20
Βιβλιοαναγνώσεις Οι συγγραφείς είναι απελπισμένοι άνθρωποι και όταν παύουν να είναι απελπισμένοι, παύουν να είναι συγγραφείς Tσαρλς Μπουκόφσκι
Η
ΣΠΥΡΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ
21 ρωγμές στην επίσημη Ιστορία για το 1821 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΠΟΣ ΑΠΌ ΤΑ ΚΑΛΎΤΕΡΑ βιβλία που κυκλοφόρησαν με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την Επανάσταση του ’21. Ευτυχώς τα «γιορτάσια» τελείωσαν - καιρός να τελειώσουν και τα ψέματα. Ο Σπύρος Αλεξίου, ιστορικός, με εμπειρία στη δημόσια εκπαίδευση, επιμελητής εκπαιδευτικών βιβλίων και συνεργάτης του kommon.gr, συγκέντρωσε σε αυτό το εξαιρετικό βιβλίο τις κρυμμένες αλήθειες της Επανάστασης, όσα έχουν αποσιωπηθεί ή (ακόμα χειρότερα) παραποιηθεί και επιχειρεί να τα ανασύρει από τη μνήμη και να τα διασώσει από τη διαστρέβλωση. Ουσιαστικά πρόκειται για 21 αλήθειες-21 «ρωγμές» πάνω στο κυρίαρχο κάθε φορά εξουσιαστικό αφήγημα της Ιστορίας 200 χρόνων πριν. Και μόνο αυτό που λέει στην εισαγωγή του βιβλίου ο συγγραφέας αρκεί για του λόγου το (21 φορές) αληθές: «Στόχος (σ.σ. των κυρίαρχων ιδεολογικών μηχανισμών, αλλά και θεσμικών/ οικονομικών παραγόντων) είναι να εγγραφούν στην κοινωνική συνείδηση οι επιλογές της κυρίαρχης ιδεολογίας, ιστορικά δικαιωμένες και μάλιστα με το φωτοστέφανο μιας εθνικοαπελευθερωτικής Επανάστασης»... Ν’ αγιάσει το στόμα σου!
● Νόρα Ράλλη
κάθε σταγόνα του αίματος του Ηλία Παπαμόσχου είναι μπολιασμένη με τη χωρίς ελπίδα και αμεταβίβαστη μοίρα του, που του επιφύλαξε στης νιότης τα πρώτα βήματα αβάσταχτους πόνους και σπαρακτικούς λυγμούς από τον όλεθρο του θανάτου που τον ορφάνεψε από γονείς και αδελφή. Αυτήν την ασήκωτη, επώδυνη εμπειρία δεν θα μπορέσει να την κλειδώσει στα ανήλια υπόγεια της λησμονιάς, αλλά θα αποτελεί πηγή δύναμης για τη δημιουργική συγγραφική του πορεία, ακόμα κι όταν ο θάνατος ακούμπησε τον ίδιο από την ίδια αρρώστια. Ανισος, εξουθενωτικός αγώνας. Αλλά και παθιασμένη αγάπη για ζωή. Αυτές οι συνθήκες ήταν όμως και πηγή έμπνευσης για τη συγγραφική του πορεία, με την ασκόνταφτη διάθεσή του να έχει βαθιές ρίζες στα πολλά χρόνια που διέθεσε να μελετάει μερόνυχτα με πάθος και να ξεσκονίζει συγγραφικούς τόμους καταξιωμένων παγκοσμίως και μη πεζογράφων και ποιητών (με πρότυπα Παπαδιαμάντη, Καβάφη, Βιζυηνό). Να αφομοιώνει τις λογοτεχνικές σοφές ιδέες και τις συγγραφικές νοοτροπίες ΤΗ ΣΕΛΊΔΑ αυτήν δεν τη και όλα να μετουσιώφτιάχνουν νονται σε έναν δικό του επαγγελματίες πρωτοποριακό τρόπο κριτικοί ζυμωμένο και έντεχνα βιβλίου. παντρεμένο με την πεΓράφεται από ζογραφία και την ποίαναγνώστες ηση. Ετσι ύστερα από που την έκδοση και την πεαπευθύνονται σε αναγνώστες τυχημένη κυκλοφορία για να τους έξι βιβλίων με διηγήμιλήσουν για ματα, μάλιστα με ένα κάποιο βιβλίο από αυτά «Η αλεπού που τους της σκάλας» (εκδόσεις συνεπήρε. Κίχλη) να έχει αποσπάΑν θέλετε να σει το