| 31
ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ
18-19 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ, ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΕΙΣ, ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
Αναγνωστική πυξίδα για το 2021 (β΄ μέρος)
Ξ
Η λογοτεχνία συναντά τις Ιδέες ►► Του Γ.Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗ* ΣΥΝΗΘΩΣ οι μελέτες για τη λογοτεχνία δεν αφορούν τον μέσο αναγνώστη τού σήμερα, καθώς αυτός ενδιαφέρεται περισσότερο για την τρέχουσα λογοτεχνική βιβλιοπαραγωγή, να διαβάσει, να ψυχαγωγηθεί, να διαφύγει. Αντίθετα, στοχεύουν στο αύριο, ώστε να βοηθήσουν τον ερευνητή ή τον φιλομαθή αναγνώστη, τον ακαδημαϊκό ή τον φοιτητή, να εντρυφήσει σε ένα όνομα ή σε ένα λογοτεχνικό φαινόμενο, μια εποχή, ένα ρεύμα, μια ματιά… Μέσω αυτών, λοιπόν, η
ΑΚΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗΣ
αναπιάνοντας το νήμα από το προηγούμενο Σάββατο της επισκόπησης τίτλων της χρονιάς που εκπνέει, ο Γ.Ν. Περαντωνάκης (διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου) μας παρουσιάζει πρόσωπα και βιβλία από το Νεοελληνικό Δοκίμιο, το ίδιο η Αργυρώ Μαντόγλου (συγγραφέας, μεταφράστρια και βιβλιοκριτικός) και η Ελενα Μαρούτσου (συγγραφέας και βιβλιοκριτικός) από την ενότητα Ξένη Λογοτεχνία, η Αννα Γρίβα (συγγραφέας και μεταφράστρια) και η Κωνσταντίνα Κορυββάντη (ποιήτρια) από την ενότητα Μεταφρασμένη Ποίηση και, τέλος, ο Κώστας Καρακώτιας (αρθρογράφος και κριτικός λογοτεχνίας) από την ενότητα Ιδέες. Στο επόμενο ένθετο, που εκτάκτως θα κυκλοφορήσει την προσεχή Πέμπτη (23.12), αναμένει τους αναγνώστες του Ανοιχτού Βιβλίου μια αναγνωστική έκπληξη. Καθώς, εκτός από την oλοκλήρωση του τριμερούς αφιερώματός μας, μια σημαντική αιρετική πεζογράφος (κυκλοφόρησε πρόσφατα βιβλίο) έγραψε ειδικά για τους αναγνώστες μας μια αλλόκοτα τρυφερή πρωτοχρονιάτικη ιστορία. Ο υπεύθυνος του Ανοιχτού Βιβλίου και οι πολύτιμοι συνεργάτες του σάς εύχονται Καλά Χριστούγεννα με υγεία, ανοιχτή καρδιά και ανοιχτά βιβλία. M. ΦΑΪΣ
διαχρονικής αξίας λογοτεχνία και οι ποιοτικοί λογοτέχνες αποσπώνται από τη μάζα των
βιβλίων ευρείας παραγωγής κι απαθανατίζονται μέσω της ταξινόμησής τους, της ερμηνεί-
ας τους και της ανάδειξης της σκέψης τους.
Ανοιχτό βιβλίο
Το 2021, χρονιά της καραντίνας και της ανασφάλειας, αλλά και του εγκλεισμού και της ανάγνωσης, χρονιά των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση, έφερε ξανά στο προσκήνιο κλασικούς πεζογράφους, ποιητές ορόσημα, θεατρικούς συγγραφείς με διαδραστικό έργο. Το 2021 δεν μίλησε πολύ για το 1821. Αν εξαιρέσουμε το βιβλίο του Αλέξη Πολίτη «1821-1831. Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούργια λογοτεχνία» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), το οποίο αναφέρεται κυρίως στην ποίηση των Επτανησίων (Διονυσίου Σολωμού, Ανδρέα Κάλβου) και των Φαναριωτών, αλλά και ευρύτερα στους λόγιους συγγραφείς της εποχής, δεν έχουμε σημαντικά έργα που να αποτιμούν την Επανάσταση και την επίδρασή της στα γράμματά μας. Ωστόσο στη γραμμή της Μεγάλης Ιδέας, η οποία σχηματίστηκε τον 19ο αιώνα, μέχρι και την αποσύνδεση από αυτή, που έρχεται κυρίως μετά το 1922, θα άξιζε να δούμε τις ιδέες για την ελληνικότητα σημαντικών στοχαστών του 20ού
αιώνα (Περικλή Γιαννόπουλου, Ιωνα Δραγούμη, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Ζήσιμου Λορεντζάτου, Δημήτρη Χατζή κ.ά.), όπως ξεδιπλώνονται στα «Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας» (Αρμός) της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη. Η συγγραφέας μελετά τις ιδεολογίες που αναπτύχθηκαν, για να προσεγγίσουν και να ερμηνεύσουν την παράδοση, ώστε να φανεί η εθνική αυτοσυνειδησία και οι μηχανισμοί οριοθέτησης του ελληνικού. Ποιητής της εποχής του 1821 ήταν και ο Ανδρέας Κάλβος. Η αναφορά σ’ αυτόν έρχεται έμμεσα, μέσω των ποιητών που πραγματεύθηκαν την πατρίδα (Κωστής Παλαμάς) ή αντέπραξαν σ’ αυτό το μοντέλο (Κώστας Καρυωτάκης), προχώρησαν σε έναν «ήσσονα ιδεαλισμό» (Γιώργος Σεφέρης) ή ανύψωσαν την πατριωτική ποίηση στο όριο του υψηλού (Αγγελος Σικελιανός), μετέτρεψαν την πατρίδα σε πολιτικό όρο (Γιάννης Ρίτσος) ή έδωσαν στην ποίηση της ήττας μια ενιαία ποιητική οντότητα (Βύρωνας Λεοντάρης). Ολοι αυτοί, όπως αναδεικνύουν οι «Μεταπολεμικές δοκιμές πολιτικού λυρισμού» (Αλεξάνδρεια) της Αγγέλας
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 18-19 Δεκεμβρίου 2021
ΧΑΡΗΣ ΠΑΠΑ∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
32
Γιώτη, συνδιαλέγονται με τον Ανδρέα Κάλβο και μεταξύ τους, σε μια ποιητική γραμμή πολιτικής ποίησης. Προχωρώντας χρονολογικά, στέκομαι στην αέναα επανερχόμενη Γενιά του ’30, η οποία εξακολουθεί να έχει στραμμένα πάνω της τα φώτα της φιλολογίας. Η Χριστίνα Ντουνιά επιχειρεί μια συνολική αποτίμηση του έργου της στο «Αργοναύτες και σύντροφοι» (Εστία), όπου ερευνά τη σχέση της λογοτεχνίας εκείνης της περιόδου με
τα πολιτικά συγκείμενα (βενιζελικών και αντιβενιζελικών), τα περιοδικά (π.χ. «Νέοι Πρωτοπόροι»), το γλωσσικό ζήτημα (με πρωτεργάτες τους ποιητές αλλά και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη), την ιδεολογία ως μοχλό της ποίησης και άλλα επιμέρους θέματα που αφορούν την πεζογραφία (Κοσμάς Πολίτης και Μ. Καραγάτσης). Σε αυτό το πλαίσιο ο «περιθωριακός» της γενιάς Γιάννης Σκαρίμπας εξετάζεται στη μοντερνιστική τοποθέτησή του στον τόμο «Γιάννης Σκαρίμπας. Ενας ιθαγενής του μοντερνισμού» (Opportuna) σε επιμέλεια Κατερίνας Κωστίου και Ελλης Φιλοκύπρου. Το πολυδιάστατο έργο του Χαλκιδέως συγγραφέα δεν παύει να μας εκπλήσσει για τον αντικομφορμισμό του και τις ποικίλες διαστάσεις του έξω από τα μέτρα και τα σταθμά της εποχής του. Ενα τελευταίο ιστορικό ορόσημο του 20ού αιώνα είναι ο Αττίλας του 1974, που χώρισε την ιστορία της Κύπρου στο πριν και το μετά. Το ίδιο έκανε και στη λογοτεχνία των Κυπρίων, οι οποίοι έκτοτε επώασαν λογοτεχνικά το τραύμα και αναμόχλευσαν τη μνήμη του μετά το 2003, όταν άνοιξε ο δρόμος προς τα Κατεχόμενα, τόσο στην ανδρική γραφή όσο και στη γυναικεία αίσθηση της καταπίεσης. Αυτούς (λ.χ. Ρίνα Κατσελλή, Γιώργο Περίδη, Πάνο Ιωαννίδη, Γιάννη Κατσούρη, Γιώργο Χαριτωνίδη, Κωνσταντία Σωτηρίου κ.ά.) μελετά η Βασιλική Σελιώτη στο «Λογοτεχνία και τραύμα. Το 1974 στην κυπριακή και ελλαδική λογοτεχνία» (Επίκεντρο), ενώ δεν παραλείπει τους Ελλαδίτες συγγραφείς, όπως τον Πέτρο Αμπατζόγλου, τον Θανάση Βαλτινό, τον Βασίλη Γκουρογιάννη, που κι αυτοί έστρεψαν τη ματιά τους στη «μακρινή» μεγαλόνησο. Επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο βιβλία τα οποία συνδέουν τη λογοτεχνία
με τη θεολογία. Η Σπυριδούλα Αθανασοπούλου–Κυπρίου στο «Εστω μια λέξη. Για τη σχέση λογοτεχνίας και θεολογίας και το μυστήριο της ανάγνωσης» (Αρμός) συζητά τα κοινά στοιχεία των δύο λόγων, στην ουσία της τέχνης και της πίστης, όπου η έννοια της ερμηνείας αποτελεί κοινό παρονομαστή τόσο στα θρησκευτικά όσο και στα λογοτεχνικά κείμενα, ακόμα και μέσω της φεμινιστικής κριτικής. Πιο συγκεκριμένα, ως προς την εγκόλπωση θρησκευτικών ή ηθικών προβληματισμών στην πεζογραφία και την ποίηση μελετάται ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, η Ζωή Καρέλλη, ο Σάμουελ Μπέκετ, ο Νίκος Καζαντζάκης και πολλοί άλλοι. Από την άλλη, πιο σποραδικά – εννοώ όχι σε ένα ευρύτερο ερμηνευτικό σχήμα– ο Δημήτρης Αγγελής στο «Καρφιά στο σώμα» (Αρμός) μελετά τον «Κάιν» του Βύρωνα, την έννοια του κακού στη «Φόνισσα» του Αλ. Παπαδιαμάντη, την τομή μυστικισμού και μοντερνισμού στην ποίηση του Τάκη Παπατσώνη και τις θρησκευτικές-πολιτικές αναζητήσεις του Miguel de Unamuno. Η φιλοσοφική ματιά και η λογοτεχνική ερμηνευτική διατρέχουν τις μελέτες, προκειμένου να δούμε, μέσα στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, πώς δεξιώνεται η λογοτεχνία το θείο, την ηθικότητα και τη μεταφυσική. Από τη θεολογία στην ουτοπία μάς περνά ο Κωνσταντίνος Μπόμπας στο «Διηγώντας ιστορίες, ιστορώντας διηγήσεις. Λογοτεχνικές αναγνώσεις και διακειμενικές προσεγγίσεις» (Γκοβόστης). Ο συγγραφέας διερευνά τους προβληματισμούς του Κώστα Ταχτσή και του Δημήτρη Χατζή για τη δυσλειτουργία της υπάρχουσας μορφής της κοινωνίας, τους χειρισμούς του σώματος και της επιθυμίας σε ποιητές, όπως στον Κωνσταντίνο Καβάφη και σε πολλούς από
