7 ημέρες στο Αουσβιτς 73 χρόνια μετά by Εφημερίδα των Συντακτών

324 26-27 | 1 | 2019 Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ε Ι Μ Α Ζ Ι Μ Ε Τ Η Ν « Ε Φ Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α Τ Ω Ν Σ Υ Ν ΤΑ Κ Τ Ω Ν » Τ Ο Υ Σ Α Β Β Α Τ Ο Κ Υ Ρ Ι Α Κ Ο Υ

27 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ: ΔΙΕΘΝΉΣ ΉΜΕΡΑ ΜΝΉΜΉΣ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ

7 ημέρες στο Αουσβιτς 73 χρόνια μετά Της Ροζίνας Μπέρκνερ «Εφτασα στο Αουσβιτς γύρω στις 2 το μεσημέρι. Το λεωφορείο που είχα πάρει από την Κρακοβία μάς άφησε στον αύλειο χώρο μπροστά από το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ηταν 4 Αυγούστου 2018 και η μέρα πολύ ζεστή, ο χώρος πλημμυρισμένος από κόσμο, αυτοκίνητα, τουριστικά λεωφορεία. Χιλιάδες άνθρωποι, άντρες, γυναίκες, παιδιά, γέροι και νέοι, άνθρωποι από όλα τα μέρη του κόσμου. Προσπαθώ να διακρίνω κάτι μέσα από τα πλήθη, τη διαβόητη

καγκελόπορτα, τα τούβλινα μπλοκ, τα συρματοπλέγματα, για να συνειδητοποιήσω πού βρίσκομαι, αλλά δεν τα καταφέρνω. Αργότερα κατάλαβα ότι ο χώρος από την εποχή της λειτουργίας του ήταν διαμορφωμένος έτσι που η συμβολική είσοδός του ήταν απρόσιτη και προστατευμένη από τα περίεργα μάτια. Το ίδιο βράδυ, όμως, γύρω στις 9 και αφού είχα τακτοποιηθεί στο ξενοδοχείο, είχαμε συναντηθεί με τους υπεύθυνους του σεμιναρίου και με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες στην ομάδα, πήγα και κάθισα για λίγο στον σκοτεινό και έρημο πια αύλειο χώρο και τότε, μέσα στη σιγή, ήταν η πρώτη φορά που συναντήθηκα με τον ίσκιο του τόπου και αφουγκράστηκα το αποτύπωμά του...»

Της Ροζίνας Μπέρκνερ, μεταφράστριας

Αουσβιτς. Η λέξη από μόνη της στο πέρασμα του χρόνου έχει γίνει πλέον σύμβολο της «τελικής λύσης του εβραϊκού ζητήματος», όπως χαρακτήρισαν την εξόντωση 6.000.000 Εβραίων της κατεχόμενης Ευρώπης οι υψηλόβαθμοι ναζί. Οσο περισσότερο προσπαθεί κανείς να κατανοήσει και να καταλάβει πώς μια πολιτισμένη ήπειρος και μια πολιτισμένη χώρα έφτασαν σε αυτό το σημείο τόσο τα πολλαπλά ερωτήματα συμπυκνώνονται σε ένα μεγάλο «Γιατί;». Μου έρχεται στον νου μία από τις εκδόσεις του Διεθνούς Επιμορφωτικού Τμήματος του Μουσείου που διοργάνωσε και το σεμινάριο. Πρόκειται για μια συλλογή από δοκίμια νέων ερευνητών όταν επισκέφτηκαν το Αουσβιτς: «The more I know the less I understand» [Οσο περισσότερα γνωρίζω τόσο λιγότερα καταλαβαίνω] είναι ο τίτλος. Μου έρχεται ακόμη στον νου ο Πρίμο Λέβι, όταν, νεοφερμένος στο Αουσβιτς ΙΙΙ ή αλλιώς Μπούνα και πολύ διψασμένος γιατί δεν υπήρχε πόσιμο νερό, πάει να γλείψει ένα κομμάτι πάγο. Ενας σωματώδης τύπος τού το αρπάζει από το χέρι και το πετάει κάτω. «Warum?» [Γιατί;] ρωτά ο Λέβι με απορία. «Hier ist kein warum» [Εδώ δεν υπάρχει γιατί], είναι η απάντηση. Ψάχνοντας κι εγώ μια απάντηση σε αυτό το «γιατί», βρέθηκα στο Αουσβιτς από τις 4 έως τις 10 Αυγούστου το καλοκαίρι του 2018, στο πλαίσιο ενός εβδομαδιαίου σεμιναρίου. Ημασταν δεκαπέντε άνθρωποι, προερχόμενοι από όλες τις άκρες της Γης, Αυστραλία, Νότια Αμερική, ΗΠΑ, Ευρώπη, Ισραήλ. Τρεις ανάμεσά μας ήλθαν ακολουθώντας τα ίχνη προγόνων τους που χάθηκαν στο στρατόπεδο, οι υπόλοιποι σε άλλη μια προσπάθεια να κατανοήσουμε το ακατανόητο και να εξηγήσουμε το ανεξήγητο.

