Αφιέρωμα: 28η Οκτωβρίου Το «ΟΧΙ» ήταν του λαού by Εφημερίδα των Συντακτών

311 26-28 | 10 | 2018 Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ε Ι Μ Α Ζ Ι Μ Ε Τ Η Ν « Ε Φ Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α Τ Ω Ν Σ Υ Ν ΤΑ Κ Τ Ω Ν » Τ Ο Υ Σ Α Β Β Α Τ Ο Κ Υ Ρ Ι Α Κ Ο Υ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: 28η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ

Το «ΟΧΙ» ήταν του λαού

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ

Ενας ηττοπαθής δικτάτορας Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

Πώς οι ναζί άρπαξαν τον πλούτο της χώρας ΛΙΜΟΣ

Δεν πείνασαν μόνο στα αστικά κέντρα ΟΜΗΡΟΙ Αναμνηστική φωτογραφία λίγο πριν φύγει ο πατέρας για το Αλβανικό Μέτωπο. Τα βλέμματα και των τριών είναι πραγματικά καθρέφτης, όχι μόνο της ψυχής τους, μα ενός ολόκληρου έθνους (Αρχείο Μίμη Χριστοφιλάκη)

Από τη ζούγκλα των Ες Ες στα μακρονήσια της Δεξιάς Η ΜΟΥΣΙΚΗ

Οι καλλιτέχνες της Πίνδου και της Αντίστασης

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΤΟ ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΙΚΟ «ΟΧΙ» ΚΑΙ Η «4η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ»

Το καθεστώς προετοίμαζε όνειδος που ο λαός το μετέτρεψε σε έπος Του Σταύρου Μαλαγκονιάρη

28 Οκτωβρίου 1940. ιστορική ημέρα που η μικρή Ελλάδα κλήθηκε να δώσει έναν τιτάνιο αγώνα απέναντι στις υπέρτερες δυνάμεις του Αξονα – της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας. Η επιτυχία του ελληνικού λαού ήταν τεράστια, διότι κατάφερε έναν πραγματικό άθλο: 1. Να ξεπεράσει την ηττοπαθή πολιτική ηγεσία 2.. Να καλύψει τις δραματικές ελλείψεις του στρατεύματος. 3. Να δώσει, με θαυμαστή ομοψυχία, έναν νικηφόρο αγώνα, προκαλώντας παγκόσμιο ενδιαφέρον καθώς κουρέλιασε τον μύθο για το αήττητο του Αξονα. Η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου γιορτάστηκε από τον λαό μαχητικά, ακόμα και μέσα στην Κατοχή, διατρανώνοντας την απόφασή του να συνεχίσει τον αντιφασιστικό και αντιναζιστικό αγώνα μέχρι τη νίκη.

Η O συνταγματάρχης Κ. Δαβάκης

Μου προκάλεσε έκπληξη το «Οχι» του Μεταξά, γιατί ήταν ο μόνος Ελληνας που μπορούσε να πει το «Ναι» Γ. Καφαντάρης (πρωθυπουργός 1924)

Η προπαγάνδα του ΟΧΙ Δυστυχώς, μετά το τέλος του πολέμου, οι «εθνικές» κυβερνήσεις αλλοίωσαν τον πραγματικό χαρακτήρα της γιορτής, εξαφάνισαν το αντιφασιστικό περιεχόμενό της και μετέτρεψαν τον εορτασμό σε ακόμα μία προπαγανδιστική εκδήλωση. «Λάμπουν φωτεινές επιγραφές του “ΟΧΙ” όπου ένα μεσαίο τεράστιο “Χ” κι’ ένα στέμμα από πάνω του δίνουν το σήμα κατατεθέν του επίσημου γιορτασμού. […] Είναι αυτός ο γιορτασμός της μεγάλης μέρας, της ξακουστής 28ης Οκτωβρίου που ο ελληνικός λαός σαν ηλεκτρισμένος παρουσίασε τη μεγαλύτερη έξαρση της ιστορίας του; Είναι αυτός ο γιορτασμός της μεγάλης μέρας που είναι πριν απ’ όλα ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΙΚΗ;» έγραφε σε κύριο άρθρο στις 28 Οκτωβρίου 1945 ο διευθυντής της εφημερίδας «Ριζοσπάστης» Κ. Καραγιώργης. Ετσι, βρήκαν «χώρο» και οι υμνητές της τεταρτοαυγουστιανής τυραννίας, που επεδίωκαν ν’ αποδίδουν ολόκληρη την τιμή της εποποιίας του 1940-41 στη βασιλομεταξική δικτατορία, που «αναδιοργάνωσε» το στράτευμα και αποκατέστησε δήθεν την εθνική ενότητα… Εύστοχα ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Σπύρος Λιναρδάτος παρατηρούσε: «Η αλήθεια είναι πως ο Ελληνικός Στρατός, τα χιλιάδες στρατευμένα παιδιά του Λαού και η πλειοψηφία των μονίμων και εφέδρων αξιωματικών απέκρουσαν την εισβολή, παρά

την έλλειψη διπλωματικής, πολεμικής και ψυχολογικής προετοιμασίας από μέρους του διεφθαρμένου και τυραννικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. »Ο διοικητής του Αποσπάσματος της Πίνδου, συνταγματάρχης Κ. Δαβάκης, έχει πει πως η ηγεσία “προετοίμαζε όνειδος”, που ο Στρατός το μετέτρεψε σε έπος. Και πως οι οδηγίες ήταν “να ρίψωμεν μερικές τουφεκιές διά την τιμήν των όπλων”. Και ο Γ. Καφαντάρης (σ.σ.: πρώην πρωθυπουργός), με το γνωστό καυστικό πνεύμα του, έλεγε πως προκάλεσε έκπληξη το “ΟΧΙ” του Μεταξά, γιατί ήταν ο μόνος Ελληνας που μπορούσε να πει το “ΝΑΙ”».1 Η μεταξική προπαγάνδα υπερτονίζει το «Οχι», που αν και δεν το είπε ο δικτάτορας έπραξε σαν να το είχε πει, προφανώς για να αποσιωπηθούν: 1. Η έκδηλη ηττοπάθειά του σε όλες τις κρίσιμες φάσεις, την οποία για μεγάλο διάστημα εκμεταλλεύτηκε ο Μουσολίνι «στριμώχνοντας» την ελληνική κυβέρνηση. Ο τότε πρέσβης της Ιταλίας στην Αθήνα Εμανουέλε Γκράτσι έχει γράψει, χαρακτηριστικά, ότι ο Μεταξάς «ήθελε πάση θυσία να αποφύγει τον πόλεμο με την Ιταλία, την οποία εφοβείτο πάρα πολύ».2 Είναι αξιοσημείωτο, δε, ότι και ο στρατιωτικός ιστορικός Μάρτιν Βαν Κρέβελντ (Martin Van Creveld) έχει αναφερθεί σε έναν τρομοκρατημένο πρωθυπουργό! 2. Οι τραγικές ελλείψεις του ελληνικού στρατού σε μέσα. Χαρακτηρι-

στικό της γύμνιας του στρατεύματος είναι ότι φαντάροι πήγαιναν στο μέτωπο με ιδιωτικές κουβέρτες! Οι δε γυναίκες της Πίνδου «με τη “ζαλίγκα” της ράχης τους αντικατέστησαν τα ανύπαρκτα μεταφορικά μέσα»! 3 3. «Η επισφαλής, αμφιταλαντευόμενη εξωτερική πολιτική» του Μεταξά, που οδήγησε, τελικά, τόσο τη Γερμανία όσο και την Αγγλία να τον θεωρούν «επισφαλή παράγοντα».4 Δεν είχε λύση Βέβαια, ο Μεταξάς παρέμενε, μέχρι τέλους, φανατικός αντικοινοβουλευτικός και θιασώτης των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Γιατί, λοιπόν, απέρριψε τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940 το ιταλικό τελεσίγραφο, το οποίο ζητούσε, ουσιαστικά, παράδοση της Ελλάδας; Η εξήγηση, προφανώς, είναι σύνθετη. Μία απάντηση είναι ότι επρόκειτο για ένα τελεσίγραφο κήρυξης πολέμου, το οποίο δεν μπορούσε παρά να απορριφθεί, αφού δεν άφηνε εναλλακτική λύση.5 Μια δεύτερη συγκλίνει πως κύριο μέλημα του Μεταξά ήταν η διασφάλιση του καθεστώτος του. «Ο Μεταξάς γνώριζε ότι αν υπέκυπτε στο ιταλικό τελεσίγραφο η λαϊκή οργή θα εξαφάνιζε το καθεστώς του», έχει γράψει ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μανχάιμ, Χάιντς Ρίχτερ,6 και ο Σπύρος Λιναρδάτος εξηγεί: «Γιατί ο Μεταξάς, όπως είδαμε και

στις κρίσιμες εκείνες ώρες, είχε την έγνοια του στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που ήθελε να διατηρηθεί όσο ζούσε αλλά και μετά τον θάνατό του. Για αυτό ήθελε να κάνει καθεστωτικό πόλεμο, όχι αντιφασιστικό και πανεθνικό. »Γι’ αυτό, παρά τις πιέσεις των Αγγλων και του Επιτελείου απαγόρευσε τελικά να χρησιμοποιηθούν αξιόλογοι ανώτεροι αξιωματικοί (Στ. Σαράφης. Κ. Βεντήρης, Ι. Τσιγάντες, Δ. Ψαρός, Ε. Μπακιρτζής, Κ. Τσαμάκος, Ε. Καλαμπαλίκης κ.λπ.) γιατί ήταν δημοκρατικοί. Για αυτό διέταξε να παραμείνουν στα ξερονήσια και στις φυλακές οι εξόριστοι κομμουνιστές, που παραδόθηκαν, τελικά, ύστερα από την κατάρρευση, στην Γκεστάπο».7 Πηγές: 1. Σπ. Λιναρδάτος «Το αντιφασιστικό ΟΧΙ του λαού μας και το “ΟΧΙ” που είπε ο Ι. Μεταξάς», περιοδικό «Αντί», τ. 4, 19.10.1974. 2. Εμμανουέλε Γκράτσι, «Η αρχή του τέλους» (Η επιχείρηση κατά της Ελλάδος), εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1980, σελ. 220. 3. Εφημερίδα «Ριζοσ πάσ της», φ. 28.10.1945. 4. Χάιντς Ρίχτερ, «Μια προσπάθεια επιστημονικής θεώρησης της εθνικής αντίστασης (1941-45)», περιοδικό «Αντί», τ. 18, 3 Μαΐου 1975. 5. Ο Ιός, «Οι κρυφοί τεταρτοαυγουστιανοί», Εφημερίδα των Συντακτών φ. 4.8.2013. 6. Χάιντς Ρίχτερ, «Το alter ego της γιορτής», «Ε Ιστορικά», τ. 2, φ. 27.10.1999. 7. Σπύρος Λιναρδάτος «Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι Μεγάλες Δυνάμεις», εκδόσεις Προσκήνιο, σελ. 183.

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ

Σε διάσταση με τον λαό

α… τύμπανα του πολέμου άρχισαν να ηχούν, στην Ελλάδα, από τον Απρίλιο του 1939, όταν η Ιταλία «κατάπιε» μέσα σε λίγες ώρες την Αλβανία. Σε επίσημη έκδοση του Βασιλικού Υπουργείου Εξωτερικών (Αθήνα 1940) παρουσιάζονται «Διπλωματικά έγγραφα [από την] Ιταλική επίθεση κατά της Ελλάδος», αναφέρονται οι οδηγίες, που έδινε το υπουργείο Εξωτερικών προς τις ελληνικές διπλωματικές αρχές της Αλβανίας «όπως συμφώνως με την αυστηράν επιθυμίαν της Β. Κυβερνήσεως απέχωσιν οι ομογενείς επιμελώς πάσης αντιιταλικής εκδηλώσεως οιασδήποτε μορφής». Ακόμα και όταν ο υποπρόξενος στους Αγίους Σαράντα ενημέρωσε (14.4.1939) το ΥΠΕΞ για την ένοπλη επίθεση που δέχτηκε το υποπροξενείο από Ιταλούς στρατιώτες, το υπουργείο Εξωτερικών, στο οποίο

Ο Ιωάννης Μεταξάς ανάμεσα στους ομοϊδεάτες του

Ενας τρομοκρατημένος ηττοπαθής δικτάτορας προΐστατο προσωπικά ο Μεταξάς, συνέχιζε να δίνει εντολές ότι η στάση απέναντι στους Ιταλούς «πρέπει να είναι φιλική και τελείως άμεμπτος». Η πολιτική του δικτάτορα βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με το λαϊκό αίσθημα. Είναι αποκαλυπτικό το τηλεγράφημα του Ιταλού πρέσβη στην Αθήνα Εμμανουέλε Γκράτσι προς το ιταλικό υπουργείο Εξωτερικών, με ημερομηνία 3 Μαΐου 1939, στο οποίο ανέφερε: «Η Ελληνική Κοινή γνώμη αντέδρασεν εις την παρ' ημών κατάληψιν της Αλβανίας κατά τρόπον ΕΧΘΡΙΚΟΝ (σ.σ.: τα κεφαλαία στο πρωτότυπο) παρ’ όλον ότι η στάσις των αρχών και πρωτίστως της κεντρικής κυβερνήσεως (Μεταξά) ήτο όχι μόνον άψογος αλλά και φιλική». Την απέχθεια του λαού στο πρόσωπό του τη διαπίστωνε και ο ίδιος. Στο Σημειωματάριό του, που βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Αρχείο Ιωάννη Μεταξά), γράφει με ημερομηνία 1η Απριλίου 1940: «Βράδυ παράστασις Γερμανική. Κόσμος επευφημίαι στο Βασιλέα, ψυχρότης προς εμέ. Μου φεύγει και ο λαός;» Τα σύννεφα του πολέμου Σε πολλές σημειώσεις του σε αυτό το διάστημα φαίνεται ότι ο Ιωάννης Μεταξά ανησυχεί για τη

στάση που θα δείξουν απέναντί του οι Αγγλοι και πως θα επηρεαζόταν ο βασιλιάς. Οι εξελίξεις αρχίζουν να διαμορφώνονται δυσμενώς καθώς στις 22 Μαΐου 1939 υπογράφεται στο Βερολίνο το λεγόμενο «Χαλύβδινο Σύμφωνο», που ολοκλήρωνε τη συμφωνία του Αξονα Βερολίνου - Ρώμης. Από εκείνη τη μέρα, όπως γράφει ο διπλωμάτης και στενός φίλος του Ι. Μεταξά, Β.Π. Παπαδάκης, η Ελλάδα γνώριζε ότι «εάν υφίστατο ιταλικήν επίθεσιν και ανθίστατο, θα ενεπλέκετο εις πόλεμον όχι μόνο προς την Ιταλίαν, αλλά και προς την Γερμανίαν», βάσει του άρθρου 3 της γερμανοϊταλικής συνθήκης.8 Παρ’ όλα αυτά, ο Μεταξάς εμμένει σε μια «επισφαλή, αμφιταλαντευόμενη εξωτερική πολιτική» ουδετερότητας με τα εξής χαρακτηριστικά: 1. Ισορροπία μεταξύ της ιδεολογικής του συγγένειας με τη Γερμανία και της ορθολογικής εξασφάλισης των νώτων του με τη Μ. Βρετανία. 2. Ευμενή ουδετερότητα για… δύο, αφού παραχώρησε και στους Βρετανούς και στους Γερμανούς στρατιωτικά προνόμια. Το αποτέλεσμα ήταν «να θεωρείται και από τις δύο πλευρές ως επισφαλής

παράγοντας. Καμία από τις δύο δυνάμεις-προστάτες της ελλ. δικτατορίας δεν τον υπολόγιζε για πλήρη σύμμαχο», έχει γράψει ο Χάιντς Ρίχτερ. Στο μεταξύ, η εγγενής ηττοπάθεια του δικτάτορα γίνεται εμφανής και στην ηγεσία του στρατεύματος. Οπως γράφει στα απομνημονεύματά του ο αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου σε μια συγκέντρωση, που έγινε στις 21 Μαΐου 1940 στο υπουργείο Εξωτερικών, ο Μεταξάς μιλώντας στους παριστάμενους αντιστράτηγους (Παπάγο, Δράκο, Μπακόπουλο, Πιτσίκα, Παπαδόπουλο, Κοσμά και Τσολάκογλου) ομολόγησε, μεταξύ άλλων, τα εξής: «Γνωρίζω ότι ο παγκόσμιος πόλεμος μας ευρίσκει αόπλους και απροπαρασκεύους, ήτοι άνευ αεροπλάνων, άνευ αρμάτων, άνευ επαρκών εφοδίων, μετά περιορισμένου αριθμού οβίδων, άνευ αντιαρματικών μέσων και άνευ επαρκών φορτηγών αυτοκινήτων και κτηνών». Και αφοπλιστικά συμπλήρωσε: «[…] δεν έχομε δυνατότητας διά μακροχρόνιον πόλεμον, αν μας επιβληθή. Εάν δε πρόκειται να πολεμήσωμεν κατά τινος Μεγάλης Δυνάμεως, αι δυνατότητες μειούνται εφ’ όσον αύτη θα είναι εξωπλισμένη με όλα τα σύγχρονα μέσα. Διάρκεια 1520 ημερών υπολογίζεται, καθ' ην θα

αντιταχθώμεν σθεναρώς, θα δείξωμεν τας αρετάς μας και θα πέσωμεν ενδόξως».9 Αυτό δεν ήταν πρόσκαιρο. Ο Μεταξάς είχε μιλήσει στο ίδιο πνεύμα και στους ιδιοκτήτες και διευθυντές των αθηναϊκών εφημερίδων ακόμα και μετά την έναρξη του πολέμου, σε μια συγκέντρωση που είχε κάνει στις 30 Οκτωβρίου 1940 στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία». Εκεί, γνωρίζοντας ότι δεν θα δημοσιευτεί τίποτα εξαιτίας της λογοκρισίας, ομολόγησε ότι «ο Ιταλικός όγκος λοιπόν ευρήκε απέναντί του δυνάμεις πάρα πολύ ασθενείς τουλάχιστον διά την κρούσιν των πρώτων ημερών». Και σημείωσε: «Η Ελλάδα δεν πολεμά διά την νίκην. Πολεμά διά την δόξαν και διά την τιμή της. […] Η Ιταλία είναι μεγάλη δύναμις […]. Αλλά υπάρχουν στιγμές κατά τις οποίες ένας λαός οφείλει, αν θέλη να μείνει μεγάλος, να είναι ικανός να πολεμήση έστω και χωρίς καμμίαν ελπίδα νίκης».10 Πηγές: 8 Β. Π. Παπαδάκης «Διπλωματική ιστορία του Ελληνικού πολέμου 1940-45», Αθήνα 1956, σελ. 25. 9. Γεώργιος Κ. Σ. Τσολάκογλου, «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Ακροπόλεως», Αθήναι 1959, σελ. 12 10. ΔΙΣ/ΓΕΣ, φάκ. 618, υποφ. ΣΤ, α/α 1.

[…] δεν έχομε δυνατότητας διά μακροχρόνιον πόλεμον[…]. Εάν δε πρόκειται να πολεμήσωμεν κατά τινος Μεγάλης Δυνάμεως, αι δυνατότητες μειούνται. Διάρκεια 15-20 ημερών υπολογίζεται, καθ' ην θα αντιταχθώμεν σθεναρώς, θα δείξωμεν τας αρετάς μας και θα πέσωμεν ενδόξως Ι. Μεταξάς

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΤΟΡΠΙΛΙΣΜΟ ΤΗΣ «ΕΛΛΗΣ»

Αγνοούσε τις προειδοποιήσεις παρακαλούσε τον Χίτλερ

πό τις αρχές του καλοκαιριού του 1940 οι Ιταλοί αρχίζουν να δημιουργούν δυσμενές κλίμα σε βάρος της Ελλάδας, διοχετεύοντας (συνήθως ψευδείς) πληροφορίες περί χρησιμοποίησης ελληνικών λιμανιών από αγγλικά πλοία. Λέγεται ότι ο αρχικός σχεδιασμός του Μουσολίνι προέβλεπε την πραγματοποίηση επίθεσης εναντίον της χώρας μας την 1η Σεπτεμβρίου. Ετσι, στις 14 Αυγούστου, μία ημέρα πριν από τον τορπιλισμό του εύδρομου «Ελλη», ο Ιταλός υπουργός Εξωτερικών, Τσιάνο, απαντώντας μέσω του Ιταλού πρέσβη στο Βερολίνο σε ερώτηση του Γερμανού υπουργού Εξωτερικών Ρίμπεντροπ, φέρεται να ενημέρωσε ότι: «[…] δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την πιθανότητα η Αγγλία να δημιουργήσει κάποιες ναυτικές βάσεις στις ελληνικές ακτές. […] Ενας επίλογος σε αυτή την κατάσταση, που δεν αποκλείει τη δυνατότητα συμφιλίωσης, μπορεί να αναμένεται κατά τις πρώτες δέκα ημέρες του Σεπτεμβρίου».11 Ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο η φασιστική Ιταλία κλιμακώνει τις προκλήσεις της με τον τορπιλισμό της «Ελλης» στην Τήνο. Είχαν προηγηθεί: Βομβαρδισμοί (12/7) του βοηθητικού σκάφους του Ναυτικού «Ωρίων» και του αντιτορπιλικού «Υδρα» στον κόλπο Κισσάμου Κρήτης, (30/7) των αντιτορπιλικών «Βασιλεύς Γεώργιος» και «Βασίλισσα Ολγα» στον Κορινθιακό και δύο υποβρυχίων στον κόλπο της Ναυπάκτου και (2/8) πλοιαρίου της Οικονομικής Αστυνομίας, μεταξύ Αίγινας και Σαλαμίνας. Πτήσεις πολεμικών αεροπλάνων πάνω από διάφορες περιοχές της χώρας.

επειδή δεν ήθελε να πιστέψει πως θα δεχτεί επίθεση από τους ομοϊδεάτες του, αγνοούσε τις προειδοποιήσεις διπλωματών και τις επίμονες εκκλήσεις των στρατιωτικών για τη λήψη μέτρων. Ο Τσολάκογλου στα απομνημονεύματά του αναφέρει, χαρακτηριστικά, ότι ως διοικητής του Γ' Σώματος Στρατού επεδίωκε να συγκεντρώσει δυνάμεις στα ελληνοαλβανικά σύνορα λέγοντας προς το Γενικό Επιτελείο πως ήθελε να κάνει ασκήσεις, διότι, όπως γράφει, «ο τότε Πρόεδρος της Κυβερνήσεως απηγόρευε την συγκέντρωσιν» στρατού στα ελληνοαλβανικά σύνορα.