τη γενιά του ’30, την κοινότητα του λόγου ανάμεσα στους ποιητές και τους προφήτες. Στην περιδιάβασή μας σε πιο σύγχρονα θέματα, έργα και λογοτέχνες, ας κρατήσουμε την πραγμάτευση της ποίησης και της ποιητικής του πρόσφατα αποδημήσαντος Κώστα Παπαγεωργίου (1945-2021) από την Τιτίκα Δημητρούλια στο «Ο ποιητής Κώστας Γ. Παπαγεωργίου» (Γκοβόστης). Σ’ αυτό το μικρό βιβλιαράκι δίνεται μια πρώτη εισαγωγή στο ποιητικό του έργο, με έμφαση στην παρουσία του θανάτου, της σιωπής, της θλίψης και του σώματος στα ποιήματά του, στην ποιητική ηθική του και την τραγωδιακή θεατρικότητα των στίχων του. Αφήνουμε πίσω τα ελληνικά δεδομένα και περνάμε στη νεότερη και σύγχρονη ευρωπαϊκή και αμερικανική πεζογραφία, μέσω των κριτικών αναγνώσεων του Σταύρου Ζουμπουλάκη στο «Μυθιστορηματικό αναγνωστήριο» (Πόλις). Η σκέψη του, επειδή δεν είναι αυτή του συστηματικού κριτικού, είναι επιλεκτική και κατευθύνεται –μεταξύ άλλων– σε Εβραίους (Ισραηλινούς και μη) πεζογράφους, όπως ο Ααρών Απελφελντ, ο Πρίμο Λέβι, ο Αμος Οζ και ο Ελί Βιζέλ, ή άλλους που με τον έναν ή άλλο τρόπο πραγματεύονται θρησκευτικά ή ηθικά ζητήματα (Γκράχαμ Γκριν, Μέριλιν Ρόμπινσον). Η αναγνωστική ματιά του Στ. Ζουμπουλάκη είναι ανθρωπιστική, καθώς διαβάζει τα κείμενα όχι ως φιλόλογος, αλλά περισσότερο με φιλοσοφική και θεολογική ματιά, πιο πολύ αναζητώντας σε κάθε βιβλίο τον ηθικό πυρήνα που ερεθίζει τον αναγνώστη και τον θέτει μπροστά στα σοβαρά προβλήματα της ζωής. Κλείνω με ένα βιβλίο για το μεταπολεμικό θέατρο, τα «Θέματα του μεταπολεμικού και σύγχρονου ελληνικού θεάτρου» (Κάπα Εκδοτική) του Γιώργου Πεφάνη, που προτείνει αναγνώσεις σημαντικών Ελλήνων θεατρικών συγγραφέων, διερευνώντας τον τρόπο με τον οποίο οι ιδέες τους δραματοποιούνται. Ο μελετητής πιστεύει στη συμβολική διάσταση του νεοελληνικού θεάτρου, που δεν συμβιβάζεται με τις επιταγές της τηλεόρασης, αλλά ορθώνει έναν λόγο ανάμεσα στο ρεαλιστικό και το φανταστικό, ώστε να ιδεολογικοποιήσει το σύγχρονο αλλά και το διαχρονικό. Η ελληνική δραματουργία, μεταπολεμική και σύγχρονη (με εκπροσώπους τους Γιώργο Θέμελη, Γιώργο Σεβαστίκογλου, Μποστ, Παύλο Μάτεσι, Αλέξη Σεβαστάκη, Γιάννη Χρυσούλη, Μάριο Ποντίκα, Ιάκωβο Κα-
Ανοιχτό βιβλίο μπανέλλη, Δημήτρη Κεχαΐδη, Βασίλη Ζιώγα κ.ά.), καταλογογραφείται και ταξινομείται, αλλά πρώτιστα οι θεατρικοί συγγραφείς αξιολογούνται και ερμηνεύονται μέσα στον ορίζοντα της διεθνούς σκηνής. Αν δούμε ευρύτερα τα πεδία στα οποία κινούνται οι νεοελληνικές μελέτες, θα διαπιστώσουμε ότι αυτές στρέφονται περισσότερο στην ποίηση, που διαχρονικά τροφοδοτεί τις γραφίδες των συγγραφέων. Η μετακίνηση και προς την πεζογραφία δεν έρχεται να καλύψει την πρόσφατη παραγωγή, αλλά μένει στην «ένδοξη» παράδοση του Αλ. Παπαδιαμάντη ή της Γενιάς του ’30, ενώ η μεταπολεμική και ακόμα περισσότερο η μεταπολιτευτική παραγωγή δεν τυγχάνει ανάλογης προσοχής. Και πλέον δεν πρέπει να παραλειφθεί ότι οι δημιουργοί και στοχαστές δεν ενδιαφέρουν αποκλειστικά για τα λογοτεχνικά τους έργα αλλά και για τα δοκίμια, τα άρθρα και τις κάθε είδους καταθέσεις τους, καθώς μελετάται η παρουσία τους ως φορέων ιδεών, ως διανοούμενων που αμοιβαία επιδρούν και επηρεάζονται από το κοινωνικοπολιτικό και πνευματικό γίγνεσθαι. Συνεπώς, οι κριτικές προσεγγίσεις, μονογραφίες και πραγματείες δεν εστιάζουν – καιρό τώρα– στη λογοτεχνικότητα του εκάστοτε έργου, ούτε αυστηρά στην αισθητική του, αλλά, θεωρώντας τη δεδομένη, όπου υπάρχει, επικεντρώνονται στον ιδεολογικό πυρήνα του. Για να γίνω σαφέστερος, μελετάνε πώς οι λογοτέχνες ορθώνουν λόγο που διασταυρώνεται με τον λόγο της Ιστορίας, με την πραγματικότητα, εκτός και εντός κειμένων, με την πολιτική και την κοινωνία, με τη λογιοσύνη του Τύπου και των διανοουμένων, με τους προηγούμενους δημιουργούς και με άλλες επιστήμες του ανθρώπου, όπως με τη θεολογία. Στην ουσία, η λογοτεχνία είναι μια σύνθετη φωνή που μιλάει, ρητά και υπόρρητα, για θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο και την κοινωνία. Το ιστορικό συγκείμενο και οι (φιλοσοφικές και κοινωνικές) ιδέες δεν εκφράζονται εν κενώ, ούτε αποδίδονται καλύτερα από τις αντίστοιχες επιστημονικές θεωρήσεις, αλλά αναδεικνύονται μέσα από τη λογοτεχνία, είτε αναφερόμαστε στο 1821 είτε στο 1974, είτε μιλάμε για την άνοδο της αστικής τάξης στη Γενιά του ’30, είτε γενικά για την ελληνικότητα από τη Μεγάλη Ιδέα ώς τον 20ό αιώνα. Ο Γ.Ν. Περαντωνάκης είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Σελίδες από όλο τον κόσμο ΤΗ ΧΡΟΝΙΑ που φεύγει η εκδοτική παραγωγή μάς χάρισε μεγάλο αριθμό από σημαντικά βιβλία καθώς και επανεκδόσεις κάποιων κλασικών έργων σε νέες, εξαιρετικές μεταφράσεις. Το θετικό είναι ότι είχαμε περισσότερο χρόνο να αφιερώσουμε στην ανάγνωση· το αρνητικό είναι ότι ο χρόνος δεν είναι ποτέ αρκετός για όλα όσα θα θέλαμε να είχαμε διαβάσει, και εξακολουθούν να υπάρχουν αρκετά βιβλία που περιμένουν τη σειρά τους, μαζί με τις καινούργιες αφίξεις εν όψει εορτών. ►► Της ΑΡΓΥΡΩΣ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ* ● Οταν «Οι επικίνδυνες σχέσεις» (μτφρ. Κ. Κατσουλάρης, Ψυχογιός) του Πιερ Σοντερλό ντε Λακλό κυκλοφόρησαν το 1782, λίγο πριν από το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, θεωρήθηκε «επαναστατικό» καθώς αποτυπώνει με μελανά χρώματα τη μαλθακότητα και τις ανίερες συμμαχίες των μπουρζουά, όπου το μόνο μέλημά τους είναι η ηδονή, η ματαιοδοξία και η κυριαρχία πάνω στον άλλον. Ωστόσο με το πέρασμα του χρόνου οι χαρακτήρες της χειριστικής μαρκησίας Ντε Μερτέιγ και του εκμαυλιστή υποκόμη Ντε Βαλμόν μοιάζει να έχουν αποσπαστεί από το έργο και να είναι πλέον οι αρχετυπικοί, ανταγωνιστικοί εραστές, δημιουργώντας αντιφατικά συναισθήματα και αντιδράσεις στους αναγνώστες για τον τρόπο που καλλιεργούν το ερωτικό πάθος, τις μηχανορραφίες και τις σκευωρίες που στήνουν για την απόλυτη εκμηδένιση του άλλου, την ευρηματικότητα της αποπλάνησης, τη σύγχυση και την παρεξήγηση ανάμεσα στον έρωτα και στον αισθησιασμό. «Η κατάκτηση είναι το πεπρωμένο μας, πρέπει να το υπηρετήσουμε», γράφει ο Βαλμόν σε μια επιστολή του στη μαρκησία, απηχώντας και την ηθική αποχαλίνωση των χαρακτήρων. Πρόκειται για ένα επιστολικό μυθιστόρημα που εξακολουθεί να εντυπωσιάζει και για τη μεγάλη συνθετική ικανότητα του συγγραφέα, καθώς μέσα από τους επιστολογράφους δίνονται ταυτόχρονα πλήθος από οπτικές αλλά και περίκλειστες θύρες, παραλείποντας πλήθος απαντήσεων, ενώ το έργο συνεχίζει να παραμένει ανοιχτό σε ερμηνείες, καθώς «πρόκειται για πνευματικές ασκήσεις», όπως γράφει ο Φιλίπ Σολέρς στο επίμετρο της έκδοσης «… αποκορύφωμα επιδέξιου χει-
33
ρισμού της ειρωνείας… έχει να κάνει με την ανικανότητα να βρουν [οι ήρωες] μια ισορροπία ανάμεσα στο λέγειν και στο πράττειν». Οσες φορές κι αν διαβάσει κανείς το «Αβεσσαλώμ Αβεσσαλώμ» (μτφρ. Μ. Ζαχαριάδου, Gutenberg) του Γουίλιαμ Φόκνερ θα εκπλαγεί από τη γλώσσα, τις τεχνικές και την επινοητικότητα του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα, ενώ πάντα βγαίνει κερδισμένος από την περιπλάνηση στον λαβύρινθο των χαρακτήρων και της εποχής και παρακολουθώντας την ιστορία μέσα από την τεχνική της «ροής της συνείδησης» έχει μετατοπιστεί λιγάκι και η δική του συνείδηση επαναφέροντας στο προσκήνιο πλήθος από οντολογικά ερωτήματα που τίθενται σε κάθε κεφάλαιο του μεγαλειώδους αυτού έργου. Ολα ξεκινούν όταν το 1833, όταν ο αυταρχικός Τόμας Σάτπεν καταφτάνει στο Τζέφερσον της κομητείας Γιοναπατόφα της πολιτείας του Μισισιπή (λογοτεχνικός τόπος και σε άλλα έργα του Φόκνερ) πάνω στο άλογό του με τη συνοδεία ενός αρχιτέκτονα και των «αγρίων» του, όπως περιγράφονται οι νέγροι που είναι στη δούλεψή του. Σε σύντομο διάστημα βρίσκεται παντρεμένος με την Ελεν Κόλντφιλντ, κόρη ενός εμπόρου, και γίνεται μέλος της τοπικής αριστοκρατίας. Την ιστορία του τη μαθαίνουμε μέσα από διαφορετικούς αφηγητές κι έτσι μας δίνονται και άλλες πλευρές και διαστάσεις του Σάτπεν αλλά και όσων τον περιβάλλουν. Ο τίτλος του έργου ανακαλεί στη μνήμη μας τη βιβλική ιστορία του Αβεσσαλώμ, του γιου που επαναστάτησε εναντίον του βασιλιά πατέρα του Δαβίδ, με ανάλογους τρόπους και ο Σάτπεν δημιουργεί περιουσία και οικογένεια, οι οποίες θα εξαφανιστούν εξαιτίας των οικογενειακών παθών και παθημάτων. ● Το μυθιστόρημα της Γιαπωνέζας Γιόκο Ογκάουα «Η αστυνομία της μνήμης» (μτφρ. Χ. Παπαδημητρίου, Πατάκης) γράφτηκε το 1994 αλλά μεταφράστηκε πρόσφατα στα αγγλικά και στη συνέχεια στη γλώσσα μας. Πρόκειται για ένα εν πολλοίς αλληγορικό μυθιστόρημα, καθώς η ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα νησί που δεν κατονομάζεται, όπου απαγορεύονται οι αναμνήσεις, η αστυνομία συλλαμβάνει όποιον επιμένει να θυμάται και να κατονομάζει πράγματα εξαφανισμένα και που, εκτός από την απειλή της ολοκληρωτικής απώλειας
