Συνημμένο 4 by Εφημερίδα των Συντακτών

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για την διακινδύνευση της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των σημαντικών αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στον Σταθμό Βενιζέλου

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για την διακινδύνευση της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των σημαντικών αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στον Σταθμό Βενιζέλου του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης με βάση τα οριζόμενα στις διεθνείς συμβάσεις προστασίας πολιτιστικής κληρονομιάς, τη διεθνή πρακτική και τα κριτήρια της UNESCO Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων και η Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς έθεσαν υπόψη μου τα δεδομένα για τον αρχαιολογικό χώρο έκτασης 1.500 τ.μ. που ήρθε στο φως στο σταθμό Βενιζέλου, στο πλαίσιο του έργου του Μητροπολιτικού Σιδηρόδρομου (επιστημονική παρουσίαση, φωτογραφίες, σχέδια), τις αποφάσεις απόσπασης-επανατοποθέτησης και την Αναμορφωμένη Μελέτη Απόσπασης και Επανατοποθέτησης που κατατέθηκε στο ΥΠΠΟΑ από την ΑΚΤΩΡ-Korres Engineering και μου ζήτησαν να γνωμοδοτήσω, με βάση την ιδιότητά μου ως εμπειρογνώμονα της UNESCO, την εμπειρία μου, τις διεθνείς συμβάσεις προστασίας και τα κριτήρια της UNESCO για τη δυνατότητα ή μη απόσπασης του αρχαιολογικού χώρου από το περιβάλλον του και την απώλεια ή μη της αυθεντικότητας και της ακεραιότητάς του από τις εργασίες που προβλέπονται στην Αναμορφωμένη Μελέτη Απόσπασης.

Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Το μνημειακό σύνολο του σταθμού Βενιζέλου διαμορφώνεται με άξονα μια λιθόστρωτη κεντρική Λεωφόρο (DECUMANUS MAXIMUS), με κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά και από μια κάθετη οδική αρτηρία με κατεύθυνση από βορρά προς νότο (CARDO). O οδικός αυτός άξονας ένωνε την "Κασσανδριώτικη Πύλη" με τη "Χρυσή Πύλη", και είναι γνωστός ως "Μέση Οδός" στη βυζαντινή περίοδο και ως "Φαρδύς Δρόμος" στους μεταβυζαντινούς και νεότερους χρόνους. Οι οδικοί αυτοί άξονες συνοδεύονται από κατοικίες, εργαστήρια και καταστήματα, που αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια της καθημερινής ζωής σε μια διαχρονική πορεία της πόλης.

Πρόκειται για ένα μοναδικό μνημειακό σύνολο (που χρονολογείται από τον 4ο έως τον 9ο αι. μ.Χ.), το οποίο αποκαλύπτει όχι μόνον τη διάρθρωση του δημόσιου χώρου της Θεσσαλονίκης, αλλά και των βυζαντινών πόλεων εν γένει. Η μοναδικότητά του έγκειται στο μέγεθος της ενιαίας σωζόμενης έκτασης, στον υψηλό βαθμό διατήρησης και στη μνημειακότητα της κλίμακας και του αρχιτεκτονικού του χαρακτήρα, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν υφίστανται αντίστοιχα ευρήματα για την οργάνωση του χώρου, ούτε στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, αλλά ούτε σε άλλες βυζαντινές πόλεις.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ UNESCO Όπως είναι γνωστό, από το 1988 στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO έχει ενταχθεί η εγγραφή «Παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία Θεσσαλονίκης». Πρόκειται για δημόσια κτίρια διαφόρων λειτουργιών, θρησκευτικών, κοσμικών, στρατιωτικών, συμπεριλαμβανομένων των τειχών της πόλης μήκους 4 χλμ., που καλύπτουν χρονικό διάστημα από τον 4ο έως τον 15ο αιώνα μ.Χ. Λόγω του εξαιρετικού σχεδιασμού και της μεγάλης καλλιτεχνικής τους αξίας, αυτά τα μνημεία περιλαμβάνονται στα σημαντικότερα της βυζαντινής περιόδου. Τα μνημεία αυτά βρίσκονται διασκορπισμένα εντός της πόλης, χωρίς ωστόσο την αίσθηση της συνοχής μεταξύ τους λόγω του σύγχρονου αστικού ιστού που τα περιβάλλει και της απουσίας ορατών καταλοίπων της πολεοδομικής διάρθρωσης της παλαιοχρισιανικής και βυζαντινής πόλης στην οποία εντάσσονταν. Η αποκάλυψη του μνημειακού συνόλου στο σταθμό Βενιζέλου συμπληρώνει ακριβώς αυτό το "κενό": αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία να συμπεριληφθεί στην υφιστάμενη εγγραφή της UNESCO, όχι μόνο για να την εμπλουτίσει, αλλά και για να την αναβαθμίσει ποιοτικά, καθώς θα δώσει συνοχή σε μια χωροταξικά κατακερματισμένη εγγραφή (των 15 επιμέρους μνημείων), με την οποία μάλιστα συνδιαλέγεται δυναμικά. Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού θα όφειλε να προτείνει την συμπερίληψή του στην ως άνω εγγραφή της UNESCO και να διαχειριστεί τον αρχαιολογικό χώρο ωσάν να πρόκειται για τμήμα της ως άνω εγγραφής. Η συμπερίληψή του θα συμβάλλει στην ανασύσταση του πλέον ζωντανού τμήματος της βυζαντινής πόλης και της ρυμοτομίας της, δια μέσου του οποίου κατανοείται η ανάπτυξη και τη χωροθέτηση των σωζόμενων μνημείων της πόλης και ο συσχετισμός της αγοράς, των κατοικιών, των εκκλησιών και των αστικών μονών μεταξύ τους. Το μνημειακό σύνολο του σταθμού Βενιζέλου, ανταποκρίνεται στα κριτήρια που έχει θεσπίσει η UNESCO για εγγραφή ενός μνημείου στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς και ειδικότερα στα κριτήρια (ii) και (iv):

(ii) - να επιδεικνύει σημαντικές ανθρώπινες αξίες για μια χρονική περίοδο ή σε μια πολιτιστική περιοχή του κόσμου σχετικά με τις εξελίξεις στην αρχιτεκτονική ή την τεχνολογία, τις μνημειακές τέχνες, τον πολεοδομικό σχεδιασμό ή τον σχεδιασμό τοπίου, και (iv) - να αποτελεί εξαίρετο παράδειγμα ενός τύπου κτιρίου, αρχιτεκτονικού ή τεχνολογικού συμπλέγματος ή τοπίου, που αποδίδει σημαντικές περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας. (βλ. Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (revision 10 June 2019) (https://whc.unesco.org/archive/opguide12en.pdf) παρ. 77) Κατά συνέπεια, η συμπερίληψη των αρχαιοτήτων του σταθμού Βενιζέλου στον ΚΑΤΑΛΟΓΟ μπορεί να επιτευχθεί με «επέκταση» της υφιστάμενης εγγραφής, για την οποία όμως απαραίτητη προϋπόθεση είναι να πληρούνται δυο βασικοί όροι που θέτει η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς: η ακεραιότητα και η αυθεντικότητα του αρχαιολογικού χώρου. Και οι δυο αυτοί όροι, ωστόσο, καταστρατηγούνται και πλήττονται ανεπανόρθωτα με τον τεμαχισμό, την απόσπαση και μεταφορά των αρχαιοτήτων, την πιθανολογούμενη επανασυγκόλλησή τους και την τοποθέτησή τους σε νέο, τεχνητό υπόστρωμα, όπως αναλύεται παρακάτω.