Σκηνοθετημένες προπαγανδιστικές ιστορίες, με κορυφαία μία υπόθεση δολοφονίας ενός Αλβανού ονόματι Νταούτι. Ομως, ακόμα και μετά τον τορπιλισμό της «Ελλης», η κυβέρνηση Μεταξά δεν προχωράει στη λήψη μέτρων, παρά τα πιεστικά αιτήματα του Γενικού Επιτελείου και επιδιώκει μεσολάβηση της Γερμανίας για να σταματήσουν οι προκλήσεις της Ιταλίας. Παράλληλα, στο πλαίσιο της

πολιτικής εξευμενισμού του Μουσολίνι δόθηκε αυστηρή εντολή να μη δημοσιοποιηθεί το παραμικρό για την εθνικότητα του υποβρυχίου που τορπίλισε το ελληνικό πολεμικό πλοίο. Ο Μάρτιν Βαν Κρέβελντ (Martin Van Creveld) θεωρεί ότι «ο Ελληνας πρωθυπουργός, που είχε τρομοκρατηθεί […], έκανε έκκληση στο Βερολίνο».12 Φαίνεται ότι ο Μεταξάς είτε ελπίζοντας σε γερμανική εύνοια είτε

Η διπλωματία Σε ό,τι αφορά τους διπλωμάτες, ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος σε άρθρο του στην εφημερίδα «Ριζοσπάστης» (φ. 25.10.1945) έγραφε: «ο Ι. Πολίτης ο τότε πρεσβευτής μας στη Ρώμη είδε κι' έπαθε όσο να πείσει το Μεταξά πως η φασιστική Ιταλία ετοιμαζόταν να μας χτυπήσει. Ο ίδιος ο κ. Πολίτης σε μια ιδιαιτέρα συνομιλίαν μας λίγον καιρό πριν φύγει κρυφά από την Ελλάδα στον καιρό της κατοχής μού ανακοίνωσε πως έβρισκε μεγάλη αντίδραση στο υπουργείο των Εξωτερικών γιατί δεν ήθελαν να το πιστέψουν πως η Ιταλία μια μέρα θα μας κτυπούσε!». Ετσι, όλες οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης περιορίστηκαν «να “μαλακώσει” (εξευμενίσει) τη Γερμανία και την Ιταλία», όπως αναφέρεται, χαρακτηριστικά, σε διπλωματικό έγγραφο με ημερομηνία 18 Αυγούστου 1940, του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών. Ομως, όπως αποκαλύπτεται σε άλλο γερμανικό έγγραφο (ημερομηνία 21 Αυγούστου), η τακτική του δικτάτορα ήταν αντίθετη με το λαϊκό αίσθημα: «Οι Ελληνες εξακολουθούν να

Παρά τις κραυγαλέες προκλήσεις των Ιταλών ο Μεταξάς δεν ήθελε να πιστέψει ότι θα δεχτεί επίθεση από τους ομοϊδεάτες του Μουσολίνι και Χίτλερ Τα αντιτορπιλικά «Βασιλεύς Γεώργιος», αριστερά, και «Βασίλισσα Ολγα» είχαν βομβαρδιστεί από τους Ιταλούς στις 30.7.1940 στον Κορινθιακό

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

ελπίζουν ότι η Γερμανία θα περιορίσει την Ιταλία. Πιστεύουν ότι οι ιταλικές ενέργειες είναι εσκεμμένες προκλήσεις. Ως αποτέλεσμα, η λαϊκή αγανάκτηση καθιστά δυσκολότερη την αποδοχή των ιταλικών απαιτήσεων».13 Από εδώ καθίσταται ξεκάθαρο ότι δύσκολα θα μπορούσε, πλέον, να αποδεχτεί η κυβέρνηση τις ιταλικές απαιτήσεις. Γι’ αυτές μίλησε, στις 26 Αυγούστου 1940, «μετά θρασύτητος», όπως γράφει ο Β.Π. Παπαδάκης, ο Ρίμπεντροπ στον Ελληνα πρέσβη στο Βερολίνο. Σε αυτή τη συνάντηση ο ναζιστής υπουργός ισοπεδώνει την εξωτερική πολιτική του Μεταξά για την τήρηση ουδετερότητας, ξεκαθαρίζοντας ότι «διαιρούμεν τας χώρας εις εκείνας που έλαβον στάσιν υπέρ του Αξονος και εκείνας που έλαβον στάσιν υπέρ της Αγγλίας. Θεωρούμεν την Ελλάδα ως χώρα που επέλεξε την Αγγλίαν».14 Και ο Ρίμπεντροπ… συμβούλεψε τους Ελληνες «να τεθούν εις φιλικούς όρους με τους Ιταλούς και να έλθουν εις συνεννόησιν με αυτούς» για «να θεραπευθούν αι ιταλικαί αιτιάσεις το ταχύτερον και να εκπηρωθούν οι πόθοι της Ιταλίας». Χαρακτηριστικό της στάσης της Γερμανίας είναι ότι ο υπουργός Εξωτερικών έδωσε την παραπάνω απάντηση 10 ημέρες μετά το «βέτο» που είχε τεθεί στα ιταλικά επιθετικά σχέδια, αφήνοντας την κυβέρνηση Μεταξά να κάνει εκκλήσεις για παρέμβαση. Να σημειωθεί ότι, από νωρίτερα (8 Ιουλίου), και οι Ιταλοί είχαν προϊδεάσει τον Μεταξά για το ναυάγιο

της εξωτερικής πολιτικής του, καθώς ο Τσιάνο είχε διαμηνύσει στον Ελληνα πρέσβη στη Ρώμη πως «είναι καιρός η Ελλάς να αντιληφθή ότι ο Αξων έχει ήδη νικήσει, να αφήση τας ουτοπίας και να παύση παίζουσα εις δύο ταμπλώ».15 Επιφυλακτικοί οι Αγγλοι Ομως, και οι Αγγλοι ήταν εξαιρετικά επιφυλακτικοί απέναντι στον Μεταξά. Οπως αποκαλύφθηκε με το άνοιγμα των αρχείων του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών για το 1940 «πολύ πριν από το ξέσπασμα του ιταλικού πολέμου, το κύριο μέλημα της Βρετανίας ήταν να διασφαλίσει ότι, ενδεχομένως, οι Ελληνες δεν θα παραδώσουν τις θέσεις τους χωρίς αντίσταση».16 Παρ' όλα αυτά ο Μεταξάς ενθουσιάστηκε με την απάντηση του Ρίμπεντροπ, προφανώς επειδή πίστεψε ότι δικαιώνεται… Στο Σημειωματάριό του με ημερομηνία 28 Αυγούστου γράφει: «[…] Μας έσωσαν και εσχάτως από Ιταλίαν - λέγουν δηλαδή επέμβασίς των 26 Αυγούστου διά δευτέραν φοράν. Εύνοια Χίτλερ. Θεωρούν νίκη των βεβαίαν. Θέτω πάντοτε το ζήτημα αξιοπρεπείας της Ελλάδος υπέρ παν άλλον, δεν θα σκύψω προ Ιταλών». Και την άλλη ημέρα σπεύδει να εκφράσει τις ευχαριστίες του στο Χίτλερ. Ωστόσο, για ακόμα μία φορά πολύ σωστά ο πρέσβης Ι. Πολίτης προειδοποιούσε ότι «η γερμανική αντίθεση δεν αποτελεί ασφάλεια, εφόσον συνδέεται με ένα συγκεκριμένο πολεμικό γεγονός και υπό ορισμένες συνθήκες μπορεί να εκτονωθεί από ώρα σε ώρα».17

Αλλωστε, το «βέτο» δεν τέθηκε από τους Γερμανούς επειδή ο Χίτλερ… αγαπούσε την Ελλάδα, όπως διατεινόταν η φιλοναζιστική προπαγάνδα, αλλά για την εξυπηρέτηση των δικών του συμφερόντων. «Μετά τον τορπιλισμό της “Ελλης” ο Μεταξάς απευθύνθηκε στον Χίτλερ και ο Μουσολίνι ύστερα από γερμανική πίεση μείωσε την ένταση. Το γερμανικό διάβημα δεν έγινε από συμπάθεια προς την Ελλάδα αλλά γιατί ο Χίτλερ ήθελε ησυχία στα Βαλκάνια», έγραφε ο Γερμανός ιστορικός Χάινς Ρίχτερ. Ο Χίτλερ ήθελε σε αυτή τη φάση την ησυχία διότι ετοιμαζόταν να ξεκινήσει, την 1η Σεπτεμβρίου, τον πόλεμο εναντίον της Αγγλίας και δεν

ήθελε, σε εκείνο το σημείο, να προκαλέσει ανάφλεξη στα Βαλκάνια, με πιθανή εμπλοκή της Τουρκίας ή και επέμβαση της Σοβιετικής Ενωσης. Γι’ αυτό, μπήκε προσωρινός «πάγος» στα ιταλικά σχέδια. Πηγές: 11. Martin Van Creveld, Hitler’s Strategy 1940-41 The Balkan Clue, Cambridge University 1973, σελ. 17. 12. Martin Van Creveld, ό.π. σελ. 19. 13. Εγγραφα Γερμανικής Εξωτερικής Πολιτικής 1918-1945, Κεφάλαιο Χ. 14. Β.Π. Παπαδάκης, ό.π, σελ. 75. 15. Β.Π. Παπαδάκης, ό.π., σελ. 168, σημ. 184. 16. Martin Van Creveld, ό.π. σελ. 88 17. Κασπάρ Ντράιντομπελ, «Ε Ιστορικά», τ. 106, 25.10.2001.

ΤΟ ΤΕΛΕΣΙΓΡΑΦΟ

«Τα χέρια που κρατούσαν το χαρτί έτρεμαν ελαφρά και μέσα από τα γυαλιά έβλεπα τα μάτια να βουρκώνουν...» ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ της 28ης Οκτωβρίου 1940 είναι η παράδοση του ιταλικού τελεσίγραφου από τον πρέσβη της Ιταλίας στην Αθήνα Εμμανουέλε Γκράτσι στον Ιωάννη Μεταξά. Από δύο διαφορετικές περιγραφές, του Γκράτσι, που στο κείμενο διάκειται φιλικά απέναντι στον Μεταξά και στην Ελλάδα, και του Β. Π. Παπαδάκη, διπλωμάτη και στενού φίλου του δικτάτορα, προκύπτουν ορισμένα κοινά στοιχεία: 1. Ο Μεταξάς καθυστέρησε, περίπου 15 λεπτά της ώρας, να δώσει την πρώτη απάντησή του. Κατά τον Παπαδάκη απλά «ήθελε να ζυγίση καλά κάθε λέξιν που θα έλεγεν»23 ενώ σύμφωνα με τον Γκράτσι αιτία ήταν η συγκίνησή του. «Τα χέρια που κρατούσαν το χαρτί έτρεμαν ελαφρά και μέσα από τα γυαλιά έβλεπα τα μάτια να βουρκώνουν, όπως συνήθιζε όταν ήταν συγκινημένος», γράφει ο Ιταλός διπλωμάτης.24 2. Ο Μεταξάς, αφού είπε –κατά τον Γκράτσι– «με φωνή λυπημένη αλλά σταθερή» τη γνωστή φράση «Alors, c’ est la guerre» («Τότε, είναι πόλεμος»), απαντώντας σε κάποια αντίδραση του πρέσβη ότι υπήρχε δυνατότητα αποφυγής του πολέμου, ανέφερε πως ακόμα και εάν είχε πρόθεση να ενδώσει και να επιτρέψει τη διέλευση

των ιταλικών στρατευμάτων από τα σύνορα, δεν είχε τον χρόνο να ενημερώσει τον βασιλιά και την ηγεσία του στρατεύματος αφού το τελεσίγραφο εξέπνεε το λιγότερο μέσα σε τρεις ώρες. Ενα τρίτο στοιχείο, που αναφέρει ο Ιταλός αλλά όχι ο Παπαδάκης, που βασίζεται σε διήγηση του Μεταξά, είναι ότι ο δικτάτορας ρώτησε τον Γκράτσι εάν μπορούσε να

προσδιορίσει «ποια ήταν τα στρατηγικά σημεία επί του ελληνικού εδάφους που η Ιταλική Κυβέρνηση θα ήθελε να καταλάβει». «Φυσικά, αναγκάσθηκα να του απαντήσω ότι δεν είχα την παραμικρή ιδέα. Ο Μεταξάς απήντησε: “Vous voyez bien que c’ est impossible” (Βλέπετε καλά ότι είναι αδύνατο [να κάνω κάτι])», γράφει ο Ιταλός πρέσβης. Και προσθέτει: «Με συνόδευσε στην έξοδο υπηρεσίας από την οποία είχα μπει πριν από ένα τέταρτο και όταν ήμασταν στο κατώφλι μού είπε: “Vous etes les plus forts…” (Είσαστε οι πιο δυνατοί…) χωρίς να αναπτύξει περισσότερο την σκέψη του, με φωνή, αυτή τη φορά, βαθιά αλλοιωμένη. Με την σειρά μου δεν ήξερα τι να απαντήσω στα λόγια αυτά και στη βαθειά λύπη που τα δονούσε». Ο Παπαδάκης, δε, αναφέρει τα τελευταία λόγια του Μεταξά περιγράφοντας τη στιγμή της αποχώρησης του πρέσβη ως εξής: «Και ο Μεταξάς επροχώρησε προς την θύραν. Ο πρεσβευτής ηννόησεν ότι απεπέμπετο. Υπεκλίθη και απήλθε χωρίς να του δοθεί χειρ χαιρετισμού». Πηγές: 23. Β. Π. Παπαδάκης, ό.π, σελ. 101-102. 24. Εμμανουέλε Γκράτσι, ό.π. σελ. 284-285-286.

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΕΙΧΑΝ ΑΦΗΣΕΙ ΑΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΤΟ ΤΟΝ ΣΤΡΑΤΟ

«Στον Αλβανικό πόλεμο ήταν μόνο ο Λαός της Ελλάδος που πολεμούσε»

κήρυξη του πολέμου από την Ιταλία, στις 28 Οκτωβρίου 1940, βρήκε τον ελληνικό στρατό «γυμνό» από στελέχη, μέσα και εξοπλισμό και με μια πολιτική ηγεσία σε πλήρη δυσαρμονία με το ενθουσιώδες λαϊκό αίσθημα. Ο ανταποκριτής των «Τάιμς της Νέας Υόρκης» Α.Σ. Σέτζγουικ, που είχε μείνει χρόνια στην Ελλάδα, έγραψε χαρακτηριστικά: «Η ηρωική πάλη της Ελλάδας κατά της Ιταλίας έγινε περισσότερο σε πείσμα του φασιστικού καθεστώτος του Μεταξά, παρά εξαιτίας του». Σύμφωνα με τον Ιταλό πρέσβη Γκράτσι, μετά τον τορπιλισμό της «Ελλης» «ο Μεταξάς είχε μεγάλη υποστήριξη της κοινής γνώμης». Αυτό μπορεί να είχε συμβεί, ωστόσο από πολλές πλευρές φαίνεται ότι υπήρχε μεταξύ του δικτάτορα και του λαού μεγάλη απόκλιση σε ό,τι αφορά το ηθικό. Ο Μεταξάς στο Σημειωματάριό του, με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1940, γράφει ότι «με ανησυχεί η υπερενθουσιώδης Κοινή Γνώμη». Ομως, και ο μετέπειτα δωσίλογος πρωθυπουργός, στρατηγός Τσολάκογλου, γράφει στα απομνημονεύματά του ότι μετά την κήρυξη του πολέμου διαπίστωνε τον ενθουσιασμό του λαού της Μακεδονίας καθώς επικρατούσε αισιοδοξία, περιφρόνηση του θανάτου και αντίληψη ηθικής υπεροχής έναντι των Ιταλών. «[…] έκρινα ότι δεν ικανοποιείτο ο Μακεδονικός Λαός με τας εντολάς του Πρωθυπουργού», ανέφερε, χαρακτηριστικά, ο Τσολάκογλου. Πάντως, εάν αναλογιστεί κανείς ότι εκτός του Τσολάκογλου υπήρχαν και πολλοί άλλοι γερμανόφιλοι ανώτατοι αξιωματικοί, γίνεται αντιληπτή η σημασία των λόγων του μετέπειτα αρχηγού της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής (ΒΜΜ) στους Ελληνες αντάρτες, ταξίαρχου Εντι Μάιερς: «Στον Αλβανικό πόλεμο ήταν μόνο ο Λαός της Ελλάδος που πολεμούσε, και μάλιστα υπέροχα, παρά τη θέληση των μονίμων αξιωματικών. Η θέληση του Λαού εξανάγκασε τους μόνιμους ανωτάτους αξιωματικούς να πολεμήσουν για να μην πέσουν τα μούτρα τους από τη ντροπή».18 Η κυβέρνηση Μεταξά είχε, επίσης, τεράστιες ευθύνες για τη «γύμνια» του στρατεύματος σε στελέχη και μέσα. Ο δημοσιογράφος Νίκος Πηγαδάς στο βιβλίο του «Το ΟΧΙ

της Ρωμιοσύνης» αναφέρει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα του Νεόκοσμου Γρηγοριάδη: «Ο στρατός δεν είχε κλινοσκεπάσματα. Οταν εκηρύχθη ο πόλεμος κατέφυγε πρώτην φοράν το κράτος εις εκκλήσεις προς τον λαόν διά κλινοσκεπάσματα […]. Το πλείστον του άλλου πολεμικού υλικού ευρέθη από προμηθείας προγενεστέρων κυβερνήσεων. “Η χώρα εξωπλίσθη αρτίως” έλεγεν ο Μεταξάς. Αλλ' η φράσις εσήμαινεν: η Βασιλική Χωροφυλακή εξωπλίσθη αρτίως, ως και η Αστυνομία διά να συνέχουν τον λαόν εις τυφλήν υποταγήν».19 Ο συνταγματάρχης Δαβάκης, που αντιμετώπισε με τις μικρές δυνάμεις του την επίθεση της πανίσχυρης ιταλικής μεραρχίας

«Τζούλια» σε μέτωπο 70 χιλιομέτρων (!), δίνει σαφή εικόνα για την κατάσταση των τμημάτων του: «Η συγκρότησις του αποσπάσματος ήτο ατελέστατη. Τίποτε δεν εστάλη επαρκές. Οπλισμός, κλινοσκεπάσματα, πέταλα, τηλέφωνα, σύρμα, καλώδιον, οπτικά, πυρομαχικά, όλα ήταν ανεπαρκή και ατελή […] Στρατιώται ήσαν χωρίς άρβυλα και με εσχισμένας περισκελίδας». Η ανυπαρξία ακόμα και στοιχειώδους προετοιμασίας φαίνεται και από το ότι τέσσερις μέρες πριν από την εισβολή δόθηκε διαταγή να αποδεσμευτεί το 30% των επίτακτων μεταφορικών μέσων για να δοθούν στους αγρότες για τη σπορά!20 Αυτές τις ελλείψεις χρειάστηκε να καλύψουν οι γυναίκες της Πίνδου μεταφέροντας εφόδια αλλά και των πόλεων πλέκοντας μάλλινες φανέλες, κάλτσες κ.ά. για το μέτωπο. Αυτά για τα οποία δεν είχε φροντίσει η δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Σε επιτελική μελέτη του αντιστράτηγου Δημήτρη Καθενιώτη, που δημοσιεύτηκε το 1946, αναλύονται τα λάθη και οι παραλείψεις στην προετοιμασία του στρατεύματος, με έμφαση στον εμμονικό αμυντικό προσανατολισμό προς τη Βουλγαρία. «Εως τώρα πάσα προπαρασκευή εστρέφετο κατά της Βουλγαρίας και σήμερα ακόμη που ο εχθρός μας είναι οι Ιταλοί επιμένουν [στο Γενικό Επιτελείο] εις την παλαιά απόφασιν, σαν τον μέθυσον ο οποίος όλα τα ελιγοστεύει εκτός

από το κρασί», ανέφερε, δηκτικά, ο Καθενιώτης. Οπως σημειώνει ο Λιναρδάτος «ο μονόπλευρος προσανατολισμός της αμυντικής πολιτικής της Δικτατορίας εκδηλώθηκε κυρίως στις οχυρώσεις. Για τα οχυρά της Αν. Μακεδονίας και Θράκης, που τα διαφήμισε η δικτατορία σαν απόρθητη “γραμμή Μεταξά” δαπάνησε δύο δισεκατομμύρια περίπου δραχμές. Για οχυρωματικά και άλλα στρατιωτικά έργα στην Ηπειρο μόνο ενάμισι με δύο εκατομμύρια δραχμές, δηλαδή το ένα χιλιοστό…» Ο Καθενιώτης, ένας ευφυής και ευμαθής στρατιωτικός, αναφέρεται εκτενώς και στις τραγικές παραλείψεις που έγιναν κατά την επιστράτευση με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός, άνω των 150.000 ανδρών, να παραμείνει εκτός στρατεύματος.21 Ο Λιναρδάτος θεωρεί ότι τόσο ο Μεταξάς όσο και ο βασιλιάς «φοβούνται την επιστράτευση, γιατί πιστεύουν, ότι μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευση του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου». Ιδιαίτερα ο δικτάτορας δεν ήθελε να επιστρέψουν στο στράτευμα αξιωματικοί και υπαξιωματικοί που είχαν απομακρυνθεί από τις αντιβενιζελικές κυβερνήσεις μετά το Κίνημα του 1935. Αυτό προκάλεσε δραματικό έλλειμμα στελεχών. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την κατάληψη της Αλβανίας από τους Ιταλούς, το 1939, έγινε μια μερική επιστράτευση και το ΓΕΣ έκρινε ότι έπρεπε να κληθούν ορι-

σμένοι από τους απότακτους. Ο Μεταξάς έγινε έξαλλος. «Ζήτημα αποτάκτων –γράφει στις 28 Αυγούστου 1939– κατά παρεξήγησιν; Καλουμένων. Θυμός μου. Διόρθωσις» Στις αντιδράσεις του δικτάτορα σχετικά με την επαναφορά των αποτάκτων αναφέρεται και ο ναύαρχος Σακελαρίου: «Γενικά –γράφει για τον Μεταξά– σε κανέναν απολύτως δεν είχε εμπιστοσύνην έξω από τον πολύ στενό κύκλο της προσωπικής του κλίκας». Οπως σημειώνει ο Σπ. Λιναρδάτος, όταν ανέλαβε ο Μεταξάς τη διακυβέρνηση η κατάσταση των ενόπλων δυνάμεων από άποψη προπαρασκευής και εφοδιασμού δεν ήταν καθόλου καλή. «Με την επιβολή της δικτατορίας επιβλήθηκαν βαρύτατες φορολογίες για τον εξοπλισμό της χώρας. Στην τετραετία Αύγουστος 1936-Αύγουστος 1940, διαθέτει η κυβέρνηση, από καθαρά ελληνικές πηγές, 12 δισεκατομμύρια δραχμές για πολεμικές δαπάνες. »Κατά τα επίσημα στοιχεία της δικτατορίας στην ίδια περίοδο για τον Στρατό διαθέτει η κυβέρνηση έκτακτα κονδύλια 6.616 εκατ. δραχμών, για τις συγκοινωνίες που έχουν σχέση με την άμυνα 1.030 εκατ., για την αεροπορία 2.000 εκατ. Σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε τα κονδύλια από τακτικούς προϋπολογισμούς των πολεμικών υπουργείων και τα ανυπολόγιστου ύψους ποσά των εράνων (υπέρ της αεροπορίας κ.λπ.). »Το αποτέλεσμα, σύμφωνα με τις διαπιστώσεις πολιτικών και στρατιωτικών, αντιπάλων και φίλων, ακόμα και επιτελών της 4ης Αυγούστου, δεν είναι ανάλογο ούτε με τις δαπάνες και την επιβάρυνση των φορολογούμενων, ούτε με τις ανάγκες για την άμυνα της χώρας».22 Το πού πήγαν όλα αυτά τα χρήματα παραμένει αναπάντητο… Πηγές: 18. Χάιντς Ρίχτερ, περιοδικό «Αντί», ό.π 19. Νίκος Πηγαδάς, «Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης», εκδόσεις Μπατσιούλας, σελ. 30 20. Σπ. Λιναρδάτος, «Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι Μεγάλες Δυνάμεις», ό.π, σελ. 123 21. Δημήτρης Καθενιώτης, «Αι κυριώτεραι στρατηγικαί φάσεις του πολέμου 1940-41», Αθήνα 1946 22. Σπ. Λιναρδάτος, «Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι Μεγάλες Δυνάμεις», ό.π, σελ. 123 και 149.