34
Ανοιχτό Βιβλίο
της μνήμης, υπάρχει και ο κίνδυνος της ολικής εξαφάνισης των πραγμάτων αλλά και των κατοίκων. Οσοι διαθέτουν μνήμη και κρίση συλλαμβάνονται και χάνονται διά παντός τα ίχνη τους. Η κεντρική ηρωίδα, μυθιστοριογράφος, παλεύει να κρατήσει τις λέξεις ζωντανές – μια μορφή αντίστασης σε έναν κόσμο όπου καθημερινά κάτι εξαφανίζεται και οι άνθρωποι το σβήνουν αυτόματα και από το λεξιλόγιό τους. Η συνήθεια της απώλειας και η παθητική αποδοχή, «σιγά σιγά συνηθίσαμε να ζούμε χωρίς το πόδι μας», διαβάζονται και σαν μια σκοτεινή ελεγεία για έναν κόσμο που χάνεται ανεπιστρεπτί. Στο τέλος θα καταλάβουν ότι δεν είναι μόνο τα πράγματα και οι λέξεις που λείπουν, αλλά κινδυνεύουν να αφανιστούν και οι ίδιοι – έχοντας χάσει την υλική τους υπόσταση, απορροφούνται από τα δωμάτιά τους. ● Παρόμοια είναι και η θεματική του Τασμανού Ρίτσαρντ Φλάναγκαν στο πρόσφατο μυθιστόρημά του «Η ζωντανή θάλασσα που ονειρευόταν ξύπνια» (μτφρ. Γ. Μπλάνας, Ψυχογιός). Κι εδώ σε σύντομα,
πυκνά σε νόημα και λυρικά κεφάλαια μας δίνεται η σταδιακή εξαφάνιση της Αννας, κεντρικής ηρωίδας, την ώρα που λαμβάνει χώρα μια μεγάλη οικολογική καταστροφή στην πατρίδα της (λίγο πριν από τις μεγάλες πυρκαγιές στην Αυστραλία) και αφανίζει πολλά σπάνια είδη από προσώπου Γης. Κι ενώ ο κόσμος έχει γεμίσει αποκαΐδια, η Αννα παρακάμπτει τη σταδιακή απώλεια μελών του σώματός της, τη στιγμή που κανείς δεν φαίνεται να το προσέχει, και στρέφει όλη της την ενέργεια στη διάσωση της μητέρας της, η οποία μεταφέρεται εσπευσμένα στο νοσοκομείο με προχωρημένη άνοια και μια σειρά δυσλειτουργιών. Μαζί με τους δυο αδελφούς της αποφασίσουν να τη σώσουν πάση θυσία, αρνούμενοι να την αφήσουν να «φύγει», την ώρα που οι ίδιοι αλλά και ένας ολόκληρος κόσμος αφανίζεται. Ενα πυκνό αφήγημα, όπου σε σημεία ο Φλάναγκαν δοκιμάζει ξανά με επιτυχία τις τεχνικές του μαγικού ρεαλισμού στα σημεία που θέλει να αναδείξει το ανθρώπινο δράμα και τον περίεργο τρόπο που κάποιοι συμπεριφέρονται σε εποχές κρίσης και αναταραχής, όταν όλα παρουσι-
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 18-19 Δεκεμβρίου 2021
άζονται ρευστά και εύθραυστα και «οι λέξεις φωνάζουν ανίκανες να μεταδώσουν το νόημά τους». Το βιβλίο διαβάζεται και ως μια ελεγεία για έναν κόσμο που αφανίζεται, σταδιακά μεν, αλλά επώδυνα. Ο βραβευμένος με το Νόμπελ λογοτεχνίας Πέτερ Χάντκε, στη σύντομη νουβέλα του «Ανέμελη Δυστυχία» (μτφρ. Σπ. Μοσκόβου, Εστία), που γράφτηκε το 1972, επιχειρεί κάτι ιδιαίτερα δύσκολο: αφενός να περιγράψει τη ζωή της μητέρας του που αυτοκτόνησε στα πενήντα ένα της, αλλά ταυτόχρονα να πάρει τις απαραίτητες αποστάσεις προκειμένου να υπηρετήσει τη δική του τέχνη, δηλαδή να υπερβεί την ταύτιση με την ηρωίδα του. Αναφέρεται σε στιγμές της μητέρας του πριν ο ίδιος γεννηθεί, όταν ήταν ένα «εύθυμο» κορίτσι, τη φαντάζεται να ζει στο σπίτι του πατέρα της με όλη την ανέχεια και να ονειρεύεται μια διαφορετική ζωή. Στη συνέχεια, τη «βλέπει» να μεγαλώνει, τον πρώτο της έρωτα, την απόκτηση του πρώτου της γιου εκτός γάμου, κάνοντας στάσεις σε διάφορες κομβικές στιγμές της ζωής της. Παρακολουθεί, μέσα από τα δικά της μάτια, την άνοδο του
Χίτλερ, τη μετακόμισή της στη Γερμανία από την Αυστρία, τον γάμο της με έναν στρατιώτη της Βέρμαχτ, τον πόλεμο, την απόκτηση των υπόλοιπων παιδιών της, μέχρι τη μεταπολεμική, καταναλωτική ευημερία. Ο Χάντκε, χωρίς μελοδραματισμό αλλά με απόλυτη ακρίβεια, αποτυπώνει το βάρος του ανθρώπου που δεν προλαβαίνει να συνειδητοποιήσει την ύπαρξή του και τις επιθυμίες του γιατί τον κατασπαράζουν η πατριαρχία, η ένδεια, ο πόλεμος, τα γεγονότα και οι καιροί. O Ανατολικογερμανός Βόλφγκανγκ Χίλμπιχ, ο οποίος έγινε ευρύτερα γνωστός μετά την πτώση του Τείχους, μέσω της πρώην Δυτικής Γερμανίας, στη συλλογή διηγημάτων του «Ο ύπνος των δικαίων» (μτφρ. Αλεξάνδρα Παύλου, Ποταμός) διασταυρώνει εντυπωσιακά ένα κλίμα πολιτικής, υπαρξιακής και αφηγηματικής ασφυξίας. Επτά ιστορίες, που εκτείνονται σε βάθος χρόνου, εμπλέκουν την ατομική άβυσσο με τον συλλογικό ζόφο σε μια περίτεχνη αφήγηση που επαινέθηκε κι από τον Ούγγρο στιλίστα Λάζλο Κρασναχορκάι. H Πόλα Φοξ στο μυθιστόρημα της «Πρόσωπα σε
απόγνωση» (μτφρ. Ρ. Χάτγουτ, Gutenberg) θέτοντας στο αφηγηματικό της επίκεντρο ένα καλλιεργημένο, εύπορο νεοϋορκέζικο ζευγάρι της δεκαετίας του 1960, σκιαγραφεί μοναδικά τη ναυτία της ύπαρξης και το τρομακτικό της συμβίωσης, σ’ ένα δράμα δωματίου, όπου η πλήξη και ο πανικός της Σόφι και του Οτο καθηλώνουν τον αναγνώστη, μέσα από μια πρόζα όπου το αλλόκοτο, το απωθημένο και το βίαιο αποφλοιώνουν περίτεχνα όχι μόνο τις προσωπικότητές τους αλλά και κώδικες του αστικού μυθιστορήματος. Καθόλου τυχαίο που συγγραφείς σαν τον Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας και Τζόναθαν Φράνζεν το ιεραρχούν στις πρώτες θέσεις της μεταπολεμικής αμερικανικής λογοτεχνίας. ● Η Σοφί Μάκιντος στο δυστοπικό μυθιστόρημα «Ο μπλε κλήρος» (μτφρ. Ι. Ηλιάδη, Κλειδάριθμος) επινοεί έναν κόσμο μελλοντικό, αλλά πλήρως εναρμονισμένο με θέματα που ταλανίζουν τη σύγχρονη γυναίκα. Σε πρώτο πρόσωπο, η αφηγήτρια μάς παρουσιάζει ένα φουτουριστικό σύμπαν, όπου οι γυναίκες στην εφηβεία παίρνουν και τον κλήρο που τους αναλογεί. Ο λευκός κλήρος (και σπανιό-
τερος) είναι για αυτές που θα κάνουν οικογένεια και μωρά, ο μπλε για τις γυναίκες που θα απολαμβάνουν την ελευθερία τους και μια καριέρα. Με γλώσσα που δεν χαρίζεται, η Μάκιντος ερευνά το δικαίωμα της επιλογής, το αίσθημα της μητρότητας, τη σχέση της γυναίκας με το σώμα της αλλά και τη φύση της επιθυμίας που δεν σταματά ποτέ, απλώς μεταλλάσσεται μαζί με τη μετατόπιση των σωματικών αναγκών και απαιτήσεων με το πέρασμα του χρόνου και (ευτυχώς) παραμένουν αδάμαστες και δεν γίνεται να καταπνιγούν με τις όποιες διαταγές και συνταγές. ● H αφηγήτρια στο μυθιστόρημα «Ο φίλος» (μτφρ. Γ. Λαμπράκος, Gutenberg) της Σίγκριντ Νιούνεζ μοιάζει σαν να γράφει μια εκ βαθέων ανεπίδοτη επιστολή στον εκλιπόντα φίλο της αλλά και στην ίδια της τη νιότη. Το μυθιστόρημα είναι εξ ολοκλήρου γραμμένο στο δεύτερο πρόσωπο, καθώς η αφηγήτρια απευθύνεται στον στενό της φίλο και πρώην καθηγητή της δημιουργικής γραφής, με τον οποίο είχαν μια σχέση ζωής, αλλά ο ίδιος αποφάσισε στα εξήντα του να
36
Ανοιχτό Βιβλίο ►► Της ΕΛΕΝΑΣ ΜΑΡΟΥΤΣΟΥ*
δώσει τέλος στη ζωή του. Μέσα από αναδρομές στο κοινό παρελθόν τους, ζωντανεύουν σκηνές από τις αίθουσες διδασκαλίας, το ανελέητο κυνηγητό νεαρών γυναικών στο οποίο αυτός επιδιδόταν, ο φόβος του συγγραφικού μπλοκαρίσματος, καθώς και πλείστες αναφορές σε θεωρητικούς της λογοτεχνίας και σε άλλους συγγραφείς που αντιμετώπισαν ανάλογα προβλήματα. Αυτό που κληρονομεί από τον φίλο της, πέρα από την υπενθύμιση της υπόσχεσής της να γράψει το δικό της βιβλίο, είναι ο σκύλος του, ο Απόλλωνας, τη φροντίδα του οποίου αναλαμβάνει η ίδια και ανάμεσά τους αναπτύσσεται μια ιδιότυπη σχέση. Αυτός θα τη βοηθήσει να διαχειριστεί την απώλεια αλλά και να κάνει μια νέα αρχή. «Ο φίλος» θα έλεγα ότι είναι ένα μελαγχολικό μυθιστόρημα για τους νέους τρόπους «διαχείρισης της μοναξιάς» στις μεγαλουπόλεις. ● Με το θέμα της έμφυλης ταυτότητας και το πώς αυτή διαμορφώνεται μέσα από τους συνεχείς αποκλεισμούς και ανταγωνισμούς καταπιάνεται στο αυτοβιογραφικό της αφήγημα «O δικός μας πόθος» (μτφρ. Δ. Δημοκίδης, Πόλις) η Γερμανίδα Καρολίν Εμκε – ερευνώντας τη φύση του «πόθου», της διαφορετικότητας και της «καταχωνιασμένης σεξουαλικότητας» όπως τη βίωσαν οι έφηβοι της δεκαετίας του 1980. Η αυτοχειρία του παιδικού της φίλου, Ντάνιελ, φαίνεται να την κατατρέχει σε όλη της τη ζωή, και ανακαλεί επεισόδια από τις σχολικές τάξεις, τα αποδυτήρια και το παιχνίδι, όπου μόνο αυτοί οι δυο αρνούνταν τη βαρβαρότητα και τον ανώφελο ανταγωνισμό των άλλων παιδιών. Ο Ντανιέλ ήταν ομοφυλόφιλος και όταν αυτό έγινε αντιληπτό ακολούθησε η ενοχή για τη φύση της επιθυμίας και ο κοινωνικός αποκλεισμός, που –όπως πιθανολογεί η συγγραφέας– ήταν και τα αίτια της αυτοχειρίας του. Μια μαρτυρία που συγκλονίζει με τα θέματα αλλά και την ευθύτητα που τα επεξεργάζεται: πόσο άραγε είμαστε ελεύθεροι να ερευνήσουμε και να βιώσουμε τον δικό μας πόθο; Ποιος είναι αυτός που μπορεί να βγει σώος από την εποχή της παιδικής και εφηβικής ηλικίας και από τα χρόνια της ασάφειας και της θολούρας, όταν αγνοεί και δεν μπορεί να εκφράσει τι ακριβώς συμβαίνει στο σώμα του που μοιάζει αδάμαστο; * H Aργυρώ Μαντόγλου είναι συγγραφέας, μεταφράστρια και βιβλιοκριτικός.
