14
Βιβλιοαναγνώσεις
2-3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022 | ΝΗΣΙΔΕΣ
Σχέσεις ζωής ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΛΕΥΤΕΡΗ ΜΑΚΕΔΟΝΑ
Κ
υρία Ονίς, είναι μεγάλη μου χαρά που μιλάμε μαζί για τον Χουάν Γκοϊτισόλο, έναν μεγάλο συγγραφέα, τον οποίο γνωρίζατε προσωπικά. Ποιες ήταν οι συνθήκες υπό τις οποίες γνωριστήκατε; Ποιες αναμνήσεις διατηρείτε από αυτόν; Η σχέση μου –προσωπική και οικογενειακή– με τον Χουάν Γκοϊτισόλο ξεκινάει το 2014, όταν τοποθετήθηκα ως διευθύντρια του Ινστιτούτου Θερβάντες στο Μαρακές, όπου ο συγγραφέας διέμενε μόνιμα από το 1996 –έτος θανάτου της συζύγου του, Μονίκ Λανζ– και μετά. Το Ινστιτούτο Θερβάντες υπήρξε κάτι σαν δεύτερο σπίτι για τον Γκοϊτισόλo· επισκεπτόταν τη βιβλιοθήκη μας κάθε εβδομάδα και εκεί παραλάμβανε την ηλεκτρονική του αλληλογραφία. Να σημειώσουμε ότι ο Γκοϊτισόλο έγραφε πάντοτε με το χέρι. Κάποια μέρα, τον Νοέμβριο του 2014, πρωί πρωί, μου τηλεφωνεί και μου λέει ότι του έχουν απονείμει το Βραβείο Θερβάντες κι ότι, ως στοιχεία επικοινωνίας μαζί του, έχουν δώσει την ηλεκτρονική διεύθυνση και το τηλέφωνό μου. Τις επόμενες εβδομάδες, το τηλέφωνό δεν σταμάτησε να χτυπά όλη τη μέρα από τις κλήσεις των Λατινοαμερικάνων εκδοτών και δημοσιογράφων, αλλά ούτε και τη νύχτα από τις αντίστοιχες των Ισπανών και των άλλων Ευρωπαίων συναδέλφων τους. Το πιο αστείο πράγμα που θυμάμαι από εκείνη την περίοδο είναι ότι σε όσους έρχονταν στο σπίτι του για να του πάρουν συνέντευξη έλεγαν ότι ο Γκοϊτισόλο βρισκόταν στο χαμάμ. Ενας φωτογράφος από κάποιο ξένο ειδησεογραφικό πρακτορείο επέστρεψε άπραγος στη Ραμπάτ, παραπονούμενος ότι για οκτώ συναπτές ώρες φυλούσε σκοπιά έξω από το σπίτι του Γκοϊτισόλο κι ότι, όσες φορές κι αν ρώτησε, έλαβε την ίδια απάντηση. Χάρη στον Γκοϊτισόλο και στις βόλτες που κάναμε μαζί φτάσαμε να γνωρίσουμε σε βάθος τη Μεδίνα του Μαρακές, περιοχή στην οποία ήταν ιδιαίτερα αγαπητός. Ολος ο κόσμος
τον γνώριζε ως Χουάν και τίποτε παραπάνω. Εκτοτε, είχαμε το προνόμιο μιας στενής λογοτεχνικής και φιλικής σχέσης μαζί του, ο σύζυγος, η κόρη μου κι εγώ, μέχρι την ημέρα του θανάτου του, στις 4 Ιουνίου του 2017. Μόλις κυκλοφόρησε, για πρώτη φορά στα ελληνικά, μεταφρασμένο από τον υποφαινόμενο, το magnum opus του «Δον Χουλιάν». Ο Τζορτζ Οργουελ είχε εντοπίσει στην έννοια του έθνους μια εμμονή ταξινόμησης, σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι κατηγοριοποιούνται ως «καλοί» ή «κακοί», σαν να επρόκειτο για έντομα. Πιστεύετε ότι ο Γκοϊτισόλο συμμεριζόταν απόψεις σαν αυτή; Οταν μιλάμε για τον «Δον
ΧΟΥΑΝ ΓΚΟΪΤΙΣΟΛΟ
Δον Χουλιάν Μετάφραση Λευτέρης Μακεδόνας ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΗΣΙΔΕΣ
Η Γιολάντα Σολέρ Ονίς κι ο Χουάν Γκοϊτισόλο στο Μαρακές
στήριξε ότι το έθνος κι η θρησκεία είναι ιδέες που δημιουργούνται από την τάση της σκέψης μας να διαχωρίζει, τάση η οποία οδηγεί μαθηματικά στη βία και στο μίσος. Θα συμφωνούσε ο Γκοϊτισόλο με αυτήν την άποψη; Ναι, εφόσον μιλάμε για δικτατορίες.
Μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του ο Γκοϊτισόλο είχε στραμμένη την προσοχή του σε κάθε νέο κίνημα που αναδυόταν Χουλιάν» (1970) και τα άλλα δύο μυθιστορήματα της τριλογίας – το «Σημάδια Ταυτότητας» (1966) και το «Χουάν ο Απατρις» (1975)δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι γράφτηκαν κατά την περίοδο της Ισπανικής Δικτατορίας κι ότι αποτελούν μία απάντηση στους πολιτικούς, θρησκευτικούς και κοινωνικούς παράγοντες που διαμόρφωσαν τη συγκεκριμένη εποχή. Κατά συνέπεια, τόσο τα «Σημάδια Ταυτότητας» όσο κι ο «Δον Χουλιάν» εκδόθηκαν εκτός Ισπανίας. Ο Γκοϊτισόλο που γνώρισα εγώ ήταν ένας άνθρωπος μειλίχιος, φιλομαθής, ευφυής, με γνώση των ιστορικών γεγονότων. Σε καμία περίπτωση δεν μου έδωσε την εντύπωση ενός μανιχαϊστή. Ο Τζίντου Κρισναμούρτι υπο-
Η ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΣΟΛΕΡ ΟΝΙΣ (1964) είναι Ισπανίδα συγγραφέας και δημοσιογράφος. Είναι διδάκτωρ Ισπανόφωνης Φιλολογίας και έχει διατελέσει διευθύντρια του Ινστιτούτου Θερβάντες στις πόλεις Μάντσεστερ, Βαρσοβία, Μαρακές και Βηρυτό. Στο Μαρακές γνώρισε και συνδέθηκε φιλικά με τον συγγραφέα Χουάν Γκοϊτισόλο
Μελετητές του εθνικισμού, όπως οι Bugarski, Čolović, Edwards, έχουν τονίσει ότι η γλώσσα αποτελεί τον πυρήνα των εννοιών της θρησκείας και του έθνους. Είναι μήπως αυτός ο λόγος που ο Γκοϊτισόλο επιτίθεται κατά της ισπανικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο μυθιστόρημα; Δεν συμμερίζομαι αυτήν τη άποψη. Παρότι υπάρχουν και αυτοβιογραφικά στοιχεία στο βιβλίο, δεν παύει να είναι απλώς ένα μυθιστόρημα. Ο Γκοϊτισόλο υπήρξε ένας εραστής της ισπανικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας -με κεφαλαία γράμματα- είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα η κριτική που ασκεί απέναντι σε ρεύματα και τάσεις μιας συγκεκριμένης περιόδου. Εθνικισμός, θρησκεία, γλώσσα, λογοτεχνία. Υπάρχει κι ένας ακόμη άξονας, γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η κριτική του Γκοϊτισόλο κατά της Ισπανίας: η καταπίεση του σεξ. Υπήρξε όντως η Ισπανία ιστορικά πιο συντηρητική σ’ αυτόν τον τομέα;
Για περίπου σαράντα χρόνια στην Ισπανία υπήρχε μια δικτατορία, με επίσημη ιδεολογία της τον εθνο-καθολικισμό. Συνεπώς, η καταπίεση των ελευθεριών ίσχυε σε όλους τους τομείς που αναφέρεις. Το έργο του Γκοϊτισόλο είναι μια απάντηση σ’ αυτήν τη συνθήκη, ένα κατηγορώ –ίσως μια διεκδίκηση– μέσω των οποίων ο Γκοϊτισόλο βρίσκει την ευκαιρία να εμβαθύνει σε κάποια θέματα που θεωρούνταν ταμπού, όπως το σεξ. Ο Γκοϊτισόλο ανήκε πάντοτε στον χώρο της Αριστεράς. Υπήρξε φίλος του Γκι Ντεμπόρ· εξ ου κι η ανηλεής κριτική του κατά της «κοινωνίας του θεάματος» στο μυθιστόρημα, αλλά και κατά της καταναλωτικής κοινωνίας, των κοινωνικών ανισοτήτων, όλων εκείνων των αποκρουστικών στοιχείων που χαρακτήρισαν τον δυτικό καπιταλισμό του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Πώς θα σχολιάζατε την πολιτική κοσμοθεωρία του Γκοϊτισόλο; Οπως ήδη έχεις πει με το ερώτημά σου, η πολιτική κοσμοθεωρία του ήταν αυτή του αριστερού διανοουμένου, ο οποίος, μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του είχε στραμμένη την προσοχή του σε κάθε νέο κίνημα που αναδυόταν, τόσο στην Ισπανία, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Θα σε παρότρυνα να μεταφράσεις και το τελευταίο του μυθιστόρημα, το «Αυλαία».
ΒΙΒΛΙΟΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ 15
ΝΗΣΙΔΕΣ | 2-3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
ο τελευταίο βιβλίο της ομότιμης καθηγήτριας Φιλοσοφίας Αλεξάνδρας Δεληγιώργη, με τίτλο «Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας. Ιδέες και ιδεολογήματα στον 20ό αιώνα» αποτελεί μια στιβαρή προσπάθεια αναψηλάφησης των αιτιών που οδήγησαν στη στάσιμη -σε πολλούς τομείς σήμερα- Ελλάδα. Πυρήνας του εγχειρήματος είναι η σχέση παράδοσης και αυτοσυνείδησης, ατομικής και συλλογικής, με άξονα την έννοια της ελληνικότητας, η οποία δεν συνδέεται με τον εθνικισμό αλλά με την ελληνική ταυτότητα. Η έμφαση δίνεται στο έργο Ελλήνων λογοτεχνών, φιλοσόφων και πολιτικών του 20ού αι., όπως οι Γιαννόπουλος, Δραγούμης, Σκληρός, Σαραντάρης, Τσάτσος, Λορεντζάτος, Χατζής και Μαλεβίτσης, στον καθένα από τους οποίους αφιερώνεται ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Στην αρχή η συγγραφέας διευκρινίζει ότι θα εξετάσει τις ιδέες και θα ανασύρει στην επιφάνεια τα ιδεολογήματα, που αφορούν τη σχέση παράδοσης και αυτοσυνείδησης, χωρίς ιδεολογικές εμμονές και πολιτικές σκοπιμότητες, με εργαλείο την ιστορικο-κριτική και διαλεκτική μέθοδο. Για τον λόγο αυτό, αρχικά, αναφέρεται και σχολιάζει το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κυοφορήθηκαν οι ιδέες των υπό εξέταση διανοουμένων. Μετά την απελευθέρωση, παρόλο που αγωνιστές και μέλη της Φιλικής Εταιρείας είχαν προτάξει το αίτημα για δημοκρατία και Σύνταγμα, με βάση τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης, το νεοσύστατο κράτος έπεσε στη βαθιά συντήρηση με την επιβολή της ξενόφερτης μοναρχίας, τον έλεγχο των πρώην κοτζαμπάσηδων και τον παρεμβατικό ρόλο της Εκκλησίας. Απέναντι στον δικομματισμό, την πελατειακή συγκρότηση και την οπισθοδρόμηση της ελληνικής κοινωνίας προσπάθησαν να αντιδράσουν ριζοσπάστες Ελληνες διανοητές, επίγονοι του Κοραή και αντικληρικαλιστές, όπως οι Παμπλέκης, Σοφιανόπουλος, Καΐρης και Πυλαρινός. Το τίμημα ήταν ο αφορισμός τους από την Εκκλησία, οι διώξεις, οι απολύσεις και οι φυλακίσεις. Τον 19ο αιώνα ο μεγαλοϊδεατισμός ήταν το κατ’ εξοχήν πολιτικό διακύβευμα και οι αναφορές στο Βυζάντιο και το ’21 τα σταθερά ορόσημά του. Απόρροια του μεγαλοϊδεατισμού ήταν και τα διλήμματα κοσμοπολιτισμός ή ελληνικότητα, ξενολατρία ή ξενο-
Τ
Η πεποίθηση της Δεληγιώργη ότι οι ιδέες παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση της ελληνικότητας την οδηγεί στο να δώσει βαρύτητα στην παιδεία και στον πολιτισμό
Ανατομία στην ελληνική ταυτότητα ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΓΕΡΟΥΣΗ *
φοβία, Δύση ή Ανατολή, λόγια ή δημοτική παράδοση, ιστορική ασυνέχεια ή συνέχεια που αλληλοαποκλείονταν, εντείνοντας την πόλωση που έφερε ο σκοταδισμός και η αμάθεια. Αυτά τα ψευδοδιλήμματα, αποτέλεσμα μιας «αόριστης στην αναχρονιστικότητά της ελληνικότητας» (σ. 328), αναπαρήγαγαν στα κείμενά τους οι διανοούμενοι του 20ού αιώνα με τη μορφή ιδεολογημάτων, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην απομόνωση της χώρας και στη στασιμότητά της. Συγκεκριμένα, ο Περικλής Γιαννόπουλος, θαυμαστής του ελληνικού ιδεώδους, ήταν υπέρ της ιστορικής συνέχειας και ταυτόχρονα κατά του ευρωπαϊκού και ελληνικού Διαφωτισμού. Κατέκρινε την ξενομανία των Ελλήνων που τους έκανε να αντιγράφουν άκριτα τους Ευρωπαίους. Στον μεγαλοϊδεατισμό του Ιωνα Δραγούμη αντιπαρατέθηκε ο Γεώργιος Σκληρός με το κοινωνικοπολιτικό δοκίμιο «Το κοινωνικό μας ζήτημα». Για τον Σκληρό το γλωσσικό ζήτημα, που δίχαζε την ελληνική κοινωνία στις αρχές του 20ού αιώνα, δεν ήταν φιλολογικό αλλά πρωτίστως κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα και αιτία του γλωσσικού διχασμού ήταν η ταξική δομή της κοινωνίας. Από την άλλη, ο Δημήτρης Χατζής υποστήριξε την ιδέα της
ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΔΕΛΗΓΙΩΡΓΗ
Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΑΡΜΌΣ
ιστορικής ασυνέχειας, που διαχωρίζει τον Νέο Ελληνισμό από το Βυζάντιο και την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και, όμοια με τον Δραγούμη και τον Λορεντζάτο, θεώρησε ότι η αρχαιολατρία ήταν ξενόφερτη. Η συγγραφέας προβληματίζεται για την ασυνεχή θεώρηση της μακράς ιστορικής διαχρονίας, που εκλεκτικά αποκλείει την αρχαιοελληνική, την ελληνιστική ή τη βυζαντινή γραμματεία αλλά και τη λόγια παράδοση, που δημιουργήθηκε από τον εκπατρισμένο Ελληνισμό από τον 16ο αιώνα και μετά, και υπήρξε εξίσου καθοριστική για τα γράμματα, την παιδεία και τον πολιτισμό μας. Με την αντιδικία καθαρεύουσας-δημοτικής, ο Χατζής δεν μπόρεσε να εκτιμήσει την αξία της μεικτής γλώσσας -όπως ήταν η καβαφική- ως μια μορφή υπέρβασης του διαχωρισμού της γλώσσας σε δημοτική και καθαρεύουσα. Κάτι που είδαν ο Σκληρός και ο Ν. Κάλας. Ακόμη, ο Λορεντζάτος, όμοια με τον Χατζή, αντιμετώπιζε τη σχέση Ανατολής-Δύσης μονομερώς υποστηρίζοντας ότι η Δύση επέδρασε στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, και παραβλέποντας, όπως ορθά υποστηρίζει η Δεληγιώργη, την επίδραση του Βυζαντίου στη Μεσαιωνική Ευρώπη και στην Αναγέννησή της, πριν από την πτώση της Κωνσταντινούπολης.