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

απόρριψη του ιταλικού τελεσίγραφου από τον Μεταξά και τον βασιλιά είχε μεγαλύτερες συνέπειες απ’ όσες και οι ίδιοι υπολόγιζαν στη διαμόρφωση των εξελίξεων σε στρατηγικό επίπεδο, εκείνη την κρίσιμη περίοδο του πολέμου. Ο ελληνικός λαός είχε καταφέρει μέσα σε λίγες ημέρες όχι μόνο ν’ αναχαιτίσει τις ιταλικές δυνάμεις αλλά και να αντεπιτεθεί προκαλώντας ισχυρούς κλυδωνισμούς στη φασιστική Ιταλία και μεγάλο σκεπτικισμό στους μέχρι τότε δύο μεγάλους «παίκτες», τον Τσόρτσιλ και τον Χίτλερ. Πολλοί μελετητές διαφωνούν μεταξύ τους για τον εάν ο Χίτλερ γνώριζε ή όχι για την απόφαση του συμμάχου του, Μουσολίνι, να ξεκινήσει την επίθεση εναντίον της Ελλάδας. Παρότι η απάντηση δεν φαίνεται να έχει ευρύτερη σημασία, είναι ξεκάθαρο ότι ακόμα και μετά το γερμανικό «βέτο» του καλοκαιριού του 1940, Γερμανοί και Ιταλοί γνώριζαν πως ο σχεδιασμός για την επίθεση εναντίον της Ελλάδας παρέμενε στο «τραπέζι», απομένοντας να οριστεί η ημερομηνία. Τα σχέδια Μετά την ανεπιτυχή επίθεση στην Αγγλία, ο Χίτλερ είχε στρέψει την προσοχή του στη λεγόμενη περιφερειακή πολιτική, εξετάζοντας, μεταξύ άλλων, τον πόλεμο στη Βόρεια Αφρική, στον οποίο η Κρήτη ελάμβανε στρατηγική σημασία. Ο ιστορικός Μάρτιν Βαν Κρέβελντ σημειώνει ότι «τα γερμανικά επιτελεία μπορεί να διαφωνούσαν για τον χρόνο που θα έπρεπε να γίνει η κατάληψη της Κρήτης (πριν ή μετά την κατάληψη του αιγυπτιακού λιμανιού Μέρσα Ματρούχ), αλλά κανένας δεν αμφισβητούσε τη σημασία της κατάληψης της Κρήτης, άποψη που συμμεριζόταν και ο Χίτλερ.25 Τη σημασία της Κρήτης αναγνώριζαν και οι Ιταλοί, αλλά ο Μουσολίνι τοποθετούσε την κατάληψή της σε μεταγενέστερο χρόνο. Αλλωστε, ο «Ντούτσε», μιλώντας στις 15 Οκτωβρίου σε μια μεγάλη σύσκεψη για τον προσδιορισμό της ημερομηνίας έναρξης του πολέμου στην Ελλάδα είχε αναφέρει ότι αντικειμενικός σκοπός της επίθεσης πρέπει να είναι η κατάληψη των Ιονίων νήσων Ζακύνθου, Κεφαλονιάς και Κέρκυρας και η κατάκτηση της Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος προέβλεψε ότι δεν θα εμπλακούν σε ελληνοϊταλικό πόλεμο Γιουγκοσλαβία και Τουρκία και πως οι Αγγλοι δεν θα στείλουν στρατό προς βοήθεια της Ελλάδας. Εκεί που διαψεύστηκε οικτρά ήταν η εκτίμηση ότι μέχρι τις 10-15 Νοεμβρίου θα είχε καταληφθεί η Ηπειρος για να συνεχιστεί η προέλαση μετά την αποστολή ενισχύσεων.26 Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Μουσολίνι είχε κρατήσει μυστική την ημερομηνία της επίθεσης από τον Χίτλερ, διότι είχε

ΤΟ ΠΑΡΑΠΟΝΟ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ

Ενιωθε προδομένος από τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι

εξοργιστεί που μπήκαν, εν αγνοία του, γερμανικά στρατεύματα στη Ρουμανία. Στις 19 Οκτωβρίου σε μια συνομιλία του Ιταλού υπουργού Εξωτερικών Τσιάνο με τον Γερμανό πρέσβη της Ρώμης, ο πρώτος απέφυγε να απαντήσει δεσμευτικά για το εάν επίκειτο η επίθεση στην Ελλάδα. Ο Χίτλερ θα μπορούσε να απευθύνει ερώτημα στον Μουσολίνι. Ομως, από μεταγενέστερο έγγραφο (7.11, σημείωμα του πρέσβη Ritter) προκύπτει ότι αποφάσισε να μην το κάνει, αφήνοντας σκόπιμα την πρωτοβουλία των κινήσεων στον σύμμαχο του. Φυσικά, οι Γερμανοί παρακολουθούν στενά τις κινήσεις της Ιταλίας και στις 26 Οκτωβρίου το Βερολίνο δίνει οδηγίες στην πρεσβεία στην Αθήνα «για την τήρηση της μέγιστης επιφύλαξης σε σχέση με τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις». Την προηγούμενη μέρα της επίθεσης, όπως αποδεικνύεται από τα γερμανικά αρχεία, ο Τσιάνο ενημερώνει τη γερμανική πρεσβεία και εκείνη με τη σειρά της το Βερολίνο ότι «το ιταλικό τελεσίγραφο στην Ελλάδα θα παραδοθεί το βράδυ και ότι οι στρατιωτικές επιχειρήσεις θα αρχίσουν στις 6:00 το πρωί της επόμενης ημέρας».27 Από τα παραπάνω προκύπτει αβίαστα ότι ο Χίτλερ ενημερώθηκε εγκαίρως για την επίθεση και δεν θέλησε, αυτή τη φορά, να τη σταματήσει. Αλλωστε, μία ημέρα μετά την έναρξη του πολέμου, στις 29 Οκτωβρίου, βρισκόταν στη Φλωρεντία, όπου συναντήθηκε με τον Μουσολίνι.

σημειώνει ο Χάιντς Ρίχτερ «η μόνη ορθή στρατηγικά ενέργεια θα ήταν να επιπέσουν με όλες τους τις δυνάμεις στο κλονιζόμενο μέτωπο μπροστά στην Αυλώνα και να ρίξουν τους Ιταλούς στη θάλασσα. Αντί γι’ αυτό, η πίεση της επίθεσης του ελληνικού στρατού μεταφέρθηκε στη δεξιά πτέρυγα, όπου κατέλαβαν μερικές κοιλάδες που όμως δεν είχαν στρατηγική αξία». «Η εξήγηση για αυτή τη στρατηγικά λαθεμένη απόφαση του Μεταξά είναι πολιτικής φύσης», σημειώνει ο ίδιος. Πραγματικά, ο δικτάτορας ήλπιζε, ακόμα, ότι η Γερμανία θα έκανε παρέμβαση για να σταματήσει ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Για αυτό αποφάσισε να απορρίπτει κάθε πρόταση των Αγγλων για αποστολή βοήθειας. «Αν ο Χίτλερ και Κατά μία εκδοχή ο Μεταξάς ο Μουσολίνι απέρριψε τις αγωνιζότανε β ρ ε τα ν ι κ ές πραγματικά για την προσφορές Ομως, λίδιαπισ τώ ιδεολογία, έπρεπε να γες ημέρες νον τας ότι αργότε ρα, υποστηρίζουν παντού επρόκειτο για την 1η Νοεμανεπαρκείς την Ελλάδα με όλη βρίου, ο Φίρερ δυνάμεις, που τους τη δύναμη» γινόταν έξαλτο μόνο που θα λος από θυμό προσέφεραν ήταν η δ ι απ ι σ τώ γρηγορότερη εμπλοκή νοντας ότι η της Γερμανίας στα Βαλκάνια. επίθεση του Από την άλλη πλευρά, όμως, συμμάχου του είχε αναχαιτιστεί και φαίνεται να δέχτηκε με ευκολία τρεις ημέρες αργότερα (4.11) γίνεται τις… ειρηνευτικές προτάσεις των σύσκεψη στην καγκελαρία με επίΓερμανών, οι οποίοι μοναδικό στόχο λεκτους αξιωματικούς. είχαν να δώσουν χρόνο στους ΙταΣτο ημερολόγιο της Ανώτατης λούς να ανασυνταχτούν, πράγμα Διοίκησης των γερμανικών ενόπου κατάφεραν. πλων δυνάμεων ο Χέλμουτ Γκράινερ Ο Μεταξάς εμφανίζεται τόσο γράφει: «Η Ανώτατη Διοίκηση του σίγουρος για το θετικό αποτέλεσμα Γερμανικού Στρατού Ξηράς θα είναι της γερμανικής παρέμβασης, που έτοιμη, εφόσον αυτό κριθεί απαραίέφτασε να επεξεργάζεται και το Σύτητο, να καταλάβει την Ελληνική νταγμα της χώρας στη νέα περίοδο Μακεδονία και τη Θράκη, ώστε να μετά την ανακωχή. δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις Ετσι, σε συνεννόηση με τον βαγια τη χρησιμοποίηση των μονάδων σιλιά προετοιμάζει και υπαγορεύει, της Λουφτβάφε εναντίον των βρεστις 19 Δεκεμβρίου, τις κατευθυντήτανικών βάσεων που συνιστούσαν ριες γραμμές του Συντάγματος, που απειλή για τις πετρελαιοπηγές της «θα υπέβαλλε προς την Α.Μ. τον ΒαΡουμανίας». Πάντως, από τις πρώσιλέα και θα το έθετεν εις εφαρμοτες μέρες του Νοεμβρίου άρχισε η γήν ευθύς άμα τη ανακωχή». Διότι, ελληνική αντεπίθεση και η προέλαόπως αναφέρεται στην έκθεση, ο ση στην Αλβανία. Οι Αγιοι Σαράντα, Μεταξάς είχε την ιδέα ότι «πολύ σύη Κορυτσά και άλλες πόλεις καταντομα θα πετάξουμε τους Ιταλούς λαμβάνονταν η μία μετά την άλλη στη θάλασσα». (ΓΑΚ/Αρχείο Ιωάννη από τον στρατό μας. Μεταξά, φάκ. 10) Στις αρχές Δεκεμβρίου 1940 οι Ωστόσο, τον Ιανουάριο του 1941 ο Ιταλοί ήταν στα πρόθυρα της καΜεταξάς διαπιστώνει ότι ο Μουσοτάρρευσης. Στη Ρώμη φαίνεται ότι λίνι και ο Χίτλερ τον είχαν προδώσει. συζητήθηκε μέχρι και η αντικαΣτο Τετράδιο των Σκέψεών του τάσταση του Τσιάνο, γαμπρού του ο Μεταξάς ομολογεί, λίγες μέρες Μουσολίνι, ενώ οι αξιωματικοί εμπριν από τον θάνατό του (2.1.1941), το απόλυτο αδιέξοδο και την απελφανίζονταν καταρρακωμένοι. πισία του από την «προδοσία» των Ο ελληνικός στρατός είχε φτάσει έξω από την Αυλώνα και όπως ομοϊδεατών του.

Μια πρώτη εγγραφή αναφέρει: «Μόνον ο κίνδυνος, ο μεγάλος, ο βαθύς, ο τρομερός, ανοίγει τα μάτια διάπλατα στην αλήθεια». Και παρακάτω συνεχίζει: «Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος ολοκληρωτικό, Κράτος με βάση αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό. Δεν έχει βέβαια κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε όλος ο λαός, εκτός από τους αδιόρθωτους κομμουνιστάς και τους αντιδραστικούς παλαιοκομματικούς. Επομένως, αν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι αγωνιζότανε πραγματικά για την ιδεολογία που υψώνανε για σημαία, έπρεπε να υποστηρίζουν παντού την Ελλάδα με όλη τους τη δύναμη. Ακόμα και να ανεχότανε αν τα άμεσα συμφέροντα ή και η ανάγκη από τη γεωγραφική της θέση έφερνε την Ελλάδα κοντά στην Αγγλία. Λοιπόν, το εναντίον, η Ελλάδα έμεινε μακριά από την Αγγλία –εκτός από την απαραίτητη και αλλιώς αναγκαία φιλική σχέση. Η Ελλάδα καμιά βοήθεια ούτε έδωσε ούτε υπεσχέθη εις την Αγγλία. Επομένως η Ιταλία, που ωστόσο ανεγνώριζε την συγγένεια του ελληνικού καθεστώτος προς το δικό της, έπρεπε να είναι φιλικώτατη προς την Ελλάδα, ειλικρινά και πιστά φιλικώτατη. Και όμως ήτανε εχθρική. Από εξ αρχής εχθρική. Και στο τέλος επεζήτησε να την κατακτήση και την υποδουλώση. Για τον Χίτλερ το πράγμα δεν είναι και τόσο φανερό. Βέβαια δεν περίμενε κανείς να μεταχειριζότανε βία απάνω στην Ιταλία για να την σταματήση. Αλλά περίμενα, εγώ τουλάχιστον, ότι δεν θα είχε ευθύς εξ αρχής ξεπουλήσει την Ελλάδα στην Ιταλία σαν να ήτανε άψυχο αντικείμενο και χωρίς αξία μάλιστα. Επομένως και αυτός πηγαίνει, σχετικά με την Ελλάδα, στην κατηγορία του Μουσολίνι. Λοιπόν και ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ απέναντι της Ελλάδος δεν ωδηγηθήκανε από κανένα από τα ιδεολογικά ελατήρια που υψώνανε ως σημαία του αγώνα των. Το εναντίον, κτυπώντας την Ελλάδα, κτυπούσανε τη σημαία αυτή».28 Το καταπληκτικό αυτό κείμενο δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το πώς σκεπτόταν ο Μεταξάς μέχρι το τέλος της ζωής του και κάτω από ποιες συνθήκες οδηγήθηκε η χώρα στον πόλεμο. Πηγές: 25. Martin Van Creveld, «Η απόφαση για την κατάληψη της Ελλάδας από τον Χίτλερ», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ. 588, Ιούνιος 2017. 26. Αγγελος Μεταξάς, «Αυτοί είναι οι Ιταλοί. Πώς επρομελετήθη η εναντίον της Ελλάδος επίθεσις», Αθήνα 1944, σελ. 14 και 24. 27. Εγγραφα Γερμανικής Εξωτερικής Πολιτικής 1918-1945, Κεφάλαιο ΧI. 28. Ο Ιός, ό.π.

Αφιέρωμα

26-28 Oκτωβρίου 2018

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941-1944)

Σε γερμανικά χέρια ο παραγω Της Ζιζής Σαλίμπα*

Π Ο διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος Κυριάκος Βαρβαρέσος

Η κατάρρευση της οικονομίας ήταν ραγδαία και αναπόφευκτη. Η Ελλάδα επωμίζεται μαζί με όλες τις άλλες κατακτημένες χώρες τις πολεμικές δαπάνες των γερμανικών στρατευμάτων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ολόκληρoς ο παραγωγικός πλούτος της χώρας είτε καταστράφηκε κατά την προέλαση από την εχθρική λαίλαπα είτε τον ιδιοποιήθηκαν οι εισβολείς

αιδιά με πρησμένες κοιλιές, άνθρωποι ανυπόδητοι με ρούχα να κρέμονται στο σώμα τους, άστεγοι χωρικοί που τριγυρίζουν σαν τα φαντάσματα γύρω από τα ερείπια του καμένου χωριού τους, μαυροφορεμένες γυναίκες με ένα μπόγο ρούχα φορτωμένα στην πλάτη τους στα βουνά, ισοπεδωμένες πόλεις, χαλάσματα, ξύλινοι σταυροί βαθιά στα δάση, λιμός, αρρώστια, φόβος. Ψηφίδες βιβλικής καταστροφής αποτελούν το μωσαϊκό που δημιούργησαν στο πέρασμά τους από τον τόπο μας οι δυνάμεις της Κατοχής. Με κατοχικές κυβερνήσεις, νομισματικό σύστημα, δημοσιοοικονομικούς κανόνες, εμπόριο, βιομηχανία, μαύρη αγορά και εργατικό δυναμικό η οικονομία λειτούργησε με διαστρεβλώσεις και ιδιότυπους κανόνες ακολουθώντας και υπακούοντας στους παλμούς του πολέμου. Κι όμως αυτός ο πόλεμος διεξήχθη με συγκεκριμένους πολιτικούς και οικονομικούς στόχους. Η Ελλάδα αποτελούσε το κατώφλι για τη διέλευση στρατού και εφοδίων προς τη Βόρεια Αφρική. Με την εισβολή Με πληθωριστικό των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα χρήμα ή κατασχέσεις τέθηκε σε κίνηση ο οιπήραν ορυκτά, κονομικός μηχανισμός του καθεστώτος Καεργοστάσια, ναυπηγεία, τοχής που βασίστηκε μηχανουργεία, στην οικειοποίηση και υφαντουργικές στην υφαρπαγή των παραγωγικών πόρων. μονάδες και Η κατάρρευση της οικοαγροτικά προϊόντα νομίας ήταν ραγδαία και αναπόφευκτη. Η Ελλάδα επωμίζεται μαζί με όλες τις άλλες κατακτημένες χώρες τις πογοράζονται από τις γερμανικές λεμικές δαπάνες των γερμανικών εταιρείες και άλλοτε διαθέτουν στρατευμάτων στη Νοτιοανατοτα προϊόντα τους με μακροχρόνια λική Ευρώπη. Ολόκληρoς ο παρασυμβόλαια πώλησης με εξευτεγωγικός πλούτος της χώρας είτε λιστικούς όρους. Μέλη του Οικοκαταστράφηκε κατά την προέλανομικού Επιτελείου της Ανωτάτης ση από την εχθρική λαίλαπα είτε διοίκησης της Βέρμαχτ αναλαμβάτον ιδιοποιήθηκαν οι εισβολείς. νουν τη διοίκηση και τη λειτουργία του πυριτιδοποιείου Μποδοσάκη. Η ελληνική βιομηχανία Η Shell αναγκάζεται να πουλήσει στους Γερμανούς το εργοστάσιό Αμέσως μετά την είσοδο των της στην Ελλάδα. Γερμανών στη χώρα, το 1941, εμφαΗ Γερμανία εξασφαλίζει άφθονίζονται εκπρόσωποι των μεγάλων νο χρώμιο και νικέλιο, πολύτιμα γερμανικών βιομηχανιών, με στόχο μέταλλα για την παραγωγή όπλων να απομυζήσουν τον ορυκτό πλούκαι πολεμικού υλικού. Ακόμη και το. Η πολεμική βιομηχανία Κρουπ κατά την αποχώρησή τους από την τίθεται επικεφαλής του εγχειρήΕλλάδα οι Γερμανοί φρόντισαν να ματος. Τα ελληνικά επιχειρηματικά μεταφέρουν στη χώρα τους όσα κεφάλαια περνούν σε γερμανικά περισσότερα ορυκτά προϊόντα χέρια. μπορούσαν. Κάτω από τον βαρύ ίσκιο της Πολλά εργοστάσια επιτάχθηκαν Βέρμαχτ οι επιχειρήσεις παραγωγής μεταλλευμάτων άλλοτε εξαμαζί με τους εργάτες τους, για να

Τα καπνά, τα ορυκτά και τα εργοστάσια μπήκαν στο στόχαστρο των Γερμανών

εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των εισβολέων ενώ άλλα διέκοψαν τη λειτουργία τους ή υπολειτουργούσαν, αφού το μεταφορικό δίκτυο είχε αποδιοργανωθεί εντελώς και υπήρχε σοβαρή έλλειψη πρώτων υλών και εργατικών χεριών. Οι ναζί ενδιαφέρονται για τις μονάδες παραγωγής οικοδομικών υλικών, ναυπηγεία, μηχανουργεία και υφαντουργεία και αναλαμβάνουν τον έλεγχο και τη λειτουργία τους. Στο πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας 180 βιομηχανίες και εργαστήρια εκτελούν παραγγελίες των Γερμανών.

Τα αγροτικά προϊόντα Οι κατακτητές διέθεταν όλα τα μέσα για τον προσπορισμό των προϊόντων: είχαν πρόσβαση με τα μεταφορικά μέσα που διέθεταν, πήγαιναν απευθείας στον παραγωγό και είχαν άφθονο χρήμα για να πληρώσουν το αντίτιμο των προϊόντων στις περιπτώσεις που δεν είχαν προχωρήσει στην κατάσχεσή τους, αφού αυτοί οι ίδιοι καθόριζαν όχι μόνο τις τιμές των προϊόντων, αλλά και την κυκλοφορία του χρήματος. Το πλιάτσικο σε αγροτικά προϊόντα των μεμονωμένων στρατιωτών είναι σύνηθες φαινόμενο. Τα καπνά, το λάδι της Μυτιλήνης,

τα εσπεριδοειδή της Χίου, ο κονσερβαρισμένος ντοματοπολτός του Ναυπλίου, τα σύκα, η σταφίδα αποτελούν εκλεκτά ελληνικά προϊόντα με τα οποία σιτίζεται ο γερμανικός στρατός και παράλληλα τροφοδοτούνται οι εξαγωγές προς τις χώρες του Αξονα. Το ενδιαφέρον των Γερμανών εστιάζεται στα ελληνικά καπνά. Αμέσως μετά την εγκατάσταση των αρχών Κατοχής όλα τα αποθέματα καπνού που βρίσκονταν στα χέρια των παραγωγών και των καπνεμπόρων κατασχέθηκαν για να αγοραστούν στη συνέχεια σε τιμές προπολεμικές, δηλαδή εξευτελιστικές αν λάβει κανείς υπόψη του τον υπερπληθωρισμό, και να αποσταλούν στη Γερμανία. Οι πολλαπλές όψεις του μεγάλου Λιμού Η επισιτιστική κρίση, που ξεσπά το 1941, λαμβάνει τις διαστάσεις ενός από τους μεγαλύτερους λιμούς που ξέσπασαν στον 20ό αιώνα και οφείλεται σε πολλές αιτίες. Ο Λιμός της Κατοχής ήταν ένας συνδυασμός πολλών παραγόντων: κοινωνικές δυνάμεις, σύστημα καλλιέργειας, σύστημα γαιοκτησίας, αποδιάρθρωση της αγοράς. Η Ελλάδα ποτέ δεν είχε εξασφαλίσει αυτάρκεια σε σιτηρά.

28η Οκτωβρίου

26-28 Oκτωβρίου 2018

γικός πλούτος της χώρας

Η σοδειά του 1941 εξαιτίας του πολέμου ήταν κατά 15% έως και 30% μικρότερη από τα προηγούμενα χρόνια. Επιπλέον ο βρετανικός ναυτικός αποκλεισμός απαγορεύει τον εφοδιασμό της χώρας με σιτηρά. Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου, που μετέτρεψε την Ελλάδα σε έθνος μικροϊδιοκτητών, στάθηκε εμπόδιο για την κατοχική κυβέρνηση του Τσολάκογλου να συλλέξει από τους αγρότες το πλεόνασμα και να το διανέμει με δελτίο στην Αθήνα. Η έχθρα μεταξύ του καθεστώτος της Αθήνας και των αγροτών στους σιτοβολώνες της Β. Ελλάδας ολοένα και μεγάλωνε. Ενώ υπήρχε επίσημη τιμή στήριξης του σταριού, οι αγρότες έσπευδαν να πουλήσουν τη συγκομιδή τους είτε στους εμπόρους-μεσολαβητές που τριγύριζαν στην ελληνική ύπαιθρο είτε απευθείας σε ιδιώτες ή ακόμη σε μεμονωμένους Γερμανούς στρατιώτες. Επίσης και οι βοσκοί-κτηνοτρόφοι μοιράζουν το γάλα τους όπως αυτοί θέλουν και δεν το παραδίδουν στις αρχές του κράτους. Με κατεστραμμένους δρόμους, λιμάνια και γέφυρες είναι αδύνατη η μεταφορά των αγροτικών προϊόντων στις πόλεις. Το γεγονός αυτό και η επίταξη των αγελαίων ζώων

συνέβαλαν στην αύξηση του κόστους μεταφοράς τους. Η επισιτιστική κρίση που ξέσπασε ήταν μεγάλη˙ εκδηλώθηκε στις πόλεις και στα νησιά, που ήταν αποκομμένα από τους σιτοβολώνες της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Ο λιμός είχε ταξικά χαρακτηριστικά: αφορούσε αυτούς που δεν διέθεταν ούτε ακίνητα προς πώληση, ούτε χρυσές λίρες στα σεντούκια τους, ούτε καταθέσεις, ούτε συγγενείς στο χωριό. Οι φτωχοί των πόλεων ήταν τα θύματα της φοβερής πείνας του πρώτου χειμώνα της Κατοχής. Η καθυπόταξη της χώρας στις δυνάμεις του Αξονα ολοκληρώθηκε ευθύς μόλις εξασφαλίστηκε ο πλήρης έλεγχος της χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας. Ο βασικός μοχλός για την ανάπτυξη της ναζιστικής πολιτικής ήταν η κατάληψη της Τραπέζης της Ελλάδος. Πρόκειται για το τραπεζικό ίδρυμα που κατέχει από το 1928 το αποκλειστικό προνόμιο της έκδοσης τραπεζογραμματίων. Οι σχέσεις της Τραπέζης της Ελλάδος με το κράτος καθορίζουν τις βάσεις της δημοσιονομικής και πιστωτικής πολιτικής. Λίγα εικοσιτετράωρα μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα ο διοικητής της Τραπέζης

της Ελλάδος, Κυριάκος Βαρβαρέσος, και ο υποδιοικητής Γεώργιος Μαντζαβίνος ακολούθησαν την ελληνική κυβέρνηση στο Λονδίνο. Τα αποθέματα της τράπεζας σε χρυσό στην αρχή μεταφέρθηκαν στο υποκατάστημά της στο Ηράκλειο Κρήτης και αργότερα στο θησαυροφυλάκιο της South African Reserve Bank, όπου και παρέμειναν μέχρι την απελευθέρωση. Οι αλλαγές στην τράπεζα Οι κατοχικές κυβερνήσεις στην Ελλάδα απέλυσαν το 1941 την εξόριστη διοίκηση, το 1942 τα μέλη του Γενικού Συμβουλίου της τράπεζας ως «αντιαξονικά» και διόρισαν πρώτα τον Μιλτιάδη Νεγρεπόντη (24/4-3/7/1941) ως διοικούντα σύμβουλο και στη συνέχεια ως διοικητές τους Δημήτριο Σάντη (3/7/1941-20/1/1943), Θεόδωρο Τουρκοβασίλη (19/4/194313/4/1944) και Σπύρο Χατζηκυριάκο ως υποδιοικητή και αργότερα διοικητή (5/4/1943-5/10/1944). Η κηδεμονία της δημόσιας και τραπεζικής οικονομίας της Ελλάδας ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1941 με την τοποθέτηση για τον έλεγχο του ιδρύματος ενός Γερμανού και ενός Ιταλού επιτρόπου. Οι επίτροποι και το επιτελείο