ΟΙ ΟΔΗΓΙΕΣ-ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ UNESCO Οι Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (revision 10 June 2019) (https://whc.unesco.org/archive/opguide12en.pdf) συνιστούν το βασικό ντοκουμέντο - πλαίσιο αναφοράς όλων των διαδικασιών που διέπουν το καθεστώς των μνημείων του Καταλόγου της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Το ντοκουμέντο καθορίζει –πέραν των άλλων- με εντελώς λεπτομερειακό τρόπο τις αναγκαίες απαιτήσεις προκειμένου ένα μνημείο να πληροί τις προϋποθέσεις υποψηφιότητας προς εγγραφή στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Παρακάτω αναφερόμαστε (σε κατά λέξη μετάφραση) σε ορισμένες κρίσιμες επί του προκειμένου παραγράφους. II.D Κριτήρια για την εκτίμηση της Εξαιρετικής Καθολικής Αξίας [Παγκόσμιας Μοναδικότητας] (…) Ένα μνημείο ή τοποθεσία πρέπει να πληροί πέραν των κριτηρίων που αναφέρονται στην παρ. 77: 78. Για να θεωρηθεί Εξαιρετικής Καθολικής Αξίας [Παγκόσμιας Μοναδικότητας], ένα μνημείο πρέπει επίσης να πληροί τους όρους ακεραιότητας ή / και αυθεντικότητας και

πρέπει να διαθέτει επαρκές σύστημα προστασίας και διαχείρισης για την διασφάλιση της προστασίας του. II.E Αυθεντικότητα και / ή Ακεραιότητα Αυθεντικότητα 79. Υποψηφιότητες μνημείων της πολιτιστικής κληρονομιάς πρέπει να πληρούν τους όρους της αυθεντικότητας. 80. Η ικανότητα κατανόησης της αξίας που αποδίδεται στην κληρονομιά εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο οι πηγές πληροφοριών σχετικά με αυτήν την αξία μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες ή αληθείς. Η γνώση και η κατανόηση αυτών των πηγών πληροφοριών, σε σχέση με τα αρχικά και τα μεταγενέστερα χαρακτηριστικά της πολιτιστικής κληρονομιάς, και η σημασία τους, συσσωρευμένη με την πάροδο του χρόνου, είναι οι απαραίτητες βάσεις για την αξιολόγηση όλων των πτυχών της αυθεντικότητας. 82. Ανάλογα με τον τύπο της πολιτιστικής κληρονομιάς και το πολιτιστικό της περιεχόμενο, τα μνημεία μπορούν να θεωρηθούν ότι πληρούν τις προϋποθέσεις του κριτηρίου της αυθεντικότητας εάν οι πολιτιστικές τους αξίες (όπως αναγνωρίζονται στα προτεινόμενα κριτήρια υποψηφιότητας) εκφράζονται αληθινά και αξιόπιστα μέσω μιας ποικιλίας χαρακτηριστικών όπως: • μορφή και σχέδιο • υλικά και υπόσταση • χρήση και λειτουργία • παραδόσεις, τεχνικές και συστήματα διαχείρισης • θέση και τοποθεσία • γλώσσα και άλλες μορφές άυλης κληρονομιάς • πνεύμα και συναίσθημα • άλλοι εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες. 85. Όταν εξετάζονται οι προϋποθέσεις αυθεντικότητας κατά την προετοιμασία μιας υποψηφιότητας για ένα μνημείο, το Συμβαλλόμενο Κράτος θα πρέπει πρώτα να προσδιορίσει όλα τα ισχύοντα σημαντικά χαρακτηριστικά αυθεντικότητας. Η δήλωση αυθεντικότητας πρέπει να αξιολογεί το βαθμό στον οποίο η αυθεντικότητα υπάρχει ή εκφράζεται από κάθε ένα από αυτά τα σημαντικά χαρακτηριστικά.

Ακεραιότητα

87. Όλα τα μνημεία που έχουν υποβάλει υποψηφιότητα για εγγραφή στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς πρέπει να πληρούν τους όρους της ακεραιότητας. 88. Η ακεραιότητα είναι ένα μέτρο της ολότητας και του ακέραιου της φυσικής ή / και της πολιτιστικής κληρονομιάς και των χαρακτηριστικών της. Η εξέταση των συνθηκών ακεραιότητας απαιτεί επομένως αξιολόγηση του βαθμού στον οποίο το μνημείο: α) περιλαμβάνει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που εκφράζουν την Εξαιρετική Καθολική Αξία [Παγκόσμια Μοναδικότητά] του. β) έχει επαρκές μέγεθος, ικανό να εξασφαλίσει την πλήρη αντιπροσώπευση των χαρακτηριστικών και των διαδικασιών που συνοδεύουν τη σημασία του μνημείου. γ) πάσχει από δυσμενείς επιπτώσεις ανάπτυξης ή / και παραμέλησης. Τα παραπάνω πρέπει να παρουσιάζονται στη δήλωση ακεραιότητας. 89. Για μνημεία πολιτισμού, η φυσική κατασκευή του μνημείου ή / και τα σημαντικά χαρακτηριστικά του θα πρέπει να είναι σε καλή κατάσταση και οι επιπτώσεις της επιδείνωσής της υπό έλεγχο. Θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται ένα σημαντικό ποσοστό των στοιχείων που είναι απαραίτητα για τη μεταφορά του συνόλου της αξίας που μεταβιβάζεται από το μνημείο.

II.F Προστασία και διαχείριση Νομοθετικά, κανονιστικά και συμβατικά μέτρα προστασίας 98. Νομοθετικά και ρυθμιστικά μέτρα σε εθνικό και τοπικό επίπεδο θα πρέπει να διασφαλίζουν την προστασία του μνημείου από κοινωνικές, οικονομικές και άλλες πιέσεις ή αλλαγές που ενδέχεται να επηρεάσουν αρνητικά την Εξαιρετική Καθολική Αξία [Παγκόσμια Μοναδικότητα], συμπεριλαμβανομένης της ακεραιότητας και/ή της αυθεντικότητας του μνημείου. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη πρέπει επίσης να διασφαλίσουν την πλήρη και αποτελεσματική εφαρμογή τέτοιων μέτρων. 112. Η αποτελεσματική διαχείριση περιλαμβάνει έναν κύκλο βραχυπρόθεσμων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων δράσεων για την προστασία, διατήρηση και παρουσίαση του υποψήφιου μνημείου. Μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο σχεδιασμό και τη διαχείριση είναι απαραίτητη για την καθοδήγηση της εξέλιξης των μνημείων στο χρόνο και για τη διασφάλιση της διατήρησης όλων των πτυχών της Εξαιρετικής Καθολικής Αξίας τους. Αυτή η προσέγγιση υπερβαίνει το μνημείο, συμπεριλαμβάνοντας τυχόν ζώνες προστασίας, καθώς και το γενικότερο περιβάλλον. Το γενικότερο περιβάλλον μπορεί να σχετίζεται με την τοπογραφία, το φυσικό και δομημένο περιβάλλον και άλλα στοιχεία του μνημείου, όπως υποδομές, πρότυπα χρήσης γης, χωρική οργάνωση και οπτικές σχέσεις. Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει συναφείς κοινωνικές και πολιτιστικές πρακτικές, οικονομικές διαδικασίες και άλλες

άυλες διαστάσεις της κληρονομιάς, όπως αντιλήψεις και συσχετισμούς. Η διαχείριση του γενικότερου περιβάλλοντος σχετίζεται με τον ρόλο του στην υποστήριξη της Εξαιρετικής Καθολικής Αξίας. Η αποτελεσματική διαχείρισή του μπορεί επίσης να συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη, αξιοποιώντας τα αμοιβαία οφέλη για την κληρονομιά και την κοινωνία.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΚΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 1 Κατά την εξέταση της δήλωσης αυθεντικότητας του μνημείου: Ο αρχαιολογικός χώρος θα έχει απωλέσει εξ ορισμού τη δυνατότητα να ικανοποιήσει το κριτήριο της αυθεντικότητας, εφόσον δεν θα εκφράζει πλέον «αληθινά και αξιόπιστα» τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα: •

της μορφής και του σχεδίου, διότι θα έχουν πάψει να είναι τα αρχικά.

• των υλικών και της υπόστασής του. Διότι ασφαλώς θα υπάρξουν – και σε σημαντικό βαθμό λόγω της εύθρυπτης φύσεώς του - σοβαρές απώλειες αρχικού οικοδομικού υλικού και θα έχουν γίνει μεταγενέστερες παρεμβάσεις προκειμένου οι πρώτες να θεραπευθούν. Αυτό εξάλλου θεωρείται βέβαιον και προβλέπεται και από την Αναμορφωμένη Μελέτη Απόσπασης. • της θέσης και της τοποθεσίας, προφανώς μετά την απόσπαση και επανατοποθέτηση ολόκληρης της έκτασης των αρχαιολογικών ευρημάτων. •

του πνεύματος και συναισθήματος, όπως αναλύεται παρακάτω.

ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 2 Κατά την εξέταση της δήλωσης ακεραιότητας του αρχαιολογικού χώρου α) Θα έχει απωλέσει την ακεραιότητά του λόγω απόσπασης ολόκληρης της έκτασης των αρχαιολογικών ευρημάτων από τον φυσικό τους χώρο και επανατοποθέτησής τους σε νέο τεχνητό υπόβαθρο, εφόσον θα έχει υπάρξει συνειδητή λύση της συνέχειας της υλικής τους υπόστασης, καθώς και των διαδοχικών φάσεων (πολιτιστικών διαστρωματώσεων) του μνημείου, και ηθελημένος τεμαχισμός τους. β) Κατά βεβαιότητα, ως έχων υποστεί ζημιές, δεν θα περιλαμβάνει πλέον όλα τα απαραίτητα αρχικά στοιχεία του που εκφράζουν την Εξαιρετική Καθολική Αξία [Παγκόσμια Μοναδικότητά] του.

γ) Θα έχει υποστεί εργασίες ανακατασκευών-παρεμβάσεων προκειμένου οι ενδεχόμενες ζημιές να αποκατασταθούν, άρα θα πάσχει από «δυσμενείς επιπτώσεις ανάπτυξης».

ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 3 Κατά την εξέταση του συστήματος προστασίας και διαχείρισης θα αποδειχθεί ότι το υφιστάμενο σύστημα δεν στάθηκε ικανό να εξασφαλίσει στην πράξη την ακεραιότητα και την αυθεντικότητα του μνημείου, παρότι υπήρχε το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο που υποχρέωνε την κατά χώρα διατήρηση των αρχαιολογικών ευρημάτων και απαγόρευε την απόσπαση και μεταφορά τους (εκτός αδήριτης ανάγκης και εάν δεν υπάρχει άλλος τρόπος προστασίας τους (Ν. 3028/2002 και Διεθνείς Συμβάσεις Προστασίας βλ. παρακάτω). Επομένως μια παρόμοια διαχείριση σύμφωνα με την παρ. 98 των οδηγιών πλαισίου της UNESCO μόνο ως αναποτελεσματική δεν μπορεί να χαρακτηριστεί.

Ο ΠΕΡΙΒΑΛΛΩΝ ΧΩΡΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ Ο Χάρτης της Βενετίας (https://www.icomos.org/charters/venice_e.pdf) ορίζει μνημεία και τοποθεσίες με την ευρύτερη έννοια και αναφέρεται ρητά όχι μόνο στο μεμονωμένο μνημείο, αλλά και στον περιβάλλοντα χώρο του: Στο άρθρο 1 αναφέρει: «Η έννοια του ιστορικού μνημείου δεν περιλαμβάνει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό κτίσμα, αλλά και το αστικό ή αγροτικό περιβάλλον ...», το οποίο μαζί με άρθρο 6 («Όπου υπάρχει η παραδοσιακή θέση, πρέπει να διατηρείται»), μπορεί να γίνει κατανοητό ως αναφορά σε ένα συγκεκριμένο σύνολο προστασίας. Επιπλέον, στο άρθρο 14 όπου γίνεται λόγος για «Ιστορικές τοποθεσίες», επισημαίνεται ότι όταν πρόκειται για συντήρηση και αποκατάσταση, ισχύουν τα ίδια άρθρα του Χάρτη της Βενετίας όπως και για τα μεμονωμένα μνημεία: «Οι θέσεις των μνημείων πρέπει να αποτελούν αντικείμενο ειδικής φροντίδας, ώστε να διασφαλίζεται η ακεραιότητά τους και να εξασφαλίζεται ότι καθαρίζονται και παρουσιάζονται με κατάλληλο τρόπο. Η εργασία της συντήρησης και αποκατάστασης που πραγματοποιείται σε τέτοια μέρη πρέπει να εμπνέεται από τις αρχές που ορίζονται στα προηγούμενα άρθρα». Με τον όρο «θέσεις των μνημείων» εννοούνται όχι μόνο αρχαιολογικοί χώροι, αλλά και ομάδες κτιρίων, συνόλων, μικρές και μεγάλες ιστορικές περιοχές, ιστορικά χωριά και πόλεις.

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ Η σωστή κατανόηση των μνημείων πρέπει να γίνεται «στον πλήρη πλούτο της αυθεντικότητάς τους», όπως αναφέρεται στο προοίμιο του Χάρτη της Βενετίας. Σύμφωνα με το ντοκουμέντο που συμφωνήθηκε στη διάσκεψη της Νάρα (1994) σχετικά με την αυθεντικότητα (Nara Document on Authenticity, https://www.icomos.org/charters/nara-e.pdf), στην αξιολόγηση ενός μνημείου παίζουν ρόλο όχι μόνο η – συχνά αναφερόμενη- υλική του υπόσταση, αλλά επίσης πρόσθετοι παράγοντες που κυμαίνονται από την αυθεντική μορφή έως το αυθεντικό πνεύμα του τόπου. Ο Χάρτης της Βενετίας στο χρόνο που γράφτηκε (1964) δεν θα μπορούσε να είναι ανεξάρτητος από μια ελαφρώς μονόπλευρη «λατρεία» της ιστορικής / υλικής υπόστασης του μνημείου, δηλαδή να δίνει έμφαση στο ρόλο του αυθεντικού υλικού, γεγονός που είναι φυσικά απαραίτητο. Στη Διακήρυξη της Νάρα (1994), όταν περιγράφονται οι αυθεντικές αξίες, συμπεριλαμβάνονται επιπροσθέτως το αυθεντικό πνεύμα του μνημείου και της τοποθεσίας, με έναν πολύ πιο διαφοροποιημένο τρόπο από ό,τι συνήθως γίνεται στην τρέχουσα συζήτηση σχετικά με την μάλλον απλή διάκριση μεταξύ υλικών και άυλων αξιών. Όσον αφορά αυτό το αυθεντικό πνεύμα θα μπορούσε κανείς να θυμηθεί τις παρατηρήσεις του Walter Benjamin για τα έργα τέχνης, όπου μιλά για ένα πνευματικό μήνυμα που εκφράζεται επίσης μέσα από το «ίχνος» και την «αύρα» του κάθε μνημείου και κάθε τόπου. Το «ίχνος» είναι κατανοητό εδώ ως η έννοια της ιστορίας του κτίσματος, που εκφράζεται από τα ίχνη της ηλικίας του, τα «σημάδια του χρόνου». Η «αύρα» αναφέρεται όχι μόνο στην αύρα που εκπέμπει ένα φημισμένο πρωτότυπο μνημείο, αλλά και στην αύρα του συνήθους, απλού ιστορικού κτίσματος, μια αύρα που υπάρχει «in situ», ακόμα και όταν το μνημείο δεν υφίσταται πλέον ή είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό ως «ιστορική υλική υπόσταση». Επομένως, το αληθινό και αυθεντικό πνεύμα των μνημείων και των τοποθεσιών συνήθως βρίσκει έκφραση μόνο ως συνδυασμός με ένα συγκεκριμένο μέρος, ένα χώρο που περιλαμβάνει το συγκεκριμένο περιβάλλον που το γέννησε και στο οποίο τώρα βρίσκεται ή, ακόμη, υπήρξε κάποτε στο παρελθόν - αυτό που μπορεί να έχουμε ορίσει ως πολιτιστικό τοπίο. Σε συνδυασμό με έναν τέτοιο χώρο, ο χρόνος ως ιστορική διάσταση γίνεται κατανοητός: ο χρόνος που πέρασε σε αυτό το μέρος, μια διαδικασία που έχει αφήσει πολλά ίχνη από τη δημιουργία ενός κτίσματος, το οποίο έχει γίνει μνημείο, δηλαδή ένα αντικείμενο μνήμης, μόνο στη χρονική διάρκεια της ιστορικής του διαδρομής μέσα στους αιώνες - ένα μνημείο με την έννοια του Ρωμαϊκού ορισμού του μνημείου.

ΜΕΡΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 4 Γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι με τον τεμαχισμό σε τμήματα, τη βίαιη απόσπαση των αρχαιοτήτων και την απομάκρυνσή τους από τη θέση τους, και την πιθανή επανατοποθέτησή τους σε ένα νέο υλικό υπόβαθρο, χάνονται όλες οι παραπάνω επισημαινόμενες πρόσθετες αξίες του πνεύματος του τόπου οι οποίες αποτελούν σημαντικές πτυχές στη διαδικασία αξιολόγησης της αυθεντικότητας, καθώς και η ακεραιότητα του περιβάλλοντος χώρου του.

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η ανάλυση των προϋποθέσεων που πρέπει να πληρούνται κατά την προετοιμασία του φακέλου υποψηφιότητας ενός μνημείου προς εγγραφή στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, πείθει ότι η επιχειρούμενη απόσπαση, μεταφορά και πιθανή επανατοποθέτηση των αρχαιολογικών ευρημάτων θέτει αυτομάτως τον αρχαιολογικό χώρο σε κατάσταση αποκλεισμού, διότι μετά την ολοκλήρωση των ενεργειών που προβλέπει η συγκεκριμένη μελέτη δεν μπορούν να πληρούνται τα απαραίτητα και βασικά κριτήρια της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας, ούτε στην αναλυτική αξιολόγηση των επιμέρους χαρακτηριστικών τους, ούτε και στο σύνολό τους.

Μπορούν να βρίσκονται στον Κατάλογο μνημεία που έχουν υποστεί ζημιές / φθορές; Σύμφωνα με όσα αναλύθηκαν παραπάνω, ένα μνημείο ή τοποθεσία πρέπει να πληροί πέραν των κριτηρίων που αναφέρονται στην παρ. 77 και τα κριτήρια της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας. Σύμφωνα με την παρ. 89 των Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (revision 10 June 2019): Για μνημεία πολιτισμού, η φυσική κατασκευή του μνημείου ή / και τα σημαντικά χαρακτηριστικά του θα πρέπει να είναι σε καλή κατάσταση και οι επιπτώσεις της επιδείνωσής της υπό έλεγχο. Θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται ένα σημαντικό ποσοστό των στοιχείων που είναι απαραίτητα για τη μεταφορά του συνόλου της αξίας που μεταβιβάζεται από το μνημείο. Επομένως ένα μνημείο που δεν εκφράζει στo σύνολό τους τις επιμέρους αξίες που χαρακτηρίζουν την Μοναδική και Παγκόσμια αξία του δεν μπορεί να εγγραφεί στον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Ωστόσο, εάν ένα μνημείο ΜΕΤΑ την εγγραφή του διακινδυνέψει ή υποστεί ζημιές για διάφορους λόγους (φυσικές καταστροφές, πόλεμοι κλπ.), το World Heritage Centre της UNESCO λαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε είτε να αρθεί η

διακινδύνευση του μνημείου, είτε να αποκαταστήσει στο μέγιστο δυνατό βαθμό τις ζημιές, θίγοντας κατά το δυνατόν λιγότερο τις αξίες που εκφράζουν την αυθεντικότητα του μνημείου. Με την εγγραφή στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς το Συμβαλλόμενο Κράτος αναλαμβάνει να διατηρήσει και να βελτιώσει την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν το μνημείο κατά τη χρονική στιγμή της εγγραφής του. Παράλληλα, μόνιμη είναι η κάθε είδους συνδρομή με ειδικούς και υλικά μέσα, αλλά και ο ετήσιος έλεγχος των μνημείων από μέρους του World Heritage Centre της UNESCO για την καλή διατήρηση της φυσικής κατάστασής του, διότι πλέον η ευθύνη για αυτό δεν εξαρτάται μόνον από το Συμβαλλόμενο Κράτος, αλλά και από World Heritage Committee. Εάν ένα μνημείο αντιμετωπίζει κινδύνους και το Συμβαλλόμενο Κράτος δεν επιδείξει πνεύμα συνεργασίας προς τις υποδείξεις του World Heritage Committee, τότε γίνονται συμβουλευτικές αποστολές, προειδοποιήσεις και, τελικώς, εγγραφή του μνημείου στον Κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Κληρονομιάς υπό Διακινδύνευση – κατάσταση διόλου τιμητική για ένα Συμβαλλόμενο Κράτος και για το διεθνές κύρος του μνημείου. Σε αυτή την περίπτωση το Συμβαλλόμενο Κράτος πρέπει οπωσδήποτε να ακολουθήσει τις υποδείξεις του World Heritage Committee, άλλως ως επόμενο στάδιο προβλέπεται η διαγραφή του από τον Κατάλογο. Αναφέρονται εν προκειμένω χαρακτηριστικές περιπτώσεις - Η Κοιλάδα του ποταμού Έλβα στη Δρέσδη (Γερμανία) ενεγράφη στον Κατάλογο ως πολιτιστικό τοπίο (cultural landscape) το 2004. Η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς αποφάσισε να την εγγράψει το 2006 στον κατάλογο των μνημείων εν Κινδύνω και τελικώς να την αφαιρέσει το 2009 από τον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, λόγω της κατασκευής μιας γέφυρας πλάτους τεσσάρων λωρίδων στην καρδιά του πολιτιστικού τοπίου, πράγμα που σήμαινε ότι «το μνημείο απέτυχε να διατηρήσει την εξαιρετική καθολική αξία του». - Στο μοναστήρι Bagrati (Γεωργία, εγγεγραμμένο το 1994), μη-αναστρέψιμες παρεμβάσεις στα πλαίσια έργων ανακατασκευής οδήγησαν το μνημείο να εγγραφεί το 2010 στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς εν Κινδύνω. Μετά τη συνέχιση και ολοκλήρωση των εργασιών, παρά τις συμβουλές και προειδοποιήσεις, η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς έκρινε ότι ο καθεδρικός ναός είχε υποστεί αλλαγές σε τέτοιο βαθμό που δεν συνέβαλαν πλέον στην αιτιολόγηση του κριτηρίου της αυθεντικότητας για το οποίο είχε γίνει η αρχική εγγραφή του, και το μνημείο διαγράφηκε από τον Κατάλογο το 2017. Για να ολοκληρώσουμε το θέμα, υπάρχουν εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις μνημείων που είχαν υποστεί πολεμικές καταστροφές και ενεγράφησαν εκ των υστέρων στον Κατάλογο για ειδικούς και μόνο λόγους: Το πλέον γνωστό

παράδειγμα είναι η περίφημη Γέφυρα του Μόσταρ (1566) στη Βοσνία - Ερζεγοβίνη. Η γέφυρα, που αποτελούσε την ταυτότητα της πόλης, βομβαρδίστηκε το 1993 και κατεστράφη. Ανακατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου το 2004 με τη βοήθεια της UNESCO, του Aga Han Trust for Culture και του World Monuments Fund. Το 2005 η Επιτροπή το ενέταξε στα μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, τονίζοντας τη σημασία του ως: «σύμβολο συμφιλίωσης, διεθνούς συνεργασίας και συνύπαρξης διαφορετικών πολιτιστικών, εθνοτικών και θρησκευτικών κοινοτήτων». Με αυτή της την απόφαση Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς επεσήμανε ότι το άυλο στοιχείο είναι εξίσου σημαντικό με το υλικό: στην προκείμενη περίπτωση το πρώτο συνιστά ασφαλώς το κύριο χαρακτηριστικό σχετικά με την Εξαιρετική Καθολική Αξία αυτού του μνημείου, που άλλωστε είχε καταστραφεί από πολεμικές ενέργειες.

