από αυτά έχει είσοδο από το δυτικό τοίχο. Θύρα και παράθυρα υπήρχαν λιγοστά και στον ανατολικό τοίχο (τα οποία έχουν καταργηθεί). Πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες αποκάλυψαν την ύπαρξη μίας άλλης πτέρυγας κελιών ή χώρων, που ανήκε στο μοναστηριακό συγκρότημα και αναπτυσσόταν στα δυτικά της Τράπεζας και στην ίδια με αυτή ευθεία. Η ανασκαφική έρευνα της πτέρυγας αυτής δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί.
of another wing of cells or other rooms, that belonged to the monastery complex and lay to the west of the dining room.
THE REFECTORY-SCULPTURE GALLERY The refectory (dining room) is a large rectangular building, with elaborate cloisonné masonry, 23 x 7m in dimensions, aligned east to west. The building has an entrance to the west and a vault to the east, where the pedestal of the abbot’s table is located. On the north wall there are three arched doors and two more are found on the south wall. The latter have been built up in a masonry that is
Η ΤΡΆΠΕΖΑ-ΓΛΥΠΤΟΘΉΚΗ Πρόκειται για ένα μεγάλο ορθογώνιο κτίριο, κτισμένο με επιμελημένη πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία, συνολικών διαστάσεων 23 Χ 7μ. Το κτίριο έχει προσανατολισμό Α-Δ και αποτελούσε την Τράπεζα (εστιατόριο) της μονής. Καταλήγει ανατολικά σε κόγχη, όπου βρίσκεται κτιστό βάθρο της Τράπεζας του ηγούμενου (η αποκοπτή), ενώ η είσοδός της βρίσκεται στα δυτικά. Ο βόρειος τοίχος της φέρει τρεις θύρες, με τοξωτή επίστεψη, ενώ ο νότιος τοίχος φέρει δύο θύρες
Η Τράπεζα – Γλυπτοθήκη. The Refectory – Sculpture Gallery. 27
Βυζαντινά μαρμάρινα ανάγλυφα θωράκια. Γλυπτοθήκη Παρηγορήτισσας. Byzantine marble reliefs. The Refectory – Sculpture Gallery of Paregoretissa.
όμοιας κατασκευής, οι οποίες έχουν καταργηθεί και καλυφθεί με ίδια -με την υπόλοιπη επιφάνειατοιχοποιία. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι θύρες των δύο τοίχων δεν βρίσκονται στον ίδιο άξονα. Το δεδομένο αυτό ενισχύει την άποψη ότι η Τράπεζα γνώρισε μετασκευές, οι οποίες κρίθηκαν απαραίτητες ανάλογα με τις ανάγκες των μοναχών. Επίσης, ενδέχεται και αυτός ο χώρος, όπως και τα κελιά, μετά την εγκατάλειψη της μονής από τους μοναχούς να είχε κάποια άλλη χρήση. Η Τράπεζα αναστηλώθηκε στα μέσα του προηγούμενου αιώνα από τον ακαδημαϊκό Α. Ορ28
uniform with the rest of the wall. It is noteworthy that the doors of the two walls are not aligned, which indicates further that the building underwent alterations, which were deemed necessary according to the monks’ needs. In addition, this room, as well as the cells, had quite possibly a different use after the monastery was abandoned. The refectory was restored in the middle of the last century by the Academist A. Orlandos. Today this place houses a Sculpture Gallery, displaying a rich collection of Byzantine sculptures
Η έκθεση των γλυπτών. / Sculpture’s exhibition.
λάνδο. Σήμερα στο χώρο αυτό στεγάζεται Γλυπτοθήκη, στην οποία εκτίθεται πλούσια συλλογή βυζαντινών γλυπτών της Άρτας και της ευρύτερης περιοχής. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μαρμάρινο ανάγλυφο βυζαντινό τέμπλο της Βλαχέρνας, για το οποίο έγινε προσπάθεια ανασύνθεσης με βάση τα γλυπτά που έχουν διασωθεί.