26-27 Ιανουαρίου 2019

ΚΥΡΙΑΚΗ 5 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Η εβραϊκή κοινότητα της Κρακοβίας εξοντώθηκε

Ταμπέλες παλιών εβραϊκών καταστημάτων

ο οδοιπορικό μας ξεκινά από την Κρακοβία, μια πόλη με πλούσια πολιτιστική και οικονομική παράδοση που ήδη από τον 11ο αιώνα αποτελούσε την έδρα των βασιλέων της Πολωνίας. To 1334, ο Καζιμίρ ο Μεγάλος που ίδρυσε και ένα από τα αρχαιότερα πανεπιστήμια της Ευρώπης, το μετέπειτα Γιαγκελόνιαν, θέσπισε προνόμια για τους Εβραίους και πρόσφερε καταφύγιο σε όσους διώκονταν στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Τότε, το 1335, δημιουργήθηκε και η συνοικία Καζιμίερτς, έξω από τα τείχη της Κρακοβίας, όπου σταδιακά εγκαταστάθηκε η πλειονότητα των Εβραίων κατοίκων. Σήμερα το Καζιμίερτς είναι μια καλοδιατηρημένη, όμορφη γειτονιά με πλήθος εκθεσιακούς χώρους, μαγαζιά για όλα τα γούστα και τα βαλάντια, που σφύζει από κόσμο. Το εβραϊκό παρελθόν της είναι αποτυπωμένο στα κτίρια, στην κεντρική αγορά, στις πολλές συναγωγές –κάποιες διατηρούνται ακόμη και σήμερα– και σε κάποιες ταπεινές ταμπέλες που υποδηλώνουν τους παλαιούς και χαμένους ιδιοκτήτες των καταστημάτων της. Στην κεντρική πλατεία, σε μια καταπράσινη εσοχή δίπλα στη συναγωγή Ρεμί, μια οικεία φιγούρα που κάθεται σταυροπόδι σε ένα παγκάκι με παρακινεί να σταματήσω και να την παρατηρήσω καλύτερα. Είναι ο Γιαν Κάρσκι, το άγαλμά του, που ατενίζει

συλλογισμένος – το παρόν; το μέλλον; Σε αυτήν την ίδια πλατεία ο Σπίλμπεργκ έπινε τον καφέ του και έκανε κάποια από τα γυρίσματα της ταινίας του «Η Λίστα του Σίντλερ». Αλλωστε το εργοστάσιο του Οσκαρ Σίντλερ, το Deutsche Emailwarenfabrik, όπως ονομαζόταν στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, δεν είναι μακριά, λίγο πιο πάνω από το Καζιμίερτς, μόλις διασχίσεις μία από τις γέφυρες του Βιστούλα και αριστερά, πολύ κοντά στο γκέτο της Κρακοβίας στη συνοικία του Ποντγκόρζε, που λειτούργησε από τον Μάρτιο του 1941 έως τον Μάρτιο του 1943. Σήμερα το εργοστάσιο του Σίντλερ ανήκει στον Δήμο της Κρακοβίας και είναι χωρισμένο στα δύο. Τα πρώην διοικητικά κτίρια στεγάζουν μια μόνιμη έκθεση του Ιστορικού Μουσείου της Πόλης της Κρακοβίας που αφορά την ιστορία της πόλης και των κατοίκων της κατά τη γερμανική κατοχή, ενώ ο υπόλοιπος χώρος φιλοξενεί το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Στα νοτιοανατολικά της πόλης βρίσκεται και το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας Πλάσοφ. Εκεί μεταφέρθηκαν οι Εβραίοι της Κρακοβίας μετά την εκκένωση του γκέτο. Διοικητής του ο διαβόητος Αμον Γκετ. Του άρεσε η σκοποβολή και η εξάσκησή του περιλάμβανε ζωντανούς στόχους, τους έγκλειστους του στρατοπέδου. Το 1931 η εβραϊκή κοινότητα της Κρακοβίας αριθμούσε