Όι διανοητές, τα κείμενα των οποίων μελέτησε η συγγραφέας σε βάθος, συνομιλούν μεταξύ τους, παρά τις διαφορές τους, και το κοινό τους στοιχείο είναι ότι έδωσαν βαρύτητα σε ένα μόνο στοιχείο της πολύπλευρης παράδοσής μας, η οποία εντέλει είναι αποτέλεσμα της γόνιμης συνύπαρξης της ελληνο-ανατολικής και ελληνο-δυτικής μας κληρονομιάς. Επιπλέον, δεν αναγνώρισαν τη σημασία των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, δημιούργησαν ή διατήρησαν τα ψευδοδιλήμματα, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στη στασιμότητα και στη δημιουργία προβλημάτων που έγιναν χρόνια και μοιάζουν και σήμερα αξεπέραστα. Η πεποίθηση της Δεληγιώργη ότι οι ιδέες παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση της ελληνικότητας την οδηγεί στο να δώσει βαρύτητα στην παιδεία και τον πολιτισμό. Σε αυτό το πλαίσιο, τα διχαστικά διλήμματα θεωρούνται συνέπεια μιας εκπαίδευσης αποκομμένης από τη φιλοσοφική παράδοση του αριστοτελικού πλατωνισμού. Γι’ αυτό και προκειμένου να κατανοηθούν οι λόγοι της διανοητικής μας υστέρησης των δυο τελευταίων αιώνων, επισημαίνει, μεταξύ άλλων, την αναγκαιότητα επιστροφής στα κείμενα των Ελλήνων Διαφωτιστών. Το βιβλίο δεν αποτελεί μια δοξογραφική ανθολόγηση, αλλά διαλέγεται με θεμελιώδη κείμενα της ελληνικής γραμματείας, τα οποία βγαίνουν έτσι από τη λήθη και αποτελούν παρακαταθήκη για τους αναγνώστες των επόμενων γενεών. Η βαθιά γνώση των λογοτεχνικών, ιδεολογικών και φιλοσοφικών ρευμάτων είναι αποτέλεσμα της διπλής ιδιότητας της συγγραφέα ως καθηγήτριας Φιλοσοφίας και πεζογράφου. Η εξαιρετική γνώση της βιβλιογραφίας, ελληνικής και ξένης, εγγυάται την αναγνωστική απόλαυση. * Δρ Φιλοσοφίας (ΑΠΘ)
16
Βιβλιοαναγνώσεις
2-3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022 | ΝΗΣΙΔΕΣ
Κάτι από κεχριμπάρι έχουν τα διηγήματα της Βίβιαν
Γαλαξίας Μικρόκοσμων ΤΗΣ ΚΑΡΟΛΙΝΑΣ ΜΕΡΜΗΓΚΑ*
«Τ
ο άγιο των αγίων μου», έλεγε ο Τσέχοφ, «είναι το ανθρώπινο σώμα και μυαλό, η αγάπη και η απόλυτη ελευθερία από κάθε βία και ψέμα». Μέσα σ’ αυτό το άγιο των αγίων, όμως, υπήρχε ένας πιο μικρός και ιερός χώρος όπου προσκυνούσε με τη γραφή του: ήταν η περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ανθρώπινων τοπίων, η εσώτερη διάθεση κάθε ψυχής, αυτά που νοσταλγούν και μετανιώνουν και λαχταρούν οι άνθρωποι. Ο χρόνος και οι μνήμες τους· οι πόθοι και οι νοσταλγίες και οι σπαρακτικές παγερές αυτοσυνειδητοποιήσεις που τόσο εύκολα και γρήγορα μπορούν να καταστρέψουν τις ζωές μας. Στα χνάρια του ακολούθησαν πολλοί κι έγινε μια «σχολή» (αν μπορούμε να αποκαλέσουμε έτσι τη στρατιά των ανένταχτων, απείθαρχων παρατηρητών ενός Γαλαξία Μικρόκοσμων) όπου δεν υπάρχουν κηρύγματα, ούτε ακρότητες: δεν μας λένε τι πρέπει να σκεφτόμαστε. Δεν υπάρχουν ήρωες, δεν υπάρχει εντυπωσιακή δράση. Ο αναγνώστης είναι σαν να κρυφακούει από κάποια γωνιά διαλόγους όπου όμως κανένας δεν ακούει τον άλλο πραγματι-
κά -σαν μονόλογους δηλαδή, που αλληλοκαλύπτονται. Το παρελθόν δεν είναι τακτοποιημένο, δεν έχει μπει σε συρτάρια, βρίσκεται σε μεγάλες κουρασμένες φθαρμένες βαλίτσες που έχουν κάνει ατέλειωτες κι αχαρτογράφητες διαδρομές κι έχουν τώρα πεταχτεί άτσαλα κάτω στο πάτωμα, όπου να ’ναι. Και το παρόν, ατακτοποίητο κι αυτό, σκοντάφτει πάνω τους συνέχεια, σκαλώνει, θυμώνει, προχωράει και ξανασκαλώνει. Εχω σταματήσει να μιλάω για τον Τσέχοφ, θα το καταλάβατε. Μιλάω για τα διηγήματα της Βίβιαν Αβρααμίδου-Πλουμπή, «Αυτό φταίει». Η λέξη «ψηφιδωτό» ξεπηδά βέβαια γι’ αυτά τα μικρά σπαράγματα διήγησης, αλλά δεν νομίζω ότι είναι σωστή. Τα ψηφιδωτά φτιάχνουν μιαν εικόνα, ενώ εδώ έχουμε να κάνουμε με φευγαλέες πινελιές από πολλές εικόνες που δεν μας παρουσιάζονται ποτέ ολοκληρωμένες, ψιθύρους μόνο από ιστορίες που δεν θα μας πουν –αν και θα θέλαμε. Ας πάρουμε τις πινελιές: Η μάνα και η κόρη. Η μητέρα του φασίστα. Τα παιδιά μας, που κι αν δεν καταλαβαίνουμε «πώς βγήκαν έτσι», κι αν αναρωτιόμαστε αν φταίξαμε
ΒΙΒΙΑΝ ΑΒΡΑΑΜΙΔΟΥΠΛΟΥΜΠΗ