τους εγκαταστάθηκαν στο ισόγειο, στο μέγαρο της τράπεζας και σε γραφεία που είχαν επιλέξει οι ίδιοι. Η οικονομία της χώρας οδηγήθηκε στην πλήρη κατάρρευση. Ο πληθυσμός εξαθλιώθηκε μέσω του εξευτελισμού του νομίσματος. Η νομισματική κατάσταση της χώρας ταυτίστηκε απόλυτα με την πολιτική. Στην αρχή της Κατοχής οι δυνάμεις του Αξονα κυκλοφόρησαν η κάθε μία τα δικά της νομίσματα, τα οποία εκτός Ελλάδας δεν είχαν καμιά απολύτως αξία. Οι Γερμανοί τα μάρκα κατοχής, που δεν είχαν ούτε υπογραφή, οι Ιταλοί την ιονική δραχμή και οι Βούλγαροι τα βουλγαρικά λέβα που κυκλοφορούσαν μόνο στην Ανατολική Μακεδονία. Η νομισματική κυκλοφορία έφτασε στα ύψη με την έκδοση πληθωριστικού χρήματος, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι αδηφάγες ανάγκες των κατακτητών, αφού και οι τρεις κατοχικές δυνάμεις εξέδιδαν ανεξέλεγκτα και ανεξάρτητα χαρτονόμισμα. Ο πληθωρισμός είχε ξεπεράσει κάθε όριο. Την 1η Αυγούστου 1941 αποφασίστηκε να μείνει η δραχμή ως μοναδικό μέσο πληρωμής. Και αυτό όμως το μέτρο ήταν εντελώς αναποτελεσματικό. Η οικονομική αφαίμαξη της χώρας δημιουργούνταν από τα τεράστια

ποσά σε δραχμές που αντλούσαν οι κατακτητές από την Τράπεζα της Ελλάδος με τη μορφή αποζημιώσεων ή πιστώσεων. Η υποτίμηση του νομίσματος ήταν ραγδαία. Στο επίκεντρο της δίνης που δημιούργησε το νομισματικό χάος βρέθηκαν οι άνθρωποι της καθημερινότητας: μισθωτοί, μικροεπαγγελματίες, εργάτες και καταθέτες των τραπεζών βλέποντας το εισόδημά τους να εξανεμίζεται, τους πανταχού παρόντες μαυραγορίτες και τον θάνατο από την πείνα στο κατώφλι του σπιτιού τους. Αυτοί που πλήττονται περισσότερο από όλους είναι οι εργάτες και οι υπάλληλοι που γυρίζουν από τον πόλεμο πίσω στις εστίες τους και βρίσκουν το μαγαζί, το βιοτεχνικό εργαστήριο ή το εργοστάσιο που δουλεύουν ερείπιο, άμορφο σωρό από πέτρα και χώματα. Οι στρατιώτες του Αλβανικού έπους προστίθενται στον ήδη μεγάλο αριθμό των αναξιοπαθούντων ανέργων. Η Εθνική Συνομοσπονδία των Εργατών της Ελλάδος με επιστολές της προς το υπουργείο Εργασίας θέτει το ζήτημα ζητώντας την επαναπρόσληψη των αποστρατευθέντων, ενώ παράλληλα ζητά από τις Εθνικές Ομοιοεπαγγελματικές Γραμματείες, τα Εθνικά Εργατοϋπαλληλικά Κέντρα και τις Ανεξάρτητες Οργανώσεις να της διαβιβάσουν καταστάσεις με τους αριθμούς των ανέργων σε κάθε επάγγελμα. Ενα πλήθος από επιστολές που έστελναν μικροεπαγγελματίες-εργοδότες προς το Εθνικό Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Πειραιώς (ΕΚΠ) ανασύρουν στην επιφάνεια ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα που αφορούσε τις οικογένειες των εφέδρων μισθωτών. Οι μικροεπαγγελματίες ζητούν την απαλλαγή τους από την καταβολή του εφεδρικού επιδόματος στις οικογένειες των επιστρατευθέντων μισθωτών. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο αριθμός των ανέργων, των πεινασμένων αυξάνεται με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ο μεγάλος λιμός, ο πληθωρισμός, η καταναγκαστική εργασία, η υλική και η ηθική εξόντωση κοινωνικών ομάδων, το κάψιμο των χωριών πυροδότησαν πολιτικές εξελίξεις. Η οικονομία της Κατοχής προκαλεί πολιτικές εξελίξεις: την ΕΑΜική Αντίσταση, τη συσπείρωση των Ελλήνων σε δύο στρατόπεδα και τον εμφύλιο πόλεμο. Η μεταπολεμική οικονομία της χώρας αναδύεται με γοργούς ρυθμούς, διαρρηγνύοντας τους δεσμούς της με τις αργόσυρτες οικονομικές δομές του παρελθόντος. *Δρ οικονομολόγος-ιστορικός

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

300.000 ΘΥΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΛΙΜΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εσβηναν στους δρόμους Της Νόρας Ράλλη n.ralli@efsyn.gr

τις 27 Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα έφτασαν στην Αθήνα. Η πλειονότητα των Αθηναίων αντιλήφθηκε την παράδοση της πόλης όταν στις εννέα παρά τέταρτο το πρωί υψώθηκε στην Ακρόπολη η σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό... Λίγες μέρες αργότερα η νέα κυβέρνηση κλήθηκε να «επικυρώσει» τις ήδη ειλημμένες από τον κατακτητή πρώτες «κυβερνητικές αποφάσεις»: τον καθορισμό ζωνών κατοχής (γερμανικής, ιταλικής, βουλγαρικής), την καταβολή τερατωδών «εξόδων κατοχής» στους κατακτητές, την αποδοχή τού χωρίς αντίκρισμα χαρτονομίσματος των κατακτητών (σ.σ. κατοχικού μάρκου και μεσογειακής δραχμής), τη δέσμευση αποθεμάτων και επιχειρήσεων, την καταλήστευση που οδηγούσε με μαθηματική βεβαιότητα στις ελλείψεις και στην πείνα. Το κράτος και οι μηχανισμοί του κατέρρευσαν ολοκληρωτικά, ενώ διάχυτη ήταν η αίσθηση της εγκατάλειψης και της προδοσίας. Φυσικά το πρώτο που ακολούθησε ως αποτέλεσμα αυτών των «πολιτικών» ήταν ένας δυσβάσταχτος λιμός, με χιλιάδες θύματα. Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός τα υπολόγισε στις 250.000-300.000, με τους περίπου 50.000 να πεθαίνουν τον πρώτο χειμώνα υπό γερμανική κατοχή, 1941-1942. Να σημειώσουμε ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο

Υποσιτισμένο παιδί, ντυμένο με κουρέλια (1941). Φωτ.: Βούλα Παπαϊωάνου (Από το βιβλίο «Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα»)

να έχουμε έναν απόλυτα καταγεγραμμένο αριθμό τόσο συνόλου νεκρών όσο και νεκρών από την πείνα, καθώς τα αρχεία του 1940 καταστράφηκαν, υπήρχαν ομαδικοί τάφοι ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν και άνθρωποι που πέθαιναν απλώς στον δρόμο χωρίς στοιχεία επάνω

τους και πολλοί δεν δήλωναν τον θάνατο οικείου τους, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούν το δελτίο τροφίμων που του αντιστοιχούσε. Παρ' όλα αυτά, είναι απολύτως βέβαιο πως πρόκειται για ένα μεγάλης και πρωτόγνωρης έκτασης φαινόμενο ακόμα και για τα δεδομένα

του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Ο λιμός φυσικά δεν περιορίστηκε μόνο στον χειμώνα 1941-1942. Μια εξαιρετικά σοβαρή επισιτιστική κρίση κυριάρχησε στη χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της τετραπλής κατοχής. Ο λιμός ήταν θανατηφόρος κατ' αρχάς για όσους βρέθηκαν χωρίς κα-

Ανθρωποι αναζητούν τροφή στα σκουπίδια (Πειραιάς, χειμώνας 1941-1942). Από το βιβλίο «Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα», με την ευγενική άδεια τoυ ICRC

Τα αίτια του λιμού είναι αφ ενός ο αποκλεισμός και η απαγορευση μετακίνησης τροφίμων

νένα περιουσιακό στοιχείο ή κοινωνική διασύνδεση που θα μπορούσε (κυρίως μέσω της μαύρης αγοράς) να τους γλιτώσει. Πολλά θύματα υπήρξαν και ανάμεσα στους τραυματίες και αρρώστους του στρατού της Αλβανίας που αφέθηκαν εν πολλοίς στην τύχη τους στα νοσοκομεία, αλλά και στους υγιείς επαρχιώτες πρώην συναδέλφους τους που, μη μπορώντας να επιστρέψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, έγιναν επαίτες στους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά και αποδεκατίστηκαν από την πείνα και το κρύο. Οι πρόσφυγες του 1922 ήταν μια άλλη κατηγορία που δοκιμάστηκε σκληρά, καθώς παρέμεναν σε παραπήγματα στις προσφυγικές γειτονιές όντας οι περισσότεροι εργάτες σε βιομηχανίες ή κάνοντας δουλειές του ποδαριού. Γενικότερα κυρίως δοκιμάστηκαν από την πείνα όσοι στηρίζονταν στον μισθό ή τη σύνταξή τους για να τα βγάλουν πέρα, τα εργατικά και δημοσιοϋπαλληλικά στρώματα, μιας και το χρήμα έχασε γρήγορα την αξία του. Οι πρώτες διεκδικήσεις εργαζομένων, που προμηνύουν τους μεγάλους αγώνες της κατοπινής αντιστασιακής περιόδου, αφορούν την πληρωμή τους σε είδος, ενώ λίγο μετά οργανωμένοι σε συνεταιρισμούς οι εργαζόμενοι διεκδικούν από το κατοχικό κράτος μεγαλύτερο μέρος από τη διεθνή βοήθεια. Ο λιμός στην Κατοχή ήταν κάτι το πρωτόγνωρο για τα δεδομένα του Β' Π.Π., γι' αυτό και ακόμα μελετάται συνεχώς. Τότε όμως η θέα των πτωμάτων πολύ γρήγορα έγινε ένα αδιάφορο και συνηθισμένο θέαμα: «Εχουμε συνηθίσει» γράφει ο Χρ. Χρηστίδης. Το ίδιο διαπιστώνει στο ημερολόγιό του και ο Ασ. Πανσέληνος: «Πεθαμένοι μες στο δρόμο και κανείς πια δεν τους πλησιάζει. Κανείς δε νοιάζεται πια». «Φαίνεται πως συνηθίσαμε και τίποτε πια δεν κάνει εντύπωση σε κανέναν. Μια μεγάλη, ομαδική αναισθησία εμπρός στον ακατάπαυστο κίνδυνο. Αναισθησία, παχυδερμία, ρουτίνα» γράφει και ο Θεοτοκάς.

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

Συνταγές της Κατοχής

Συσσίτιο, 1940. Φωτ.: Βούλα Παπαϊωάννου (Από το βιβλίο «Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα»)

«Πέθαιναν από την πείνα» Η ΦΡΆΣΗ «πέθαιναν από την πείνα» την κατοχική περίοδο στην Ελλάδα είναι απολύτως ακριβής. Καθώς και αρχεία έχουν καταστραφεί και άργησε να γίνει καταγραφή του πληθυσμού (έγινε μετά το '50, όπου και διαπιστώθηκε, εκτός των άλλων, και μεγάλη υπογεννητικότητα) και τα στοιχεία (τόσο από διεθνείς οργανισμούς όσο και από την Ελλάδα) είναι ανεπαρκή, δεν υπάρχει πλήρως καθορισμένος και ακριβής αριθμός ούτε των νεκρών, ούτε των νεκρών από την πείνα στην Ελλάδα, παρά μόνο κατά προσέγγιση. Ακόμη όμως και αν λάβουμε υπόψη τον αριθμό 250.000 που έδωσε ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός ως προς τους νεκρούς από λιμό, το ποσοστό είναι τεράστιο ήδη. «Τα λαϊκά στρώματα ουσιαστικά πεθαίνουν της πείνας» δηλώνει μια κατασκοπευτική πηγή. Αυτό αναφέρει σε σχετικές μελέτες της η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ, Ευγενία Μπουρνόβα, η οποία έχει ασχοληθεί εκτενώς με την εποχή. Και συ-

39 43

νατοι από πείνα στην Κατοχή προσιδιάζουν στις οικονομικές κρίσεις παλαιού τύπου: κακή σοδειά λόγω πολέμου, έλλειψη αποθεμάτων, αύξηση των τιμών των αγροτικών προϊόντων, εξασθένηση των οργανισμών, θάνατος από πείνα. Η διαφορά είναι ότι όλα αυτά συνέβησαν όχι τον Μεσαίωνα, αλλά στον αστικό χώρο και μάλιστα τον 20ό αιώνα» δηλώνει η κ. Μπουρνόβα.

Ο Νίκος Τσελεμεντές εξέδωσε το πασίγνωστο βιβλίο του που μπήκε σχεδόν σε κάθε ελληνικό σπίτι το 1932. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής αρθρογραφούσε στον Τύπο της εποχής: «Αν σε κάποιον έχει περισσέψει από το µεσηµέρι ένα πιάτο φασολάκια γιαχνί τότε ψιλοκόψτε το περίσσευµα, ρίξτε το στην κατσαρόλα, ρίξτε και αρκετό νερό, βάλτε και µερικές ελιές και έτοιµη η σούπα», έγραφε στη στήλη του

νεχίζει: «Τα συσσίτια άρχισαν να λειτουργούν κανονικά από το καλοκαίρι του 1942, δηλαδή μετά τον βαρύ χειμώνα '41-'42. Ωστόσο η συνεισφορά τους ήταν μικρή: το καθημερινό

γεύμα που προσφερόταν δεν περιείχε παρά το 1/3 των απαιτούμενων θερμίδων για την επιβίωση ενός ανθρώπου... Οι θά-

ΤΙ ΈΤΡΩΓΆΝ λοιπόν εκείνη την περίοδο, όσοι έτρωγαν; Εφημερίδες της εποχής («Αθηναϊκά Νέα», «Καθηµερινή», «Βραδυνή») έγραφαν συμβουλές αλλά και συνταγές της εποχής. Η ιστορικός Ελένη Νικολαΐδου συγκέντρωσε αυτό το υλικό στο βιβλίο της «Οι συνταγές της... πείνας» (επανεκδόθηκε μόλις από τις εκδόσεις ΚΨΜ) στο οποίο και αναφέρει πώς επέζησαν οι Αθηναίοι (όσοι επέζησαν), πώς γίνεται να μαγειρεύεις χωρίς υλικά, ποια ήταν τα «γκουρμέ» κατοχικά πιάτα, πώς γίνεται να νομίζεις ότι τρως κρέας, καθώς και άλλες τραγικές και γκροτέσκες αλήθειες, όπως συνταγές με γάτες, σκύλους αλλά και γερμανικό εμετό. Μία συνταγή ή οδηγία ενάντια στην ασιτία της εποχής ήταν η εξής: «Μαζεύετε με προσοχή τα ψίχουλα από το τραπέζι και τα βάζετε σε ένα ποτήρι. Στο τέλος της εβδομάδας θα έχετε μαζέψει τόσα ψίχουλα, ώστε να μπορέσετε να τα χρησιμοποιήσετε στη μαγειρική σας». Πράγματι έχουν καταγραφεί από τη γράφουσα μαρτυρίες όπου γιαγιάδες μάζευαν τα ψίχουλα και με λίγο νερό έφτιαχναν κάτι σαν «χαλβά», για να ξεγελάσουν την πείνα των μικρών τους. «Οι σκύλοι και οι γάτες εξαφανίστηκαν από τους πρώτους μήνες που μπήκαν οι Γερμανοί στην Αθήνα. Οπως και όσα γαϊδουράκια είχαν απομείνει, καθώς οι Γερμανοί τα χρησιμοποιούσαν για μεταφορές. Τα πάντα τρώγονταν. Ακόμα και άλογα. Ειδικά οι Αθηναίοι άλλαξαν δραστικά τις διατροφικές τους συνήθειες στην Κατοχή» αναφέρει η κ. Νικολαΐδου. Καφές από ρεβίθια (σήμερα είναι της μόδας ως «υπερτροφή»), κουκουτσάλευρο ή χαρουπάλευρο και ψωμί από καλαμποκάλευρο (επίσης προϊόντα ακριβά σήμερα) ήταν κάποιες λύσεις ανάγκης τότε. «Είναι σοκαριστικό, αλλά και απολύτως εξακριβωμένο ότι υπήρχαν άνθρωποι, παιδιά ή ορφανά πολέμου, που σύχναζαν έξω από τις ταβέρνες που έπιναν και έτρωγαν οι Γερμανοί και όταν αυτοί ξερνούσαν, θρέφονταν από τον εμετό τους». Αυτές είναι μόνο κάποιες από τις «καθημερινές διατροφικές συνήθειες» της εποχής. Και μια απολύτως τραγική αλήθεια, την οποία φέρουμε στη ζώσα ιστορία μας ώς τα σήμερα. Γυρίστε σελίδα

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΥ ΑΝΑΤΡΕΠΕΙ ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Ο λιμός σκότωσε χιλιάδες σ’ ολ κτρή ακόμα και για τις ευρωπαϊκές χώρες. Βλέπετε μια επαναφορά σε καταστάσεις που έζησε η ανθρωπότητα στο παρελθόν; Ειδικά αν λάβουμε υπόψη φαινόμενα όπως η άνοδος της Ακροδεξιάς ή τις αντιμεταναστευτικές θέσεις των οποίων η ένταση αυξάνεται; Είχα δημοσιεύσει μια παρόμοια μελέτη στην αρχή της περιόδου της ελληνικής κρίσης. Αλλά θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι είναι απλοί παραλληλισμοί. Οι καταστάσεις είναι πολύ διαφορετικές σε σχέση με παλαιότερα. Στην περίπτωση του λιμού της κατοχικής Αθήνας οι άνθρωποι, παιδιά αλλά και ενήλικες, πέθαιναν εντός μερικών εβδομάδων ή μηνών και τα σώματά τους ήταν κοκαλιασμένα. Σήμερα μπορούμε να μιλάμε για φτώχεια, αλλά δεν έχουμε ανθρώπους που πεθαίνουν από την πείνα στην Ε.Ε. Πολύ περισσότερο δεν έχουμε κάποια εκτεταμένα φαινόμενα, δεν έχουμε λιμό.

Συνέντευξη στη Νόρα Ράλλη

Η Η αυθεντική ανακοίνωση του ΕΑΜ για τον υποσιτισμό. Κατηγορούσε τον Γεώργιο Παπανδρέου, αλλά και τους Αγγλους (αρχείο Μίμη Χριστοφιλάκη)

Χαρακτηριστικό φυλλάδιο για το πώς οι Ελληνες «προσαρμόστηκαν» στη γερμανική κατοχή: ΑΛΤ! Τρως πολύ, πληρώνεις λίγο». Πάνω του υπάρχουν σημειώσεις, άσχετες με το θέμα, καθώς το χαρτί ήταν σε έλλειψη στην Κατοχή (αρχείο Μίμη Χριστοφιλάκη)

Ομαδικοί τάφοι (χειμώνας 1941-’42). (Δημοσιεύεται με την ευγενική άδεια του ICRC, από το βιβλίο «Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα»)

Βιολέττα Χιονίδου είναι καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Newcastle. Το βιβλίο της «Famine and Death in Occupied Greece, 19411944» (Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα, 1941-1944) δημοσιεύτηκε από το Cambridge University Press και βραβεύτηκε με το βραβείο Edmund Keely. Μετάφρασή του στα ελληνικά (μεταφραστής ο Δημήτρης Μιχαήλ) κυκλοφόρησε το 2011 από τις εκδόσεις Εστία. Στο βιβλίο της η κ. Χιονίδου εξετάζει την πορεία αυτής της διατροφικής κρίσης και τα πολιτικά ζητήματα γύρω από αυτήν, εστιάζοντας στη δημογραφία του λιμού και στην αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων βοήθειας. Η διεπιστημονική προσέγγισή της συνδυάζει δημογραφικές, ιστορικές και ανθρωπολογικές μεθοδολογίες προσφέροντας μια συνολική εκτίμηση του φαινομένου. Αυτό το βιβλίο είναι το πρώτο που ερευνά τα αρχεία του Διεθνούς Κομιτάτου του Ερυθρού Σταυρού τα οποία σχετίζονται με τον λιμό, παρέχοντας βαθύτερη κατανόηση της πολιτικής και της πρακτικής των επιχειρήσεων αρωγής. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι η τροφή χρησιμοποιήθηκε ως όργανο προπαγάνδας σχεδόν από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές, συμπεριλαμβανομένων της βρετανικής και της ελληνικής κυβέρνησης, καθώς και των δυνάμεων κατοχής. Αυτή η σημαντική μελέτη αποτελεί μείζονα συμβολή στις τρέχουσες συζητήσεις σχετικά με τη θνησιμό-

Συσσίτιο, 1943. Ανάπηρα παιδιά. Φωτ.: Βούλα Παπαϊωάννου (από το βιβλίο «Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα»)

τητα και τις αιτίες της στη διάρκεια λιμών. Επιπρόσθετα η συγγραφέας υποστηρίζει πως, σύμφωνα με τις μελέτες της, υπάρχουν κάποια ζητήματα τα οποία καταρρίπτονται ως προς την αδιαμφισβήτητη αλήθεια τους, όπως το ότι δεν υπήρχε πείνα στην επαρχία και τα νησιά όσο στα αστικά κέντρα και αποκαλύπτονται όπως άλλα, ότι η κατοχή από τους Ιταλούς κατά περιπτώσεις ήταν πιο σκληρή απ' ό,τι των Γερμανών και πως μαυραγορίτες δεν ήταν μόνο συνεργάτες των Γερμανών. Το βιβλίο σας κυκλοφόρησε αρχικά στα αγγλικά και μετά μεταφράστηκε στα ελληνικά. Υπήρχε τόσο έντονο ενδιαφέρον στο εξωτερικό για το

συγκεκριμένο θέμα; Εκείνο τον καιρό βρισκόμουν στην Αγγλία και κατάφερα να εξασφαλίσω χρηματοδότηση. Πρόκειται για μια έρευνα έξι ετών. Οταν κυκλοφόρησε το βιβλίο, όλες οι παρουσιάσεις και οι κριτικές επισκοπήσεις που δημοσιεύτηκαν σε σχέση με το βιβλίο ήταν εξαιρετικά θετικές. Ηταν ένα θέμα που τους ενδιέφερε και βρήκαν σε αυτό πάρα πολλά στοιχεία. Και όχι, δεν έπαιξε κανένα ρόλο ότι οι Αγγλοι είχαν συγκεκριμένη στάση και ρόλο την περίοδο που ακολούθησε αμέσως μετά την απελευθέρωση της χώρας. Πρόσφατα δημοσιεύτηκε μια μελέτη για την κατάσταση της πείνας παγκοσμίως, όπου η εικόνα είναι οι-

Ωστόσο θεωρείτε ότι θα πρέπει να προσέχουμε; Πάντα θα πρέπει να προσέχουμε. Θεωρούμε ότι ένας λιμός είναι εκτός της σύγχρονης ευρωπαϊκής πραγματικότητας, αλλά θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι δεν είναι και δύσκολο να συμβεί. Τα νησιά μας, οι πόλεις μας εξαρτώνται από τροφοδότηση που παρέχεται από άλλους. Δηλαδή αν έχουμε κάποιο πόλεμο ή κάποιο αποκλεισμό θα είναι και πάλι θέμα μερικών εβδομάδων ή μηνών, για να πάμε σε μια κατάσταση σαν αυτές που έζησε η χώρα μας στο παρελθόν. Τι συνέβη με την πείνα στην Κατοχή; Θέλω να επισημάνω ένα ιστοριογραφικό λάθος που αφορά το ότι επικεντρωνόμαστε κυρίως στην Αθήνα. Και αυτό γιατί έχουμε αρκετό υλικό, έγγραφα, καταγραφές, φωτογραφίες, επίσημα στοιχεία, αλλά και ό,τι γράφτηκε από αντιπάλους της τότε κυβέρνησης. Ολα αυτά αφορούσαν κυρίως την Αθήνα. Θα πρέπει λοιπόν να διευκρινίσουμε πως τα θύματα του λιμού σε ολόκληρη τη χώρα ήταν περίπου 250.000 άνθρωποι. Επαναλαμβάνω ότι ο αριθμός αυτός των θυμάτων από πείνα αφορά όλη την Ελλάδα και όχι αποκλειστικά την Αθήνα. Αυτός ο αριθμός αντιστοιχεί στο 5% του τότε πληθυσμού της χώρας. Συνεπώς από την πείνα πέθανε περισσότερος κόσμος παρά από οτιδήποτε άλλο. Πόσο διέφεραν οι συνθήκες στην Αθήνα σε σχέση με άλλες πόλεις; Κρίνοντας από τη Σύρο και τη Μύκονο σε σχέση με την Αθήνα, κατ’ αρχάς δεν υπήρχε μεγάλη διαφορά σε σχέση με τις ποσότητες των τροφίμων που αναλογικά με τον πληθυσμό ήταν διαθέσιμες. Στην Αθήνα η μαύρη αγορά ήταν μεγαλύτερη. Υπήρχε

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

39 45

όκληρη τη χώρα στην Κατοχή ήταν εκεί και ότι θα συνεχίσει να είναι εκεί. Δημιουργήθηκε ένα αίσθημα εμπιστοσύνης, μειώθηκε η μαύρη αγορά, ομαλοποιήθηκε η κατάσταση. Ολα αυτά μείωσαν την αγωνία του πληθυσμού για το αύριο, τουλάχιστον από τον Μάιο του 1942 και μετά, οπότε η κατάσταση παύει να είναι έκρυθμη στην Αθήνα και τα μεγάλα αστικά κέντρα. Δεν έγινε το ίδιο παντού. Στη Χίο, για παράδειγμα, σε καμία περίπτωση δεν αισθάνθηκαν την ίδια σιγουριά ότι ομαλοποιείται η κατάσταση.