● Κάθε νέα έκδοση έργων του Φραντς Κάφκα εγείρει πάντα το αναγνωστικό ενδιαφέρον, ιδιαιτέρως αν οι εκδόσεις και η μετάφραση προσδίδουν στο εγχείρημα την ποιοτική σφραγίδα τους, όπως στην περίπτωση της συλλογής διηγημάτων με τίτλο «Γιοζεφίνε η αοιδός» (μτφρ. Μαργ. Ζαχαριάδου, Κίχλη). Στα περισσότερα μικρά πεζά πρωτοστατεί το ζώο ως «alter ego» του ανθρώπου, ενώ κι άλλα πλάσματα ή αντικείμενα φανταστικά συνομιλούν και αλληλεπιδρούν με τους έκθαμβους ήρωες μέσα στο εν πολλοίς σκοτεινό και παράδοξο καφκικό σύμπαν. Συχνά οι σύντομες αυτές ιστορίες αποκτούν αλληγορικές διαστάσεις με πολυσήμαντο νόημα κι ευέλικτη ερμηνεία. Η μετάφραση των διηγημάτων αυτής της συλλογής αναδεικνύει τόσο το αινιγματικό βάθος όσο και το χιούμορ του δημιουργού τους. ● Από την Κίχλη είχαμε στην εκπνοή της χρονιάς ακόμη ένα σημαντικό έργο κλασικής λογοτεχνίας, τη νουβέλα «Κόκκινα φύλλα» του Ουίλιαμ Φόκνερ (μτφρ. Γ. Παλαβός). Οταν ο αρχηγός μιας φυλής αυτοχθόνων της Γιοκναπαταούφα πεθαίνει, το έθιμο απαιτεί να ταφεί μαζί με το άλογο, το σκυλί και τον μαύρο σκλάβο του. Η απόδραση του σκλάβου πυροδοτεί μια άγρια καταδίωξη. Πρόκειται για μια νουβέλα που θίγει ζητήματα πολιτισμικών αξιών, στηλιτεύοντας και παρωδώντας τη μετατροπή των ταπεινωμένων ιθαγενών σε αποικιοκράτες. Ενώ ο συγγραφέας περιγράφει ρεαλιστικά την περιπέτεια του ανθρωποκυνηγητού και της ανθρωποθυσίας, η μοντερνιστική γραφή του τη μετατρέπει σε ποιητική αλληγορία για την κοινή ανθρώπινη μοίρα. ● Στη νουβέλα «Ο σταθμάρχης Φαλλμεράυερ» (μτφρ. Μ. Αγγελίδου, Αγρα), μια από τις πλέον αριστοτεχνικές του Γιόζεφ Ροτ, ο σταθμάρχης, που διαχειρίζεται τον σταθμό Λ. στην πόλη Μπ., γίνεται μάρτυρας ενός πολύνεκρου σιδηροδρομικού δυστυχήματος. Την ώρα που παρακολουθεί να διακομίζονται νεκροί και τραυματίες, το βλέμμα του καθηλώνει μια γυναίκα σε φορείο, η κόμισσα Βαλέβσκα, την οποία και ερωτεύεται. Ο συγγραφέας αφηγείται τη γέννηση και εξέλιξη ενός κεραυνοβόλου έρωτα παράλληλα με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, διευθύνοντας με μαεστρία την αλληλεπίδραση του έρωτα με την καταστροφή. ● O Μπόρχες σε ρόλο χαρτογράφου! Από το Μπουένος
Αϊρες στην Ισλανδία, από την Καλιφόρνια στην Ελλάδα. Κομψό τομίδιο με στίχους, όνειρα, πεζά και φωτογραφικό υλικό από τα ταξίδια του μεγάλου Αργεντινού, παρέα με τη Μαρία Κοδάμα. Μικρογραφία του μπορχεσιανού σύμπαντος που «άλλοι ονομάζουν Βιβλιοθήκη». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Ελληνα αναγνώστη καθώς περιέχονται ίχνη από τις επισκέψεις του στη χώρα μας (Χ. Λ. Μπόρχες, Μaria Kodama, «Ατλας», μτφρ. Αχ. Κυριακίδης Δ. Καλοκύρης, Πατάκης). ● Από τις εκδόσεις Αγρα και ο «Εικονογραφημένος άνθρωπος», του Ρέι Μπράντμπερι (μτφρ. Β. Δουβίτσας), ένα μυθιστόρημα που ανήκει στη λογοτεχνία του φανταστικού. Ο ανώνυμος αφηγητής συναντά τον «εικονογραφημένο» άνθρωπο, έναν άντρα που όλο του το σώμα είναι ένας καμβάς από εξωτικά τατουάζ. Ο άντρας έχει δοκιμάσει επανειλημμένα να απαλλαγεί από αυτές τις δερματοστιξίες χρησιμοποιώντας άλλοτε γυαλόχαρτο άλλοτε μαχαίρι, ακόμα και οξύ. Τα βράδια, όμως, οι εικόνες στο σώμα του ανάβουν σαν κάρβουνα, οι ζωγραφισμένες φιγούρες τρεμοπαίζουν και, σαν μαγικές, ζωντανεύουν θέτοντας σε κίνηση τις ιστορίες τους. Η μια ιστορία διαδέχεται την άλλη συνθέτοντας
Μ. ΦΑΪΣ
18-19 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
ένα κολάζ δυσοίωνων αφηγήσεων, κάποιες από τις οποίες εκτυλίσσονται στο μέλλον και, ενώ γράφτηκαν τις δεκαετίες 1940 και 1950, μοιάζουν εξαιρετικά σύγχρονες και επίκαιρες. ● Το 1980 ο Χούλιο Κορτάσαρ παρέδωσε οκτώ μαθήματα σε σπουδαστές του τμήματος Νοτιοαμερικανικών Σπουδών στο Παν/μιο του Μπέρκλεϊ. Αυτά τα μαθήματα, μαζί με δυο διαλέξεις που δόθηκαν σε ευρύτερο κοινό, περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Μαθήματα λογοτεχνίας» (μτφρ. Αχ. Κυριακίδης, Opera). Με έναν τρόπο διόλου ακαδημαϊκό, ο Αργεντίνος συγγραφέας του εμβληματικού «Κουτσό» θίγει λογοτεχνικά ζητήματα, όπως τη διαφορά του ρεαλιστικού κειμένου με το φανταστικό, τη διαφορά ρεαλιστικού και στρατευμένου έργου, τον κοινόχρηστο χρόνο και τον αφηγηματικό χρόνο, αλλά και για το χιούμορ, τη μουσική και τον ερωτισμό, παραδίδοντάς μας την κοσμοθεωρία του για τη λογοτεχνία. Ο Χάρις Μούλις στη «Δίκη του Αϊχμαν» (μτφρ. Μ. Μπονάτσου, Καστανιώτης) συνδυάζει έρευνα και στοχασμό. Ενα βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1961 (ταυτόχρονα με τη Δίκη του Αϊχμαν και δυο χρόνια αργότερα
από την περιώνυμη μελέτη της Χ. Αρεντ) και ουσιαστικά ακτινογραφεί, ψυχρά και ανατομικά, τον υπάκουο γραφειοκράτη των ναζί ως μια ασταμάτητη μηχανή θανάτου. Η Γαλλίδα Ανί Ερνό, βραβευμένη με το βραβείο Μαργκερίτ Γιουρσενάρ για τη συνολική συνεισφορά της στα γράμματα, στο σημαντικότερο ίσως βιβλίο της «Τα χρόνια» (μτφρ. Ρ. Κολαϊτη, Μεταίχμιο) αφηγείται τη ζωή της, παραδίδοντάς μας ένα ανανεωμένο είδος αυτοβιογραφίας, που δεν περιέχει μόνο τα γεγονότα, τα όνειρα, τις αναμνήσεις και τους στοχασμούς μιας γυναίκας στη διάρκεια του βίου της, αλλά αφήνει ένα ευρύτερο κοινωνικό ίχνος. Η ίδια έχει ονομάσει το είδος αυτής της γραφής «απρόσωπη αυτοβιογραφία» και, πράγματι, ενώ παρακολουθούμε «τα χρόνια» της συγγραφέως, η εστίαση του αφηγηματικού φακού ανοίγει διαρκώς από το προσωπικό στο συλλογικό προσφέροντας έτσι μια τοιχογραφία της εποχής της. ● Ο πολυτάλαντος Εντουάρ Λεβέ, συγγραφέας, ζωγράφος και φωτογράφος, στην «Αυτοχειρία» (μτφρ. Κατ. Χανδρινού, Κείμενα), το τελευταίο από τα τέσσερα συνολικά βιβλία του
(τα περισσότερα εκ των οποίων θυμίζουν λίστες, παράθεση γεγονότων, σειρές από αντικείμενα και συνήθειες), απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο σε έναν παιδικό φίλο του που αυτοκτόνησε σε νεαρή ηλικία. Η αφήγηση ξεκινά αντίστροφα: με το «μπαμ» του αυτοπυροβολισμού. Καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας αυτοκτόνησε δέκα μέρες μετά την επίδοση του μυθιστορήματος στον εκδότη, η αφήγηση αποκτά νέα, τραγικά ειρωνική διάσταση. Στη συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Αναποδιά στην άκρη του Γαλαξία» (μτφρ. Χρ. Παπαδοπούλου, εκδόσεις Καστανιώτη) ο δημοφιλής και πολυβραβευμένος Ισραηλινός συγγραφέας Εντγκαρ Κέρετ μάς παραδίδει μια πλειάδα ιστοριών που καλύπτουν ευρύ θεματολογικό φάσμα χρησιμοποιώντας πλήθος αφηγηματικών τρόπων. Σε κάποια από αυτά ασκεί κοινωνική ενίοτε και πολιτική κριτική από μια έκκεντρη, όμως οπτική γωνία, συχνά κουκουλωμένη κάτω από τα πέπλα του φανταστικού. Σε άλλα, επικεντρώνεται στο κωμικό δράμα των ανθρώπινων σχέσεων και μας μιλά για την απώλεια, την κακοφορμισμένη μνήμη, τη φθορά του έρωτα, την αποπροσωποποίηση
Ανοιχτό βιβλίο του ψηφιακού κόσμου και την αποξένωση με τρυφερότητα, κατανόηση και το διακριτό του πλέον χιούμορ. ● Η μνήμη πρωταγωνιστεί και στη «Νοσταλγία» του Ρουμάνου Μιρτσέα Καρταρέσκου (μτφρ. Β. Ιβάνοβιτς, Καστανιώτης), ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα που αποτελείται από πέντε νουβέλες. Το σκηνικό της δράσης τοποθετείται στο Βουκουρέστι τις δεκαετίες της διακυβέρνησης του Τσαουσέσκου και ενώ όλες οι τοποθεσίες, οι δρόμοι και τα κτίρια είναι υπαρκτά, η εισβολή του φανταστικού και ονειρικού στοιχείου μετατρέπει τη δράση σε μια διαρκή παλινδρομική κίνηση ανάμεσα στο νοσταλγικό και το εφιαλτικό. Η παρουσία του συγγραφέα είναι πανταχού παρούσα όπως και οι διακειμενικές αναφορές στον Κάφκα, τον Μπόρχες, τον Προυστ και τον Κορτάσαρ. Πρόκειται για ένα βιβλίο όπου πρωταγωνιστεί η γλώσσα σε όλη της την ευφορική ποιητική δύναμη. ● Στο μυθιστόρημα «Neverhome» του Λερντ Χαντ (μτφρ. Χρ. Οικονόμου, Πόλις) παρακολουθούμε τις περιπέτειες της αφηγήτριας, η οποία, αφήνοντας πίσω τον σύντροφό της και το κτήμα τους, πήρε μέ-
37