Γιαν Κάρσκι (Κοζιελέβσκι), 1914-2000

56.000 ανθρώπους και αποτελούσε το 25% του πληθυσμού της πόλης. Σε ερώτησή μου για το πόσοι απέμειναν, η απάντηση ήταν ότι δεν υπάρχουν νούμερα ή στατιστικές. Οσοι δεν μπορούσαν να δουλέψουν και να προσφέρουν στη βιομηχανική παραγωγή του Γ' Ράιχ στάλθηκαν στο κέντρο εξόντωσης του Μπέλζεκ. Οσοι κρίθηκαν ικανοί για εργασία στάλθηκαν στο Πλάσοφ και όσοι επιβίωσαν από τις τραγικές συνθήκες στάλθηκαν αργότερα στο Μπιρκενάου για την τελική εκκαθάριση. Ουσιαστικά, η εβραϊκή κοινότητα της πόλης αποτελεί παρελθόν. Σε ένα απόκεντρο δρομάκι της συνοικίας Καζιμίερτς είδα μια αναθηματική πλάκα σε ένα σπίτι γραμμένη σε τρεις γλώσσες – πολωνικά, εβραϊκά και αγγλικά. Νομίζω ότι με τον λιτό τρόπο της λέει τα πάντα: Στη μνήμη της οικογένειας Ρόζακ. Κάτοικοι του Καζιμίερτς, 1633 - 1941.

Ο ΓΙΑΝ ΚΑΡΣΚΙ ήταν Πολωνός αντιστασιακός την εποχή της ναζιστικής κατοχής, οργανωμένος στον παράνομο Στρατό της Πατρίδας και λειτούργησε ως αγγελιαφόρος και σύνδεσμος μεταξύ της πολωνικής αντίστασης και της εξόριστης στο Λονδίνο πολωνικής κυβέρνησης. Το 1942, τον πλησίασαν μέλη της εβραϊκής αντίστασης και του ζήτησαν να δει με τα ίδια του τα μάτια την κατάσταση των Εβραίων στο γκέτο της Βαρσοβίας και να μεταφέρει τις πληροφορίες στο εξωτερικό. Ετσι και έγινε. Μπήκε παράνομα στο γκέτο δύο φορές και στη συνέχεια κατόρθωσε να φτάσει στο στρατόπεδο Izbica Lubeska όπου έγινε μάρτυρας μεταφοράς Εβραίων στο κέντρο εξόντωσης του Μπελζέκ. Οταν έφτασε στη Δύση μετέδωσε τις πληροφορίες για την τραγωδία των Εβραίων στην κατεχόμενη Ευρώπη και ήλθε σε επαφή τόσο με τον Αγγλο υπουργό Εξωτερικών Αντονι Ιντεν όσο και αργότερα στην Αμερική με τον πρόεδρο Ρούζβελτ. Το 1998 το Γιαντ Βασέμ απένειμε στον Γιαν Κάρσκι τον τίτλο του «Δικαίου των Εθνών».

Αφιέρωμα

26-27 Ιανουαρίου 2019

ήμερα είναι η μέρα που θα ξεναγηθούμε σ το στρατόπεδο Αουσβιτς Ι. Ωστόσο, δεν διαβαίνουμε την κεντρική πύλη με την επιγραφή «Arbeit Macht Frei» [Η εργασία απελευθερώνει], που σε μια επίδειξη διαστροφικού χιούμορ χρησιμοποιούσαν οι ναζί για όλα τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Μπαίνουμε στο στρατόπεδο από μια άλλη είσοδο, αυτήν του προσωπικού. Περνάμε μπροστά από ένα σκοτεινό, πέτρινο κτίριο που η Ανια, η υπεύθυνη του σεμιναρίου, μας υποδεικνύει ότι είναι ο χώρος των κρεματορίων που χρησιμοποιήθηκε σε μια πρώτη φάση λειτουργίας του στρατοπέδου και ως αυτοσχέδιος θάλαμος αερίων. Ωστόσο, όπως θα μάθουμε αργότερα, η πρώτη δοκιμαστική θανάτωση με το Zyklon B, που αρχικά χρησιμοποιούνταν μόνο ως παρασιτοκτόνο, έγινε στα υπόγεια του Μπλοκ 11. Τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου του 1941, 600 Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου και 250 ασθενείς από το νοσοκομείο μεταφέρθηκαν στα υπόγεια του μπλοκ κι εκεί έγινε η πρώτη επιτυχημένη εφαρμογή του αερίου που στη συνέχεια θα εξελισσόταν στο πλέον αποτελεσματικό μέσο μαζικής εξόντωσης της εβραϊκής κοινότητας της Ευρώπης.