Μεταφορά νεκρού, χειμώνας ’41-’42 (αρχεία ICRC, από το βιβλίο «Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα»)

κόσμος ο οποίος παράνομα πήγαινε στην επαρχία και έφερνε τρόφιμα που διοχετεύονταν στη μαύρη αγορά. Συνεπώς, αν κάποιος είχε κάποιο εισόδημα, αν είχε έπιπλα, ρούχα, μπορούσε να τα ανταλλάξει με τρόφιμα. Σε μέρη όπως στη Σύρο καμιά φορά ήταν αδύνατο να βρεθούν τρόφιμα, ακόμα κι αν είχε κανείς αντικείμενα ανταλλακτικής αξίας.

αυτό. Αυτό που υπήρξε ήταν αδιαφορία για την κατάσταση του πληθυσμού. Οι Γερμανοί ενδιαφέρονταν κυρίως για όσα θεωρούσαν σημαντικά για τους ίδιους. Φυσικά δεν έκαναν απολύτως τίποτα για να βοηθήσουν την κατάσταση. Ωστόσο το 1942, όταν έγινε η συμφωνία με τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, οι Γερμανοί τήρησαν τις υποσχέσεις τους.

Ποια ήταν τα αίτια του λιμού επί Κατοχής; Κατ’ αρχάς είναι ο αποκλεισμός: δεν έρχονταν τρόφιμα στη χώρα. Η έλλειψη ήταν εξαιρετικά έντονη, καθώς και πριν από το ’40 η χώρα βασιζόταν σε εισαγωγές τροφίμων. Και εδώ θέλω να τονίσω ότι σε αντίθεση με ό,τι πιστεύεται ευρέως, τα στρατεύματα κατοχής λίγα τρόφιμα πήραν από τη χώρα τον πρώτο καιρό (οι κατοχικές δυνάμεις έπαιρναν τρόφιμα από έξω κυρίως). Ενα δεύτερο αίτιο ήταν ότι τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 1942 δεν επιτρεπόταν η μετακίνηση τροφίμων. Συνεπώς σε μέρη που υπήρχε αγροτική παραγωγή ο λιμός ήταν πολύ πιο περιορισμένος, ενώ αντίθετα στις πόλεις το πρόβλημα ήταν οξύτατο. Για παράδειγμα σε ένα νησί όπως η Σύρος όπου υπάρχει αποκλεισμός και δεν επιτρέπεται ούτε να μπουν, ούτε να βγουν τρόφιμα, πώς να επιβιώσουν οι κάτοικοι; Αυτό βέβαια είχε αποτέλεσμα να απορρυθμιστεί τελείως η λειτουργία της οικονομίας.

Ποια προβλήματα υπήρξαν με τον Ερυθρό Σταυρό; Υπήρξαν ζητήματα με την οργάνωση της επισιτιστικής βοήθειας. Οι Αγγλοι, για παράδειγμα, εκτιμούσαν ότι ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός θα τηρούσε μια στάση ουδετερότητας, δεν θα έκανε χάρες, δεν θα είχε κάποια επικοινωνία με τους Αγγλους -κάτι που επιθυμούσαν. Αντίθετα οι Σουηδοί, που εντάχθηκαν και αυτοί στην επισιτιστική βοήθεια, ήταν σε επικοινωνία με την αγγλική κυβέρνηση και τους προσέφεραν πληροφορίες για το ποια ήταν η κατάσταση στην κατοχική Ελλάδα. Κατά κάποιο τρόπο δηλαδή οι Αγγλοι χρησιμοποίησαν τους Σουηδούς, κάτι που δεν θα μπορούσαν να κάνουν με τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Εκτιμώ ότι αυτή η ρύθμιση προσέφερε όχι μόνο στους Αγγλους, αλλά και στους Γερμανούς οι οποίοι δέχτηκαν την εμπλοκή του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και των Σουηδών, προκειμένου να ομαλοποιηθεί η κατάσταση και να μην έχουν εντονότερη αντίσταση από τον πληθυσμό.

Αρα δεν ήταν συνειδητή απόφαση των Γερμανών η έλλειψη τροφίμων, ώστε να ξεκληριστεί ο ντόπιος πληθυσμός; Οχι, δεν θεωρώ ότι υπήρξε κάποιο συνειδητό σχέδιο που να οδηγεί σε

Θα πρέπει να θεωρήσουμε έγκλημα πολέμου τον λιμό επί Κατοχής; Δεν νομίζω ότι μπορώ να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση. Απαιτεί εξειδικευμένες νομικές γνώσεις, τις οποίες δεν διαθέτω. Αυτό που μπορώ

να πω είναι ότι ο λιμός προέκυψε ως αποτέλεσμα των περιστάσεων. Βέβαια αν δεν υπήρχε η γερμανική κατοχή, δεν θα υπήρχε και λιμός. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι δεν είχαμε μόνο γερμανική κατοχή, είχαμε και ιταλική και βουλγαρική. Η Σύρος για παράδειγμα ήταν υπό ιταλική διοίκηση την περίοδο της όξυνσης του λιμού. Και μάλιστα εκεί μου είπαν πως οι Ιταλοί ήταν πολύ χειρότεροι από τους Γερμανούς! Τι συνέβαινε με τη μαύρη αγορά; Σε οποιαδήποτε περίοδο υπάρχει έλλειψη, πόσο μάλλον λιμός, υπάρχει και μαύρη αγορά. Αυτό που μου είπε ο κόσμος στις συνεντεύξεις ήταν πως ουσιαστικά δεν υπήρχε κανονική αγορά, υπήρχε μόνο μία επιλογή: η μαύρη αγορά! Γινόταν κυρίως από Ελληνες, αλλά όχι μόνο. Για παράδειγμα στη Χίο υπήρχαν Ιταλοί στρατιώτες που έκαναν μαύρη αγορά, έκλεβαν από τις προμήθειες του ιταλικού στρατού και τα πουλούσαν. Θέλω να τονίσω πως η μαύρη αγορά ήταν ένα αναγκαίο κακό, κάτι που ως άποψη θεωρώ ότι πλέον έχει εμπεδωθεί. Επισημαίνω και πάλι ότι ήταν τέτοιες οι συνθήκες που δεν υπήρχε άλλος τρόπος, δεν υπήρχε επιλογή. Ωστόσο στη μαύρη αγορά δεν εμπλέκονταν μόνο συνεργάτες των Γερμανών ή των Ιταλών. Υπήρχαν κάποιοι αποτρεπτικοί παράγοντες που περιόρισαν τον λιμό; Συνήθως το βλέπουμε μόνο από τη μία πλευρά, δηλαδή τι προκάλεσε τον λιμό και ποια ήταν τα αποτελέσματά του. Ως αποτρεπτικό παράγοντα θα πρέπει να αναφέρουμε την παρέμβαση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Ο κόσμος ήξερε ότι αυτή η βοήθεια

Στα θύματα του λιμού συμπεριλαμβάνονται και όσοι πέθαναν από κάποια ασθένεια που όμως επιτάθηκε από την πείνα; Αυτό είναι δύσκολο να το εξακριβώσουμε. Υπάρχουν λιμοί στους οποίους δεν τηρούνται ακριβή στοιχεία. Ωστόσο για την κατοχική περίοδο οι θάνατοι διαπιστώνονταν από Ελληνες, δημοτικούς υπαλλήλους και γιατρούς, και πιστεύω ότι κατέγραφαν τα αίτια θανάτου με ακρίβεια. Θα περίμενε κανείς ότι οι κατοχικές δυνάμεις θα αναμειγνύονταν και θα προσπαθούσαν να αλλοιώσουν τα στοιχεία πιέζοντας τους δημοτικούς υπαλλήλους να καταγράφουν άλλα αίτια θανάτου, αλλά αυτό δεν έγινε, δεν ανακατεύτηκαν καθόλου στις ληξιαρχικές πράξεις. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσω πως στην κατοχική Ελλάδα δεν έχουμε έξαρση κάποιων σημαντικών ασθενειών που σκότωναν τον κόσμο. Οι άνθρωποι πέθαναν από την πείνα. Συλλέγοντας όλο αυτό το υλικό (συνεντεύξεις, φωτογραφίες, αρχεία) πώς νιώθατε; Ως άνθρωπος, διόλου ευχάριστα. Ως επιστήμων αισθάνθηκα την ανάγκη να ολοκληρώσω την έρευνα κατά τρόπο όσο το δυνατόν πιο τεκμηριωμένα. Αισθανόμουν ότι η ιστορία αυτή έπρεπε να ειπωθεί, ακόμα και για θέματα που έρχονταν σε αντίθεση με αυτά που είναι κοινές πεποιθήσεις, όπως για παράδειγμα για τη μαύρη αγορά ή για τον ρόλο των Γερμανών. Στην Κατοχή πέθαναν πολλοί, κυρίως από την πείνα, αλλά επιβίωσαν πολύ περισσότεροι.

i Μπορείτε να αποκτήσετε 3 αντίτυπα του βιβλίου «Λιμός και θάνατος στην κατοχική Ελλάδα, 1941-1944» (εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας) της κ. Χιονίδου μέσω του www. efsyn.gr/ Κερδίστε Βιβλία (http:// www.efsyn.gr/diagonismos/ dokimio-limos-kai-thanatos-stinkatohiki-ellada-1941-44). Δηλώστε συμμετοχή έως την Τετάρτη 31/10/2018, στις 12.00.

Δελτάριο τροφίμων στην Κατοχή (αρχείο Μίμη Χριστοφιλάκη)

Οι Γερμανοί δεν έκαναν απολύτως τίποτα για να βοηθήσουν την κατάσταση. Ωστόσο το 1942, όταν έγινε η συμφωνία με τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, τήρησαν τις υποσχέσεις τους

Αφιέρωμα

Της Ντίνας Ιωακειμίδου

Η Ιστορία δεν τους τίμησε. Παρέμειναν αόρατοι. Επέστρεψαν στην Ελλάδα από τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας της ναζιστικής Γερμανίας και βρέθηκαν σε μια χώρα που σπαρασσόταν από τον εμφύλιο. Το μετεμφυλιακό κράτος τούς αντιμετώπισε εχθρικά, καθώς δεν χωρούσαν στο νέο εθνικό αφήγημα. Πολλοί από αυτούς στη συνέχεια βρέθηκαν στη Μακρόνησο ή σε άλλους τόπους μαρτυρίου. Αλλοι σκοτώθηκαν στις μάχες στο πλευρό του Δημοκρατικού Στρατού. Για τους υπόλοιπους επικράτησε νεκρική σιγή. Ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, του οποίου η ερευνητική εργασία εστιάζει στην περίοδο της Κατοχής, εντόπισε έγγραφο του Ερυθρού Σταυρού με τα ονόματα 1.040 κρατουμένων από τα μπλόκα της Κοκκινιάς, του Βύρωνα, του Νέου Κόσμου (Δουργούτι) καθώς και από άλλες επιχειρήσεις, οι οποίοι στις 16 Αυγούστου του 1944 μεταφέρθηκαν από το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου στη Γερμανία. Είναι οι λεγόμενοι όμηροι, όπως έχει επικρατήσει ιστορικά να αποκαλούνται. Ο Νίκος Σκαλτσάς, 92 ετών σήμερα, είναι από τους τελευταίους ελάχιστους επιζώντες από τα διάφορα στρατόπεδα καταναγκαστικών έργων στην περιοχή του Herrenberg, κοντά στη Στουτγάρδη. Ηταν 17 χρονώ παιδί όταν το ξημέρωμα της 9ης Αυγούστου 1944 το χωνί τούς ειδοποίησε να εμφανιστούν όλοι οι άρρενες από 15 έως 50 ετών στην καθολική εκκλησία. Ηταν το μπλόκο του Δουργουτίου (Νέου Κόσμου). Εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά και συγκεκριμένα τον περασμένο Ιούλιο ο κύριος Νίκος ξαναβρέθηκε στα ίδια μέρη. Αυτή τη φορά ως τιμώμενο πρόσωπο σε εκδηλώσεις μνήμης για τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Τίποτε δεν έχει ξεχαστεί, τίποτε δεν έχει διαγραφεί από τη μνήμη του. Ούτε οι θηριωδίες ούτε και η καλοσύνη. Ολος ο συγκλονιστικός λόγος του συνιστά ένα αντιπολεμικό μήνυμα προς τις επόμενες γενιές.

Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΚΑΛΤΣΑ

ΠΕΡΊΧΩΡΑ Ο χώρος π αποκαλυπ ομήρους. Σ μαθήτριες Rottenbur τα ονόματα είχαν δουλ απομένουν γλώσσες « εκδήλωση Σκαλτσάς (

Δεκαεπτάχρονος στην κόλαση των γερμανικών στρατοπέδων «ΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ 9 Αυγούστου του '44 κοιμόμασταν στην ταράτσα με τον μικρότερο αδελφό μου όταν ξυπνήσαμε από το χωνί που καλούσε όλους τους άρρενες από 15 έως 50 ετών στην καθολική εκκλησία. Οποιος δεν παρουσιαστεί και βρεθεί στο σπίτι του θα εκτελείται αμέσως, ήταν το μήνυμα. Ημουν 17 χρονώ και μόλις είχα πρωτοβάλει τα μακριά παντελόνια. Μας μετέφεραν στην πλατεία Φάρου. Εκεί εκτός από τα Ες Ες ήταν και πολλοί γερμανοτσολιάδες. “Δείξε τους κομμουνιστές” διέταξε έναν από αυτούς, που είχε καλυμμένο το κεφάλι του με τσουβάλι και δυο τρύπες στο ύψος των ματιών, ο επικεφαλής των ναζί. Ημασταν πολλοί και πολλά παιδιά εδώ από τη γειτονιά. Θυμάμαι τον Μαρτίνο, τον Σταυρόπουλο, τον Μαριοτάκη, τον Μαθιουδάκη, τον Καραμαλέγγο, τον φίλο μου τον Σωτήρη. Τον Σωτήρη τον εκτέλεσαν αμέσως. Ακούω ακόμη τη φωνή του στα αυτιά μου Kamarad Kamarad... Εως τις 2 το μεσημέρι εκτελέστηκαν 112 άτομα. Από το φορτηγό της δημαρχίας που μετέφερε τα πτώματα έτρεχαν τα αίματα. Μας πήραν 500 άτομα εν πομπή και μας μετέφεραν στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, μεταξύ μας και πολλοί Αρμένιοι καθώς πολλοί διέμεναν εδώ στην περιοχή του Δουργουτίου. Ακολουθήσαμε τις οδούς Φραντζή, Συγγρού, Αμαλίας, Πανεπιστημίου, Αγίου Κωνσταντίνου, Καβάλας... Οχι, δεν συναντήσαμε κόσμο στη διαδρομή. Οι εντολές ήταν ότι όποιος εμφανιστεί στον δρόμο θα εκτελείται αμέσως. Εντέλει φτάσαμε στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου ψόφιοι από την κούραση και την αγωνία. Μεταξύ μας επικρατούσε απόλυτη βουβαμάρα. Δεν γνωρίζαμε τι μας περιμένει. Στο στρατόπεδο παραμείναμε για μία εβδομάδα, κατά τη διάρκεια της οποίας μας πέρασαν από γιατρούς. Οσοι ήταν γεροί προς εργασία τούς κρατούσαν ενώ τους μεγαλύτερους τους άφησαν ελεύθερους. Ημασταν γύρω στα δεκαπέντε άτομα, ηλικίας 16 με 17 ετών. Στις 16 Αυγούστου μας μεταφέρουν στο Ρουφ όπου μας έβαλαν στα βαγόνια. Σε κάθε βαγόνι στρίμωξαν 35 άτομα ενώ ο Ερυθρός Σταυρός μάς έδωσε από ένα πακέτο με τρόφιμα. Επί δεκαεπτά ημέρες που διήρκεσε το ταξίδι εγώ δεν σταμάτησα να κλαίω. Το πιστεύεις ότι δεν θυμάμαι σχεδόν κανέναν από αυτό το ταξίδι; Στη Βιέννη γίνεται στάση και εκεί μας έδωσαν από ένα μικρό κομματάκι κρέας. Θυμάμαι όμως τον Αρμένη τον Λεϊλά που κατά τη διάρκεια της στάσης στη Βιέννη άρχισε να τραγουδάει. Και συγκεντρώθηκαν οι Βιεννέζοι γύρω του και τον καταχειροκρότησαν όταν τέλειωσε το τραγούδι... Μια εποχή στην κόλαση »Μπαίνουμε στη Γερμανία και στις 2 Σεπτεμβρίου φτάνουμε στο Τσβάιμπρικεν (Zweibrücken). Εκεί μας βάλανε σε ένα σχολείο και την άλλη ημέρα μάς εφοδίασαν με έναν κασμά και φτυάρι για να ανοίξουμε μια τάφρο ενός χιλιομέτρου προκειμένου να μην εισχωρήσουν οι σύμμαχοι. Εκεί μείναμε 3 ημέρες. Την τέταρτη ημέρα στις 2 το πρωί μάς ση-

Ομπερζέσινγκεν. Σε αυτή την κωμόπολη έμειναν και εργάστηκαν οι 30 Ελληνες όμηροι από τα τέλη του 1944 και μετά. Εδώ έγινε μία εκδήλωση μνήμης, όπου οι δήμαρχοι του Χέρενμπεργκ και του Ομπερζέσινγκεν μίλησαν και τίμησαν τον Νίκο Σκαλτσά

ΟΜΗΡΟΙ

Από τα μπλόκ καταναγκαστι κώνουν, μας δίνουν από δυο κουβέρτες και μια κουραμάνα και ακολουθούμε υπό βροχήν μια πορεία εκατό χιλιομέτρων. Εμείς με τα πόδια, οι Γερμανοί με τα ποδήλατα. Φτάνουμε στο Πίρμασεν, στα περίχωρα. Εχουμε ήδη πιάσει ψείρες. Εκεί μας κούρεψαν και πέρασαν από κλίβανο τα ρούχα μας. Μπαίνουμε ξανά στο τρένο και φτάνουμε μιάμιση ημέρα μετά στο Χέλφινγκεν (Hailingen) και μας τοποθετούν σε ένα υπόστεγο αεροπλάνων με δυο σόμπες μέσα. Επτακόσια άτομα κοιμόμασταν πάνω στα σανό. Από το πρωί έως τις 6 το απόγευμα εργαζόμασταν πάνω στην πίστα με μια μικρή διακοπή το μεσημέρι για να φάμε λίγο ζουμί. Είμαστε Σεπτέμβριο μήνα και το τσουχτερό κρύο έχει ήδη αρχίσει όπως και τα χιόνια και

εμείς κυκλοφορούμε ακόμη με τα καλοκαιρινά μας ρούχα. Ο διοικητής του στρατοπέδου έφερε ξυλοπάπουτσα να φορέσουμε και σωθήκαμε από τα κρυοπαγήματα. Μας φύλαγαν κάτι Πολωνοί που μάλλον μας λυπόντουσαν. Υπήρχε όμως ένας Αλσατογερμανός, ένα κάθαρμα, ένας σαδιστής που ευχαριστιόταν να μας βασανίζει. Με πέτυχε μια μέρα που είχα βουτήξει κάτι πατάτες και με περιποιήθηκε με κλοτσιές και χαστούκια. Αυτόν τον έβαλαν στόχο κάποιοι δικοί μας και με την απελευθέρωση τον έκαναν μαύρο από το ξύλο. Πέρασε μάλιστα μετά και από τη δίκη της Νυρεμβέργης. Και τι είπε στην απολογία του; “Εγώ εκτελούσα εντολές”. Δεν συνήθιζα να βγαίνω ελεύθερος ια-

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

Γονατίσαμε και φιλήσαμε το χώμα »Στις 17 Απριλίου του '45 μας διώχνουν για το Τούμπιγκεν, όπου ουσιαστικά μας αφήνουν ελεύθερους. Πήγαμε στο δάσος και με τα τσίγκινα πιάτα μας σκάψαμε και μεταφέραμε και κορμούς δέντρων γιατί γίνονταν μάχες. Ενας δικός μας ενημέρωσε τους Αμερικανούς που ήρθαν με πέντε τζιπ. Ηταν η μεγαλύτερη χαρά της ζωής μας. Ημασταν ζωντανοί και ελεύθεροι. Το ημερολόγιο έδειχνε 23 Απριλίου του 1945. Στη συνέχεια Γάλλοι και Αμερικανοί μάς εγκαθιστούν σε γερμανικά σπίτια εκδιώκοντας τους ενοίκους τους. Γερμανούς άντρες δεν έβλεπες, μόνο παιδιά. Εκτυλίχτηκαν τρομακτικές σκηνές αντεκδίκησης με λεηλασίες καταστημάτων και σπιτιών και βιασμούς γυναικών. Στο Ερενμπεργκ οι Σενεγαλέζοι κυρίως, που ήταν με τους Γάλλους, είχαν επιδοθεί σε βιασμούς. Εμείς αποτρέψαμε τον βιασμό δύο κοριτσιών. Ο πατέρας τους μάς φύλαγε στο Ομπερζέσινγκεν στον στάβλο και ήταν καλός, τόσο καλός που θυμάμαι ότι παίζαμε με το όπλο του. Οι Γάλλοι δεν μας άφησαν να εισέλθουμε στη χώρα, τόσα εκατομμύρια αιχμάλωτοι ήμασταν. Ετσι, με το τρένο κατευθυνθήκαμε στο Μόναχο και μετά με αμερικάνικη Ντακότα μέσω Ιταλίας στην Ελλάδα. Οταν φτάσαμε στην Ελευσίνα γονατίσαμε και φιλήσαμε το χώμα. Στο σπίτι πια είχε μαζευτεί όλη η γειτονιά για να με υποδεχτεί. Ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη

κα στα στρατόπεδα ικών έργων των ναζί

ς ;

πατέρα και αυτός δάκρυζε. Δουλεύαμε στο άνοιγμα δρόμων μέσα στο δάσος. Αυτός ο καλός άνθρωπος που σου λέω είχε κάτι κόρες και μια μικρούλα, την Ολγα. Συγκράτησε το όνομα για τη συνέχεια. Παραμονές Χριστουγέννων ήρθαν στον στάβλο Γερμανίδες μητέρες φορτωμένες με ψωμιά, κρέατα, φρούτα και μας είπαν: “Είναι σαν να τα δίνουμε στα δικά μας παιδιά που ήταν στα μέτωπα του πολέμου”. Εμείς όλοι κλαίγαμε. Είχαν πια κουραστεί από τον πόλεμο, είχαν χάσει τους αγαπημένους τους και ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι έχαναν σε αυτόν τον πόλεμο...