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΣΕ ΑΛΛΗ ΘΕΣΗ O Χάρτης Προστασίας και Διαχείρισης της Αρχαιολογικής Κληρονομιάς (Χάρτης της Λωζάνης – Charter for the Protection and Management of the Archaeological Heritage 1990 - https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/arch_e.pdf) καθορίζει διεξοδικά για πρώτη φορά τους όρους, τους στόχους και τις αρχές της αρχαιολογικής διατήρησης. Η εγκυρότητα της πιο σημαντικής αρχής της διατήρησης – δηλαδή κατά το δυνατόν τα μνημεία να διατηρούνται ανέπαφα στην αρχική τους θέση – προκειμένου και για αρχαιολογικούς χώρους, τονίζονται στο άρθρο 6 ειδικότερα: Ο γενικός στόχος της διαχείρισης της αρχαιολογικής κληρονομιάς θα πρέπει να είναι η διατήρηση των μνημείων και των τοποθεσιών [των υλικών και φυσικών μνημείων] επί τόπου, συμπεριλαμβανομένης της σωστής μακροπρόθεσμης διατήρησης και επιμέλειας όλων των σχετικών αρχείων και συλλογών κλπ. Οποιαδήποτε μεταφορά στοιχείων της κληρονομιάς σε νέες τοποθεσίες αποτελεί παραβίαση της αρχής της διατήρησης της κληρονομιάς στην αρχική της τοποθεσία. Αυτή η αρχή τονίζει την ανάγκη για σωστή προστασία, συντήρηση και διαχείριση. Επίσης υποστηρίζει την αρχή ότι η αρχαιολογική κληρονομιά δεν πρέπει να αποκαλύπτεται με ανασκαφή ή να αφήνεται εκτεθειμένη μετά την ανασκαφή εάν δεν υπάρχει εγγυημένη πρόβλεψη για τη σωστή συντήρηση της και διαχείρισή της μετά την εκσκαφή. Αξίζει εδώ να αναφερθεί η περίπτωση του σταθμού Yenikapi του υπό κατασκευή Μετρό της Κωνσταντινούπολης, όπου η αξιολόγηση της παγκόσμιας σημασίας των ευρημάτων (αποκάλυψη και ανασκαφή του βυζαντινού λιμανιού με 36 βυθισμένα καράβια) οδήγησε στη συνολική μεταφορά της θέσης του σταθμού προκειμένου τα ευρήματα να διαφυλαχθούν κατά χώρα και να προβληθούν σε

αρχαιολογικό μουσείο που προβλέπεται να κατασκευαστεί εκεί (βλ. λεπτομέρειες παρακάτω).

ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΝΗΜΕΙΟΥ Η αρχή της κατά χώρα διατήρησης Θα πρέπει με έμφαση να υπογραμμιστεί ότι με κάθε μεταφορά η κρίσιμη σχέση του μνημείου με το άμεσο περιβάλλον και τον ευρύτερο χώρο του χάνεται για πάντα, και μαζί της το τμήμα του ιστορικού μηνύματος που μεταφέρει το μνημείο και που σχετίζεται με τη συγκεκριμένη θέση του στο χώρο. Σχετικά με αυτό το μείζον πρόβλημα της μετακίνησης μνημείου το άρθρο 7 του Χάρτη της Βενετίας προβλέπει: Ένα μνημείο είναι αδιαχώριστο από την ιστορία την οποία μαρτυρεί και από την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται. Η μετακίνηση όλου ή μέρους ενός μνημείου δεν μπορεί να επιτραπεί, εκτός εάν η προστασία αυτού του μνημείου το απαιτεί ή όταν δικαιολογείται από εθνικά ή διεθνή συμφέροντα υψίστης σημασίας. Έτσι, σε κάθε απόσπαση για τη μεταφορά τμήματος ή ολόκληρου μνημείου και ιδιαιτέρως προκειμένου περί αποσπάσεως τμήματος αρχαιολογικού χώρου χάνεται για πάντα η δομική συνέχεια (και επομένως η διαχρονική μαρτυρία) με τις οικοδομικές στρώσεις των προηγούμενων ιστορικών περιόδων, εφόσον πρόκειται για ανομοιογενείς επικαθήσεις ετερόκλητων οικοδομικών υλικών, καθότι οι ιστορικές διαστρωματώσεις δεν ακολουθούν κανονική οριζοντιογραφία, αλλά κατά κανόνα είναι ακανόνιστες και βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα. Για το λόγο αυτό διάσημοι αρχαιολογικοί χώροι μεγάλης έκτασης θεωρήθηκε προτιμότερο να «χάσουν» την οπτική τους επαφή με τον περιβάλλοντα χώρο τους, προκειμένου όμως να προστατευθούν αποτελεσματικά κατά χώραν κάτω από γιγαντιαία στέγαστρα, όπως π.χ. ο αρχαιολογικός χώρος της Εφέσου στη Μικρά Ασία (Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς - 2015), όπου η επίσκεψη αποτελεί μια ζωντανή μαρτυρία της διαχρονικής ιστορίας της αρχαίας πόλης, επιτρέποντας ταυτόχρονα στους επισκέπτες μια μοναδική εμπειρία - να παρακολουθούν επιτόπου τις σωστικές εργασίες των συντηρητών επάνω στα δομικά υλικά και στις τοιχογραφίες, όπως μέσα σε ένα κανονικό εργαστήριο. Επομένως, από την άποψη της αρχής της διατήρησης, η «μετεγκατάσταση» μνημείου είναι αποδεκτή μόνον στις εξαιρετικές περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες το μνημείο δεν μπορεί πλέον να διατηρηθεί στην αρχική του θέση, επειδή δεν μπορεί να προστατευθεί αποτελεσματικά η ακεραιότητά του με άλλο τρόπο. Η τεχνική άποψη για τη μεταφορά μνημείου Αυτή συνιστά μια επιπλέον κρίσιμη προϋπόθεση - εάν όντως το ιστορικό κτίριο μπορεί στην πραγματικότητα να μετακινηθεί, δηλαδή ότι το σύνολο της αρχικής

κατασκευαστικής δομής του ή τουλάχιστον η πλειονότητα των βασικών συστατικών της είναι τέτοια που τεχνικά επιτρέπει τη μεταφορά σε άλλο μέρος με ασφάλεια για τη συνολική μορφή του. Σε περίπτωση που κάποιο κτίριο δεν μπορεί με κανένα τρόπο να διατηρηθεί στη θέση του, μπορεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις να μεταφερθεί τμηματικά ή καθ’ ολοκληρίαν, εφόσον έχει ανεγερθεί από λαξευμένους λίθους, πέτρα προς πέτρα και στρώση προς στρώση. Κτήρια δηλαδή ή μνημεία που μπορούν να αποσυναρμολογηθούν σε σαφώς αναγνωρίσιμα μέρη, τα οποία, λόγω της φύσης του σκληρού υλικού δομής παρέχουν την ευχέρεια της μεταφοράς και της ανα-συναρμολόγησής τους δίχως να κινδυνεύει η συνολική μορφή ή ακεραιότητά τους (ή με μικρές απώλειές της σε περίπτωση υπέρτατης ανάγκης), παρότι βέβαια η απώλεια της αυθεντικότητας είναι δεδομένη λόγω της μεταφοράς. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για δύσκολα, χρονοβόρα και κοστοβόρα έργα.

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Ο ναός του Abu Simbel στην Αίγυπτο (1965) Στη δεκαετία του 1960, το νέο φράγμα Aswan χτίστηκε για να ελέγξει τις πλημμύρες του Νείλου και να παράγει ηλεκτρισμό για τον εκσυγχρονισμό της Αιγύπτου, έργο που ήταν επιβεβλημένο για τις ανάγκες του συνόλου της χώρας. Με επίβλεψη της UNESCO, οι ναοί και τα γιγαντιαία αγάλματα του Ramses II τεμαχίστηκαν προσεκτικά σε μια σειρά όγκων των 20 τόνων και απομακρύνθηκαν αργά από την αρχική τους θέση που θα πλημμύριζε από τα νερά του φράγματος του Ασουάν, προτού τοποθετηθούν ξανά σε έναν ειδικά κατασκευασμένο τεχνητό βράχο, 65 μ. υψηλότερα από την αρχική τους θέση. Ολόκληρη η επιχείρηση χρειάστηκε 4 χρόνια και κόστισε 300 εκατομμύρια σημερινά δολάρια ΗΠΑ. Η μετεγκατάσταση έγινε με τέτοια ακρίβεια, ώστε δύο φορές το χρόνο (το Φεβρουάριο και τον Οκτώβριο), ο ανατέλλοντας ήλιος διεισδύει μέχρι το εσωτερικό του ναού, φωτίζοντας το εσωτερικό ιερό του θεού του ήλιου, όπως γίνονταν στον αρχικά κατασκευασμένο ναό.