κρατικό βραβείο μοιραστείτε Διηγήματος και Νουόσα νιώσατε βέλας, οι εκδόσεις Παδιαβάζοντας τάκη κυκλοφόρησαν ένα βιβλίο, στείλτε το το έβδομο βιβλίο του κείμενό σας –και πρώτο μυθιστό(το πολύ 700 ρημα του συγγραφέα– λέξεις) στο με τίτλο «Η καταγωγή smatzorou@ της λύπης». Ο Παπαμόefsyn.gr σχος επιστρατεύει όλο το απόσταγμα της λογοτεχνικής του τέχνης και εξιστορεί τη ζωή τού alter ego πρωταγωνιστή και ήρωα του μυθιστορήματός του Αλέκο. Η ζωή ενός ανθρώπου που πορεύεται τον τραγικά ανώ-
4-6 ΜΑΡΤΙΟΥ 2022 | ΝΗΣΙΔΕΣ
Καρτέρια του θανάτου ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΠΑΤΣΌΠΌΎΛΌΎ *
ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΜΟΣΧΟΣ
Η καταγωγή της λύπης Μυθιστόρημα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ
Διαβάστε την εξαιρετική συνέντευξη που έδωσε ο Ηλίας Παπαμόσχος στη Βένα Γεωργακοπούλου «Η γλώσσα είναι σαν το ποτάμι που φτιάχνει την κοίτη», στο efsyn.gr
μαλο δρόμο του πεπρωμένου του ολόγιομο από δραματικά περιστατικά έντεχνα κεντημένα σε καμβά με πολύχρωμες σταυροβελονιές, με επιλεγμένες λέξεις που συνθέτουν προτάσεις και έννοιες με ποιητικούς παραλληλισμούς και παρομοιώσεις. Που πληροφορούν τον αναγνώστη, εκτός όλων των άλλων, πως «Η καταγωγή της λύπης» δεν συνδέεται μόνο με τη μήτρα του πένθους από τον θάνατο αλλά και με τον πόνο που γεννούν αρρωστημένοι, πιστοί και άπιστοι έρωτες. Τον πόνο της ίδιας της αγάπης με τις τόσο λίγες χαρές, τις νοθευμένες θανάσιμα από την αγωνία της επόμενης μέρας. Από τις πρώτες σελίδες του μυθιστορήματος ο αναγνώστης γίνεται όμηρος όλων των ανθρώπινων συναισθημάτων για τις τόσο βάρβαρες και ανεπιθύμητες ατυχίες του πρωταγωνιστή. Ταυτίζεται απόλυτα με τη ζωή του στα επτά κεφάλαια της ιστορίας του, συμπυκνωμένα σε τρεις ενότητες, ξεκινώντας από την παιδική ηλικία, τα παιχνίδια με τους φίλους στις αλάνες της γειτονιάς, στη σκεπή από τσιμέντο του υπόγειου υδραγωγείου της πόλης, το δέσιμο και τον θαυμασμό αλλά και τις απογοητεύσεις και το «σπάσιμο» κάποιας φιλίας. Είναι η παιδικότητα που καλείται να αντιμετωπίσει τον θάνατο μιας πρασινοκέφαλης πάπιας για να γίνει η αρχή θαρρείς με τη γνωριμία της απώλειας. Απώλεια ζωής είναι και το νέκρωμα της παραδοσιακής βιοτεχνίας της γούνας που μετέτρεψε τους δρόμους της πόλης σε νεκροταφείο των επιχειρήσεων, με τις βιτρίνες να φιλοξενούν ολόγυμνες κούκλες, νεκρά ανδρεί-
κελα. Παρήγορο μήνυμα ζωής τα κάλαντα, με τις γυναίκες αξημέρωτα να ετοιμάζουν το γιορταστικό τραπέζι. Η επιτυχία εισαγωγής στο Πανεπιστήμιο... Στη δεύτερη ενότητα θα δο-