Α ΧΑΙΛΦΊΓΚΕΝ, ΧΩΡΟΣ ΜΝΗΜΕΊΟΥ: που έγινε μια μεγάλη εκδήλωση με τα πτήρια του μνημείου για τους Ελληνες Στη βάση του μνημείου μαθητές και ς του Paul Klee Gymnasium από το rg am Neckar έγραψαν σε πέτρες α των 30 Ελλήνων ομήρων που λέψει εδώ. Επίσης, στις κολόνες που ν από το παλιό τολ έχει γραφτεί σε έξι «Κάθε άνθρωπος έχει ένα όνομα». Στην η αυτή κεντρικό πρόσωπο ήταν ο Νίκος (13-7-2018)

υ ν . α α ε ν -

τρού. Ομως μια ημέρα που δήλωσα ασθένεια μας οδήγησαν έξω από το στρατόπεδο. Ενας πιλότος με ένα μαστίγιο στο χέρι μάς πλησίασε, έβαλε να κάνουμε έναν κύκλο, αυτός καθόταν στο κέντρο και καθώς περνάγαμε από μπροστά του κατά τριάδες μάς χτυπούσε με το μαστίγιο επί μιάμιση ώρα. Διέταξε στη συνέχεια τον σκοπό να μας βάλει να περπατήσουμε με τα γόνατα στο λιθόστρωτο με τα χοντρά χαλίκια και ακολούθως μας έβαλαν να ξεριζώσουμε σε ένα ξερό ποτάμι κάτι πλάκες με κασμάδες. Αυτή ήταν η τιμωρία μας για το γεγονός ότι βγαίναμε πολλοί από τους 700 Ελληνες και Ελληνοαρμένιους που ήμασταν εκεί ελεύθεροι ιατρού. Μια Κυριακή πρωί προσεγγίζουν στα δέκα

μέτρα τα αμερικανικά Μοσκίτος και αρχίζουν να βομβαρδίζουν. Εμείς έξω στην πίστα ένα είδος ασπίδας. Οι Αμερικανοί να βομβαρδίζουν αδιακρίτως καθώς είχαν πληροφορίες ότι εκεί έκρυβαν πυρομαχικά οι Γερμανοί. Ρίχνω λοιπόν ένα πλονζόν στην μπροστινή ρόδα ενός οδοστρωτήρα και σώθηκα. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τον Ζώντα που πέθανε κατά τη διάρκεια της επιδρομής και έναν Αρμένη που του κόπηκε το χέρι. Υπήρχε επίσης ένα παιδί, ο Στέλιος ο Βασιλείου, ο οποίος πέθανε μέσα σε μια βδομάδα από μόλυνση στο δόντι. Εμεινε τέσσερις ημέρες άταφος, πεταμένος έξω στο χιόνι. Ζητήσαμε άδεια να τον θάψουμε. Υπάρχει ακόμη και σήμερα ο τάφος του και δίπλα του Ζώτα. Το

καλοκαίρι που ήμουν εκεί επισκέφτηκα τους τάφους τους, γεμάτοι λουλούδια ήταν. Φτάνει τέλη Νοεμβρίου και εμείς από τις κακουχίες και την πείνα έχουμε αρχίσει να πρηζόμαστε. Μας μεταφέρουν από το Χέλφινγκεν και στη θέση μας βάζουν Εβραίους που δεν τους ενδιέφερε να ζήσουν. Τους θυμάμαι καλοντυμένους με τις βαλίτσες στο χέρι και τα παλτό τους να μπαίνουν στο στρατόπεδο... Η καλοσύνη των ξένων »Φεύγουμε πια κατά ομάδες για Ερεμπεργκ και κατόπιν για το Ομπερζέσινγκεν όπου πλέον μέναμε στον στάβλο ενός καλού ανθρώπου που μας έφερνε όσο φαγητό μπορούσε. Αυτός ο άνθρωπος μας έσωσε. Τον αποκαλούσαμε

»Οχι, το ελληνικό κράτος δεν ασχολήθηκε μαζί μου. Ηρθε και με βρήκε ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, ο οποίος βιντεοσκόπησε τη μαρτυρία μου. Το υλικό αυτό ψηφιοποιήθηκε και φυλάσσεται σε ειδική πλατφόρμα της ιστορικής περιόδου του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στο αρχείο του Πανεπιστημίου στο Βερολίνο. Σε εκδήλωση που έγινε από την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας για το μπλόκο του Δουργουτίου με φώναξαν να μιλήσω. Φορείς της περιοχής της Στουτγάρδης, που δεν θέλουν αυτή η σκοτεινή εποχή να περάσει στη λήθη της Ιστορίας, μας κάλεσαν σε εκδηλώσεις μνήμης. Στην αρχή δίστασα να δεχτώ την πρόσκληση. Δυσκολεύτηκα. Ομως η τιμή αυτή ήταν όχι μόνο στο δικό μου πρόσωπο αλλά στη μνήμη όλων αυτών που δεν υπάρχουν πια. Ξαναβρέθηκα επίσης στον στάβλο του καλού ανθρώπου ο οποίος έχει παραμείνει ο ίδιος. Με πήγαν εκεί λοιπόν, όπου αναγνώρισα τα πάντα. Χτυπήσαμε την πόρτα και άνοιξε η 86χρονη πια Ολγα Ρεντς, η 11χρονη τότε μικρούλα. Εχεις επισκέπτη από Αθήνα, της είπαν. Και έβαλε τα κλάματα. Σε μία από τις εκδηλώσεις ήρθε και ένας Ελληνας με μπουζούκι. Κάποια στιγμή πέταξα τη μαγκούρα και χόρεψα ένα ζεϊμπέκικο. Χόρεψα το “Βρέχει φωτιά στη στράτα μου”». ΓΥΡΙΣΤΕ ΣΕΛΙΔΑ

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

OI ΟΜΗΡΟΙ

Γλύτωσαν από τα Ες Ες, τους ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΕΛ. 15 Ο ΟΡΟΣ «ΟΜΗΡΟΙ» γίνεται αποδεκτός από τους ιστορικούς προκειμένου να περιγραφούν όσοι συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής και υποχρεώθηκαν σε καταναγκαστική εργασία στα στρατόπεδα της ναζιστικής Γερμανίας. Η εκτίμηση για τον αριθμό των Ελλήνων μη Εβραίων που βρέθηκαν σε αυτά τα στρατόπεδα κυμαίνεται μεταξύ 15.000 και 45.000. Οι αποκλίσεις είναι τεράστιες καθώς από το ελληνικό κράτος, όπως εξηγεί στις «Νησίδες» ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός που ζει και εργάζεται στο Βερολίνο, ουδέποτε εκδηλώθηκε ενδιαφέρον. «Σε μια Ελλάδα που αναζητούσε εθνικά παραδείγματα αυτοί δεν χωρούσαν πουθενά. Γι' αυτό δεν υπάρχει αφήγημα, καταγραφή της στρατοπεδικής εμπειρίας. Επίσης ούτε οι ιστορικοί ασχολήθηκαν μαζί τους», σημειώνει χαρακτηριστικά. Ο ίδιος εντόπισε το έγγραφο του Ερυθρού Σταυρού με τον αριθμό των κρατουμένων που μεταφέρθηκαν από το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου στα γερμανικά στρατόπεδα. Στις σελίδες διακρίνεται δίπλα σε κάποια από τα ονόματα το αρχικό γράμμα Ε «που μας παραπέμπει στο γεγονός ότι αυτοί με το Ε δίπλα στο όνομά τους επέστρεψαν. Δεν υπάρχει υλικό προς αναζήτηση. Το όποιο υλικό προέρχεται από οικογενειακά κειμήλια. Τα 1.040 άτομα που μεταφέρθηκαν στις 16 Αυγούστου του '44 προήλθαν από τα μπλόκα του Βύρωνα (σε αυτή την αποστολή 260 ήταν Βυρωνιώτες), της Κοκκινιάς, του Δουργουτίου και από άλλες επιχειρήσεις», προσθέτει ο κ. Χανδρινός. Ελλάδα, μια ξεχωριστή περίπτωση Στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όπως μας διευκρινίζει παράλληλα, υπήρξαν δύο βασικές εξαιρέσεις: Η πρώτη αφορά το γεγονός ότι δεν έπιασαν οι ναζί στρατιωτικούς αιχμαλώτους, όπως συνέβη σε Πολωνία, Σερβία κ.α. «Ηταν ας πούμε μια κίνηση μεγαλοθυμίας του Χίτλερ προς τους Ελληνες λόγω της αρχαιολατρίας του». Η δεύτερη εξαίρεση αφορούσε το γεγονός ότι η Ελλάδα ως κατεχόμενη χώρα δεν έζησε οργανωμένη επίσημη πολιτική καταναγκαστικής εργασίας, όπως συνέβη στις υπόλοιπες κατεχόμενες χώρες. «Και αυτό οφείλεται εξ ολοκλήρου στην ελληνική αντίσταση», συμπληρώνει ο Ιάσ. Χανδρινός. Αντίσταση «Το πρωί της 5ης του Μάρτη άρχισε η γενική μάχη για τη ματαίωση της επιστράτευσης. Μεγάλη επιτροπή από όλους τους κλάδους των εργαζομένων καλεί τον λαό της Αθήνας και του Πειραιά σε γενικό συναγερμό... Από τις πρωινές ώρες στις γύρω στο κέντρο πλατείες και στα σταυροδρόμια η κίνηση είναι ασυνήθιστα μεγάλη. Στους δρόμους γύρω από τις πλατείες Ομόνοιας, Συντάγματος, Δημαρχείου, Μητρόπολης, μπροστά στην Ακαδημία, στο Ζάππειο και στη Λέσχη Αξιωματικών, πυκνές μάζες λαού, με σημαίες ελληνικές, λάβαρα σωματείων και πλακάτ με συνθήματα ενάντια στην επιστράτευση

Η πρώτη σελίδα από τη λίστα ομήρων της αποστολής της 16ης Αυγούστου 1944 που μετέφερε 1.040 πολίτες, κυρίως από το Δουργούτι (Νέο Κόσμο) και τον Βύρωνα, στα γερμανικά στρατόπεδα (Αρχείο Υπηρεσίας Αναζητήσεων Ερυθρού Σταυρού)

Βεβαίωση ιατρικής εξέτασης για τον Στυλιανό Πέτρου-Βαρουχάκη, όμηρο από τον Βύρωνα, με ημερομηνία 15 Μαρτίου 1945. Σύμφωνα με το έγγραφο, ο Βαρουχάκης ανήκε στο δυναμικό της ανώνυμης κατασκευαστικής εταιρείας Γιούλιους Μπέργκερ, με έδρα το Βερολίνο. Ηταν ένας από τα εκατομμύρια των ανθρώπων που είχαν συλληφθεί και εκτοπιστεί στη Γερμανία ως «σκλάβοι-εργάτες» (προσωπικό αρχείο Νατάσας Βαρουχάκη)

δίνουν μάχες με τις δυνάμεις των κατακτητών και τα όργανα της ασφάλειας. Οι διαδηλωτές από την Ομόνοια, τα Πατήσια, την Κυψέλη και τα Τουρκοβούνια ορμούν, σπάζουν τις εχθρικές γραμμές, αφοπλίζουν μερικούς Ιταλούς και αστυνομικούς και μπαίνουν στο υπουργείο Εργασίας. Για δεύτερη φορά βάζουν φωτιά στα αρχεία και στους έτοιμους καταλόγους επιστράτευσης. Οι διαδηλωτές από τις άλλες συνοικίες ακούν τους πυροβολισμούς και τρέχουν και αυτοί στο υπουργείο Εργασίας. Αλλη μία φορά οι δρόμοι της Αθήνας βάφτηκαν με αίμα λαού. Πανικόβλητος ο Λογοθετόπουλος δηλώνει πως η επιστράτευση δεν θα γίνει... Οι Γερμανοί αναθέτουν στον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό να πείσει τον κόσμο. Αυτός διαβεβαίωσε το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί έξω από τη μητρόπολη πως απέσπασε υπεύθυνη δήλωση των Γερμανών για τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης» (Θανάσης Χατζής «Η νικηφόρα επανά-

Δύο όμηροι του στρατοπέδου Οράνιενμπουργκ λίγες μόλις ημέρες μετά την απελευθέρωση, τον Μάιο του 1945. Δεξιά, ο Λουκάς Κόκκινος από την Αμφισσα, ο οποίος εκτοπίστηκε στη Γερμανία ως αντιστασιακός-πολιτικός κρατούμενους σε ηλικία μόλις 16 ετών (προσωπική συλλογή Ιάσονα Χανδρινού)

σταση που χάθηκε»). Η πομπή του μαρτυρίου Το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου ήταν το μεγαλύτερο στην Ελλάδα υπό τη διοίκηση των Ες Ες. Σε αυτό στοιβάζονται κυρίως αντιστασιακοί πολιτικοί κρατούμενοι οι οποίοι εκτελούνται σε αντίποινα, όπως οι 200 της Καισαριανής. Ομως χρησιμεύει και ως διαμετακομιστικό κέντρο για τη μεταφορά κρατουμένων σε στρατόπεδα στη Γερμανία. «Οι αμιγώς αντιστασιακοί κατέληγαν στο Νταχάου και άλλα αντίστοιχα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως το Μαουτχάουζεν, το οποίο έχει καταγραφεί στη συλλογική συνείδηση χάρις κυρίως στον Ι. Καμπανέλλη. Σε αυτό έστειλαν και πολλούς Ελληνες πολιτικούς κρατούμενους. Ο αριθμός τους εκτιμάται στις 3.500. Η θνησιμότητα σε αυτό ήταν εξαιρετικά υψηλή», επισημαίνει ο κ. Χανδρινός.

Στο Χαϊδάρι οι συλληφθέντες φτάνουν εν πομπή. «Οι περισσότεροι διέμειναν μία εβδομάδα πριν μεταφερθούν. Ωστόσο καταγράφονται και περιπτώσεις στις οποίες η παραμονή διήρκεσε έως και τέσσερις μήνες. Ανακρίσεις, βασανιστήρια, έλλειψη τροφής και αβεβαιότητα συνθέτουν το πλαίσιο που βιώνουν οι κρατούμενοι σε αυτό. Επίσης τους περνάνε και από γιατρούς. Η Γερμανία που διαφαίνεται πλέον πως χάνει τον πόλεμο έχει τρομακτική ανάγκη από εργατικά χέρια. Θέλει επίσης με αυτόν τον τρόπο να κάμψει την αντίσταση. Οι οικείοι των κρατουμένων τούς βλέπουν πια στον σταθμό των τρένων στο Ρουφ και εκεί τους αποχαιρετούν. Εκεί φορτώνονται σε βαγόνια ζώων, 40 άτομα σε κάθε βαγόνι, όρθιοι σε ένα ταξίδι που διαρκεί πολλές ημέρες. Η ειρωνεία της ιστορίας έγκειται στο γεγονός ότι οι ίδιοι οι Γερμανοί τούς θέλουν ζωντανούς αφού προορίζονται για να εργαστούν σε αεροδιαδρόμους, κα-

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

39 77

έστειλαν στα ξερονήσια

Ελληνες όμηροι μετά το τέλος του πολέμου στην περιοχή του Βερολίνου τον Ιούλιο του 1945. Σύμφωνα με την ορολογία της εποχής, οι πρώην όμηροι και αιχμάλωτοι των Γερμανών ονομάστηκαν από τις συμμαχικές δυνάμεις «εκτοπισθέντα άτομα» (Displaced Persons ή DPs) (προσωπική συλλογή Ιάσονα Χανδρινού)

Ιανουάριος 1945. Ομάδα Ελλήνων ομήρων στο Ομπερζέσινγκεν της Βάδης-Βιρτεμβέργης, όπου είχαν εκτοπιστεί για να χρησιμοποιηθούν ως εργάτες σε καταναγκαστικά έργα. Δεύτερος από δεξιά όρθιος ο Νίκος Σκαλτσάς από τον Νέο Κόσμο, ο μοναδικός σήμερα επιζών από την ομάδα

τασκευές δρόμων καθώς και σε εκατοντάδες μικρά εργοτάξια, ενώ χρησιμοποιούνται και σαν ασπίδα έναντι των βομβαρδισμών των Αμερικανών και συμμάχων. Εργάζονται κάτω από άθλιες συνθήκες και σιτίζονται υποτυπωδώς. Υπάρχει ωστόσο μια επίφαση ιατρικής φροντίδας. Παράλληλα διαμορφώνεται μια πολυεπίπεδη αλληλεπίδραση με τους ντόπιους. Η συμπεριφορά αυτών των τελευταίων είναι από φιλική έως εχθρική και επιθετική. Ωστόσο πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι βρισκόμαστε χρονικά ήδη στο 1944. Η γερμανική κοινωνία έχει πλέον ένα ισχυρότατο αίσθημα κόπωσης», διευκρινίζει ο κ. Χανδρινός. Οι Ελληνες όμηροι είναι περισσότερο απομονωμένοι από τις άλλες εθνικότητες κυρίως λόγω γλώσσας. Οι μεγάλοι προσέχουν τους μικρότερους και ο μεγάλος φόβος τους είναι μήπως τους χωρίσουν. Ως προς τις συνθήκες, όπως αποσαφηνίζει ο ιστορικός, αυτές σαφέ-

στατα είναι σκληρότερες στα στρατόπεδα ενώ στα μικρά εργοτάξια ηπιότερες. «Είναι μια ζούγκλα με κανόνες στην οποία επιβιώνει ο δυνατότερος. Η δουλειά δεν σταματά ποτέ. Ούτε κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών. Οι όμηροι δουλεύουν καθαρίζοντας μπάζα, απομακρύνοντας πτώματα, απασφαλίζοντας βόμβες», συμπληρώνει ο Ιάσ. Χανδρινός. Οι όμηροι και οι άλλοι Τα νέα της απελευθέρωσης ταξιδεύουν με μεγάλη ταχύτητα. Στη Γερμανία επικρατεί πανικός, τα εργοτάξια διαλύονται, οι όμηροι ξεφεύγουν από την επιτήρηση των Γερμανών και απελευθερώνονται τέλη Απριλίου-Μάιο του '45. Ακολουθούν δε σε πορεία τα συμμαχικά στρατεύματα. «Μετά την απελευθέρωση οι Γάλλοι, Πολωνοί, Σοβιετικοί που είχαν μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων ακολουθούν μια τεραστίων διαστάσεων διαδικασία για τους

Επαναπατρισμός Ελλήνων ομήρων, πιθανότατα από την Ιταλία, το καλοκαίρι του 1945. Πρώτος από δεξιά στην πρώτη σειρά ο Στυλιανός Πέτρου-Βαρουχάκης, πρώτος όρθιος από αριστερά ο Αντώνιος Κουτράκης. Και οι δύο είχαν συλληφθεί στο μπλόκο του Βύρωνα (7 Αυγούστου 1944) και εκτοπιστεί στην περιοχή του Μάνχαϊμ (προσωπική συλλογή Νατάσας Βαρουχάκη)

ομήρους τους. Χαρακτηριστικό είναι το γενονται περισσότερο στην πραγματικότητα. γονός ότι το Βέλγιο έστειλε στη Γερμανία 61 Αυτοί λοιπόν επαναπατρίζονται μαζί με τους διπλωμάτες. Η Ελλάδα έστειλε μόλις τρεις, ομήρους και καταγράφονται συμπλοκές μεενώ έχουν εντελώς λανθασμένη εικόνα για ταξύ των μεν και των δε στα τρένα της επιτους εκτοπισμένους καθώς φτάνοντας στη στροφής», συμπληρώνει ο κ. Χανδρινός. Γερμανία αναζητούν στρατιωτικούς. Οι ΕλΑργήσατε ληνες δεν είχαν απολύτως καμία βοήθεια Το έγγραφο του Ερυθρού Σταυρού με τα από το κράτος. Στην πραγματικότητα ξε1.040 ονόματα έδωσε νέα ώθηση στην ιστοχνιούνται. Αυτοί δε που επιστρέφουν αντιρική έρευνα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγομετωπίζονται από την εμφυλιακή Ελλάδα νός ότι στον Βύρωνα, μετά την πρόσκληση ως ύποπτοι για κομμουνιστική δράση. και τη δημοσιοποίηΑρκετοί εκ των ση του εγγράφου από εκτοπισμένων βρέθητην ιστοσελίδα Πάλαι καν στη συνέχεια σε Ποτέ Στον Βύρωνα, τόπους εξορίας στην συγκεντρώθηκαν 14 Ελλάδα. Η επανένωάτομα, απόγονοι των ση με τους δικούς ομήρων. «Επί της τους ανθρώπους γίνεουσίας πρόκειται για ται σιωπηρά ως εξαθραύσματα μνήμης. τομικευμένη εμπειρία Χωρίς οι απόγονοι να και δεν έχει εγγραφεί έχουν σαφή εικόνα ως συλλογική μνήμη. για το πότε οι συγΔεν γνωρίζουμε πόγενείς τους έφυγαν, σοι Ελληνες πέθαναν γύρισαν ενώ κατισε αυτά τα στρατόπεσχύει ένα αίσθημα δα», επισημαίνει ο κ. Η αναμνηστική πλάκα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ράβενσμπρικ για τους αδικίας και για τις Χανδρινός. Ομως δεν συνολικά 290 Ελληνίδες και Ελληνες που αποζημιώσεις. Τη είναι μόνοι οι όμηροι, κρατήθηκαν εκεί την περίοδο του πολέδεκαετία του 2000 αυτοί που συνελήφθη- μου. Αποκαλύφθηκε στις 17 Απριλίου 2016 το γερμανικό κράτος σαν για αντιστασιακή από τον τότε υπουργό Πολιτισμού Νίκο δράση στα μπλόκα ή Ξυδάκη, στην πρώτη επίσημη τελετή μνή- σε πανευρωπαϊκό μης για Ελληνες ομήρους στο γερμανικό επίπεδο έδωσε κάγια αντίποινα. Υπάρχει έδαφος ποιες αποζημιώσεις και μια άλλη μεγάλη για τους ομήρους κατηγορία Ελλήνων, στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίοι λεγόμενοι εθελοντές. Διότι υπήρξαν εθεας. Τα αποδεικτικά στοιχεία όμως που ζήλοντές στα εργοστάσια της Γερμανίας. «Αυτοί τησαν ήταν πραγματικά εξαντλητικά και εν διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. πολλοίς παράλογα. Συνολικά 1.800 Ελληνες Η πρώτη αφορά αυτούς που οδεύουν εθεαποδείχτηκε ότι δικαιούνται αποζημίωση. λοντικά για λόγους επιβίωσης και η δεύτεΑυτή όμως αφορούσε αποκλειστικά όσους ρη αυτούς που ενστερνίζονται το γερμανικό εκ των ομήρων ήταν εν ζωή. Αργήσατε, μας ιδεώδες. Θεωρούν ότι η Γερμανία συνιστά το επαναλαμβάνουν οι συγγενείς των ομήρων μέλλον και ακολουθούν δίχως τύψη τον νιστις συναντήσεις αυτές. Αργήσατε», κατακητή. Και ο αριθμός των εθελοντών ορίζεται λήγει την αφήγησή του ο ιστορικός Ιάσονας κατ' εκτίμηση από 15.000 έως και 35.000. Προσωπικά εκτιμώ ότι οι 15.000 ανταποκρίΧανδρινός.

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΤΡΑΓΟΎΔΊΑ ΓΊΑ ΤΗΝ 28η ΟΚΤΩΒΡΊΟΎ

Από την Πίνδο στην αντίστ Της Νόρας Ράλλη

άχνοντας ή απλά ακούγοντας τραγούδια για την 28η Οκτωβρίου 1940 και ό,τι αυτή η ημερομηνία σηματοδότησε για τα επόμενα τουλάχιστον τέσσερα χρόνια, μπορεί εύκολα ο καθένας να καταλάβει πως κάθε στίχος, κάθε μελωδία, κάθε λέξη καταδεικνύουν δύο πράγματα: μία πραγματικότητα και μία επιθυμία. Και τα δύο αυτά έχουν κοινό παρονομαστή μία φράση: αγώνας για επιβίωση. Ο αγώνας για επιβίωση ξεκίνησε μαζί και ταυτίστηκε με τον αγώνα για ελευθερία. Η κατοχή στην Έλλάδα ήταν τετραπλή (ιταλική, γερμανική, βουλγαρική και αλβανική), ο αγώνας για απελευθέρωση ο πιο μεγάλος σε χρόνο από όλη την Έυρώπη κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και οι νεκροί στη χώρα ήταν οι περισσότεροι επίσης από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες (αναλογικά με τον πληθυσμό φυσικά). Ολος αυτός ο πολύχρονος, πολύνεκρος, μοναδικός στη σύγχρονη Ίστορία της Έυρώπης και έντονος αγώνας των Έλλήνων εναντίον των κατακτητών καταγράφηκε σε αυτό που συνοδεύει τον Έλληνισμό καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορικής του συνέχειας, που φτάνει σε βάθη αιώνων. Και δεν είναι άλλο από τη μουσική. Δεν είναι τυχαίο πως με την είσοδο των Γερμανών κατακτητών στην πρωτεύουσα, στις 27 Απριλίου 1941, από τις πρώτες εντολές των δυνάμεων κατοχής ήταν να σταματήσει η παραγωγή ελληνικής δισκογραφίας. Σχεδόν αμέσως, μάλιστα, έκλεισαν το ιστορικό εργοστάσιο παραγωγής δίσκων Columbia στον Περισσό. Έκεί, στις 20 Δεκεμβρίου 1930, αμέσως μόλις είχαν ολοκληρωθεί οι εργασίες κατασκευής του εργοστασίου, τυπώθηκε ο πρώτος δίσκος βινιλίου. Το εργοστάσιο λειτουργούσε ως αλυσίδα παραγωγής, με σχεδόν 50 άτομα προσωπικό (μάλιστα ο τεχνικός διευθυντής είχε λάβει πενταετή εξειδίκευση στο Λονδίνο). Το 1941 επιτάσσεται από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής και λειτουργεί ως συνεργείο επισκευής αρμάτων μάχης και αυτοκινήτων. Το στοκ των δίσκων φορτώθηκε σε βαγόνια και στάλθηκε στη Γερμανία για να χρησιμοποιηθεί (μετά από κατάλληλη επεξεργασία) ο βακελίτης τους στη γερμανική βιομηχανία. Το εργοστάσιο υπέστη καταστροφές αυτή την περίοδο όπως και κατά τον Έμφύλιο, για να γκρεμιστεί οριστικά, παρά τις έντονες αντιδράσεις και άνευ ουσίας πολιτικές αντιπαραθέσεις, το 2006. Τα σχέδια για την ανέγερση μουσείου ελληνικής μουσικής στην Columbia δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Ωστόσο, τα πλήγματα στην ελληνική μουσική δεν αφορούσαν μόνο τη δισκογραφία, αλλά και τα τραγούδια των επιθεωρήσεων, όπως και τους ίδιους τους μουσικούς. Ολα τα τραγούδια που ακούγονταν λογοκρίνονταν, οι περισσότερες ταβέρνες είχαν κλείσει και όσες συνέχισαν να λειτουργούν παρέμειναν ανοιχτές (από το μεσημέρι έως τις 11 το βράδυ) μόνο για τη διασκέδαση των Ίταλών και Γερμανών κατακτητών και των Έλλήνων συνεργατών τους (που μόνο λίγοι δεν ήταν), των ταγματασφαλιτών και των μαυραγοριτών. Λογικό και αναμενόμενο, αλλά και αναγκαίο ως μέσο αγώνα αλλά και επιβίωσης, ήταν να δημιουργηθούν τραγούδια με θεματολογία από τη σκληρή καθημερινότητα, τις ταλαιπωρίες που υφίστατο ο ελληνικός λαός καθώς και από τις προσδοκίες και τις μύχιες σκέψεις του, τα οποία ακούγονταν κρυφά και συνωμοτικά ή αν, στις περιπτώσεις που ακούγονταν δημόσια (συνήθως σε παραστάσεις), είχαν αλληγορικό νόημα ώστε να μη λογοκριθούν. Φυσικά γίνονταν αμέσως δημοφιλή και τα τραγουδούσαν όλοι. Καθώς δεν υπήρχε η δυνατότητα ούτε πρακτικά (η Columbia είχε κλείσει) ούτε θεωρητικά, αφού δεν επιτρεπόταν από τους κατακτητές επί ποινή θανάτου τα τραγούδια αυτά να ηχογραφηθούν στην Έλλάδα, κάποια από αυτά ηχογραφήθηκαν στις ΗΠΑ ή μεταπολεμικά στη χώρα (κυρίως από το 1970 και μετά, καθώς και η χούντα λογόκρινε τα περισσότερα από αυτά).