ρος στον Αμερικανικό Εμφύλιο μεταμφιεσμένη σε άντρα. Στη διάρκεια της πλοκής παρακολουθούμε τις περιπέτειες αυτής της σκληραγωγημένης από την αγροτική ζωή αλλά και την προσωπική της ιστορία γυναίκας-στρατιώτη μέχρι να επιστρέψει στο σπίτι. Από την ανεστραμμένη αυτή Οδύσσεια (η γυναίκα πάει στον πόλεμο, ενώ ο άνδρας περιμένει στο σπίτι) αναδύεται ένας σπαρακτικός στοχασμός πάνω στον πόλεμο και στα ανεξίτηλα τραύματα που προκαλεί. Ο 33χρονος Οσεαν Βουόνγκ, έχοντας αποσπάσει με την πρώτη του ποιητική συλλογή το σημαντικό βραβείο T.S. Eliot (2017), κάνει την παρθενική εμφάνισή του στην πεζογραφία με το μυθιστόρημα «Στη γη είμαστε πρόσκαιρα υπέροχοι» (μτφρ. Ε. Φρυδά, Gutenberg), λαμβάνοντας εγκωμιαστικές κριτικές και αφήνοντας στη χώρα μας έντονο το στίγμα του στη φετινή βιβλιοπαραγωγή. Ολο το βιβλίο είναι μια μακροσκελής επιστολή προς την αναλφάβητη μητέρα του αφηγητή. Ο λόγος του, αιχμηρός και θερμός, ξεγυμνώνει όχι μόνο τη ζωή του γράφοντος αλλά και αυτές της μητέρας και της γιαγιάς του, που μετανάστευσαν από το Βιετνάμ
Ανοιχτό Βιβλίο
στην Αμερική. Ενα πολύπτυχο έργο autofiction που θίγει θέματα φύλου, ταυτότητας, ένταξης και εξουσίας. ● Ο «Κατάλογος Απολεσθέντων» της Γερμανίδας Γιούντιτ Σαλάνσκι (μτφρ. Γ. Καλλιφατίδης, Αντίποδες) αποτελείται από δώδεκα διηγήματα καθένα από τα οποία περιστρέφεται γύρω από κάτι «χαμένο». Αντικείμενα, κτίρια, νησιά, άνθρωποι, έργα τέχνης, ζώα και κινηματογραφικές ταινίες που έχουν χαθεί γίνονται η αφορμή να χτίσει η συγγραφέας το σύμπαν της που από διήγημα σε διήγημα δεν μετατοπίζεται μόνο χωροχρονικά (από την αρχαιότητα στη σημερινή εποχή, από τη Γη στη Σελήνη, από μια βίλα στη Ρώμη στο σπίτι του Λαού στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας), αλλά και γλωσσικά, κάτι που η μετάφραση πετυχαίνει να αποδώσει με λεπτότητα και ακρίβεια. Ενα πρωτότυπο βιβλίο γύρω από τη μνήμη και τη λήθη. Μεταφυσικό κολάζ, θρυμματισμένη μυθιστορηματική σύνθεση ή μια περιπέτεια αναζήτησης της ύπαρξης στις ρωγμές της Ιστορίας; Οπως και να χαρακτηρίσεις το πολύτροπο μυθιστόρημα «Συνωμοσία των αγγέλων» του Ιγκόρ Σαχνόφκι (μτφρ. Στ. Αργυροπούλου, Ποταμός) κάτι σου διαφεύγει. Ο Ρώσος συγγραφέας εγκλωβίζει περίτεχνα τον αναγνώστη σε μια περιδίνηση ανάμεσα στην ερωτική, συλλογική και λογοτεχνική μνήμη, εκεί όπου όλα θυμίζουν αποκαλυπτικό όνειρο. «Οι εμπρηστές» (μτφρ. Π. Ισμυρίδου, Δώμα) της Νοτιοκορεάτισσας-Αμερικανίδας Ρ.Ο. Κουόν είναι ένα μυθιστόρημα που φωτίζει τα όρια και την ώσμωση ανάμεσα στην απελπισμένη ενδοσκόπηση, την πολιτική βία και τον θρησκευτικό φανατισμό. Μέσα από τις αντιφατικές και προβληματικές ζωές τριών νεαρών ηρώων (η χαρισματική φοιτήτρια Φοίβη, ο αφηγητής Γουίλ, συμφοιτητής της και ερωτευμένος μαζί της κι ο μεγαλομανής «καθοδηγητής» της θρησκευτικής σέχτας Τζον Λιλ), η Κουίν επινοεί μια μουσικότροπη πρόζα μεγάλης έντασης που αδράχνει τον αναγνώστη. Η Σαμάνθα Σβέμπλιν στη συλλογή διηγημάτων της «Επτά άδεια σπίτια» (μτρφ. Ε. Γιαννοπουλου, Πατάκης) υποβάλλει στον αναγνώστη την αγωνία του οικείου, την αποξένωση του τετριμμένου μέσα από χαρακτήρες που σχεδόν υπνοβατούν στην καθημερινότητά τους. Επτά μινιμαλιστικές ιστορίες που τιμήθηκαν με το Διεθνές Βραβείο Διηγήματος Riber del Duero. *Η Ελενα Μαρούτσου είναι συγγραφέας και βιβλιοκριτικός.
Η ΈΦΗΜΈΡΙΔΑ ΤΏΝ ΣΥΝΤΑΚΤΏΝ 18-19 Δεκεμβρίου 2021
Φυλλομετρώντας σελίδες μεταφρασμένης ποίησης ►► Της ΑΝΝΑΣ ΓΡΙΒΑ* ΚΑΘΏΣ ΦΈΤΟΣ συμπλη ρώνονται τα διακόσια χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, δεν θα μπορούσε η επέτειος αυτή να μην επιδράσει και στις μεταφραστικές επιλογές ποίησης των εκδοτικών οίκων. Ετσι, εκδόθηκαν ενδιαφέροντα βιβλία που φωτίζουν το φιλελληνικό αίσθημα, όπως αυτό εκφράστηκε στη λογοτεχνία κατά τον 19ο αι. Από τις εκδόσεις Gutenberg, σε εισαγωγή και μετάφραση Ορφέα Απέργη, κυκλοφόρησε το έργο του κορυφαίου Αγγλου ρομαντικού ποιητή Percy Bysshe Shelley «Ελλάς, Λυρικό δράμα», γραμμένο τον Οκτώβριο του 1821 στην Πίζα της Ιταλίας και δημοσιευμένο τον Φεβρουάριο του 1822 στο Λονδίνο. Σε αυτό το έργο, ο Shelley, βαθιά συγκινημένος με τον αγώνα των Ελλήνων, αποφασίζει να αποδώσει τα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης μέσα από τα μάτια των Τούρκων, τη στιγμή που το μέλλον των αγωνιζομένων Ελλήνων είναι αβέβαιο. Ενα φορτισμένο συγκινησιακά έργο που αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο οι Ευρωπαίοι προσλαμβάνουν την έννοια του ελληνισμού και της συνέχειάς του μέσα στον χώρο και στον χρόνο. Παραμένοντας στους ρομαντικούς ποιητές, θα πρέπει να αναφερθούμε στη δίγλωσση μετάφραση ποιημάτων έξι σπουδαίων Αγγλων, των William Blake, William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge, Percy Bysshe Shelley, John Keats και George Gordon, Lord Byron από τις εκδόσεις Κέδρος, σε μετάφραση Λένας Καλλέργη και Ευτυχίας Παναγιώτου και πρόλογο-επιστημονική επιμέλεια-βιογραφικά στοιχεία Μαρίας Σχοινά. Οι αισθαντικές και με σεβασμό στο πρωτότυπο μεταφράσεις, καθώς και το πληροφοριακό υλικό του τόμου, μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη ρομαντική ποίηση μέσα στο πλαίσιο των ιδεών της εποχής και της ιστορικής συγκυρίας, ενώ ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί τον ρόλο που έχει η Ελληνική Επανάσταση και ο ελληνικός πολιτισμός στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πνεύματος της εποχής.
Μ. ΦΑΪΣ
38
Ας μείνουμε όμως στον 19ο αι. και στη σπουδαία Αμερικανή ποιήτρια Emily Dickinson. Στο βιβλίο «Αυτό είναι το γράμμα μου στην οικουμένη» των εκδόσεων Πατάκης περιλαμβάνονται εκατόν εξήντα ποιήματα της ποιήτριας, μαζί με μια εκτενή εισαγωγή-μελέτη του μεταφραστή του τόμου Χάρη Βλαβιανού. Τα ποιήματα της Dickinson μας οδηγούν στην άλλη πλευρά του ωκεανού, στις πουριτανικές κοινωνίες, σε μια περίοδο που φλέγεται από αντιφάσεις και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, και στην τολμηρή φωνή μιας ιδιαίτερης γυναίκας, που έμελλε να σημαδέψει την ιστορία της αμερικανικής λογοτεχνίας. Διαπιστώνουμε ξανά πόσο σύγχρονος είναι ο λόγος της Dickinson και πόσο ανοιχτό το πεδίο των ερμηνειών, μέσω ενός βιβλίου που μας φέρνει σε επαφή με τη διεθνή βιβλιογραφία και μιας μετάφρασης που ξεκλειδώνει τα μυστικά της γλώσσας και του κόσμου της ποιήτριας. Ενα άλλο βιβλίο μεταφρασμένης ποίησης που αξίζει να μνημονευθεί είναι το «Απαντα τα ποιήματα» του Georg Trakl από τις εκδόσεις Ρώμη σε μετάφραση Γιώργου Κεντρωτή. Ο Trakl είναι ένας ποιητής που αγαπιέται από το ελληνικό κοινό και τα τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει αρκετές αξιόλογες μεταφραστικές απόπειρες στα ποιήματά του. Αυτή η έκδοση δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε το σύνολο της ποιητικής του διαδρομής, που διακόπηκε τραγικά το 1914 στα είκοσι επτά του έτη, όταν δηλαδή ο ποιητής αυτοκτόνησε. Περνώντας στη σύγχρονη
ποίηση συναντάμε τη Mila Haugova με το βιβλίο «Η εξαφάνιση των αγγέλων, επιλογή ποιημάτων» από τις εκδόσεις Βακχικόν σε μετάφραση Πηνελόπης Ζαλώνη. Πρόκειται για τη σημαντικότερη Σλοβάκα ποιήτρια (γεννημένη το 1942), μια ξεχωριστή φωνή σε όλη την ποίηση της Κεντρικής Ευρώπης. Μια ποιήτρια που τολμά τη συνύπαρξη μεταξύ λογικού και συνειρμικού-ονειρώδους, ενώνοντας τη σύγχρονη ποίηση με τις ρίζες του ευρωπαϊκού λυρισμού. Το τελευταίο βιβλίο στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ είναι το «Ασμα ασμάτων, το εβραϊκό κείμενο και οι ερμηνείες του», σε μετάφραση Ιωσήφ Βεντούρα από τις εκδόσεις Νίκας. Το βιβλίο, πέρα από την αξία που έχει η ίδια η μετάφραση βασισμένη στο εβραϊκό κείμενο, ανατρέχει σε ένα ευρύ φάσμα καλά μελετημένης διεθνούς βιβλιογραφίας που αποκαλύπτει το πλήθος των ερμηνειών που έχουν προταθεί, ενώ ο συγγραφέας και μεταφραστής του τόμου τολμά να προχωρήσει σε πρωτότυπες υποθέσεις και συμπεράσματα, που μας φέρνουν σε επαφή με τον πλούτο της εβραϊκής παράδοσης. *H Aννα Γρίβα είναι συγγραφέας και μεταφράστρια.