Ο Παπαμόσχος δεν πρόδωσε τη μικρή φόρμα, αλλά πώς να αφηγηθεί τη μυθιστορηματική ζωή του; κιμαστούν τα συναισθήματα του αναγνώστη από τον «θρίαμβο» του θανάτου πάνω στην οικογένεια του Αλέκου - μάνα και αδερφή, αρχικά. Φοιτητική ζωή σε πένθος που «απαλύνεται» με ερωτικές περιπέτειες που όμως κι αυτές πληγώνουν και πονούν. Μέχρι την εγκατάλειψη των σπουδών και την επιστροφή στο πατρικό για τη φροντίδα του πατέρα, που δεν άντεξε πολύ. Στην τρίτη ενότητα, ο σκληρός και επώδυνος αγώνας του Αλέκου με τον δικό τους καρκίνο. Επεμβάσεις, νοσοκομεία αλλά και πόθος για ζωή.Με το ακροτελεύτιο αυτής της τραγικής ιστορίας να είναι το σπίτι. Με σκόρπιους αναρίθμητους τόμους βιβλίων στη μεγάλη σάλα του, μέσα από τους οποίους είχε ήδη αναγεννηθεί ένας συγγραφέας. Για να κρατάει ζωντανά τα τόσο αγαπημένα του πρόσωπα μέσα από τα γραπτά του. Για να θυμάται αγάπες που δεν χόρτασε... * Επίμονος αναγνώστης
ΒΙΒΛΙΟΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ 21
ΝΗΣΙΔΕΣ | 4-6 ΜΑΡΤΙΟΥ 2022
Ο άντρας που βασάνιζε ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΉΣ ΜΠΕΪΟΓΛΟΥ
ο πρόσωπό του στο εξώφυλλο ενός από εκείνα τα περιοδικά και πάνω από τη φωτογραφία του ένας μεγάλος τίτλος με λευκά γράμματα που έλεγε: ΕΓΩ ΒΑΣΑΝΙΣΑ. Από κάτω μπορούσε κανείς να διαβάσει άλλη μια φράση: Η ΤΡΌΜΑΚΤΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΌΣ ΣΤΕΛΕΧΌΥΣ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ. Μέσα υπήρχε ένα ένθετο που δημοσιευόταν μια μεγάλη και αποκλειστική συνέντευξη. Σ’ αυτήν ο άνδρας έκανε μια αναδρομή σε όλη την πορεία που είχε ως πράκτορας των μυστικών υπηρεσιών, από τότε που ήταν νεαρός σμηνίτης στην Αεροπορία μέχρι τη στιγμή που είχε φτάσει να καταθέσει τη μαρτυρία του στο περιοδικό. Σελίδες επί σελίδων με λεπτομερείς πληροφορίες για ό,τι είχε κάνει, με ονόματα πρακτόρων κρατουμένων, καταδοτών, με δι-
Τ
«
ΝΌΝΑ ΦΕΡΝΑΝΤΕΣ
Η ζώνη του λυκόφωτος Μετάφραση Κώστας Αθανασίου Εκδόσεις Gutenberg
ευθύνσεις κέντρων κράτησης, με στοιχεία για τον εντοπισμό σημείων όπου είχαν θαφτεί πτώματα, με τις ιδιαίτερες λεπτομέρειες για κάθε μέθοδο βασανισμού, με την περιγραφή πολλών επιχειρήσεων. […] Δεν έμοιαζε με τέρας ή με μοχθηρό γίγαντα, ούτε με ψυχοπαθή από τον οποίο έπρεπε να ξεφύγεις. Ό άντρας που βασάνιζε μπορούσε να είναι ο οποιοσδήποτε. Ακόμα και ο καθηγητής μας στο σχολείο» Κυκλοφόρησε πρόσφατα το βιβλίο της Νόνα Φερνάντες «Η ζώνη του λυκόφωτος» από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση του Κώστα Αθανασίου που τη σύστησε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό πριν από δυο χρόνια με το ενδιαφέρον Space Invaders. Με το δεύτερο βιβλίο της διαπιστώσαμε πως η Χιλιανή συγγραφέας έχει το άστρο μιας χαρισματικής αφηγήτριας. Ειδικά για την περίοδο της δικτατορίας του Πινοτσέτ, που όπως αναφέρει στο
σημείωμά του ο μεταφραστής, η μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία συνοδεύτηκε από μια τεράστια προσπάθεια πολλών και ισχυρών πολιτικοκοινωνικών δυνάμεων να ξεπλυθεί αλλά και να διατηρηθεί σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο βαθμό η πολιτική, θεσμική και οικονομική κληρονομιά της δικτατορίας. Σε αυτό το ατμοσφαιρικό για την εποχή εκείνη βιβλίο η Φερνάντες μιλά για μια αληθινή ιστορία. Πράγματι, το 