Στο Μπλοκ 12 Δεν είναι, όμως, ακόμη η ώρα για την ξενάγηση. Κατευθυνόμαστε στο Μπλοκ 12. Την εποχή της λειτουργίας του στρατοπέδου ήταν ένα από τα πολλά κτίρια όπου διέμεναν οι κρατούμενοι. Σήμερα, ένα τμήμα του είναι εκθεσιακός χώρος και το υπόλοιπο έχει διαμορφωθεί για να στεγάζει τις ανάγκες του Διεθνούς Μορφωτικού Τμήματος του Μουσείου. Εκεί θα παρακολουθήσουμε όσες διαλέξεις δεν είναι in situ, διαλέξεις και συζητήσεις που καλύπτουν μια ευρύτατη γκάμα θεμάτων. Η έκθεση που φιλοξενείται αυτήν την περίοδο στον χώρο αφορά τους θύτες, τους 8.500 άντρες των SS που υπηρέτησαν στο Αουσβιτς από το 1940 έως τον Ιανουάριο του 1945, διοικητικά στελέχη, ιατρικό προσωπικό και απλοί φρουροί. Οι περισσότεροι ήταν γερμανικής και αυστριακής καταγωγής αλλά υπήρχαν και αρκετοί από τη Ρουμανία, τη Σλοβακία και την Ουγγαρία.

Ο ιδρυτής Ο Ρούντολφ Χες ήταν ο άνθρωπος που έστησε το στρατόπεδο και παρέμεινε διοικητής του μέχρι τον Νοέμβριο του 1943, όταν και απομακρύνθηκε επειδή κατά τη θητεία του παρατηρήθηκαν οικονομικά ελλείμματα. Το σπίτι στο οποίο έμενε με την πολυμελή οικογένειά του είναι ακριβώς πίσω από τον νότιο τοίχο του στρατοπέδου και μπορείς να το διακρίνεις από ένα συγκεκριμένο σημείο. Ενα ωραίο, πέτρινο κτίριο, πνιγμένο στα δέντρα και στα λουλούδια. «Παράδεισο» χαρακτήριζε η σύζυγος του Χες το Αουσβιτς.

ΔΕΥΤΕΡΑ 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Στο Μπλοκ του Θανάτου Ακολούθησαν ο Βίλχελμ Λιμπενχένσελ από τον Νοέμβριο του 1943 έως τον Μάιο του 1944, περίοδος που εντάθηκε η μαζική εξόντωση στο Μπιρκενάου. Οι κόρες του, Αντζι και Μπάρμπαρα, επισκέφθηκαν το Μουσείο το 1998, θέλοντας να συλλέξουν πληροφορίες για τον πατέρα τους και να ανακαλύψουν μια αλήθεια που τους έκρυβαν χρόνια. Ο καρπός αυτής της αναζήτησης ήταν το βιβλίο της Μπάρμπαρα «The Auschwitz Commandant: A Daughter’s Search for a Father she Never Knew» [Ο διοικητής του Αουσβιτς. Η αναζήτηση μιας κόρης για τον πατέρα που ποτέ δεν γνώρισε]. Αλλος ένας γιος, ο Οσκαρ Πάλιτζ, ένιωσε την ανάγκη να μάθει για τον πατέρα του και επικοινώνησε με το Μουσείο. Οι πληροφορίες που πήρε ήταν θλιβερές: ο Γκέραρντ Μαχ Αρνο Πάλιτζ, ένας από τους φρουρούς των SS, ήταν γνωστός για την απανθρωπιά και τη σκληρότητά του. Τελευταίος διοικητής του Αουσβιτς ήταν ο Ρίχαρντ Μπάερ (Μάιος του 1944 έως και την τελική εκκένωση, τον Ιανουάριο του 1945). Εκείνο το διάστημα πραγματοποιήθηκαν οι αποστολές των Εβραίων της Ουγγαρίας στο Μπιρκενάου· 420.000 ψυχές χάθηκαν μέσα σε τρεις μήνες, λίγο πριν από τη λήξη του πολέμου.