►► Της ΚΏΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ ΚΟΡΡΥΒΑΝΤΗ* «ΠΟΙΗΣΗ ΈΙΝΑΙ αυτό που χάνεται στη μετάφραση», κατά την παροιμιώδη φράση του Αμερικανού ποιητή Ρόμπερτ Φροστ. Μόνο που ο ορισμός αυτός δεν ορίζει τη μετάφραση. Οπως εύστοχα έχει
παρατηρήσει ο Νάσος Βαγενάς, ορίζει την ποίηση. Και πιο συγκεκριμένα, τη διαρκώς διαφεύγουσα γοητεία της σε κάθε γλώσσα. Το 2021 φεύγει αφήνοντας σημαντικούς τίτλους μεταφρασμένης ποίησης. Οπως την έκδοση «Η ζωή εδώ και τώρα», μία επιλογή από το έργο της Πολωνής ποιήτριας Βισουάβα Σιμπόρσκα (μτφρ. Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, εκδ. Καστανιώτη). Ανθολόγηση με ενημερωμένο πρόλογο και πάνω από εκατό ποιήματα που έρχονται να «σφραγίσουν» ή και να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση του ελληνικού κοινού με τη λεγόμενη πολωνική σχολή και τη σπουδαία αυτή ποιητική παράδοση μέσα από το έργο της πρωτότυπης, ανυπόκριτης και σαρκαστικής Σιμπόρσκα, της μόλις τρίτης ποιήτριας που τιμήθηκε με Νόμπελ Λογοτεχνίας (1996). Το 2020 η Αμερικανή ποιήτρια Λουίζ Γκλικ θα γίνει η τέταρτη ποιήτρια που θα βραβευτεί από τη Σουηδική Ακαδημία. Επιδεικνύοντας γρήγορα ανακλαστικά οι εκδόσεις Στερέωμα κυκλοφόρησαν όχι μία, αλλά δύο ποιητικές συλλογές της νομπελίστριας, έχοντας μάλιστα ανακοινώσει και την επικείμενη έκδοση της πιο πρόσφατης συλλογής της «Winter Recipes from the Collective». Τόσο στο βιβλίο «Πιστή και Ενάρετη Νύχτα» (μτφρ. Χάρης Βλαβιανός και Δήμητρα Κωτούλα) όσο και στο έργο «Η Αγρια Ιρις» (μτφρ. Χάρης Βλαβιανός) οι αναγνώστες θα γνωρίσουν μια γειωμένη γραφή, μια διαυγή σκέψη ικανή να μεταγλωττίσει το προσωπικό βίωμα σε οικουμενικό. Απώλεια, μνήμη
και φωναισθητικό παιχνίδι στο πρώτο, παραβολή, μύθος και σχέσεις εξουσίας στο δεύτερο. Δύο πολυπρόσωπα έργα όπου η ομιλούσα φωνή, οι περσόνες και τα φύλα αλλάζουν, ισορροπώντας κάθε φορά ανάμεσα στο χαμηλόφωνα μεταφυσικό και το εκκωφαντικά οικείο. Στην εκπνοή της χρονιάς οι εκδόσεις Περισπωμένη και η πολυετής μελέτη και μεταφραστική εργασία του Αντώνη Ζέρβα μάς χαρίζουν τα «Ονειρικά Τραγούδια» του Τζον Μπέριμαν. Ενας πολύτιμος τίτλος που δεν έχει μεταφραστεί στο σύνολό του σε άλλη γλώσσα – 385 απαιτητικά ποιήματα σονετικής μορφής με πρωταγωνιστές τα επινοημένα πρόσωπα του Ερρίκου και του συνομιλητή του σε μία έκδοση 400 σελίδων με ερμηνευτικά σχόλια, συνεντεύξεις και δοκίμια. Φροϊδικός λυρισμός, παρωδία, αιχμηρή κοινωνική κριτική, αρχαϊσμοί, νηπιακή γλώσσα. Το «τραγούδι» των μαύρων κι ένα «εγώ» κατακερματισμένο. Βουτιά στην άβυσσο του ίσως πιο τολμηρά ιδιοσυγκρασιακού δημιουργού της μεταπολεμικής αμερικανικής ποίησης. Η Δύση θα συναντήσει την Ανατολή στην ποίηση του Μπέι Ντάο. Το έργο του αυτοεξόριστου Κινέζου ποιητή, του κατά γενική ομολογία σπουδαιότερου εν ζωή ποιητή της πατρίδας του, ανθολογήθηκε και μεταφράστηκε από τον Αναστάση Βιστωνίτη για τις εκδόσεις Καστανιώτη καλύπτοντας τριάντα χρόνια ποιητικής πορείας. «Το ρόδο του χρόνου» με τη ληθαργική σαγήνη του εξωτισμού του, την καθηλωτική εικονοποιία αλλά και τη σύγχρονη δεύτερη δυτική ματιά του στα πράγματα, υπενθυμίζουν το αδιάρρηκτο ποίησης, ιστορίας και πολιτικής. Μιλώντας άφοβα και κρυστάλλινα για την απόσταση ανάμεσα στους κυνηγημένους και τους διώκτες τους. Μιλώντας δηλαδή για την ανθρώπινη βάσανο, τον ορίζοντα και την ελευθερία. Η απελευθέρωση είναι το επιθυμητό, με άλλον διαφορετικό, queer τρόπο, και στο πρώτο βιβλίο του Αμερικανοβιετναμέζου πολυβραβευμένου ποιητή Οσιαν Βονγκ. Ο «Νυχτερινός Ουρανός με Τραύματα Εξόδου» (μτφρ. Δημήτρης Μαύρος, εκδ. Gutenberg) ήταν μία από τις εκπλήξεις της χρονιάς. Κι αυτό γιατί σπάνια οι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι επιλέγουν τόσο νέους, πρωτοεμφανιζόμενους ξένους ποιητές τέτοιας ποιό-
18-19 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
* Η Κωνσταντίνα Κορυββάντη είναι ποιήτρια.
Βιβλία και ιδέες ►► Του ΚΩΣΤΑ ΚΑΡΑΚΩΤΙΑ* ΠΑΡ’ ΌΛΌ που η πανδημία είναι και τον τρέχοντα χρόνο εφιαλτικά παρούσα και επικαθορίζει τα πάντα και τα απόνερα της οικονομικής κρίσης λιμνάζουν ακόμα, ο χώρος του βιβλίου αντιστέκεται. Αν και οι εκδοτικοί οίκοι και τα βιβλιοπωλεία υπέστησαν τις επιπτώσεις των περιοριστικών μέτρων και των λοκντάουν, κατόρθωσαν να διατηρήσουν τη λειτουργία τους, να ικανοποιήσουν τις αυξημένες αναγνωστικές ανάγκες μιας μερίδας των βιβλιόφιλων, να επεκτείνουν τους τρόπους διάθεσης των βιβλίων, όπως με τις ηλεκτρονικές παραγγελίες, και να προσφέρουν νέες εκδόσεις. Αξίζει δε να επισημανθεί ότι σταθεροποιήθηκε, με τη «συνδρομή» και της πανδημίας μάλλον, η τάση της έκδοσης τα τελευταία χρόνια περισσότερων βιβλίων κοινωνιολογικής, οικονομικής και πολιτισμικής ανάλυσης και κριτικής. Από το ευρύ φάσμα των βιβλίων αυτών, που θα μπορούσαν γενικά να χαρακτηριστούν βιβλία ιδεών, παρουσιάζονται κάποια,
ενδεικτικά και όχι περιοριστικά. Remi Noyon και Philippe Vion - Dury, Οι νέες ιδέες (μτφρ. Βάλια Καϊμάκη, Πόλις). Οι δύο συγγραφείς, Γάλλοι δημοσιογράφοι και μελετητές, μόλις τριάντα ετών και κάτι, γράφουν για τα προβλήματα που θέτει η σύγχρονη εποχή και η νέα φάση στην οποία φαίνεται ότι έχουν εισέλθει οι κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας. Οι συγγραφείς ψηλαφούν φαινόμενα, συμπεριφορές, τάσεις και έννοιες που αποτυπώνονται στη δημόσια σφαίρα των δυτικών, κυρίως, κοινωνιών. Ετσι περιγράφουν ιστορικά και προτείνουν το βασικό εγγυημένο εισόδημα, επαναξιολογούν τα κοινά δημόσια πράγματα, αναστοχάζονται την ίδια τη δημοκρατία και την ανάγκη της επανίδρυσής της, μιλούν για νέες πρακτικές όπως η χορτοφαγία, ο βιγκανισμός και τα δικαιώματα των ζώων, αναλύουν κριτικά την έννοια του διανθρωπισμού, τη σωματική και βιολογική βελτίωση της ανθρωπότητας δηλαδή, εκθέτουν την εμφάνιση και τις σύγχρονες μορφές του λαϊκισμού, θέτουν το ζήτημα της αποανάπτυξης πλέον, στέκονται στον νέο φεμινισμό και τις έννοιες του γένους
39
1
ΧΑΡΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
τητας και δυναμικής. Ο πόλεμος, το τραύμα, το σώμα και το φύλο είναι βασικά θέματα του βιβλίου με 28 από τα 35 σπαραχτικά όμορφα ποιήματα να αφορούν τον πατέρα. Πολλά υποσχόμενος συγγραφέας και LGBTQIA+ ακτιβιστής με ταλέντο πιο ισχυρό κι από το ίδιο το βίωμα. Η επιλογή κλείνει με έναν τίτλο της κλασικής γραμματείας. Οβίδιος και «Ηρωίδες» από τις εκδόσεις Gutenberg (εισαγωγή-κείμενο-μετάφραση-σχόλια: Β. Βαϊόπουλος, Α.Ν. Μιχαλόπουλος, Χ.Ν. Μιχαλόπουλος). Δεκαπέντε ευφάνταστες ποιητικές επιστολές που υπογράφουν και στέλνουν αρχετυπικές γυναίκες του μυθικού κόσμου, όπως η Πηνελόπη, η Αριάδνη, η Φαίδρα κι η Μήδεια, στους αγαπημένους τους. Σε μία φροντισμένη έκδοση 600 σελίδων που αποτελεί την πρώτη έμμετρη νεοελληνική τους μετάφραση. Μια εργασία που ανταποκρίνεται τόσο στο σταθερό φιλολογικό ενδιαφέρον όσο και στις νέες αναζητήσεις της έμφυλης οβιδιακής παράδοσης εμπνέοντας διαχρονικά το γυναικείο ζήτημα.