Αυτό φταίει ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΛΑΝΙ
οι ίδιοι, μας χαμογελούν μέσα από τους άγνωστους κόσμους τους, μέσα από τους τοίχους που έχτισαν και όπου υπάρχουν όμως ανοίγματα –αλλά μόνο για μας. Τα αστραφτερά κοφτερά δόντια του άντρα-αρπακτικού, του άντρα-απειλή, του λύκου της Κοκκινοσκουφίτσας που ξέρει τόσο καλά να χαμογελάει πριν μας φάει. Ο ματαιωμένος έρωτας. Ισως και απατηλός. Που ίσως να ήταν μόνον πόθος. (Και ποιος ξέρει να πει τη διαφορά;) Η μέρα που πέθανε η μουσική, η μέρα που ο άλλος αποφάσισε να φύγει. Η μέρα που νίκησε ο θυμός –και τι χαζή, τι μάταιη που ήταν εκείνη η νίκη. Το χαμόγελο που πήρες μαζί σου, μια άνοιξη που κουβαλάς πάντα μέσα σου. Τα ραγισμένα ζευγάρια: μια καμπαρντίνα που ψάχνει μιαν άλλη για να κρεμαστούν δίπλα-δίπλα, αν και αυτό δεν έγινε ποτέ· το ξεχώρισμα και το μοίρασμα των βιβλίων, των δίσκων, των αντικειμένων, μιας ρακέτας, μιας αριθμομηχανής, μιας σπασμένης ομπρέλας – αλλά όχι και της καρδιάς ενός σκύλου που δεν μπορεί να καταλάβει πώς γίνεται να τελειώνει ένας έρωτας... Η υποταγή στις συνήθειες των ζευγαριών, ο έρωτας που φόρεσε παντόφλες και κουράστηκε. Ο έρωτας που δεν ομολογήθηκε. Αλλά κι ο έρωτας που άντεξε. Που δεν νοιάζεται για τις αφιερώσεις αλλά για το μπουκέτο των χρωμάτων που βάφει κάθε λεπτό της κοινής ζωής. Η προσφυγιά. Η στέρηση. Η καχυποψία των ανθρώπων για τους συνανθρώπους τους. Οι ανεμόμυλοι της σκέψης μας. Ο τρόμος της ύπαρξης. Η παρουσία των απόντων και η μνήμη των χώρων και των γεύσεων. Η ευλογία των αόρατων, που μας προσέχουν: οι σιωπηλοί κλειδοκράτορες της αληθινής μας περιουσίας. Τα χριστουγεννιάτικα κεράκια που κοιτάς μόνη αλλά σε ζεσταίνουν… Τα σπίτια που κρατάνε κάτι από όσα χάσαμε εμείς:
η κλειδαριά μέσα από την οποία ξετρύπωναν κάθε βράδυ τα σκοτεινά όνειρα. Με δεξιοτεχνία ζωγράφου και χειρουργική ακρίβεια η περιγραφή της ταπείνωσης αλλά και της αξιοπρέπειας των άκληρων· Αλλά ποιοι είναι όλοι αυτοί; Τι τους έχει συμβεί, τι θα τους συμβεί; Είμαστε αναγνώστες εθισμένοι στις αφηγήσεις και πώς να αντιδράσουμε όταν μας δελεάζουν με φευγαλέα ψίχουλα ιστοριών που δεν μας χαρίζονται; Υπάρχουν εκεί σαν δολώματα, σαν μακρινά περιγράμματα, κι εμείς πρέπει να υποψιαστούμε, να υποθέσουμε, να φανταστούμε; Θέλουμε να μάθουμε περισσότερα για τη γιαγιά-Θεοδώρα (αχ αυτή η γιαγιά Θεοδώρα, που ξέρει να μπαίνει ακόμα και ΤΗ ΣΕΛΊΔΑ στους εφιάλτες και αυτήν δεν να τους κάνει μυτη φτιάχνουν ρωδάτους σαν τον επαγγελματίες κόρφο της και γλυκριτικοί κούς σαν το φιλί βιβλίου. της, σαν το γλυκό Γράφεται από τριαντάφυλλο που αναγνώστες που έφτιαχνε!). Θέλουαπευθύνονται με να μάθουμε πασε αναγνώστες ραπάνω για τις δυο για να τους φίλες που αγάπημιλήσουν για σαν τον ίδιο άντρα. κάποιο βιβλίο Για τις κόρες της που τους Θέλμας και της συνεπήρε. Αντιγόνης, κόρες Αν θέλετε να δυο αδελφών που μοιραστείτε είχαν τον ίδιο παόσα νιώσατε διαβάζοντας τέρα. Για την παένα βιβλίο, ρ άν ομη σ χέσ η στείλτε το της μάνας και για κείμενό σας το κοριτσάκι με (το πολύ 700 το κόκκινο φόρελέξεις) στο μα που περιμένει smatzorou@ στον κήπο κάτω efsyn.gr από την κληματαριά μέχρι να φύγει ο άντρας. Για τον γάμο που δεν έγινε επειδή τον πρόλαβε ο θάνατος -αλλά το νυφικό της, δεν θα της το πάρει κανένας. Ισως λόγω συγκυρίας, ίσως γιατί τις μέρες αυτές πονάμε πολύ, διάβασα πολλές φορές «Το Εκτο Ταξίδι»: το παραπονεμένο μουρμούρισμα του μετανάστη πατέρα που έχει μείνει μόνος με τα παιδιά και εξηγεί στην αγαπημένη του Φιγκέν, στη μητέρα τους δηλαδή, την πνιγμένη μητέρα, ότι και χωρίς αυτήν δεν θα πάψουν ποτέ να ψάχνουν το γκρίζο κεχριμπάρι για το οποίο τους έλεγε στα παραμύθια της. Κάτι από αυτό το κεχριμπάρι έχουν τα διηγήματα της Βίβιαν. * Συγγραφέας
ΒΙΒΛΙΟΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ 17
ΝΗΣΙΔΕΣ | 2-3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