ΣΟΦΊΑ ΒΈΜΠΟ

Το σύμβολο Η ΣΟΦΊΑ ΒΈΜΠΟ, η οποία το 1933, στα 23 της χρόνια, είχε υπογράψει με τη δισκογραφική εταιρεία Columbia ερμηνεύοντας ερωτικά τραγούδια της εποχής, με την κήρυξη του πολέμου το 1940 ανέλαβε την εμψύχωση των Έλλήνων στρατιωτών στο μέτωπο με πατριωτικά και σατιρικά τραγούδια, ενώ πρωταγωνίστησε σε επιθεωρήσεις που προσάρμοζαν το θέμα τους στην πολεμική επικαιρότητα. Η φωνή της ήταν που διεκόπη, όταν την αναμετάδοση των τραγουδιών της στο ραδιοφωνικό πρόγραμμα του Ζαππείου αντικατέστησε την 28η Οκτωβρίου του 1940 στις 10.00 το πρωί το ιστορικό ανακοινωθέν της επίθεσης των ιταλικών δυνάμεων στην Έλλάδα από τον εκφωνητή Κώστα Σταυρόπουλο. Το «Παιδιά, της Έλλάδας παιδιά» έφτασε ώς το Αλβανικό Μέτωπο και αργότερα στο Έλ Αλαμέιν. Γράφτηκε επάνω στη μελωδία της «Ζεχρά» (1938), ενός ρομαντικού τανγκό orientale σε μουσική Μιχάλη Σουγιούλ και στίχους Αιμίλιου Σαββίδη, τους οποίους άλλαξε ο Μίμης

Τραϊφόρος (αργότερα σύζυγος της Βέμπο). Το τραγούδι αυτό αποθέωσε την καριέρα της Βέμπο, η οποία παραχωρούσε τις μισές από τις καθημερινές εισπράξεις του θεάτρου «Μόντιαλ», όπου εμφανιζόταν και το τραγουδούσε, για την ενίσχυση του ελληνικού στρατού. Την ίδια εποχή, οι Γιώργος Οικονομίδης και Πωλ Μενεστρέλ, που υπηρετούσαν μαζί τη θητεία τους, έβαλαν ελληνικούς στίχους στη μελωδία του ιταλικού τραγουδιού «Reginella Campangola» και έτσι προέκυψε το επίσης

ΔΑΝΑΗ ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΎΛΟΎ / ΑΤΤΊΚ

Τα «φονικά βλήματα» Η ΔΑΝΑΗ ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΎΛΟΎ, κορυφαία εκπρόσωπος της ελαφράς μουσικής (η οποία ήταν και καθηγήτρια της Έλληνικής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Σαντιάγο της Χιλής!) συμμετείχε στην Έθνική Αλληλεγγύη τραγουδώντας δημοτικά τραγούδια και διφορούμενες μαντινάδες, τα οποία η ίδια αποκαλούσε «φονικά βλήματα» και «νέα όπλα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου». Η ίδια μπορεί να έμεινε στην Ίστορία ως το «αηδόνι του Αττίκ», καθώς το 1935 άρχισε τη συνεργασία της μαζί του, όταν τον ακολούθησε ως δημοσιογράφος (!) σε μια περιοδεία του στην Αίγυπτο και καθιερώθηκε με τραγούδια αγαπημένα («Ας ερχόσουν για λίγο», «Τ' οργανάκι», «Μαραμένα τα γιούλια», «Αδικα πήγαν τα νιάτα μου», «Της μιας δραχμής τα γιασεμιά»), ωστόσο τραγούδησε όλους σχεδόν τους συνθέτες της εποχής, από τον Χαιρόπουλο μέχρι τον Γιαννίδη. Την περίοδο της Κατοχής ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δράση, εντάχθηκε στο ΈΑΜ, έκρυβε συναγωνιστές της, οργάνωνε συσσίτια, τραγουδούσε στα νοσοκομεία. Αποτέλεσμα ήταν να κυνηγηθεί από τους Γερμανούς και να φυλακιστεί στις Φυλακές Αβέρωφ. Ο αγαπημένος της Αττίκ (Κλέων Τριανταφύλλου) πέθανε στις 29 Αυγούστου του 1944. Κουρασμένος από τις κακουχίες της Κατοχής και με εμφανή τα σημάδια της κατάθλιψης, αυτοκτόνησε παίρνοντας υπερβολική δόση υπνωτικών χαπιών. Αφορμή φαίνεται πως στάθηκε ένα επεισόδιο με έναν Γερμανό στρατιώτη που τον χτύπησε καθώς οδηγούσε το ποδήλατό του.

θρυλικό άσμα-σταθμός του '40 «Κορόιδο Μουσολίνι», που ερμήνευσε η Βέμπο αλλά και ο Νίκος Γούναρης. Το 1941 η Βέμπο ερμήνευσε το «Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του», παρωδία του Γιώργου Θίσβιου πάνω στη μεγάλη προπολεμική επιτυχία του Θεόφραστου Σακελλαρίδη «Πλέκει η Βάσω το προικιό της», αργότερα το «Μας χωρίζει ο πόλεμος» (λέγεται πως ο Σουγιούλ, που υπηρετούσε τη θητεία του, το έμαθε στη Σοφία Βέμπο από το τηλέφωνο, παίζο-

ντας ακορντεόν μέσα σε κάποιον τηλεφωνικό θάλαμο) κ.ά. Την ίδια εποχή, σε μια συμβολική πράξη, προσφέρει στο Έλληνικό Ναυτικό 2.000 χρυσές λίρες. Ωστόσο, όταν τα ναζιστικά στρατεύματα εισήλθαν στην Αθήνα το '41, έζησε αλλεπάλληλες συλλήψεις και φυλακίσεις στις Φυλακές Αβέρωφ. Με πλαστή ταυτότητα, μεταμφιεσμένη σε καλόγρια και με το όνομα Σοφία Βαμβέτσου, διέφυγε τον Οκτώβριο του 1942 στη Μέση Ανατολή με τη βοήθεια του τότε διοικητή της Ασφάλειας Αθηνών Αγγελου Έβερτ. Έκεί τραγουδούσε σε καταστρώματα πλοίων, υποβρύχια, Κέντρα Ψυχαγωγικών Μονάδων και αλλού προς εμψύχωση των Έλλήνων στρατιωτών. Έγινε σύμβολο του έθνους, ταύτισε το όνομά της με το αλβανικό έπος και χαρακτηρίστηκε «Τραγουδίστρια της Νίκης». Έπέστρεψε στην Έλλάδα το 1946 και τρία χρόνια αργότερα, το 1949, απέκτησε δική της θεατρική στέγη στο Μεταξουργείο («Θέατρο Βέμπο»), και μάλιστα σε μια εποχή που τα θέατρα έκλειναν και μετατρέπονταν σε κινηματογράφους.

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

39 79

αση

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΟΓΚΟΣ – ΜΠΑΓΙΑΝΤΈΡΑΣ (1903-1985)

Ο απείθαρχος ρεμπέτης Ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΟΓΚΟΣ – ΜΠΑΓΙΑΝΤΈΡΑΣ, κορυφαίος εκπρόσωπος του ρεμπέτικου τραγουδιού και τυφλός από το 1941, ήταν έντονα πολιτικοποιημένος και φυσικά το πλήρωσε σκληρά. Πολέμησε γενναία στο αλβανικό μέτωπο, έγραψε αντιπολεμικά και επαναστατικά ρεμπέτικα τραγούδια. Την περίοδο της Κατοχής εντάχθηκε στο ΈΑΜ, συνελήφθη και βασανίστηκε άγρια από τους Γερμανούς εξαιτίας της μουσικής του και του απείθαρχου χαρακτήρα του. Οι Γερμανοί δεν ήταν οι μόνοι που τον κυνηγούσαν και τον ξυλοκοπούσαν αλλά και οι δωσίλογοι Έλληνες συνεργάτες τους. Ωστόσο ο ίδιος δεν σταμάτησε ούτε να τραγουδά ούτε να αγωνίζεται. Έκείνα τα παγερά χρόνια έζησε μέσα στη φτώχεια -κάθε πρωί πήγαινε στα συσσίτια για να εξασφαλίσει το γάλα των παιδιών του και τις νύχτες έπαιζε σε διάφορες ταβέρνες. Τυφλώθηκε λόγω αβιταμίνωσης το 1941 και μάλιστα πάνω στο πάλκο, την ώρα που τραγουδούσε. Τα τραγούδια του έγιναν αμέσως γνωστά. Μερικές από τις επιτυχίες του είναι: «Αποβραδίς ξεκίνησα», «Σαν μαγεμένο το μυαλό μου

φτερουγίζει», « Ξεκινάει μια ψαροπούλα», «Κι αν χωρίσαμε δε φταίω» αλλά και τα αντιστασιακά «Τους Κενταύρους δε φοβάμαι», «Στης Πίνδου τα βουνά», «Σου στέλνω χαιρετίσματα», «Να ’ναι γλυκό το βόλι», «Στη σκλαβωμένη Έλλάδα μας». Ως δηλωμένος κομμουνιστής, δεν έζησε ούτε καλά ούτε πλούσια, παρά το κορυφαίο ταλέντο του και την απήχηση που είχε στο κοινό. Αυτός ο μεγάλος δάσκαλος του πενταγράμμου, που τραγούδησε και το περιθώριο και τα σαλόνια και τους αγώνες, κατέληξε τελικά στο περιθώριο και έφτασε στο σημείο να ζητιανεύει, εξαιτίας της αναπηρίας του και των αριστερών φρονημάτων του. Αξίζει να σημειωθεί πως ο ίδιος λάτρευε και την κλασική μουσική, εξ ου και το ψευδώνυμο «Μπαγιαντέρας». Αυτό προήλθε από τη μεγάλη του αγάπη, την οπερέτα του Έριχ Κάλμαν «Μπαγιαντέρα», η οποία παιζόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920 στα θέατρα της Αθήνας και του Πειραιά. Ο Δ. Γκόγκος τη διασκεύασε για μπουζούκι, την έπαιζε συνέχεια και έτσι του κόλλησε του προσωνύμιο «Μπαγιαντέρας».

Μπαγιαντέρας: ο τυφλός ραψωδός στη γύρα με την κόρη του, πάμπτωχος τη δεκαετία του '50

Αναγκαίο ως μέσο αγώνα αλλά και επιβίωσης ήταν να δημιουργηθούν τραγούδια με θεματολογία από τη σκληρή καθημερινότητα, τις ταλαιπωρίες που υφίστατο ο ελληνικός λαός καθώς και από τις προσδοκίες και τις μύχιες σκέψεις του, τα οποία ακούγονταν κρυφά και συνωμοτικά

Αφιέρωμα

26-28 Οκτωβρίου 2018

ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

«Θα σαλτάρω, θα σαλτάρω, Τα τραγούδια που επικράτησαν στη διάρκεια της Κατοχής καταρχάς ήταν απαγορευμένα. Και ως τέτοια, ήταν άμεσα συνδεδεμένα με ό,τι ενοχλούσε τους κατακτητές: τα κατορθώματα των αντιστασιακών οργανώσεων και κυρίως του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ. Τις περισσότερες φορές ήταν παραλλαγές ξένων επαναστατικών τραγουδιών, ωστόσο υπήρχαν και άλλα επηρεασμένα από τα κλέφτικα: είχαν δεκαπεντασύλλαβο, χρησιμοποιούσαν την ανθρωπομορφική θεώρηση της φύσης καθώς και την τεχνική της επανάληψης. Χαρακτηριστικό είναι το ηπειρώτικο «Ολυμπος και Πίνδος» της συλλογής του Τάκη Αδάμου, που αναφέρεται στην αντεπίθεση των Ελλήνων στην Πίνδο, τον Νοέμβριο του ’40. Πολλά από αυτά δημιουργούνταν λίγο μετά τις μάχες, ως μαρτυρίες όχι μόνο των γεγονότων, αλλά και των συναισθημάτων και του φρονήματος. Στην Αθήνα, όπως και στα άλλα αστικά κέντρα, το ρεμπέτικο ήταν πολύ δημοφιλές. Γνωστοί συνθέτες του ρεμπέτικου έγραψαν τραγούδια που περιέγραφαν τα γεγονότα της Κατοχής, την πείνα και τους αγώνες του λαού. Ωστόσο, ελάχιστα ηχογραφήθηκαν ακόμα και πολύ αργότερα. Χάθηκαν Για παράδειγμα, από τα τραγούδια του Μάρκου Βαμβακάρη εκείνης της περιόδου διασώθηκε μόνο το «Χαϊδάρι», το οποίο το έγραψε το 1944 αλλά δεν τόλμησε να το ηχογραφήσει, κάτι που έκανε τελικά ο γιος του, Στέλιος, 36 χρόνια αργότερα (το 1980)! Ο Βασίλης Τσιτσάνης το 1941 άνοιξε στη Θεσσαλονίκη το θρυλικό «Ουζερί Τσιτσάνης», όπου είχε 10 τραπέζια και σέρβιρε τυρί και ψητή σαρδέλα. Την ίδια εποχή τραγουδούσε και σε μεγαλύτερες σκηνές, που σύχναζαν μαυραγορίτες και Γερμανοί, για καλύτερο μεροκάματο. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, πριν από την εισβολή των Γερμανών, ο συνθέτης επισκεπτόταν με το μπουζούκι του νοσοκομεία όπου νοσηλεύονταν τραυματίες απ' το Μέτωπο και τους ψυχαγωγούσε. Συνέθεσε δύο τραγούδια-ύμνους για την Αντίσταση «που όπως είπε ο ίδιος, κάπου κάπου τα παίζανε στο μαγαζί. Αλλοι λένε πως ήταν παραγγελία από το ΕΑΜ και άλλοι πως τον πίεσαν αντάρτες του ΕΛΑΣ όταν ήταν στην Πύλη Τρικάλων, τον Ιούνιο του 1943». «Ο Τσιτσάνης δεν είχε στόφα ήρωα. Τις ηρωικές πράξεις τις θαύμαζε στους άλλους. Πολλές φορές διάφοροι φίλοι του Βασίλη τού κάνανε πρόταση να γίνει μέλος του ΕΑΜ. Ηταν όμως διστακτικός, δεν το αποφάσιζε» («Ο Ξακουστός Τσιτσάνης», εκδόσεις

Ο Μιχάλης Γενίτσαρης τραγουδάει για τους «Σαλταδόρους» της Κατοχής

Ο Γιοβάν Τσαούς, τρίτος από αριστερά (αρχείο Η. Πετρόπουλου «Ρεμπέτικα Τραγούδια»). Δεξιά: ο Ανέστης Δελιάς

Κοχλίας). Το 1940, ο Μιχάλης Γενίτσαρης ήταν μόλις 23 ετών. Τότε έγραψε τους περίφημους «Σαλταδόρους», που αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη επιτυχία στα χρόνια της Κατοχής. «Πολέμησα -έλεγε ο ίδιος- τους Γερμανούς με τους “Σαλταδόρους”»: «Εγώ πάντα βολεύομαι γιατί τηνε σαλτάρω / σε κάνα αμάξι Γερμανού και πάντα τη ρεφάρω. Θα σαλτάρω, θα σαλτάρω, τη ρεζέρβα να τους πάρω» τραγουδούσε. Το μπουζούκι, ταυτισμένο εκείνη την εποχή με την αλητεία, ήταν υπό διωγμόν. Οταν ένας αστυφύλακας συνέλαβε τον Γενίτσαρη και του έσπασε το μπουζούκι, εκείνος τον ξυλοφόρτωσε, με αποτέλεσμα να παραμείνει για έξι μήνες έγκλειστος στις Φυλακές Αβέρωφ. Αυτή ήταν η πρώτη καταδίκη του, καθώς ακολούθησαν πολλές ακόμα για παρόμοιους λόγους. Εχει γράψει τα «Με πιάσαν επί Μεταξά», «Στα όρη βγαίνει η κάπαρη», «Μαυραγορίτες», «Θα 'ρθω νύχτα τοίχο τοίχο», έχει συνθέσει και ερμηνεύσει το τραγούδι «Ενας

λεβέντης έσβησε» (το έγραψε ο Νίκος Μάθεσης για τον θάνατο του Αρη Βελουχιώτη), καθώς και το τραγούδι «Στέλιος Καρδάρας», προς τιμήν του μαχητή της ΟΠΛΑ, Στέλιου Σπανού. «Σιώπησαν» για πάντα στην Κατοχή Δεν ήταν λίγοι οι γνωστοί καλλιτέχνες που έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Μεταξύ αυτών: ► Ο Παναγιώτης Τούντας αρρώστησε και άφησε την τελευταία του πνοή στις 23.5.1943. Ηταν ο διασημότερος συνθέτης της Σμυρναϊκής Σχολής και ανήκει στην ομάδα των Μικρασιατών μουσικών που μετά την καταστροφή του 1922 διαμόρφωσαν το ρεμπέτικο τραγούδι στην Ελλάδα. ► Ο Κώστας Σκαρβέλης πέθανε από την πείνα στο καμαράκι της ταράτσας όπου έμενε, στις 8.4.1942. Ηταν ο πρώτος καλλιτεχνικός διευθυντής της Columbia. Μαζί με τους Δημήτρη Σέμση (Σαλονικιό), Σπύρο

υποσιτισμού”». ► Ο Βαγγέλης Παπάζογλου ήταν απ' τη Σμύρνη, αυτοδίδακτος εξαίρετος μουσικός. Συμμετείχε στη μικρασιατική εκστρατεία, γύρισε μετά την Καταστροφή. Εχει έντονη δισκογραφική παρουσία μέχρι το 1937, οπότε έρχεται σε ρήξη με τη μεταξική λογοκρισία, αρνούμενος δημόσια να λογοκριθούν τα τραγούδια του από «αμόρφωτους ανθρώπους», με αποτέλεσμα την καλλιτεχνική του εξαφάνιση. Οταν το 1941 μπήκανε οι Γερμανοί στην Αθήνα, παρ' όλο που υπήρχε προσφορά εργασίας, ο Βαγγέλης Παπάζογλου ήγειρε ηθικό θέμα: «Δεν θα παίζω για να χορεύουνε οι 'φχαριστημένοι και οι μαυραγορίτες» έλεγε χαρακτηριστικά. Οπότε παράτησε την κιθάρα και το τραγούδι και για να μπορέσουν να ζήσουν με τη γυναίκα του, μ' ένα τσουβάλι στον ώμο έγινε παλιατζής. Τότε προσβλήθηκε από φυματίωση. Εκανε συχνές αιμοπτύσεις, πούλησαν σχεδόν τα πάντα για λίγο φαγητό, αλλά οι κακές συνθήκες διαβίωσης και η πείνα τον οδήγησαν τελικά στον θάνατο στις 27 Ιουνίου 1943. «Τα πουλιά δεν κελαηδούν άμα έρθει το σκοτάδι» έλεγε εννοώντας την Κατοχή. Σήμερα, η οδός στην Κοκκινιά όπου βρίσκεται η οικία του, που με προσπάθειες της οικογένειάς του έχει διατηρηθεί, έχει μετονομαστεί από Κίμωνος σε Βαγγέλη Παπάζογλου. ► Ο Ανέστης Δελιάς, με το παρατσούκλι Αρτέμης, ήταν σπουδαίος μουσικός και ρεμπέτης. Εγραψε μεταξύ άλλων το δημοφιλέστατο «Μέσα στης Πόλης το χαμάμ», αλλά και άλλα που αποτυπώνουν την ατμόσφαιρα του Μεσοπολέμου αλλά και της Κατοχής: «Μάγκες πιάστε Περιστέρη, Παναγιώτη Τούντα και τα βουνά», «Ο πόνος του πρεζάκια», Ιωάννη Δραγάτση (Ογδοντάκη) «Ο Νίκος (Μάθεσης) ο Τρελάκιας», συνθέτουν την πεντάδα των μαέ«Οταν μπουκάρω στον τεκέ», «Πάρε στρων-καλλιτεχνικών διευθυντών, ένα γυαλί και κόψε το λαιμό σου», «Η που διαμόρφωσαν το νεότερο μουπρέζα», «Βρε μάγκα το μαχαίρι σικό ύφος των τραγουδιών σου (ή «Το κουτσαβάκι») των πόλεων στην Ελλάδα κ.ά. Ο ίδιος υπέκυψε του Μεσοπολέμου. Ο στις ψυχοτρόπες ίδιος έγραψε εκατοΤα τραγούδια που ουσίες, σε συνντάδες τραγούδια. δυασμό με τις Κατά τη διάρκεια ήταν δεμένα με κακουχίες, το της γερμανικής την αντίσταση 1944, σε ηλικία κατοχής, ο Κώενοχλούσαν τους 32 ετών. Τον στας Σκαρβέλης βρήκαν νεκρό για να επιβιώσει κατακτητές και δεν σε ένα καροάσκησε το παλιό ηχογραφήθηκαν τσάκι έχοντας του επάγγελμα, εκείνη την περίοδο στα χέρια του το επισκευάζοντας μπουζούκι του. Ο παπούτσια. Ομως Μάρκος Βαμβακάδεν άντεξε και ρης είχε πει για τον Δελιά: «αυτός ο γλε«Ηταν ένας άγγελος πεταμένος ντζές και καλοστα σκουπίδια». φαγάς (από εκεί και το παρατσούκλι ► Ο Γιώργος Κάβουρας, γεννημέ“Παστουρμάς”) άφησε την τελευταία νος στο Καστελόριζο το 1909, ήταν του πνοή στις 8 Απριλίου 1942 από μικρασιατικής καταγωγής και σπουτην πείνα. Το πιστοποιητικό θανάτου αναφέρει: “θάνατος εξ οιδήματος εξ δαίος οργανοπαίχτης. Κυνηγημένος

28η Οκτωβρίου

26-28 Οκτωβρίου 2018

39 81

Αυθεντικό διαφημιστικό φυλλάδιο, της κατοχικής περιόδου, του ρεστοράν - βαριετέ - καμπαρέ «Μπαρμπερίνα». Διαβάζουμε: Σκόντο 20% (προφανώς για τους Ιταλούς κατακτητές) (Ευχαριστούμε θερμά τοΝ συλλέκτη Μίμη Χριστοφιλάκη για τη διάθεση του αρχείου)

ΑΡΧΕΙΟ ΜΙΜΗ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΑΚΗ

τη ρεζέρβα να τους πάρω»

Από τον Τύπο της εποχής (1943): «ΕΛΛΗΝΕΣ, προσοχή!» έγραφαν, εικονίζοντας τον Ελληνα με τη φουστανέλα και κλειστά τα μάτια έτοιμο να πέσει στοΝ γκρεμό -εκεί που τον σπρώχνει ο Στάλιν, δηλαδή ο κομμουνισμός. Τα τραγούδια όμως του λαού είχαν αντίθετη άποψη

από τους Ιταλούς, πέθανε από εγκεφαλικό σε ηλικία 37 ετών, παίζοντας στο μαγαζί του φίλου του Στελλάκη Περπινιάδη στο Χαϊδάρι, στις 17.3.1943. Τον θάνατό του θρήνησε σε ένα από τα ωραιότερα ζεϊμπέκικά του ο Μάρκος Βαμβακάρης: «Πού 'σαι καημένε Κάβουρα, να γλυκοτραγουδήσεις, να πεις τραγούδια όμορφα, να μας ευχαριστήσεις». ► Ό Γιάννης Εϊζιρίδης (σ.σ. Γιοβάν Τσαούς, εξαιρετικός μουσικός με καταγωγή από τον Πόντο) και η γυναίκα του πέθαναν το 1942 από δηλητηρίαση (φημολογείται από ψάρια που έφαγαν από τα σκουπίδια εξαιτίας της μεγάλης πείνας κατά τη γερμανική κατοχή). ► Ό Αντώνης Διαμαντίδης (ή Νταλγκάς, που στα ελληνικά σημαίνει «πάθος» και στα τουρκικά «κυματισμός»), γεννήθηκε το 1892 στην Κωνσταντινούπολη και ασχολήθηκε πολύ νωρίς με τη μουσική. Αφού ξέφυγε από τη σκλαβιά των Τούρκων δεν άντεξε τη δεύτερη σκλαβιά και μαράζωσε. Με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα, εγκατέλειψε το πάλκο, βυθίστηκε στη μελαγχολία

και τελικά πέθανε λίγο μετά την απελευθέρωση, μέσα στα Δεκεμβριανά (18.12.1944). ► Εφυγαν ακόμη ο Κωστής Μπέζος (Ελληνας τραγουδοποιός, σκιτσογράφος και αρθρογράφος. Πέθανε από την πείνα στις 14.1.1943, σε ηλικία 37 ετών), η Μαρίκα Παπαγκίκα (θεωρείται ίσως η σπουδαιότερη ελληνική φωνή στην Αμερική των αρχών του 20ού αιώνα. Εχασε όλες της τις οικονομίες στο Κραχ του 1929. Πέθανε στις ΗΠΑ στις 2.8.1943), όπως και οι συνθέτες του «ελαφρού» τραγουδιού Νίκος Χατζηαποστόλου (9.8.1941) και Κλέων Τρανταφύλλου ή Αττίκ (29.8.1944). Τέλος, σκληρή ήταν η μοίρα του συνθέτη της οπερέτας «Ριρίκα» καθώς και άλλων μεγάλων επιτυχιών της Αθηναϊκής Όπερέτας της περιόδου του Μεσοπολέμου, καθηγητή Μαθηματικών και γυμνασιάρχη Στάθη Μάστορα, που στις 14.9.1943 εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στη Βιάννο, το μαρτυρικό χωριό της Κρήτης. Ηταν ένας από τους 461 πατριώτες που εκτελέστηκαν εκείνη τη μέρα από τους ναζί κατακτητές.