Ανοιχτό βιβλίο
και του κοινωνικού φύλου και αναδεικνύουν φαινόμενα όπως τα κρυπτονομίσματα και την ουμπεροποίηση, εκθέτοντας και τις κριτικές τους. Ενα βιβλίο για το μέλλον που είναι ήδη παρόν. Βάσω Κιντή, Φιλοσοφία της ιστορίας (Πόλις) Η Βάσω Κιντή, καθηγήτρια Φιλοσοφίας και Αναλυτικής Φιλοσοφίας του 20ού αιώνα
2
στο ΕΚΠΑ, καταθέτει τη συγκεκριμένη φιλοσοφική προβληματική της σ’ ένα σημαντικό βιβλίο. Γράφει για τη φιλοσοφία της ιστορίας, ένα αντικείμενο που θεωρεί παραμελημένο. Η φιλοσοφία της ιστορίας εξετάζει φιλοσοφικά ζητήματα που αφορούν την ιστορία, δηλαδή ζητήματα μεταφυσικά, επιστημολογικά, ηθικά, λογικά· και
αν και έχει κοινά στοιχεία με τη θεωρία της ιστορίας δεν ταυτίζεται με αυτήν. Η θεωρία της ιστορίας ασχολείται περισσότερο με μεθοδολογικά ζητήματα, ενώ η φιλοσοφία της ιστορίας εισάγει στη μελέτη της ιστορίας φιλοσοφικά ερωτήματα. Ετσι η συγγραφέας αντιμετωπίζει από τη σκοπιά της φιλοσοφίας και
40
Ανοιχτό Βιβλίο
της διαχρονικής της παράδοσης τις διάφορες εκδοχές της ιστορίας, όπως για παράδειγμα την ιστορία ως ιστοριογραφία η ως μυθοπλασία. Με τον ίδιο τρόπο στέκεται απέναντι στις έννοιες και στα συστατικά στοιχεία της ιστορίας, όπως το παρελθόν, τα γεγονότα, τα συμβάντα και τα τεκμήρια, εξετάζει τη σχέση της ιστορικής γραφής με την αφήγηση, τη δυνατότητα της αλήθειας στην ιστορία, όπως και της αντικειμενικότητας, θέτει το ερώτημα εάν είναι επιστήμη η ιστορία και αναδεικνύει εντέλει τη σημασία της. Ολα αυτά δε, υποστηρίζονται με κριτικές παραπομπές σε μια ευρύτατη σχετική φιλοσοφική βιβλιογραφία. Τζορτζ Στάινερ, Η ιδέα της Ευρώπης (μτφρ. Θάνος Σαμαρτζής (Δώμα). Το κομψό τομίδιο περιέχει τη διάλεξη για την ιδέα της Ευρώπης του πολυσχιδούς διανοούμενου, καθηγητή και κριτικού λογοτεχνίας, συγγραφέα σημαντικών μελετών και δοκιμίων Τζορτζ Στάινερ (1929-2020), στο ολλανδικό πολιτιστικό ινστιτούτο Nexus. Ο Στάινερ για να ορίσει την Ευρώπη χρησιμοποιεί πέντε αξιώματα και χαρακτηριστικά: τα καφενεία, ως τόπους συζητήσεων, πολιτικών ζυμώσεων, ανάγνωσης και γραφής, τα τοπία, που είναι προσπελάσιμα και στα ανθρώπινα όρια, την αποτύπωση στους δρόμους και στις πλατείες των ονομάτων πολιτικών, στρατιωτικών, συγγραφέων, καλλιτεχνών, επιστημόνων και φιλοσόφων, της ιστορίας δηλαδή, την πολιτισμική και θρησκευτική καταγωγική σχέση με την Αθήνα και την Ιερουσαλήμ αντίστοιχα και τέλος την εσχατολογική αυτοσυνείδηση για ένα τέλος και μια υλική και πολιτιστική καταστροφή, η οποία πλησίασε δυο φορές στον προηγούμενο αιώνα. Ο Στάινερ, παρά τις διαδικασίες της οικονομικής ενοποίησης της Ευρώπης, στέκεται στους κινδύνους που ελλοχεύουν και ως τέτοιους θεωρεί τους πάντα υπαρκτούς σοβινιστικούς εθνικισμούς και τα τραγικά τους αποτελέσματα αλλά και την κυριαρχία των αγγλοαμερικανικών ομοιόμορφων προτύπων. Σε αυτό αντιτάσσει την ευρωπαϊκή γλωσσική, πολιτισμική και κοινωνική πολυμορφία, η οποία και πρέπει να διατηρηθεί. Ελπίζει ακόμα σε μια ουμανιστική μεταχριστιανική και εγγράμματη Ευρώπη. Ενδιαφέρων αναστοχασμός για την Ευρώπη. Kate Kirkpatrick, Πώς η Σιμόν έγινε Μποβουάρ. Μια ολόκληρη ζωή (μτφρ. Στέλλα
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 18-19 Δεκεμβρίου 2021
9 ΧΑΡΗΣ ΠΑΠΑ∆ΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
3
4
του φωτίζει πρώτον το δυναμικό ρεύμα φιλελληνισμού, ως έναν κρίσιμο παράγοντα στη ζύμωση των ιδεών της εποχής, δεύτερον προσδιορίζει την Ελληνική Επανάσταση ως το πρώτο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα που όχι μόνο πέτυχε, αλλά και οδήγησε σ’ ένα μοντέλο αυτοδιάθεσης έθνους-κράτους δυτικού προσανατολισμού και, τρίτον, κι εξίσου σημαντικό και από ιστοριογραφική άποψη, εντάσσει την Ελληνική Επανάσταση σ’ ένα διεθνές πλέγμα επαναστάσεων που η αφετηρία τους ανιχνεύεται στην Αμερικανική Επανάσταση (1770). Gonda van Steen, Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα. Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου (μτφρ. Αρ. Λουκάκου, Ποταμός). Φαίνεται ότι οι εμφυλιακές και ψυχροπολεμικές πληγές της ελληνικής κοινωνίας δεν έχουν κλείσει ακόμα. Οχι βέβαια αυτές της βίαιης καταστολής και της καχεκτικής δημοκρατίας, αλλά αρκετές παράπλευρες που άλλαξαν τις ζωές των ανθρώπων της τραγικής εκείνης εποχής. Μια τέτοια πληγή είναι και η αυθαίρετη παράδοση από εγχώριους κρατικούς οργανισμούς ορφανών παιδιών αριστερών γονέων για υιοθεσία στην Αμερική μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Τα υιοθετημένα με αυτόν τον τρόπο παιδιά πέρασαν δεκαετίες ολόκληρες προσπαθώντας να κατανοήσουν τι συνέβη και συχνά αναζητούν εναγώνια τις καταγωγικές τους ρίζες. Η Goda van Steen, κάτοχος της Εδρας Κοραή στο King’s College του Λονδίνου, στο παρόν βιβλίο της αποτυπώνει τη διερεύνηση του τραγικού αυτού ζητήματος και μαζί με τις δραματικές «μικροϊστορίες» υιοθετημένων παιδιών αναλύει τους μηχανισμούς, τα δίκτυα και τους τρόπους αυτών των υιοθεσιών και τις εντάσσει στην τότε ψυχροπολεμική συγκυρία και στην πολιτική, στρατιωτική και οικονομική σχέση εξάρτησης της Ελλάδας με τις ΗΠΑ. John Lamberton Harper, O ψυχρός πόλεμος (μτφρ. Κ. Σκορδύλης, επιστ. επιμ. Θ.Δ. Σφήκας, Gutenberg). Ο Αμερικανός, βραβευμένος καθηγητής John Lamberton Harper, ειδικευμένος σε θέματα Ψυχρού Πολέμου, ανατέμνει νηφάλια και εποπτικά (καθώς αναζητάει τις απαρχές του παγκόσμιου πολιτικού διπολισμού του 20ού αιώνα, ακόμη και στον 19ο αιώνα) την πολιτική, πολιτισμική, στρατιωτική, διπλωματική και φαντασιωτική αντιπαράθεση ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ. Μια ειρή-
Κάσδαγλη, Μεταίχμιο). Παρ’ όλο που πέρασαν τριάντα πέντε χρόνια από τον θάνατο της Μποβουάρ και σαράντα ένα από αυτόν του Σαρτρ, η ζωή και το έργο των δύο εμβληματικών διανοουμένων, είτε αυτόνομα είτε σε συνάφεια μεταξύ τους, απασχολούν ακόμα τόσο τους μελετητές και τους ιστορικούς των ιδεών όσο γενικότερα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η Αγγλίδα φιλόσοφος Kate Kirkpatrick στο βιβλίο της επικεντρώνεται στη Σιμόν ντε Μποβουάρ, με τον ιδιαίτερο τρόπο της αγγλοσαξονικής βιογραφίας αλλά και με στόχο, τον οποίο και πετυχαίνει, να αναδείξει αυτόνομα τη ζωή και το έργο της και να τα «βγάλει» από τη σκιά του μεγάλου συντρόφου της. Η Μποβουάρ, όμως, όπως και κάθε άνθρωπος, δεν είναι μόνη στη ζωή. Μέσα από την περιγραφή της πολύπλοκης σύνδεσής της με τον Σαρτρ, τις σχέσεις της με άλλους άντρες και γυναίκες και την ανάλυση του πλούσιου θεωρητικού και λογοτεχνικού της έργου, η συγγραφέας διερευνά τους τρόπους συγκρότησης της Μποβουάρ ως διανοούμενης και ως γυναίκας και τα όποια όριά τους. Terry Eagleton, Χιούμορ (μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής, Πεδίο). Ο γνωστός καθηγητής και θεωρητικός της λογοτεχνίας Τέρι ΙΙγκλετον με την παρούσα
5
μελέτη του διερευνά τις εκφάνσεις, τις εκδοχές, τις μορφές, τους μηχανισμούς παραγωγής, εντέλει του χιούμορ. Τέτοιοι είναι το γέλιο, ως εκδήλωση και αποτέλεσμά του, ο περίγελος και η χλεύη, που αποτελούν πηγές του, αλλά όχι οι μόνες, οι ασυνάφειες, δηλαδή η διατάραξη της εύτακτης ακολουθίας των πραγμάτων ή η παραβίαση των νόμων και των συμβάσεων, η σχέση του με την ιστορία, όπου συχνά έχει ανατρεπτική λειτουργία και η πολιτική του δραστικότητα, αφού μπορεί να επικρίνει, να μετασχηματίσει ή και να τερματίσει κοινωνικές συγκρούσεις. Η οξυδερκέστατη ανάλυση του Ιγκλετον υποστηρίζεται από τις πάμπολλες παραπομπές του σε όλα σχεδόν τα είδη της λογοτεχνικής και φιλοσοφικής γραμματείας. Simon Critchley, Η τραγωδία, οι Αρχαίοι Ελληνες κι εμείς (μτφρ. Γ. Δούκας, Πατάκης). Ο αρκετά γνωστός στο εγχώριο αναγνωστικό κοινό Βρετανός συγγραφέας και καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης Simon Critchley με τον μη στενά ακαδημαϊκό τρόπο γραφής των βιβλίων του, αλλά χωρίς καμιά απλουστευτική έκπτωση, απέκτησε μια σχετικά ευρεία απήχηση. Στο τελευταίο βιβλίο του ασχολείται μ’ ένα «ελληνικό» αλλά και παγκόσμιο φιλοσοφικό και γραμματολογικό ζή-
6