1984 και ενώ είναι ακόμα δικτατορία, εμφανίζεται ένας υπαξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών της Αεροπορίας, ζητά να μιλήσει με μια συγκεκριμένη δημοσιογράφο, και της λέει : «Θέλω να σας μιλήσω για πράγματα που έχω κάνει.. για εξαφανίσεις ανθρώπων». Σπάει την ομερτά των στρατιωτικών και των βασανιστών. Η συγγραφέας σε μια συνέντευξή της τον αποκαλεί «μισό ήρωα και μισό γουρούνι». Όι χαρακτηρισμοί αυτοί θα διχάσουν και τα συναισθήματα της ηρωίδας της που θα τον αναζητήσει τριάντα χρόνια μετά για να γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτόν. Και αρχίζει να μπαίνει στη ζώνη του λυκόΧΙΛΗ 1984, φωτος καθώς ο άνδικτατορία δρας που βασάνιζε Πινοτσέτ, μιλούσε για όσους ένας άνδρας εξαφάνισε: της μυστικής «Θυμάμαι τις αστυνομίας πρώτες πορείες. μιλά δημοσίως Ό κόσμος έβγαιγια το σκοτεινό παρελθόν της νε στους δρόμους χώρας και κρατώντας πλακάτ τις δικές του με τους εξαφανιφρικιαστικές σμένους συγ γεπράξεις. νείς του. Μερικές φορές περνούσα ανάμεσα από αυτόν τον κόσμο. Εβλεπα εκείνες τις κυρίες, εκείνους τους κύριους. Κοίταζα τις φωτογραφίες που κρατούσαν και εγώ έλεγα: Αυτοί δεν ξέρουν, εγώ όμως ξέρω που βρίσκεται αυτός ο άνθρωπος, εγώ ξέρω τι του συνέβη.» Η αφήγηση είναι σκληρή και ταυτόχρονα λυτρωτική για τον ίδιο. Η μνήμη, πάντα η μνήμη, είναι η κινητήριος δύναμη της Ιστορίας. Το βιβλίο αυτό ανακαλύπτει ίχνη από εμφύλιες σφαίρες αλλά μας μεταφέρει και στην ψυχοσύνθεση ενός ανθρώπου που βασάνισε συμπατριώτες του και αποφάσισε να βάλει ένα τέλος στη φρίκη. Η μεταμέλεια με τον πιο ουσιαστικό τρόπο που έχω διαβάσει ώς τώρα. Αξίζει μια θέση στην παγκόσμια λογοτεχνία.
ΣΙΜΟΝ ΝΤΕ ΜΠΟΒΟΥΑΡ
«Οι αχώριστες» ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΨΥΧΌΓΙΌΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ αυτό είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να γνωρίσουμε ακόμα περισσότερο την επιδραστική (σε πολλαπλά επίπεδα) αυτή διανοητή και συγγραφέα. Μια γυναίκα που το όνομά της ταυτίστηκε με τον φεμινισμό και τη γυναικεία χειραφέτηση· την ανθρώπινη ανεξαρτησία. Όι περισσότεροι μπορεί να γνωρίζουμε (ή, ακόμα καλύτερα, να έχουμε διαβάσει κιόλας) «Το δεύτερο φύλο» ή τις «Αναμνήσεις μιας καθωσπρέπει κόρης», ωστόσο το παρόν βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε μόλις το 2020! Γιατί άραγε; Από μόνο του αυτό το γεγονός αυξάνει την αξία των «Αχώριστων». Μυθιστόρημα μεν, αυτοβιογραφικό της Μποβουάρ δε. Το έγραψε το 1954, σε ηλικία 46 ετών, κανείς δεν το δημοσίευσε, παρά 66 χρόνια μετά! Σε αυτό η Μποβουάρ ανακαλεί μνήμες από τα σχολικά της χρόνια, όταν σε ηλικία εννέα ετών γνώρισε την Ελιζαμπέτ - έναν πρώιμο έρωτα και μια φίλη ζωής. Αν και όχι τόσο μεγάλης, καθώς η Ζάζα, όπως τη φώναζαν, πέθανε πολύ νωρίς στοιχειώνοντας για πάντα τη σπουδαία συγγραφέα... Μπράβο στις εκδόσεις Ψυχογιός που ανέλαβαν την έκδοση αυτού του σπάνιου βιβλίου.