ο κόλπο ήταν να ηρεμήσεις και να αρχίσεις να σκέφτεσαι. Πάντα να έχεις στο μυαλό σου το επόμενο βήμα. Η επόμενη κίνησή του εδώ, προφανώς, ήταν να ρίξει το βάρος του μπροστά και να ξεφύγει από τη ράχη, να βρει καταφύγιο και να έρθει σε επαφή με τους συναδέλφους του. Πήρε κάμποσες βαριές ανάσες και έκανε μια προσπάθεια να βάλει τις σκέψεις του σε μια σειρά. Λύγισε τα δάχτυλά του για να βοηθήσει την κυκλοφορία του αίματος. Δεν πέφτεις αν δεν αφεθείς, μου είχε πει κάποτε ένας επόπτης, στη διάρκεια της εκπαίδευσης στη διάσχιση ρωγμών. Η λογική της παρατήρησης δεν είχε και μεγάλη βάση, αλλά το πνεύμα της ήταν μια χαρά. Μην κοιτάζεις προς τα κάτω· μην αφήνεσαι. Κρατήσου. Το κόλπο ήταν να κρατιέσαι, πάντα». Με μια τρομερά δραματική σκηνή ανοίγει το καινούργιο βιβλίο του Τζον ΜακΓκρέγκορ «Γείρε Πέσε Σήκω», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αγρα σε μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά: κατά τη διάρκεια ενός ξαφνικού καταιγισμού στην Ανταρκτική τρία μέλη μιας βρετανικής αποστολής χαρτογράφησης χωρίζονται. Ενας από αυτούς, ο έμπειρος οδηγός και τεχνικός, Ρόμπερτ «Ντοκ» Ράιτ, γλιστράει και βρίσκεται αιωρούμενος σε έναν γκρεμό. Όι άλλοι, ο Τόμας Μάγερς και ο Λουκ Αντεμπάγιο, καταλήγουν αντίστοιχα εγκλωβισμένοι σε μια πλάκα πάγου. Κατά τη διάρκεια της αιώρησής του στον γκρεμό ο Ρόμπερτ παθαίνει εγκεφαλικό. Και από κει και μετά αρχίζει ένα κομμάτι για το ανθρώπινο ένστικτο της επιβίωσης από τα πιο αγωνιώδη που έχω διαβάσει. Το «τραυματισμένο» μυαλό του ήρωα αποδίδεται λογοτεχνικά από τον συγγραφέα με έναν απίστευτα δυνατό τρόπο. Μπορεί αυτό το βιβλίο του να είναι πιο συμβατικό σε δομή από το εντυπωσιακό «Ταμιευτήρας 13», που μας συνεπήρε, αλλά το « Γείρε Πέσε Σήκω» δεν θα το ξεχάσετε εύκολα. Στο μέσα σώμα του βιβλίου ο συγγραφέας μάς μεταφέρει βαθιά στις σχέσεις ενός ζευγαριού, του Ρόμπερτ και της γυναίκας του Αννας, που όταν αλλάζουν οι ισορροπίες αλλάζει κι αυτή. Όταν η Αννα μαθαίνει για το
«Τ
ΤΖΕΝΗ ΚΡΙΘΑΡΑ
«Είμαι γυναίκα, γι’ αυτό με σκοτώνεις» ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΚΨΜ
Το κόλπο είναι να κρατιέσαι πάντα ΤHΣ ΚΥΡΊΑΚΗΣ ΜΠΕΪΟΓΛΟΥ
JON MCGREGOR
Γείρε Πέσε Σήκω Μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΜΕΛΑΝΙ
ατύχημά του, ταξιδεύει από την Αγγλία στη Χιλή για να τον φέρει πίσω στο σπίτι. Είναι μια ψυχρή, έξυπνη και εσωστρεφής γυναίκα που οι ετήσιες παρατεταμένες παραμονές του άντρα της στην Ανταρκτική τη βολεύουν. Είναι το θεμέλιο του μακροχρόνιου γάμου τους δίνοντάς της ανεξαρτησία και χρόνο για δουλειά. Στη Χιλή όμως αντιμετωπίζει τα νέα φυσικά και γλωσσικά ελλείμματα του άντρα της, που πάσχει πλέον από αφασία και χρειάζεται βοήθεια ακόμα και για να ντυθεί ή να χρησιμοποιεί την τουαλέτα. Δεν θα σας «μαρτυρήσω» τη συνέχεια, κυρίως για να τονίσω το κατ’ εμέ σπουδαιότερο λιθαράκι του βιβλίου στη λογοτεχνία που είναι η απώλεια της ομιλίας. Η μη δυνατότητα να χρησιμοποιεί κάποιος τη γλώσσα, αυτό το ευέλικτο εργαλείο της επικοινωνίας από το οποίο εξαρτιόμαστε τόσο πολύ. Δεν συμβαίνει μόνο από μια παθολογικών αιτιών πάθηση, αλλά συχνά και από μια συναισθημα-
τική εμπλοκή Αυτό το «κανένας από τους δυο δεν ήξερε τι να πει ή πώς να το πει» είναι σαρωτικό στις ανθρώπινες σχέσεις που στηρίζονται σε λάθος λόγους. Η στρατηγική της επικοινωνίας είναι πάντα σημαντική για να μπορείς να σηκώνεσαι ακόμα Ο βραβευμένος και όταν αυτό φαίσυγγραφέας νεται αδύνατο. ΜεΤζον τά μια μεγάλη πτώΜακΓκρέγκορ ση από έναν γκρεμό, επιστρέφει με πραγματικό ή σχημια ιστορία ματικό, μπορούμε αφιερωμένη στο κουράγιο όλοι να σηκωθούμε που χρειάζεσαι με την κατάλληλη έστω και για να εκπαίδευση. Αρκεί βγάλεις τη μέρα να βρίσκονται κοντά μας άνθρωποι που ξέρουν πώς να μας βοηθήσουν: «“Θυ-θυ-θύελλα. Και όχι θύελλα. Μπανγκ ησυχία, ησυχία”. Υπήρχε κάτι που έπρεπε να πει. Κοίταξε γύρω του. Η νεαρή γυναίκα ήταν εκεί. Συνέχισε να γέρνει. Εκείνη κινήθηκε προς το μέρος του. Εκείνος έγειρε μέχρι που έπεφτε. Επεσε». Αλλά, πιστέψτε με, θα ξανασηκωθεί.