Μεταφορά του γοτθικού ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στην πόλη Most στην Τσεχία (1975) Η ανέγερση του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου στο κέντρο της πόλης του Most στην Τσεχία άρχισε το 1517 από τον Jakob Heilmann. Ο ναός κάηκε το 1578 και επιδιορθώθηκε το 1602. Τη δεκαετία του 1960 το ιστορικό κέντρο της πόλης

καταστράφηκε εντελώς προκειμένου να επεκταθούν οι εγκαταστάσεις εξόρυξης λιγνίτη. Αποφασίστηκε να σωθεί η εκκλησία με την απομάκρυνσή της και στο Υπουργείο Πολιτισμού της Τσεχοσλοβακίας συστάθηκε επιτροπή εμπειρογνωμόνων για την επίβλεψη του έργου, υπό την προεδρία του ακαδημαϊκού Stanislav Bechyně. Ειδικός σύμβουλος ήταν ο Emmanuel Gendel, πολιτικός μηχανικός, κορυφαίος ειδικός της ΕΣΣΔ στη μετακίνηση κτιρίων τη δεκαετία του 1930. Οι εργασίες προετοιμασίας διήρκεσαν 7 χρόνια. Ο ψηλόκορμος δυτικός πύργος – καμπαναριό αποσυναρμολογήθηκε. Στο ναό ενισχύθηκαν οι βάσεις, η τοιχοποιία και οι κίονες, ενώ οι περιμετρικοί τοίχοι περιζώθηκαν από ένα δακτύλιο από σκυρόδεμα. Ολόκληρος ο ναός τοποθετήθηκε μέσα σε νάρθηκα από χαλύβδινη πλαισιωτή κατασκευή, τόσο εξωτερικά, όσο και εσωτερικά, ώστε να εξασφαλιστεί το αδιατάρακτο της κατασκευής κατά τη μεταφορά. 53 υδραυλικές φορτηγίδες μεταφοράς τοποθετήθηκαν πάνω σε ειδικές ράγες, κάτω από όλα τα στατικώς επικίνδυνα σημεία του κτηρίου. Οι φορτηγίδες μεταφοράς ελέγχονταν συνεχώς μέσω συστήματος υπολογιστή, μαζί με τους 4 ηλεκτροκίνητους γερανούς που χρησιμοποιήθηκαν για να τραβήξουν την εκκλησία. Το 1975 μέσα σε διάστημα ενός μηνός ο ναός μετακινήθηκε σε απόσταση 841,10 μέτρων με ταχύτητα 1-3 εκατοστών ανά λεπτό, και τοποθετήθηκε σε διπλή βάση από χάλυβα και οπλισμένο σκυρόδεμα. Μετά την ολοκλήρωση της μετακίνησης, οι εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης συνεχίστηκαν μέχρι το 1988 και η εκκλησία ξαναλειτούργησε επίσημα μόλις το 1993. Το κτίριο αναφέρεται ως το βαρύτερο που μετακινήθηκε ποτέ πάνω σε τροχούς (12.700 τόνοι). Η μεταφορά του καθολικού της μονής Mihai Vodă στο Βουκουρέστι (1985) Στη Ρουμανία τη δεκαετία του 1980 ο Νικολάε Τσαουσέσκου υλοποίησε το σχέδιο «αστικής ανάπλασης» του Βουκουρεστίου, έργου που κατέστρεψε περισσότερο από το 20% του ιστορικού κέντρου της πόλης, προκαλώντας την αντίδραση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας. Περιλαμβάνονταν κηρυγμένα ιστορικά κτήρια και μεσαιωνικοί ορθόδοξοι ναοί του 15ου-16ου αι., ζώνη κτηρίων της βιομηχανικής κληρονομιάς του 19ου αι., οικοδομικά τετράγωνα με κομψά κτήρια της δεκαετίας του 1920. Το περίφημο μοναστήρι Văcăreşti, κτισμένο από τον Έλληνα ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Νικόλαο Μαυροκορδάτο το 1711, ισοπεδώθηκε μαζί με ολόκληρη την ομώνυμη συνοικία γύρω του. Ένα από τα από τα πιο σημαντικά μνημεία του Βουκουρεστίου ήταν η μονή Mihai Vodă (1594), τα κτίσματα της οποίας ισοπεδώθηκαν μαζί με όλη την ιστορική γειτονιά Izvor Voda γύρω της, που χρονολογείτο από το 1837. Σώθηκε μόνο το καθολικό της μονής, το οποίο μεταφέρθηκε το 1985 (9.000 τόνοι βάρος) σε ράγες, σε απόσταση 289 μ. σε άλλη θέση μέσα στον αστικό ιστό, σε συνδυασμό με το ελεύθερα ιστάμενο καμπαναριό του, με ένα σύστημα που ανέπτυξε ο πολιτικός μηχανικός Eugeniu Iordachescu, παρόμοιο με εκείνο που χρησιμοποιήθηκε στο ναό της πόλης του Most.

Η διατήρηση του αρχαιολογικού χώρου στο Yenikapı στην Κωνσταντινούπολη (2013) Το 2013 μια νέα γραμμή μετρό σχεδιάστηκε σε σήραγγα μήκους 13 χλμ. από τα οποία 1,8 χλμ. είναι υποθαλάσσια, ενώνοντας το ευρωπαϊκό με το ασιατικό τμήμα της Κωνσταντινούπολης. Σημαντικό τεχνικό πρόβλημα ήταν το ότι η πόλη βρίσκεται σε επικίνδυνη σεισμική ζώνη (Ρήγμα της Ανατολίας) και έτσι τοποθετήθηκαν ειδικές εύκαμπτες σήραγγες στο βυθό του Βοσπόρου. Ο προβλεπόμενος σταθμός στη θέση Yenikapı, το θαλάσσιο λιμάνι στη νότια πλευρά της πόλης, ήταν κεντροβαρικός, από την άποψη ότι θα ένωνε το σκέλος του υφιστάμενου υπόγειου μετρό με το νέο έργο, γεγονός που θα επέτρεπε η χρήση του συγκεκριμένου συστήματος μεταφοράς να αυξηθεί από 3,6% σε 28%. Δεν προβλέπονταν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή. Ωστόσο, μόλις άρχισαν οι ανασκαφές αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια ενός κατά τα άλλα άγνωστου βυζαντινού ναού του 12ου αιώνα. Στη συνέχεια ήρθαν στο φως τα ερείπια από το Μεγάλο Λιμάνι, που χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄. Πρόκειται για μία από τις πιο εντυπωσιακές ανασκαφές στον κόσμο, η οποία αποκάλυψε 36 ναυάγια - τα περισσότερα χρονολογούνται από τον 6ο έως τον 7ο αιώνα μ.Χ. – που περιελάμβαναν μεγάλο αριθμό αμφορέων. Στην Κωνσταντινούπολη λίγο υλικό είναι γνωστό από την Εποχή του Χαλκού και του Σιδήρου, αλλά κάτω από το βυζαντινό λιμάνι αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά και εκτεταμένο στρώμα νεολιθικής περιόδου. Η σπουδαιότητα των ευρημάτων υποχρέωσε την Ιαπωνική κατασκευάστρια εταιρεία να σταματήσει τις εργασίες για περίπου 2 χρόνια, να γίνει τροποποίηση των σχεδίων και μεταφορά του κεντρικού σταθμού σε νέα θέση, ενώ παράλληλα κινητοποιήθηκαν διεθνείς αρχαιολογικές αποστολές για την κατά χώρα διάσωση, προστασία και συντήρηση των ευρημάτων (πλοίων και φορτίων). Επιπλέον, έγινε διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός (κατά τον οποίο πρώτο βραβείο πήρε ο διάσημος αμερικανός καθηγητής Peter Eisenman), για την κατασκευή αρχαιολογικού μουσείου για την κατά χώρα διατήρηση και προβολή των ευρημάτων που χαρακτηρίστηκαν ως η μεγαλύτερη συλλογή πλοίων γνωστών από την Αρχαιότητα παγκοσμίως.

ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Είναι παντελώς άγνωστη μέχρι τούδε διεθνώς η μεταφορά αρχαιολογικού χώρου. Ουδείς διανοήθηκε ως τώρα να μετακινήσει το χώρο μιας αρχαιολογικής ανασκαφής, και μάλιστα έκτασης 1.500 τ.μ. όπως είναι η εκσκαφή του σταθμού

Βενιζέλου, για τον προφανή λόγο ότι έχει να αντιμετωπίσει ένα σύνολο εξαιρετικά ετερογενές από άποψη υλικών, συνάφειας, διαφορετικού βαθμού διατήρησης/καταστροφής και αντοχής στις καταπονήσεις – παράγοντες που θέτουν σε άμεσο κίνδυνο την ακεραιότητά του. Επίσης, σχεδόν πάντοτε έχουμε να αντιμετωπίσουμε επάλληλες στρώσεις οικοδομικού υλικού, το οποίο εδράζεται σε προϋπάρχον διαφορετικό οικοδομικό υπόστρωμα, άλλων χρονικών περιόδων, διαφορετικής σύστασης υλικών ή διαφορετικής μορφής κτισμάτων – όπως είναι ακριβώς η περίπτωση της ανασκαφής του σταθμού Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη. Επιπλέον, δεν έχει υπάρξει παράδειγμα στη διεθνή πρακτική κατά το οποίο ολόκληρος αρχαιολογικός χώρος να αποσπασθεί από τη θέση όπου βρέθηκε με επιδιωκόμενο στόχο να επανατοποθετηθεί εκ νέου στην ίδια θέση, έχοντας στο μεταξύ χάσει την αυθεντικότητα και την ακεραιότητά του. Όπως προαναφέρθηκε, οι περιπτώσεις μετακίνησης μνημείων σχετίζονται με την αδυναμία διατήρησής τους στο περιβάλλον τους. Εύλογο είναι ότι εάν ένας αρχαιολογικός χώρος θεωρείται τόσο σημαντικός ώστε να πρέπει να μείνει ορατός και επισκέψιμος στη θέση όπου βρέθηκε και ανασκάφηκε, δεν θα προτιμηθεί η διαδικασία της απόσπασης / μετεγκατάστασης /φύλαξης /επανατοποθέτησης, αλλά η λύση της διατήρησής του στο αυθεντικό του περιβάλλον.

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Οι προδιαγραφές και το περιεχόμενο της Αναθεωρημένης Μελέτης Απόσπασης, καθώς και οι επιχειρούμενες ενέργειες τεμαχισμού / απόσπασης / φύλαξης / πιθανής επανατοποθέτησης των ευρημάτων του αρχαιολογικού χώρου, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν στο σύνολό τους παρά μόνον ως επιστημονικοφανής και επικίνδυνη τυχοδιωκτική ενέργεια που θέτει σε βέβαια και άμεση διακινδύνευση την πολιτιστική κληρονομιά της πατρίδας μας, με την καταστροφή της ακεραιότητας και της αυθεντικότηατς ενός τόσο μοναδικού αρχαιολογικού συνόλου, και επομένως πρέπει να αποφευχθεί με κάθε τρόπο. 25/10/2020

Αλκιβάδης Πρέπης

Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός, Καθηγητής Ιστορίας Αρχιτεκτονικής και Αποκατάστασης-Επανάχρησης Μνημείων και Ιστορικών Συνόλων, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Εμπειρογνώμονας της UNESCO/ICOMOS

ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ ΠΡΕΠΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΘΕΣΗ:

Καθηγητής πρώτης βαθμίδας στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης – Δ.Π.Θ. (από 01/9/2020 συνταξιούχος) ΓΝΩΣΤΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ: - Ιστορία της Αρχιτεκτονικής - Αποκατάσταση, Επανασχεδιασμός και Αναβίωση Ιστορικών Κτηρίων και Συνόλων - Ιστορία της Τέχνης Τομέας Ερευνητικού – Επιστημονικού Ενδιαφέροντος: Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς UNESCO Επίτιμος Καθηγητής του Kazan State University of Architecture and Engineering, Republic of Tatarstan, Russian Federation. Αναλυτικό βιογραφικό: https://arch.duth.gr/cv/alprepis/ Αναρτημένες δημοσιεύσεις: https://duth.academia.edu/AlkiviadisPrepis 2. ΣΠΟΥΔΕΣ 2.1. ΑΝΩΤΑΤΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ 1971-1976 Αρχιτεκτονική Σχολή του Ε.Μ.Π. Υπότροφος του Ι.Κ.Υ. (1972-1973, 1974-1975, 19751976). Διπλωματική εργασία: «Πρόταση παρέμβασης στην περιοχή της Πλάκας». 2.2. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ 1977-1980 Ινστιτούτο Θεωρίας και Ιστορίας της Πολεοδομίας και Αρχιτεκτονικής της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών. Μελέτησα ιδιαίτερα βυζαντινή και μεταβυζαντινή βαλκανική παραδοσιακή και θρησκευτική αρχιτεκτονική. Παρακολούθησα αναστηλωτικές εργασίες στα σημαντικότερα παραδοσιακά-ιστορικά οικιστικά σύνολα (Μελένικο, Κοπρίβστιτσα, Φιλιππούπολη, Μονή Παναγίας Πετριτζιώτισσας, Βελίκο Τύρναβο, Μεσημβρία). 1983-1984 Υπότροφος του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας στη Βουλγαρία για την ολοκλήρωση της διδακτορικής διατριβής «Έρευνες σε ορισμένα μεσαιωνικά αρχιτεκτονικά μνημεία του Μελένικου» με θέμα την η αρχιτεκτονική - ιστορική εξέταση των σημαντικότερων βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της πόλης Μελένικος. 14/6/1988 Υπεράσπιση της διδακτορικής διατριβής στην Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτόνων και Πολιτικών Μηχανικών του Πολυτεχνείου της Σόφιας. Έγκριση παμψηφεί με διάκριση άριστα 10. Αναγνώριση ΔΙ.Κ.Α.Τ.Σ.Α. 1/108/24.5.89. 3. ΜΕΤΑΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 1/3-30/6/2007 Προσκεκλημένος του Institut National des Langues et Civilisations Orientales (INALCO), στο Centre d’Etudes de l’Europe Médiane (CEE), Paris. Ερευνητικό πρόγραμμα: «Η διερεύνηση της συμβολής των οργανωμένων συντεχνιών των οικοδόμων μαστόρων στην ανέγερση θρησκευτικών κτιρίων στη Βαλκανική, την περίοδο της Οθωμανοκρατίας».

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για την διακινδύνευση της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των σημαντικών αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στον Σταθμό Βενιζέλου 1/10/2016- Προσκεκλημένος του Institut National des Langues et Civilisations Orientales 28/2/2017 (INALCO), στο Centre d’Etudes de l’Europe Médiane (CEE), Paris. Ερευνητικό πρόγραμμα: «Η ανοικοδόμηση χριστιανικών ναών στα Βαλκάνια ος ος στην περίοδο 15 -19 αι.». 4. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4.1. Ιδιωτικό αρχιτεκτονικό γραφείο (1976-2020). Πολυάριθμες μελέτες για την αποκατάσταση παραδοσιακών κτηρίων, μνημείων και ιστορικών συνόλων. 4.2. Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (1981-1982) Υπεύθυνος πολεοδομικών μελετών οργάνωσης και προστασίας παραδοσιακών οικισμών. 4.3. Δήμος Αθηναίων (1985-1998) Υπεύθυνος του Τμήματος Παραδοσιακών της Διεύθυνσης Αρχιτεκτονικού και των έργων συντήρησης, ανάπλασης και επανάχρησης στο συγκρότημα του εργοστασίου της Δημοτικής Επιχείρησης Φωταερίου Αθηνών (Γκάζι). Υπεύθυνος του Τμήματος Κατασκευών. 5. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Έχω διδάξει - Αποκατάσταση - Επανάχρηση Μνημείων και Ιστορικών Συνόλων επί μακρά σειράν ετών στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δ.Π.Θ., και ως επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών και στο Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού» της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ακόμη, στο προπτυχιακό και σε μεταπτυχιακά τμήματα του Kazan State University of Architecture and Engineering, Republic of Tatarstan, Russian Federation. - Ιστορία της Αρχιτεκτονικής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δ.Π.Θ. - Ιστορία της Τέχνης σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά τμήματα στο Δ.Π.Θ. (Τμήμα Επιστημών Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία, και στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σπουδές Νοτιοανατολικής Ευρώπης» του Τμήματος Νομικής - Τομέας Διεθνών Σπουδών – Κατεύθυνση Ιστορίας) Έχω επιβλέψει ικανό αριθμό μεταπτυχιακών και διδακτορικών διατριβών στο Δ.Π.Θ., στο Α.Π.Θ και στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. Συνδιοργάνωση του “Beledije” - a Regional Cultural Heritage Facility in Kosovo, an EU funded project managed by the European Commission Liaison Office in Kosovo (2011). Υπεύθυνος επιστημονικών ερευνητικών προγραμμάτων. Συμμετοχή σε πολυάριθμα συνέδρια και σεμινάρια στο εσωτερικό και το εξωτερικό με εισηγήσεις, καθώς και σε οργανωτικές επιτροπές τους. 6. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΕΘΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΤΡΟΠΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ 1981-1994 Μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών, εκπρόσωπος του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας. 1985 - Μέλος του Ελληνικού Τμήματος ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) 1995-2005 Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Τμήματος ICOMOS. 2000-2008 Μέλος της Διεθνούς Επιτροπής CIAV (Commité International de l`Architecture Vernaculaire) του ICOMOS για την Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. 2018 Μέλος της Διεθνούς Επιστημονικής Επιτροπής PRERICO (Places of Religion and Ritual) του ICOMOS 2018 Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου (Panel Member) του ICOMOS για τα μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για την διακινδύνευση της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των σημαντικών αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στον Σταθμό Βενιζέλου Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα Ηνωμένων Εθνών για τη Μεσόγειο (Mediterranean Action Plan – United Nations Environmental Program) Εμπειρογνώμων του Συμβουλίου της Ευρώπης σε μελέτες τεκμηρίωσης, προστασίας, ανάδειξης και διαχείρισης μνημείων της βαλκανικής πολιτιστικής κληρονομιάς 2004-2008 Μέλος της Διεθνούς Επιτροπής: Technical Assessment of the Architectural and Archaeological Heritage in South–East Europe, an Integrated Rehabilitation Project Plan / Survey of the Architectural and Archaeological Heritage, Regional Programme for Cultural and Natural Heritage in South - East Europe - “Culture 2000”