ΘΡΎΛΟΙ ΚΑΙ ΛΑΪΚΈΣ ΠΑΡΑΔΌΣΕΙΣ Η Παρηγορήτισσα, ένα τόσο ιδιαίτερο και μεγαλόπρεπο μνημείο, έχει συγκεντρώσει γύρω του πλήθος λαϊκών παραδόσεων που καλύπτουν 29
με πέπλο μυστηρίου το κτίσιμο του μνημείου. Σύμφωνα με την πιο γνωστή παράδοση ο Πρωτομάστορας που έκτισε το ναό ήταν φημισμένος και περιζήτητος τεχνίτης. Κατά τη διάρκεια των εργασιών, όμως, χρειάστηκε να λείψει για πολύ καιρό μακριά, προκειμένου να ετοιμάσει τα σχέδια για μία άλλη εκκλησία, αφήνοντας στη θέση του τον κάλφα του (μαθητευόμενο τεχνίτη). Ωστόσο, εκείνος, πανέξυπνος καθώς ήταν, άλλαξε τα σχέδια και το κτίσμα έγινε ασύγκριτα ωραιότερο απ’ ότι είχε αρχικά σχεδιαστεί. Όταν γύρισε πίσω ο Πρωτομάστορας και είδε το ναό, ζήλεψε πολύ. Κάλεσε, λοιπόν, τον βοηθό του στην άκρη της στέγης για να του δείξει τάχα κάποιο ψεγάδι, και από κει με μια σπρωξιά τον γκρέμισε κάτω. Καθώς, όμως, έπεφτε ο κάλφας, πιάστηκε από το αφεντικό του, τον συμπαρέσυρε και σκοτώθηκαν και οι δύο. Σύμφωνα με το θρύλο τα πτώματά τους απολιθώθηκαν στο σημείο που έπεσαν στην νοτιοανατολική γωνία του ναού και δημιούργησαν δύο κοκκινωπές πέτρες· η μεγάλη είναι ο Πρωτομάστορας και η μικρή ο κάλφας του. Σύμφωνα με έναν άλλο θρύλο, ο Οθωμανός κατακτητής της Άρτας Φαΐκ πασάς έβαλε ανθρώπους του, να αφαιρέσουν μάρμαρα και 30
from Arta and the wider area. Of great interest is the byzantine marble relief iconostasis from Vlacherna, for which a reconstitution attempt was made on the basis of the surviving parts.
LEGENDS AND FOLK TRADITIONS The Paregoretissa is an important and magnificent structure with many folk traditions that cover the monument with a veil of mystery. According to tradition, the Master Builder who built the temple was a famous and sought-after artist. During the construction work, however, he had to go away for a long time, in order to prepare the plans for another church, leaving his apprentice to his post. However, the clever apprentice changed the plans and the building became incomparably greater than originally designed. When the Master Builder returned and laid eyes on the temple, he became very jealous. So he called his assistant at the edge of the roof to show him a blemish, and from there he pushed him over. But as the apprentice fell, he managed to grasp his boss, and as a result they were both killed. According to the legend, their bodies were fossilized at the point where they fell into the southeastern corner of the temple and created two red rocks the greater one is the Master Builder and the smaller his apprentice.
Οι πέτρες του θρύλου του Πρωτομάστορα και του κάλφα του. The rocks of the Master Builder and his apprentice.
γλυπτά από διάφορα μνημεία της πόλης, ανάμεσα στα οποία και από την Παρηγορήτισσα, για να κοσμήσει το τζαμί του στο Ιμαρέτ. Οι άνθρωποι αυτοί τιμωρήθηκαν για την ασέβειά τους, καθώς στην προσπάθειά τους να αποσπάσουν δύο κολώνες από το νοτιοδυτικό σύστημα στήριξης του ναού, έσπασαν οι πρόβολοι με αποτέλεσμα μία από τις δύο κολόνες να γκρεμιστεί καταπλακώνοντάς τους. Οι Οθωμανοί εξέλαβαν το γεγονός αυτό ως οιωνό και έκτοτε ο πασάς δεν τόλμησε να επαναλάβει την ιεροσυλία του.
According to another legend, the Ottoman conqueror of Arta Faik Pasha ordered his people to remove marbles and sculptures from various monuments of the city to decorate his mosque in Imaret, among which from Paregoritissa. They were punished for this disrespect, however, because in their attempt to detach two columns from the southwest support system of the temple, one of them collapsed and killed them. This was considered to be an omen from the Ottomans, and since then the pasha did not dare to repeat his sacrilege. 31
Συντελεστές οργάνωσης και έκδοσης εντύπου: «Η Παρηγορήτισσα»
ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, Δρ Αρχαιολόγος Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας Επιμέλεια κειμένων Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, Δρ Αρχαιολόγος Συγγραφή κειμένων Βασιλική Γαλάνη, Αρχαιολόγος Βασίλειος Καπόπουλος, Αρχαιολόγος Αγγλική μετάφραση κειμένων Βασίλειος Καπόπουλος, Αρχαιολόγος Φωτογραφίες Αρχείο ΕΦΑ Άρτας Κωνσταντίνος Υψηλός, Συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης Οργάνωση φωτογραφικού υλικού Ιωάννης Παπαλέξης, Πολιτικός Μηχανικός Συλλογή φωτογραφικού και λοιπού υλικού Λάμπρος Νούτσος, Αρχαιολόγος Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με την χορηγία των εκδόσεων «Μίλητος»
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΡΤΑΣ
MINISTRY OF CULTURE AND SPORTS
EPHORATE OF ANTIQUITIES OF ARTA
2019