τημα. Πρόκειται για την αρχαία ελληνική τραγωδία, την οποία προσεγγίζει όχι μόνο με τα δικά του ερμηνευτικά εργαλεία, αλλά και μέσω άλλων φιλοσόφων σχολιαστών της, με κορυφαίους βέβαια τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και πολλούς νεότερους, όπως τον Χέγκελ και τον Νίτσε ή πιο σύγχρονους, όπως τον Πιερ Βιντάλ-Νακέ και τη Τζούντιθ Μπάτλερ ακόμα. Κατορθώνει έτσι να αποδείξει πως η τραγωδία παρουσιάζει έναν κόσμο όπου συγκρούεται το ιδιωτικό με το δημόσιο, όπου κυριαρχεί η οργή, η θλίψη και ο πόλεμος, όπου η ηθική είναι αμφίσημη, όπως αμφίσημο είναι και το δίκαιο. Εναν κόσμο όπως ακριβώς είναι κι ο σύγχρονος. Σταύρος Τσακυράκης, Η ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). «Στις ΗΠΑ, η Κου Κλουξ Κλαν μπορεί ελεύθερα να διακηρύσσει το αμόλυντο της αρίας φυλής […] Οι διαφωνούντες με τον πόλεμο στο Βιετνάμ μπορούσαν να δηλώνουν ότι, αν στρατεύονταν, ο πρώτος που θα σκότωναν θα ήταν ο Πρόεδρος των ΗΠΑ […]». Με αυτόν τον προκλητικό τρόπο ξεκινά ο συνταγματολόγος Σταύρος Τσακυράκης (1951-2018) την εμβληματική μελέτη του για την ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ, την οποία διαρθρώνει σε τέσσερις ενότητες, ακολουθώντας την εξέλιξη της προστασίας του
7
λόγου και την παγίωσή της κατά τη δεκαετία του 1960, με βάση το αξίωμα «κανένας νόμος σημαίνει κανένας νόμος» κατά της ελευθερίας του λόγου. Ο συγγραφέας εξετάζει και αναδεικνύει το αμερικανικό σύστημα προστασίας της ελευθερίας του λόγου και την ιδιαίτερη αξία που έχει ο λόγος για την ανθρώπινη, ατομική και συλλογική ολοκλήρωση. Βέβαια στέκεται και στο πεδίο της δικαστικής εφαρμογής της ελευθερίας του λόγου, χωρίς να παραλείπει να αναφερθεί και στις λεγόμενες «αμφισβητούμενες κατηγορίες λόγου», όπως οι ύβρεις, η δυσφήμηση, τα άσεμνα, η πορνογραφία, και στις αντιφάσεις που δημιουργούνται από αυτή τη διάκριση του λόγου σε κατηγορίες «υψηλής» και «χαμηλής» αξίας. Ο Τσακυράκης παραπέμπει σε πολλές σχετικές αποφάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ. Στο επίμετρο, μάλιστα, παρατίθενται πρόσφατες σχετικές αποφάσεις του ιδίου δικαστηρίου. Ενα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για ένα σημαντικό και σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα δικαιικό σύστημα. Ρόμπερτ Μπίτον, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η παγκόσμια σημασία της (μτφρ. Δ. Κανελλοπούλου, Αιώρα). Ο διακεκριμένος Σκοτσέζος ιστορικός, νεοελληνιστής και ομότιμος καθηγητής στο King’s College του Λονδίνου Ρόμπερτ Μπίτον στο ευσύνοπτο βιβλίο
8
10
18-19 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
νη σε τεντωμένο σχοινί ή έναν άτυπο μακροχρόνιο πόλεμο με πολλά θύματα, όπου η γεωγραφία, η οικονομία και οι σφαίρες επιρροής καθόρισαν τη στάση και τις κινήσεις των κραταιών αντιπάλων στη μεγάλη σκακιέρα επικυριαρχίας της εποχής, όπως χαρακτηριστικά συνέβη και στη χώρα μας, όπου ο ψυχροπολεμικός αντίκτυπος υπήρξε οδυνηρός και καθοριστικός (Εμφύλιος, μετεμφυλιακά χρόνια, δικτατορία κτλ). Η έκδοση συμπληρώνεται με τον κατατοπιστικό πρόλογο του καθηγητή στο ΑΠΘ Θανάση Σφήκα. Frank M. Snowden, Επιδημίες και κοινωνία. Από τον Μαύρο Θάνατο μέχρι σήμερα (μτφρ. Τιτίνα Σπερελάκη, Πατάκης). Ο καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, Frank Snowden, εξέδωσε το 2019, προφητικά εν όψει της επιδημίας που ενέσκηψε, αυτό το εντυπωσιακό βιβλίο στο οποίο εξιστορεί τις επιδημίες που ξέσπασαν στον κόσμο από την εποχή του Μεσαίωνα με την πανώλη, που ήταν η δεύτερή της πανδημική εμφάνιση και ονομάστηκε Μαύρος Θάνατος, μέχρι τις σύγχρονες, πριν από τον κορονοϊό. Ο
11
συγγραφέας περιγράφει τις πανδημίες τόσο ιατρικά όσο και κοινωνικά, με τις επιπτώσεις τους και τις δημογραφικές και οικονομικές αλλαγές που επέφεραν. Περιγράφει τους αγωγούς μέσω των οποίων επεκτάθηκαν, όπως οι θαλάσσιες μεταφορές, τις συνθήκες και τις καταστάσεις που βοήθησαν την ανάπτυξή τους, όπως οι πόλεμοι και οι επιστρατεύσεις και η πυκνότητα του πληθυσμού στις πόλεις, τις προσπάθειες και τα μέσα αντιμετώπισής τους, αλλά και τις δοξασίες και τις ανορθολογικές συμπεριφορές μερίδων των πληθυσμών, όπως η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων και τα πογκρόμ κατά των ξένων ή των Εβραίων ή η άρνηση των εμβολίων για την ευλογιά με εξωφρενικές αιτιάσεις. Ο Snowden δημιουργεί ένα ιστορικό πανόραμα των επιδημιών, χρησιμοποιώντας συχνά αποσπάσματα από λογοτεχνικά έργα ή φωτογραφίες από τις πάμπολλες σχετικές, ρεαλιστικές ή μεταφορικές εικαστικές αναπαραστάσεις τους. Σημαντικό βιβλίο. Ανδρέα Πανταζόπουλου, Εθνικολαϊκισμός και νεωτερικότητα στην Ελλάδα (Επίκεντρο).
12
Ο υπότιτλος του βιβλίου του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης Πανταζόπουλου είναι «σημειώσεις για τον λαϊκισμό των διανοουμένων και τη νεοελληνική ταυτότητα στον 20ό αιώνα», και πράγματι στη μελέτη του διερευνά τη συγκρότηση, εκ των άνω, από τους διανοούμενους, του εθνικολαϊκιστικού ρεύματος που διασχίζει οριζόντια τη νεοελληνική κοινωνία και την πολιτική και πολιτισμική εκδήλωσή της. Για να τεκμηριώσει την άποψή του αυτή, αναλύει κείμενα σημαντικών διανοουμένων και συγγραφέων του προηγούμενου αιώνα, από τον Ψυχάρη και τον Παλαμά μέχρι τον Σεφέρη και τον Ρίτσο, με σημεία αναφοράς τον αγνό λαό, το εξαγνισμένο παρελθόν, το μοναδικό ελληνικό τοπίο και το αντίστοιχο φως και, βέβαια, την ιδιαίτερη Ορθοδοξία. Διαπιστώνει δε το παράδοξο, οι αναφορές αυτές να είναι κοινός τόπος πέρα από τις πολιτικές διαφορές των διανοουμένων που τις εκφέρουν. Το βιβλίο συνεισφέρει στη διερεύνηση του εγχώριου εθνικολαϊκιστικού φαινομένου. Δημήτρης Κράλλης, Βίος και πολιτεία ενός βυζαντινού μανδαρίνου. Το Βυ-
13
ζάντιο ιδωμένο αλλιώς (μτφρ. Ν. Στρατηγάκης - Δ. Κράλλης, Αλεξάνδρεια). Με άξονα τη ζωή του Μιχαήλ Ατταλειάτη, ενός δικαστή και λόγιου, που έζησε στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα του 11ου αιώνα και υπηρέτησε διαδοχικά αρκετούς αυτοκράτορες, ανάμεσα στους οποίους τον Ρωμανό Διογένη, τον Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα και τον Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη, ο καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Βανκούβερ του Καναδά, Δημήτρης Κράλλης, εξακτινώνεται σε αρκετά πεδία της τότε βυζαντινής κοινωνίας και κυρίως στο σώμα των αξιωματούχων μεγάλης μόρφωσης και του ρόλου τους στα πράγματα της αυτοκρατορίας. Ο συγγραφέας μαζί με την ανασύσταση του βίου του Ατταλειάτη, με τη βοήθεια και των δικών του ιστορικών και νομικών κειμένων και των προσωπικών αντικειμένων που διασώθηκαν, κατορθώνει να αποτυπώσει και την εικόνα της αυτοκρατορίας που ήδη έβαινε σε μια μεταιχμιακή κατάσταση και διαφαινόταν η αρχή της παρακμής της. Διαβάζεται και σαν μυθιστορηματική σύνθεση.
Ανοιχτό βιβλίο
14
Leo Strauss, Τι είναι πολιτική φιλοσοφία; Τα τρία κύματα της νεωτερικότητας (μτφρ. Η. Βαβούρας - Β. Μακρυπούλιας - Ν. Ταγκούλης, Ζήτρος). Ο τόμος αποτελείται από τα κείμενα του τίτλου του γερμανοεβραϊκής καταγωγής φιλοσόφου Leo Strauss (1899-1973) και από δύο εκτεταμένες μελέτες - εισαγωγές στο έργο και τη ζωή του από τους Σπύρο Μακρή και Ηλία Βαβούρα. Ο Leo Strauss, παρά την εκδοτική αναζωπύρωσή του τελευταία, παραμένει σχετικά άγνωστος στην Ελλάδα, αν και το έργο του θεωρήθηκε η φιλοσοφική μήτρα του νεοσυντηρητισμού που επικράτησε στις ΗΠΑ στις αρχές του 21ου αιώνα. Ο παρών τόμος και με τα εισαγωγικά του κείμενα συνεισφέρουν στην κριτική γνωριμία με το έργο του. A.C. Grayling, Η ιστορία της φιλοσοφίας (μτφρ. Π. Γεωργίου, Πατάκη). Ο Βρετανός φιλόσοφος A.C. Grayling (γεν. 1949), παρουσιάζει στο επιβλητικό του αυτό βιβλίο μια επισκόπηση της ιστορίας της παραδομένης φιλοσοφίας, από την αρχαιοελληνική απαρχή της μέχρι τη φιλοσοφία του 20ού αιώνα και όλα
15
41
τα επιμέρους αντικείμενά της, όπως αυτή της γλώσσας ή την πολιτική και τη φεμινιστική. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο συγγραφέας δεν μένει μόνο στη δυτική φιλοσοφία, αλλά επεκτείνεται και αναλύει και τη φιλοσοφία που αναπτύχθηκε και σε άλλες περιοχές του κόσμου. Philippe van Parijs και Yannick Vanderborght, Βασικό εισόδημα για όλους (μτφρ. Γ. Χρηστίδης, Πόλις). Με υπότιτλο στο βιβλίο τους «μια ριζοσπαστική και ρεαλιστική πρόταση για μια ελεύθερη κοινωνία», οι δύο Βέλγοι πανεπιστημιακοί προτείνουν τη θεσμοθέτηση ενός τακτικού, χωρίς προϋπόθεση εργασίας και ελέγχου πόρων, χρηματικού εισοδήματος, το οποίο θεωρούν ότι είναι συστατικό στοιχείο μιας ελεύθερης, δίκαιης και βιώσιμης κοινωνίας. Η υποστήριξη και η τεκμηρίωση της πρότασής τους είναι σφαιρική και εντυπωσιακή, όπως και η απάντηση σε όλες τις ενστάσεις εναντίον της. Ακόμα μια συνεισφορά στην αναζήτηση εναλλακτικής λύσης απέναντι στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.
16
*O K. Kαρακώτιας είναι αρθρογράφος και κριτικός λογοτεχνίας.