Η προϊστορία Αλλά ας επιστρέψουμε στην ιστορία του Αουσβιτς Ι, στους δρόμους του οποίου περιπλανιόμαστε τώρα. Τίποτε δεν προοιωνιζόταν στις αρχές του 20ού αιώνα ότι το

σύμπλεγμα κατοικιών που κτίστηκε στην περιοχή του Οσβιέτσιμ –η πολωνική ονομασία του Αουσβιτς– για να στεγάσει εποχικούς εργάτες στα σύνορα της Γαλικίας, και που μετά την ίδρυση της Πολωνίας ως ανεξάρτητου κράτους αποτελούσε στρατώνα του πολωνικού στρατού, θα εξελισσόταν σε σύμβολο της ναζιστικής βαρβαρότητας. Η περιοχή επιλέχθηκε γιατί μετά τη γερμανική εισβολή στην Πολωνία αποτελούσε τμήμα του Γ' Ράιχ και βρισκόταν κοντά σε σιδηροδρομική αρτηρία. Ηδη από το 1939 οι φυλακές της Σιλεσίας ήταν ασφυκτικά γεμάτες με Πολωνούς κρατούμενους. Επρεπε επειγόντως να αποσυμφορηθούν κι ακόμη περισσότερο, η εργατική δύναμη των κρατουμένων έπρεπε να αξιοποιηθεί προς όφελος της πολεμικής βιομηχανίας των Γερμανών. Ο Ρούντολφ Χες, επικεφαλής της φρουράς του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Ζάξενχάουζεν, έρχεται στο Αουσβιτς για διερεύνηση των συνθηκών και η εκτίμησή του είναι θετική. Σύντομα διορίζεται διοικητής και τον Μάιο του 1940 φτάνει στο στρατόπεδο. Σε λίγες μέρες ακολουθούν οι πρώτοι κρατούμενοι. Είναι επιλεγμένοι Γερμανοί κρατούμενοι του Ποινικού Δικαίου, ιδιαίτερα σκληροί και κτηνώδεις, οι οποίοι προορίζονται να λειτουργήσουν ως Κάπο, οι άνθρωποι που θα χειρίζονται τους έγκλειστους. Στις 14 Ιουνίου 1940, οι ναζί στέλνουν την πρώτη αποστολή πραγματικών κρατουμένων. Πρόκειται για 728 Πολωνούς, συμπεριλαμβανομένων μερικών

Μπλοκ 11, τοίχος εκτελέσεων

Εβραίων. Στην πλειονότητά τους είναι νεαροί άνθρωποι που εμπλέκονται στην πολωνική αντίσταση. Ετσι ξεκινά το Αουσβιτς και εξελίσσεται στο μεγαλύτερο γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης μέσα στην Πολωνία. Στην πενταετή ιστορία του και σε αναλογία με τις πολεμικές εξελίξεις και τις απαιτήσεις που γεννούν, επεκτείνεται διαρκώς μέσω της απαλλοτρίωσης του περιβάλλοντος χώρου, του εκτοπισμού των κατοίκων και της κατεδάφισης των σπιτιών τους, δημιουργώντας μια «ζώνη ενδιαφέροντος» 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Εκτός από τα τρία πιο γνωστά συγκροτήματά του, το Αουσβιτς Ι, το Αουσβιτς ΙΙ-Μπιρκενάου και το Αουσβιτς ΙΙΙ-Μονοβίτσε, το σύμπλεγμα περιλαμβάνει 40 υπο-στρατόπεδα σε απόσταση πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων που εκτείνονται σε όλη τη Σιλεσία και φτάνουν έως το Μπρνο στη Μοραβία, τη σημερινή Δημοκρατία της Τσεχίας. Από αυτά, το Μπιρκενάου θα επιλεγεί ως ο χώρος εφαρμογής της «τελικής λύσης του εβραϊκού ζητήματος», ενώ τα υπόλοιπα θα παραμείνουν στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας. Σήμερα είναι μια λαμπερή καλοκαιρινή ημέρα στο Αουσβιτς Ι. Χιλιάδες κόσμος κυκλοφορεί στους δρόμους του. Βλέπουμε σε ένα μπλοκ την επιγραφή «Krankenbau». Είναι το νοσοκομείο. Οι κρατούμενοι το έτρεμαν. Εάν αρρώσταινες βαριά, το επόμενο στάδιο ήταν η διαλογή για το Μπιρκενάου. Και από την άλλη, νοσοκομείο σήμαινε και ιατρικά πειράματα, κυρίως σε γυναίκες και παιδιά, Εβραίους, Σίντι και Ρομά. Δεξιά μας είναι ένας ανοιχτός χώρος με έναν μικρό ξύλινο πυργίσκο, εδώ γινόταν πρωί και βράδυ το προσκλητήριο και οι παραδειγματικές εκτελέσεις όσων προσπαθούσαν να δραπετεύσουν ή καταδικάζονταν σε θάνατο για διάφορα παραπτώματα. Λίγο πριν φτάσουμε στην κεντρική είσοδο, που την αντικρίζουμε πρώτη