ΕΊΝΑΊ ΔΗΜΟΣΊΟΓΡΑΦΟΣ. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν τα γυναικεία δικαιώματα, την έμφυλη ανισότητα και τους μηχανισμούς αναπαραγωγής στερεοτύπων. Είναι η Τζένη Κριθαρά. Είναι μία λέξη. Ισχυρή, επικίνδυνη για κάποιους, απολύτως απαραίτητη για κάποιους άλλους. Αποτέλεσε αντικείμενο ακραίων συζητήσεων και, παρά τις τόσες δολοφονίες γυναικών ανά τον κόσμο και τη χώρα μας, ακόμη αποτελεί μήλον της έριδος. Είναι η «γυναικοκτονία». Στο βιβλίο «Είμαι γυναίκα, γι’ αυτό με σκοτώνεις», η δημοσιογράφος Τζένη Κριθαρά ερευνά τα φαινόμενα της γυναικοκτονίας και της έμφυλης ανισότητας, που ευθύνονται για τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων γυναικών και ΛΌΑΤΚΙ ατόμων ανά τον κόσμο και παρουσιάζει δέκα αληθινές ιστορίες έμφυλης βίας γυναικών στην Ελλάδα... Αν και μόνο μία λέξη αρκεί για να «ενοχλήσει» πατριαρχικές δομές και να προκαλέσει εσωτερικευμένους μισογυνισμούς και εξουσιαστικές τάσεις, τότε φαντάσου τι μπορεί να κάνει ένα ολόκληρο βιβλίο! *Η παρουσίαση γίνεται αύριο Κυριακή, στις 12.30, στον «Κήπο του Μουσείου» (μπροστά στο Αρχαιολογικό Μουσείο, Πατησίων 44). Θα μιλήσουν η ακτιβίστρια/ερευνήτρια Κατερίνα Σεργίδου, η δικηγόρος του Κέντρου Διοτίμα, Χαρά Χιόνη-Χότουμαν και η συγγραφέας.
● Νόρα Ράλλη
18
Βιβλιοαναγνώσεις
2-3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022 | ΝΗΣΙΔΕΣ
Ο σκοτεινός κύκλος του Φύρερ, πριν και μετά ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
Α
πό το ξεκίνημα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου οι Σύμμαχοι είχαν ενδιαφερθεί για την κορυφή του εγκληματικού καθεστώτος, τον Χίτλερ και για όλα τα πρόσωπα των στενών συναναστροφών του στο Βερολίνο και στο Ομπερζάλτσμπεργκ. Πριν από την εισβολή των αμερικανικών δυνάμεων στη Γερμανία, το Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών είχε ακριβείς πληροφορίες για τον «inner circle» του Φύρερ, παρότι τα μέλη της «αυλής» ήταν σχεδόν άγνωστα στη γερμανική κοινή γνώμη. Την άνοιξη του 1945 οι Αμερικανοί ήταν σε θέση να κάνουν συλλήψεις συγκεκριμένων ατόμων και ανακρίσεις για να εξακριβώσουν εάν ο Χίτλερ ζούσε ενδεχομένως ή είχε τραπεί σε φυγή. Παράλληλα, η αντικατασκοπεία του σοβιετικού στρατού έκανε έρευνες για τους ακολούθους του Χίτλερ στο περικυκλωμένο Βερολίνο και, όσους συνέλαβε, τους μετέφερε στη Μόσχα ως «Ηγετική Ομάδα του Ράιχ». Με εξαιρέσεις, όπως του Αλμπερτ Σπέερ, τα μέλη της «αυλής» περιέπεσαν περίπου στη λήθη. Οσοι στα τέλη Απριλίου του 1945 διέφυγαν από το μπούνκερ της καγκελαρίας ή εγκατέλειψαν το Μπέργκχοφ αντιμετώπισαν automatic arrest, στρατόπεδα περιορισμού, ανακρίσεις από αξιωματικούς των Συμμάχων, ποινικές δίκες και Ειδικά Δικαστήρια αλλά και αποναζιστικοποίηση. Ομως, όπως δείχνει η Γκερτεμάκερ, παραδόξως ισχυροποιήθηκαν. Το πρώτο βιβλίο της ιστορικού Χάικε Γκερτεμάκερ ήταν το «Eva Braun: Life with Hitler». Το «Η αυλή του Χίτλερ», με άγνωστα έως σήμερα ντοκουμέντα, είναι μια αφήγηση λεπτομέρειας για τον
πυρήνα του ναζισμού. Η Γκερτεμάκερ περιγράφει τα προσωπικά, τα πολιτικά κίνητρα και τις σχέσεις των ατόμων του στενού κύκλου, δείχνοντας ότι ο Χίτλερ δεν έδρασε ως «παρανοϊκός της ιστορίας» ή ως «μοναχικός ηγέτης», όπως συνήθως παρουσιάζεται. Και, ναι μεν το εθνικοσοσιαλιστικό σχέδιο κατέρρευσε με την ήττα του Τρίτου Ράιχ και την αυτοκτονία του στις 30 Απριλίου 1945 στο μπούνκερ της καγκελαρίας, όμως, με ζώντες τους περισσότερους από τους έμπιστους συνεργάτες του. Οι περισσότεροι τους θεωρούσαν υποτιμητικά «σοφερά-
Oλα τα μέλη της «αυλής» αρνούνταν πως γνώριζαν κάτι για τα εγκλήματα του ναζιστικού καθεστώτος ντζες» του Χίτλερ, «συρφετό μικροαστών και ημιεγκληματίες τραμπούκους». Οι ίδιοι παρέμειναν στο ημίφως. Ωστόσο, από τη στιγμή που «πέθανε ο Φύρερ, λύθηκε ο όρκος, ο καθένας τώρα για τον εαυτό του», φρόντισαν με εσωτερική συμφωνία, και τηρουμένων των κανόνων της αυτοπροστασίας, να ζήσουν και να διατηρήσουν τη μνήμη του. Με βάση τη μεταγενέστερη απομνημονευματογραφία, τα μέλη του στενού κύκλου του Χίτλερ συνέχισαν να εκπροσωπούν μια ορκισμένη κοινότητα, της οποίας ο κοινός παρονομαστής ήταν ο απόλυτος αντισημιτισμός. Οι ίδιοι ωφελήθηκαν από την αμετακίνητη στάση τους να παρου-