Πολλοί δημιουργοί έχασαν τη ζωή τους την περίοδο της Κατοχής

«ΝΙΞ ΦΑΪ»: Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΕΝΌΣ ΤΡΑΓΌΥΔΙΌΥ

Από το Μπρούκλιν στην κατοχική Αθήνα ΑΠΟ ΤΑ ΠΛΈΟΝ ΔΗΜΟΦΙΛΗ και γνωστά ακόμα έως σήμερα τραγούδια της εποχής, αλλά και από τα χαρακτηριστικότερα για την πείνα και την καταπίεση είναι το «Πατάω ένα κουμπί», γνωστό και ως «Νιξ φαΐ» (δηλαδή: δεν έχει φαΐ). Ο στιχουργός είναι άγνωστος, ωστόσο παρά τη δραματική καθημερινότητα της Κατοχής που περιγράφει, σίγουρα δεν έχει χάσει το χιούμορ του. «Πατάω ένα κουμπί και βγαίνει μια χοντρή και λέει στα παιδάκια νιξ φαΐ». Η μελωδία προέρχεται από το προπολεμικό άσμα «Bei Mir Bist Du Shein» («To me you are beautiful» - Είσαι όμορφη για μένα) των Sholom Secunda και Jacob Jacobs. Το τραγούδι αυτό είναι ερωτικό και ήταν γραμμένο για ένα όχι και τόσο επιτυχημένο μιούζικαλ στο Μπρούκλιν το 1932. Λίγα χρόνια αργότερα, ο σημαντικός Σάμι Καν αγόρασε τα δικαιώματα μόλις για 30 δολάρια και το έδωσε στις Andrews Sisters, άγνωστες ακόμη τότε. Το τραγούδι σημειώνει τεράστια επιτυχία και γίνεται ο πρώτος χρυσός δίσκος για ένα γυναικείο φωνητικό συγκρότημα. Η κατοχική βερσιόν του, το «Νιξ φαΐ», είναι σαρκαστική, χιουμοριστική, αληθινή και καταγγελτική: αναφέρεται με σκληρά λόγια στους μαυραγορίτες και όλους όσοι έκλεβαν τα τρόφιμα που μοίραζε ο Ερυθρός Σταυρός, με αποτέλεσμα ο λιμός να θερίζει την κατοχική Αθήνα και

«...και λέει στα παιδάκια “νιξ φαΐ”»

ολόκληρη την Ελλάδα («Κι εσύ μωρή μαντάμ/που κλέβεις τα κουκιά/και κάνεις τα μαλλιά σου/περμανάντ»). Τα τρόφιμα έρχονταν μέσω θαλάσσης και τα έκλεβαν όλοι: οι φορτωτές, οι Γερμανοί τελωνειακοί, οι Ελληνες συνεργάτες τους, οι αποθηκάριοι. Ο κόσμος στρέφεται στο ΕΑΜ που οργανώνει

To «Bei Mir Bist Du Shein» έγινε διάσημο όταν τραγουδήθηκε από τις Andrews Sisters, απαγορεύθηκε ως swing από τους ναζί και στην κατοχική Ελλάδα μετετράπη στο σατιρικό κατοχικό άσμα «Νιξ φαΐ»

συσσίτια. «Να μην πεθάνει ο λαός» είναι το σύνθημα, καθώς τα τρόφιμα από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό κατέληγαν κατά βάση στη μαύρη αγορά. Ετσι, ελάχιστα τρόφιμα έφταναν στον κοσμάκη, ο οποίος περίμενε ώρες και ώρες στα συσσίτια της Κατοχής, όπου μια καλοθρεμμένη κυρία του Ερυθρού Σταυ-

ρού μοίραζε το φαγητό, το οποίο όμως τέλειωνε νωρίς. «Φαΐ τέλος» ήταν η απάντηση που λάμβαναν δεκάδες κόσμου στις ουρές. Το τραγούδι δημιουργήθηκε από αγνώστους και η πιο γνωστή ερμηνεία του είναι αυτή του Πάνου Τζαβέλλα, μετά τη μεταπολίτευση, στο «Αντάρτικο Λημέρι» του.

Αποδράσεις

26-28 Oκτωβρίου 2018

ΓΡΑΜΜΟΣ - ΠΙΝΔΟΣ

Οδοιπορικό στη μεθόριο του πολ «Στης ιστορίας το διάσελο, όρθιος ο γιος πολέμαγε κι η μάνα κράταε τα βουνά, όρθιος να στέκει ο γιος της, μπρούντζος, χιόνι και σύννεφο. Κι αχολόγαγε Κείμενο - φωτογραφίες: Θοδωρής Αθανασιάδης / www.viewsofgreece.com

α πρωινά του Οκτώβρη εδώ στα μεθοριακά ηπειρώτικα βουνά είναι ήρεμα, γεμάτα από γλυκά χρώματα και μυρωδιές από τη νοτισμένη γη. Τα κοπάδια έχουν πάρει τον δρόμο τους για τα χειμαδιά και τα νοικοκυριά στα χωριά έχουν ολοκληρώσει τις προμήθειές τους για τον επερχόμενο χειμώνα. Στις αυλές, στεγνώνουν τα ξύλα σε καλοστημένους σωρούς, ενώ τα βράδια οι καμινάδες των σπιτιών καπνίζουν ήδη από τα κούτσουρα που τριζοβολούν στις πυρωμένες εστίες. Ομως εκείνο το πρωινό της 28ης Οκτωβρίου του 1940 έμελλε να είναι διαφορετικό… Σαν πυρωμένο σίδερο σημάδεψε τις μνήμες των ανθρώπων, πριν καταγραφεί για πάντα στις σελίδες της Ιστορίας. Εκεί ψηλά, στα πανέμορφα βουνά του Γράμμου, στο προχωρημένο φυλάκιο του 51ου Συντάγματος Πεζικού, στο ύψωμα «Γκόλιο» που δεσπόζει κοντά στο μεθοριακό μαστοροχώρι της Πυρσόγιαννης, στις 5 η ώρα τα χαράματα πέφτει από θραύσμα όλμου ο πρώτος νεκρός του πολέμου, ο Τρικαλινός Βασίλειος Τσιαβαλιάρης. «Τι θα γίνουν τα παιδούλια μου…», ήταν οι τελευταίες λέξεις που ψιθύρισε στους συντρόφους του. Το Επος της Πίνδου έχει ξεκινήσει και οι απλοί, λαϊκοί άνθρωποι του καθημερινού μόχθου ρίχνονται στη μάχη χωρίς δεύτερη σκέψη, αλλά και χωρίς να γνωρίζουν ότι θα γίνουν οι κύριοι πρωταγωνιστές του! Ο σημερινός ταξιδιώτης, πραγματοποιώντας ένα ενδιαφέρον φθινοπωρινό οδοιπορικό στη μεθόριο, μπορεί να δει από κοντά τους τόπους όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα εκείνων των πρώτων συγκλονιστικών ημερών οι οποίες καθόρισαν τη μετέπειτα έκβαση του ελληνοϊταλικού πολέμου και να ακούσει ζωντανές αφηγήσεις ανθρώπων που σαν παιδιά τότε, έζησαν εκείνες τις πρωτόγνωρες στιγμές.

Aν έπεφτε η Βοβούσα, ο δρόμος για το Μέτσοβο ήταν ανοιχτός και θα χανόταν ο πόλεμος

Μπουραζάνι, στα μονοπάτια της Ιστορίας

Τα πρωινά του Οκτώβρη εδώ στα ηπειρώτικα βουνά είναι ήρεμα, γεμάτα από γλυκά χρώματα και μυρωδιές

Το πιο αδύνατο σημείο της ελληνοαλβανικής μεθορίου ήταν το σημείο του ποταμού Αώου. Αυτό το γνώριζαν καλά οι ιταλικές μυστικές υπηρεσίες και εκεί χτύπησε με όλη τη δύναμη πυρός η φασιστική πολεμική μηχανή του Μουσολίνι.Ενας από τους στόχους των Ιταλών στρατηγών ήταν να φτάσουν μέσω της κοίτης του Αώου στο Μέτσοβο, ώστε να αποκόψουν τη δυτική Ελλάδα από τον υπόλοιπο κορμό της χώρας. Με τις μηχανοκίνητες μεραρχίες του εισβολέα βρέθηκαν αντιμέτωπες η 8η Μεραρχία του στρατηγού Κατσιμήτρου που είχε έδρα το κοντινό Καλπάκι και το Απόσπασμα Πίνδου του συνταγματάρχη Δαβάκη με έδρα το Επταχώρι. Παρ' όλη τη συντριπτική αριθμητική και ποιοτική υπεροχή των φασιστών και τις αντίθετες προβλέψεις του Γενικού Επιτελείου

Στρατού στην Αθήνα, το μέτωπο της Ηπείρου δεν έσπασε! Το Μπουραζάνι είναι μια πανέμορφη κοιλάδα που δεσπόζει ανάμεσα στις επιβλητικές ορεινές σιλουέτες των βουνών Γράμμος, Νεμέρτσικα και Σμόλικας. Απέχει μόλις μερικά χιλιόμετρα δυτικά από την Κόνιτσα και ακουμπά στη μεθοριακή γραμμή με την Αλβανία. Η περιοχή διακρίνεται για την ήπια τοπιογραφία της, τα άφθονα τρεχούμενα νερά της, αλλά και για τα όμορφα χωριά και μνημεία της. Η ιστορική μονή της Παναγιάς Μολυβδοσκέπαστου (11ος αιώνας) είναι από τα πιο ενδιαφέροντα εκκλησιαστικά μνημεία της Ελλάδας. Το επισκέψιμο μοναστήρι απέχει 19 χιλιόμετρα από την Κόνιτσα και βρίσκεται σχεδόν πλάι στις όχθες του Αώου.

Από εδώ περνούσε ο αμυντικός άξονας Κόνιτσας-Μέρτζανης, όπου ο εβραϊκής καταγωγής αντισυνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής κατάφερε να κρατήσει με θαρραλέες κινήσεις την επέλαση των Ιταλών. Χαμηλά, σχεδόν πάνω στην ελληνοαλβανική μεθόριο, στις όχθες του Αώου, διασώζεται και είναι επισκέψιμο σήμερα το κουφάρι της θρυλικής γέφυρας της Μέρτζιανης που ανατίναξε ο ελληνικός στρατός για να αποτρέψει την επέλαση των ιταλικών τεθωρακισμένων. Αξίζει να ανηφορίσετε ώς το χωριό Αηδονοχώρι που βρίσκεται σκαρφαλωμένο στον βράχο σε σημείο που εποπτεύει όλη την κοιλάδα. Εδώ, κάτω από τις βελανιδιές, κρυβόταν το πυροβολικό του θρυλικού ταγματάρχη

Βερσή που καθήλωσε με τις βολές του την πρώτη επέλαση των ιταλικών τανκς της τεθωρακισμένης μεραρχίας «Κένταυρος». Οι ηλικιωμένοι ντόπιοι μπορούν ακόμη να σας δείξουν την ακριβή θέση της πυροβολαρχίας! Ανάμεσα στους άνδρες που είχε στις διαταγές του ο ταγματάρχης Βερσής ήταν και ο Αγγελος Τερζάκης αλλά και ο Μάνος Κατράκης! Μάλιστα και οι δυο περιγράφουν με συγκλονιστικό τρόπο την αυτοχειρία του διοικητή τους που μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας αρνείται να παραδώσει τα πυροβόλα του στους Γερμανούς και αυτοκτονεί! Σήμερα ο πανέμορφος αυτός τόπος θεωρείται ο παράδεισος των εναλλακτικών σπορ (καγιάκ, ράφτινγκ, μονοράφτ), αλλά και ένας υπέροχος τόπος για κάθε είδους οικοπεριηγήσεις. Επίσης εδώ βρίσκεται και το μοναδικό στο είδος του Περιβαλλοντικό Πάρκο Μπουραζάνι http://mpourazani.eu/el/park. Βοβούσα: μάχη μέχρις εσχάτων Αφήνουμε πίσω τη γαλήνη της κοιλάδας του Αώου και αναζητούμε το ποτάμι πιο ψηλά, εκεί που στριμώχνεται στο στενό πέρασμα που χωρίζει τον ορεινό όγκο της Τύμφης από τον Σμόλικα. Κρυμμένη ανάμεσα στα δασωμένα λαγκάδια συναντάμε την όμορφη Βοβούσα με το θρυλικό πέτρινο γεφύρι της. Αυτό το χωριό του Ανατολικού Ζαγορίου, χτισμένο πάνω στην κοίτη του Αώου και στα στρατηγικά περάσματα των βουνών, έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στη μάχη της Πίνδου. Την ώρα που στο υπόλοιπο μέτωπο οι ελληνικές δυνάμεις αντιστέκονται στην επέλαση των φασιστών, η επίλεκτη ιταλική με-

39 83

26-28 Oκτωβρίου 2018

έμου και στα βουνά της μνήμης η Πίνδος σαν να 'χε ο Διόνυσος γιορτή. Τα φαράγγια κατέβαζαν τραγούδια κι αναπήδαγαν τα έλατα και χορεύαν οι πέτρες…»

(Νικηφόρος Βρεττάκος)

i Διαμονή Στις περιοχές που αναφέρουμε λειτουργούν αρκετοί μικροί και ποιοτικοί ξενώνες, ενδεικτικά προτείνουμε:

Μπουραζάνι - Κόνιτσα «Μπουραζάνι Wild Life Resort», τηλ. 26550 61283, www.bourazani.eu «Konitsa Mountain Hotel» τηλ. 26550 29390 www.konitsahotel.gr «Ροδόβολι» τηλ. 26550 29338 www. rodovoli.gr

Βοβούσα Ο ποταμός Σαραντάπορος. Από εδώ πέρασε η μεραρχία «Τζούλια» για να υπερκεράσει τον Σμόλικα από την πλευρά της Φούρκας

Η Μονή Μολυβδοσκέπαστου, λίγα μόλις χιλιόμετρα από τα σύνορα

«Κερασιές τηλ. 26560 23003, 6944578669 & 6976867042 www.kerasies.gr «Βοβούσα», τηλ. 26560 22555, www. zagori.biz/vovousaappartments «Καταφύγιο Βάλια Κάλντα» τηλ. 26560 22200 www.kataigiovaliacalda.com

Ευρύτερη περιοχή Σμόλικα «Hotel Leonidas» 24620 80260 www. hotel-leonidas.gr «Το πέτρινο γεφύρι» τηλ. 24620 81848 www.petrinogeiri.gr «Valia Nostra» τηλ. 24620 80151, www. valianostra.gr «La Noi» τηλ 24620 95660 www.lanoi.gr Ξενώνας «Λευτέρης» τηλ. 24620 81015

Επταχώρι: οι προτομές του Δαβάκη και των άλλων αξιωματικών του Αποσπάσματος της Πίνδου

ραρχία αλπινιστών, γνωστή και ως «Τζούλια», καταφέρνει με δύναμη 10.800 ανδρών να διεισδύσει 30 χιλιόμετρα μέσα στην καρδιά του ορεινού όγκου και να καταλάβει το χωριό Δίστρατο με σκοπό να φτάσει στο Μέτσοβο. Αν γινόταν αυτό θα αποκόπτονταν τα Γιάννενα από τη Θεσσαλονίκη και τη Θεσσαλία, με αποτέλεσμα να χωριστεί η Βόρεια Ελλάδα στα δύο. Στη Βοβούσα, εκεί πλάι στο γάργαρο ποτάμι του Αώου, αποφασίζει να στήσει την τελική γραμμή άμυνας ο 3ος Λόχος του αποσπάσματος Δαβάκη, υπό τη διοίκηση του λοχαγού Τάσου Παππά. Οι μαχητές του, εξαντλημένοι και νηστικοί ύστερα από κοπιώδη πορεία, φτάνουν στο χωριό στις 3 Νοεμβρίου, στήνουν τα πολυβόλα τους στα κρίσιμα σημεία και περιμένουν τους αλπινιστές της «Τζούλια» που έρχονταν από τον μουλαρόδρομο του Δίστρατου. Οι Ιταλοί αιφνιδιάστηκαν, δεν περίμεναν τέτοια λυσσαλέα αντίσταση στη μέση τού πουθενά. Προσπάθησαν με πυκνά πυρά πυροβολικού να καταστρέψουν τα ελληνικά πολυβολεία, αλλά δεν τα κατάφεραν. Ετσι στις 5 Νοεμβρίου αποφάσισαν οπισθοχώρηση. Το ελληνικό απόσπασμα, αν και κατάκοπο, χωρίς τρόφιμα και πολεμοφόδια, τους πήρε στο κατόπι και η οπισθοχώρηση των σκληροτράχηλων αλπινιστών μετατρά-

Παλιό πολυβολείο στη γέφυρα του Αώου στο Μπουραζάνι

πηκε σε πανωλεθρία! Οι επίλεκτοι καταδρομείς άφησαν πίσω τους 31 νεκρούς, το σημαντικότερο όμως είναι πως το μέτωπο δεν έσπασε και ο κύριος κορμός των ελληνικών δυνάμεων μπόρεσε να οργανώσει τις επόμενες μέρες την ιστορική αντεπίθεση. Τώρα πια η ειρηνική Βοβούσα με τους μικρούς, όμορφους ξενώνες της είναι αγαπημένος τόπος των ορειβατών καθώς από εδώ ξεκινούν σημαντικά μονοπάτια για τη Βάλια Κάλντα και τις κορυφογραμμές της Βόρειας Πίνδου. Ηρωες, άπαρτα βουνά… Ενας δεύτερος βραχίονας των καταδρομέων της «Τζούλια» σχεδίαζε να περάσει τον ποταμό Σαραντάπορο και στη συνέχεια ακολουθώντας τη βορειοανατολική περιμετρική διαδρομή του Σμόλικα, μέσω Κεράσοβου-Φούρκας-Σαμαρίνας, να βγει στο Δίστρατο. Από εκεί θα συνέχιζε προς Βοβούσα. Στόχος τους ήταν να ενωθούν με το υπόλοιπο μέρος της μεραρχίας που είχε διεισδύσει από τη χαράδρα του Αώου και μαζί πια να βαδίσουν προς τον τελικό τους στόχο που ήταν η κατάληψη του Μετσόβου. Γύρω από αυτά τα χωριά, Σαμαρίνα, Φιλιππαίοι, Σμίξη, Δοτσικό, Φούρκα, στα σημερι-

νά όρια των νομών Γρεβενών και Ιωαννίνων, τμήματα του Αποσπάσματος Πίνδου έδωσαν, παρ' όλη τη δραματική έλλειψη εφοδίων, λυσσαλέες μάχες για να κρατήσουν τα υψώματα και τα ορεινά περάσματα. Οι λίγοι μαχητές -κυρίως ντόπιοι επίστρατοι- και οι αξιωματικοί τους γνώριζαν καλά πως οι Ιταλοί δεν έπρεπε να περάσουν τον Σμόλικα και να φτάσουν στη Βοβούσα. «… πρόσεξε μη σου πάρουν τα υψώματα, γιατί θ' ανοίξει η πόρτα προς το Μέτσοβο και η Ελλάδα θα σβήσει. Μ' εμένα μην ασχολείσαι…», αυτές ήταν και οι τελευταίες διαταγές του Δαβάκη στον αντικαταστάτη του, όταν πληγωμένος βαριά αποχωρούσε από το μέτωπο. Το πρόβλημα του ανεφοδιασμού σε όλα τα δύσβατα πεδία μάχης της Πίνδου ανέλαβαν οι γυναίκες, μεταφέροντας κυριολεκτικά στην πλάτη πολεμοφόδια και τρόφιμα. Η Γλυκερία Ευαγγέλου από τη Φούρκα του Σμόλικα διηγείται: «Παρατήσαμε τα παιδιά μας στον φόβο και στο κλάμα και πήγαμε να βοηθήσουμε τα άλλα παιδιά. Αυτά που πολεμούσαν. Δεν τα ξέραμε, αλλά ήταν κι αυτά παιδιά δικά μας». Μέχρι την 6η του Νοέμβρη, εν μέσω δυνατής κακοκαιρίας, οι αποδεκατισμένοι αλπινιστές της ιταλικής μεραρχίας παραδίδονται κατά δεκάδες. Τα «κάστρα του Σμόλικα» άντεξαν το

σφυροκόπημα των Ιταλών και στη συνέχεια προχώρησαν σε αντεπίθεση. Η πρώτη καταφανής νίκη με ανακατάληψη εδαφών και αντεπίθεση κατά των φασιστών και εν γένει του Αξονα σημειώθηκε εδώ, στη Βοβούσα και στον Σμόλικα, μέσα στην καρδιά της Βόρειας Πίνδου, από λίγους πεινασμένους αλλά αποφασισμένους στρατιώτες και τον ηρωικό λαό της Πίνδου! Ο ίδιος ο Μουσολίνι στις 18 Νοεμβρίου θα παραδεχθεί σε ομιλία του, μέσα στη φασιστική του έπαρση: «…η Μεραρχία Αλπινιστών Julia που υπέστη τρομακτικές απώλειες, που τράπηκε σε φυγή, που ξεχαρβαλώθηκε ολότελα από τους Ελληνες…». Σήμερα το «ύψωμα Αννίτσα» που βρίσκεται κοντά στον οδικό άξονα Γρεβενών-Σαμαρίνας-Φούρκας είναι προσβάσιμο και επισκέψιμο. Εδώ στην κορφή του λόφου, στα 1.703 υψόμετρο, έχει στηθεί ένα αμφιβόλου αισθητικής μνημείο, αλλά αυτό δεν υποτιμά καθόλου την ιστορική του αξία. Οσοι βρεθούν στην περιοχή αξίζει να ανηφορίσουν ώς το ανεμοδαρμένο μετερίζι για να δουν ένα από τα σημαντικότερα πεδία του ελληνοϊταλικού πολέμου, αλλά και για να ατενίσουν την εξαιρετική θέα προς τις αγέρωχες κορφές της Β. Πίνδου, όπου διεξήχθησαν οι πιο σφοδρές μάχες των πρώτων ημερών της εισβολής.