● Νόρα Ράλλη
22
Βιβλιοαναγνώσεις
4-6 ΜΑΡΤΙΟΥ 2022 | ΝΗΣΙΔΕΣ
Τ
ρομοκρατία είναι η βία και ο θάνατος που δεν έχουν κανένα όριο και υποτάσσουν τα πάντα σε μια σκοπιμότητα, σε έναν πολιτικό στόχο. Η τρομοκρατία στο διάβα της παρασύρει τα πάντα και τους πάντες, υπονομεύει κάθε έννοια σταθερότητας και συνοχής, υπονομεύει την ύστατη και μέγιστη κοινωνική αξία, που είναι ο σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή, και βυθίζει ακόμα και τους ίδιους τους εκφραστές της στο σκοτάδι, στο κενό. Η τρομοκρατία διαλύει τον άνθρωπο ως ύπαρξη, αλλά και ως ιστορικό υποκείμενο. Ο Μορίς Ατιά επιστρέφει στις πολιτικές αστυνομικές ιστορίες του πάνω στη Γαλλία του 20ού αιώνα με «Το κόκκινο και το φαιό» (Πόλις 2021). Ακολουθεί και πάλι τον Πάκο Μαρτίνεθ, αστυνομικό που έχει γίνει δημοσιογράφος πια, γνωστό από το «Μαύρο Αλγέρι» και την «Κόκκινη Μασσαλία» ώς το «Παρίσι Μπλουζ» και τη «Λευκή Καραϊβική» (όλα από τις εκδόσεις Πόλις). Η «κόκκινη» αφετηρία είναι η απαγωγή του Αλντο Μόρο από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες μεταφέροντας τον ήρωά του, ως ανταποκριτή, στην Ιταλία του ’70. Χρησιμοποιώντας στοιχεία από το ρεπορτάζ της εποχής και κείμενα του Μόρο, αναδεικνύει το αδιέξοδο που δημιουργείται από τη στιγμή που οι Ερυθρές Ταξιαρχίες αποφασίσουν να δικάσουν τον Μόρο με προφανή ποινή τον θάνατο ενώ από την άλλη η κυβέρνηση και η ιταλική εξουσία έχουν αποφασίσει ότι δεν πρόκειται να μπουν σε καμία διαπραγμάτευση με τους τρομοκράτες. Η εκτέλεση του Μόρο ποιον στόχο τελικά εξυπηρετούσε και τι άφησε πίσω της; Στην περίπτωση του «φαιού» μεταφερόμαστε στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν μέσα από την αποσιωπημένη οικογενειακή ιστορία της Ιρέν, της συντρόφου του Πάκο, βλέπουμε τη γαλλική αστυνομία να πολιορκεί τα γραφεία αντισημιτικής οργάνωσης που εκδίδει την εφημερίδα «L’ Antijuif» με φόντο την υπόθεση Ντρέιφους. Ανθρωποι χάνουν τη ζωή τους, βλέπουν τις ζωές τους να ανατρέπονται. Τι έφερε στις κοινωνίες τελικά ο αντισημιτισμός και τι άφησε πίσω του; Το μυστήριο και τα ερωτήματα προκύπτουν μέσα από το παρελθόν για τους ήρωες κι όχι τόσο από μια σύγχρονη δράση. Μέσα από τα στρώματα μνήμης
ΜΟΡΙΣ ΑΤΙΑ
Tο κόκκινο και το φαιό Μετάφραση: Ειρήνη Παπακυριάκου
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ
Δεν υπάρχει ερώτημα που να απαντά η τρομοκρατία ΤΟΥ ΦΙΛΗΜΟΝΑ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ
ΓΙΑΤΙ ΕΠΙΒΙΏΝΟΥΝ τελικά, αν δεν δυναμώνουν, και στις μέρες μας, ο εθνικισμός, το μίσος προς τον «άλλο» και ο ρατσισμός, η κάθε είδους βία, ακόμα και ο πόλεμος;
και επίγνωσης του παρελθόντος αναδύονται ιστορίες κρυμμένες από την προσωπική και συλλογική μνήμη, διεκδικώντας τη δική τους φωνή. Και πιο κρυμμένη είναι η ιστορία της βίας, του «κακού» που μοιάζει με μια αθεράπευτη πληγή μέσα στην ευρωπαϊκή ιστορία, μια διαχρονική φωτιά που καίει ασίγαστη. Είναι πιο εύκολο σήμερα να είμαστε κατά της βίας και της μισαλλοδοξίας έχοντας αυτή τη μακρά, μαύρη ιστορία του θανάτου πίσω μας. Κάτι μάθαμε, θεωρητικά. Μπορούμε να πάρουμε αποστάσεις. Μάθαμε όμως; Είναι τόσο μεγάλες οι αποστάσεις που παίρνουμε; Γιατί επιβιώνουν τελικά, αν δεν δυναμώνει, και στις μέρες μας ο εθνικισμός, το μίσος προς τον «άλλο» και ο ρατσισμός, η κάθε είδους βία, ακόμα και ο πόλεμος; Για τον Πάκο, η ιστορία θα του χτυπήσει την πόρτα και πάλι, όταν εκεί που πάει να αφήσει τα μεγάλα ερωτήματα, έρχεται μπροστά σε ακόμα ένα πτώμα, από αυτά που περνάνε στα μονόστηλα του επαρχιακού Τύ-
Η τρομοκρατία διαλύει τον άνθρωπο ως ύπαρξη αλλά και ως ιστορικό υποκείμενο που. Να μια ευκαιρία για ακόμα ένα ρεπορτάζ, ένα αληθινό μυστήριο του παρόντος χωρίς τον φόρτο του παρελθόντος. Κι όμως. Θα αποδειχτεί ότι δεν είναι έτσι, αφού η δεκαετία του ’40 και η ναζιστική κατοχή θα δείξουν ότι ακόμα αφήνουν τα σημάδια τους. Γιατί ο ολοκληρωτισμός της ναζιστικής πολιτικής μοιάζει να είναι η συμπερίληψη και η ενοποίηση όλου του κακού που έχει γεννήσει και θρέψει η Ευρώπη των «μοντέρνων» αιώνων. Στην ίδια Ευρώπη που γεννήθηκαν οι αξίες και οι ιδέες του Διαφωτισμού και της επαναστατικής χειραφέτησης των αν-
θρώπων, γεννήθηκαν και ιδέες της απανθρωποποίησης και της αντίληψης για τον άνθρωπο-αντικείμενο, έρμαιο στα χέρια της εξουσίας. Ο Ατιά θέλει τον ήρωά του στο τέλος να μην ξέρει αν παντρεύονται το Κόκκινο και το Φαιό, οπότε βάζει ένα ερωτηματικό, ένα ερώτημα. Υπάρχει όμως ένα πιο βασικό ερώτημα που μας αφήνει ο 20ός αιώνας. Το ερώτημα είναι ο άνθρωπος. Κάτι που σημαίνει ότι δεν πήγαμε και τόσο μακριά μέσα στην ιστορία όσο νομίζουμε, όσο η βία εμφανίζεται ως απάντηση. Ο Πάκο, μνημονεύοντας τις απώλειες των φίλων του στον αδυσώπητο πόλεμο των εξουσιών ενάντια στους ανθρώπους, θα βρει ξανά, λίγο πριν από το ερώτημά του, την αγκαλιά της Ιρέν. Μαθαίνουμε τουλάχιστον να ζούμε τελικά; «Μια τρυφερότητα παλιών εραστών, που τελικά σταμάτησαν να παλεύουν για να κοιμηθούν ο ένας στην αγκαλιά του άλλου. Εν ειρήνη». Η ζωή σε κατάφαση.