UNESCO - World Heritage Centre / ICOMOS – World Heritage Unit Μέλος του διεθνούς σώματος εμπειρογνωμόνων για τα Μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (World Heritage List).

7. ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΣΕ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ UNESCO Αξιολόγηση μνημείων υποψήφιων για ένταξη στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς 2020 2018 2015 2009 2007 2004 2001 2000

Αίγυπτος: Κοπτικά μοναστήρια του Wadi al-Natrun Πορτογαλία: "Ναός Bom Jesus do Monte στην Braga" (εγγραφή στον Κατάλογο το 2019) Τουρκία: “Πολιτιστικό Τοπίο (Αρχαιολογικός χώρος) του Άνι” (εγγραφή στον Κατάλογο το 2016) Ουκρανία – Κίεβο: Καθεδρικός ναός Αγ. Σοφίας και Συνοδευτικά Μοναστικά Kτίσματα, Ναοί Αγ. Κυρίλλου και Αγ. Ανδρέα, Μοναστηριακή Λαύρα Κιέβου (επέκταση της εγγραφής) Ιράν: “Αρμενικά θρησκευτικά συγκροτήματα - Οχυρωμένα μοναστήρια Αγ. Θαδδαίου και Αγ. Στεφάνου και παρεκκλήσιο του Dzordzor” (εγγραφή στον Κατάλογο το 2008) Αρμενία: Πολιτιστικό τοπίο της περιοχής Gnishikadzor Αίγυπτος: Οχυρωμένη μονή της Αγ. Αικατερίνης στο Σινά και πολιτιστικά μνημεία του Προτεκτοράτου (εγγραφή στον Κατάλογο το 2002) Αρμενία: Πατριαρχικά Θρησκευτικά Συγκροτήματα του Echmiadzin / Αρχαιολογικός χώρος του Καθεδρικού ναού στο Zvartnots / Μονή Geghard / Πολιτιστικό τοπίο της Άνω Κοιλάδας του Ποταμού Azat (εγγραφή στον Κατάλογο το 2000) Αποστολές παρακολούθησης, ελέγχου και συμβουλευτικές σε μνημεία εγγεγραμμένα στον Κατάλογο της

Παγκόσμιας Κληρονομιάς 2019 2018 2018 2018 2018 2015 2014 2014 2012 2010

Σαουδική Αραβία: Συμβουλευτική αποστολή στην “At-Turaif περιοχή της ad-Dir’iyah” Γεωργία: Αποστολή ελέγχου στα “Ιστορικά μνημεία της Mtskheta” Πακιστάν: Αποστολή ελέγχου στο “Κάστρο και τους Κήπους Salamar, στη Λαχώρη” Ρωσική Ομοσπονδία: Συμβουλευτική αποστολή στο συγκρότημα ξύλινων ναών του “Kizhi Pogost”, στη Δημοκρατία της Καρέλιας Γεωργία: Αποστολή ελέγχου στα “Ιστορικά μνημεία της Mtskheta” Γεωργία: Συμβουλευτική αποστολή στον “Καθεδρικό ναό του Bagrati και στη μονή Gelati” Ρωσική Ομοσπονδία: Συμβουλευτική αποστολή στον “Καθεδρικό ναό Κοίμησης της Θεοτόκου και στη μονή της νήσου-πολίχνης Sviyazhsk”, Tatarstan (εγγραφή στον Κατάλογο 2016) Γεωργία: Αποστολή ελέγχου στα “Ιστορικά μνημεία της Mtskheta - Καθεδρικό ναό του Bagrati και στη μονή Gelati” Γεωργία: Αποστολή ελέγχου στην “Πόλη-μνημείο Mtskheta - Καθεδρικό ναό του Bagrati και στη μονή Gelati” Γεωργία: Αποστολή ελέγχου στην “Πόλη-μνημείο Mtskheta - Καθεδρικό ναό του Bagrati και στη μονή Gelati”

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για την διακινδύνευση της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των σημαντικών αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στον Σταθμό Βενιζέλου 2009 2004

Σερβία: Αποστολή ελέγχου στην περιοχή “Stari Raš με τη μονή Sopočani” Σερβία και Μαυροβούνιο: Αποστολή ελέγχου για την “Ανακατασκευή των μοναστηριών στην περιοχή Stari Raš with Sopočani” 2003 Αλβανία: Συμβουλευτική αποστολή στην “Πόλη – μνημείο του Αργυροκάστρου” (εγγραφή 2005) 2002 Αρμενία: «Προστατευτικά κελύφη σε ερειπωμένες κατασκευές - αρχαιολογικούς χώρους», στο: «Διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Διατήρηση ερειπωμένων κατασκευών ", Regional Workshop, οργανωμένο από την UNESCO και το Αρμενικό Τμήμα του ICOMOS, Yerevan, 2002 2002 FYROM: “Οι κίνδυνοι της πολιτιστικής κληρονομιάς σε περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης”, περιφερειακό σεμινάριο οργανωμένο από την Εθνική Επιτροπή του ICOMOS, Αχρίδα 2001 Γεωργία: Διεθνής επιτροπή για την “Μελέτη και Ανάπτυξη της πόλης- μουσείο MtskhetaΣχέδιο Κληρονομιάς και Τουρισμού” 1996/1999/2002 FYROM – πρώην Yugoslavia - Bosnia & Herzegovina – Croatia: Αποστολές καταγραφής των κατεστραμμένων πολιτιστικών μνημείων (Ελληνικό Τμήμα ICOMOS) Τεχνικές Εκθέσεις για την αντιμετώπιση προβλημάτων σε μνημεία εγγεγραμμένα ή υποψήφια για εγγραφή στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς Επιπλέον των ανωτέρω, από το 2004 και εντεύθεν έχω συντάξει περισσότερες από 80 Τεχνικές Εκθέσεις για μνημεία και τοποθεσίες εγγεγραμμένες στον Κατάλογο της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, αναφερόμενες σε προβλήματα: - αξιολόγησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών αυθεντικότητας και ακεραιότητας που αφορούν στην Εξαιρετική Παγκόσμια Αξία τους, - συγκριτικής ανάλυσης μνημείων (κατά τη διαδικασία υποβολής υποψηφιότητας) - διατήρησης, συντήρησης και αναβίωσης – επανάχρησης, - προστασίας, ελέγχου, πολιτικής παρακολούθησης και εποπτείας, - σχεδίων υποδομών, περιβαλλοντολογικών προβλημάτων, - σχεδίων αξιοποίησης, διαχείρισης και ευρύτερης ανάπτυξης.