Μπέργκχοϕ, 1939. Από αριστερά, Φραντς ϕον Πάπεν, Aλμπερτ Σπέερ, Χίτλερ, Χέρμαν Eσερ, Βάλτερ Φουνκ και Aλϕρεντ Ρόζενμπεργκ
Heike B. Görtemaker
Η αυλή του Χίτλερ Ο στενός κύκλος του Φύρερ στο Τρίτο Ράιχ και μετέπειτα Μετάϕραση: Γιάννης Κέλογλου ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG, 2021
Ο Aλμπερτ Σπέερ, ο Γιόζεϕ Γκέμπελς και ο Καρλ Χάνκε (στη φωτογραφία άκρη δεξιά) στα εγκαίνια του κτιρίου της Διοικητικής Περιφέρειας του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος στο Βερολίνο, 1932
σιάζουν δημοσίως τον Χίτλερ ως «ενσάρκωση του κακού». Για παράδειγμα, η γραμματέας του Χίτλερ, Τράουντλ Γιούνγκε –οι αναμνήσεις της οποίας το 2004 συμπεριλήφθηκαν στην ταινία «Η πτώση» του Μπερντ Αϊχινγκερ–, αισθανόταν ότι μέχρι το τέλος βρισκόταν στο «τυφλό σημείο» της ιστορίας του «ακατονόμαστου» Χίτλερ και των εγκλημάτων του. Παρ’ όλα αυτά, τα μέλη του «magic circle», όπως τον αποκάλεσε ο Ιρβινγκ, πέρα από τη διαχείριση του παρελθόντος, είχαν τη δυνατότητα να επηρεάσουν πολιτικές εξελίξεις στη Δυτική ή στην Ανατολική Γερμανία και να αποκτήσουν με «συγκαλυμμένο οπορτουνισμό» μια «ζωή μετά το τέλος». Μετά τον όλεθρο, έγιναν περιζή-
τητοι θεσμικοί συνομιλητές της παιδευτικής αποναζιστικοποίησης την περίοδο 1945-1949, πολλών δημοσιογράφων και ιστορικών. Από τους τελευταίους, αρκετοί συμπαραστάθηκαν στα μέλη της «αυλής» κατά τη σύνταξη των ιστορικών μαρτυριών τους. Οι μαρτυρίες τους υπήρξαν μνημεία φορτισμένων ιστοριών προσωπικής απενοχοποίησης, της «υπέροχης ζωής δίπλα στο αφεντικό», συσκότισης, ψεμάτων και στερεοτυπικής αποστασιοποίησης από τους στόχους και τις πολιτικές του Χίτλερ. Για παράδειγμα, ο Αλμπερτ Σπέερ στα απομνημονεύματά του, που έγιναν μπεστ σέλερ, παρουσίασε τον Χίτλερ ως «Μεφίστο» από τον οποίο κατακυριεύτηκε. Κατάφερε να αποκτήσει το φωτοστέφανο του
ΝΗΣΙΔΕΣ | 2-3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2022
Η ιστορικός Χάικε Γκερτεμάκερ
εξαπατημένου, αρνούμενος μέχρι τέλους ότι γνώριζε κάτι για το Ολοκαύτωμα. Αργότερα έγινε μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και πέθανε το 1981 κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στο Λονδίνο. Στο βιβλίο της η Χάικε Γκερτεμάκερ έκανε ταυτόχρονα πολλά πράγματα. Καθώς ο μύθος της «Ωρας Μηδέν», της εξάλειψης κάθε ναζιστικού ίχνους από τη ζωή της Γερμανίας, έχει προ πολλού καταρρεύσει, άνοιξε άγνωστες πηγές, αποδόμησε τον μύθο του «μοναχικού Φύρερ», ερεύνησε τον «στενό κύκλο» στις φάσεις του, ερεύνησε τον «κύκλο» χωρίς τον «ηγέτη» και τη δικτύωση της «αυλής» μετά το 1945, με ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο των γυναικών, στην πανίσχυρη Μάγκντα Γκέμπελς, στην αδελφή του Νίτσε, στην κόρη του Βάγκνερ και στις πολύ νεαρές ερωμένες του
«Φύρερ»: από την ανιψιά του μέχρι την Εύα Μπράουν. Κυρίως, έδειξε ότι «η ζωή μετά τον Χίτλερ στη Γερμανία έμοιαζε να αντικατοπτρίζεται εν πολλοίς στον αυτοπροσδιορισμό των παλαιών πιστών επιζώντων ακολούθων του». Η «αυλή» του Χίτλερ με την όλη δράση της φρόντισε να διατηρηθεί «ζώσα» η σκιά του στη μεταπολεμική Δυτική Γερμανία που, από την εποχή του Κόνραντ Αντενάουερ, ήθελε να κλείσει το κεφάλαιο της αποναζιστικοποίησης και, κυρίως, να ξεχάσει: να σβήσει από τη μνήμη τον όλεθρο που έσπειραν οι ναζί. Βέβαια, δικαιώνονται οι καταληκτικές σκέψεις του Καμί στην «Πανούκλα», μια και σήμερα οι χιτλερικές σημαίες δείχνουν ότι ο ναζισμός, δυστυχώς για την Ευρώπη, έχει ξεπεράσει τα όρια του χωροχρόνου της Γερμανίας του 1933-1945.
Η Γκέλι Ράουμπαλ σε καϕέ με τον Γκέμπελς και τον Χίτλερ γύρω στο 1930