39 35

φορά από μέσα, βλέπουμε ένα ξύλινο παράπηγμα που κάποτε ήταν το μαγειρείο και μπροστά μια εξέδρα. Εκεί έπαιζε η ορχήστρα συνοδεύοντας με εμβατήρια τους κρατούμενους που έφευγαν το πρωί για δουλειά και επέστρεφαν το βράδυ. Γυρίζουμε προς τα πίσω και κατευθυνόμαστε προς τη νότια πλευρά του στρατοπέδου. Μπαίνουμε στα κτίρια όπου στεγάζεται η μόνιμη έκθεση του Μουσείου, στα Μπλοκ 4, 5, 6 και 7. Το τελευταίο έχει διατηρηθεί όπως ήταν στην αρχική του μορφή, όταν έμεναν κρατούμενοι. Δεξιά κι αριστερά από ένα μακρύ διάδρομο, αχυροστρώματα, πεταμένα στο πάτωμα, το ένα δίπλα στο άλλο, στην πρώτη φάση λειτουργίας του, στη συνέχεια λεπτά στρώματα πάλι στο πάτωμα, μετά οι κουκέτες. Στην αρχή του διαδρόμου δύο μικρά δωμάτια, εκείνα των Κάπο. Κάπου στη μέση του διαδρόμου οι τουαλέτες και οι νιπτήρες. Στους τοίχους εικονογραφήσεις από τους κρατούμενους κατ’ εντολή των ναζί.

Στο Μπλοκ 6 Το Μπλοκ 6 είναι αφιερωμένο στη μνήμη των παιδιών που χάθηκαν στο Αουσβιτς. Φωτογραφίες με αθώα παιδικά προσωπάκια, ρουχαλάκια, παιχνίδια, καροτσάκια για μωρά… Με τι λόγια να περιγράψει κανείς τον παραλογισμό και τη φρίκη; Και το Μπλοκ 4, αφιερωμένο στην «τελική λύση» και στη διαδικασία της διαλογής, όταν οι ναζί γιατροί επέλεγαν ποιοι από τους Εβραίους που έρχονταν από τις χώρες τους υποτίθεται για μετεγκατάσταση ήταν ικανοί για δουλειά και ποιοι θα πήγαιναν κατευθείαν στους θαλάμους αερίων. Οι περισσότερες φωτογραφίες παρμένες από τους ίδιους τους θύτες. Ατέλειωτες σειρές ανθρώπων που στέκονται υπομονετικά στη σειρά χωρίς να ξέρουν τι τους περιμένει. Αδεια δοχεία από το αέριο Zyklon B στις προθήκες καθώς και το κοκκώδες περιεχόμενό τους. Εξαρτήματα που έχουν διασωθεί από τους θαλάμους αερίων και προθήκες με ανθρώπινα μαλλιά. Τους κούρευαν όταν ήταν πια νεκροί, γιατί δεν έπρεπε να πάει τίποτα χαμένο… Μια τελευταία στάση στο Μπλοκ 11. Η φυλακή του στρατοπέδου και χώρος βασανιστηρίων. «Το Μπλοκ του Θανάτου» όπως το αποκαλούσαν οι κρατούμενοι. Τρία είδη κελιών: τα κανονικά, με εν μέρει σφραγισμένα παράθυρα· τα ανήλιαγα, όπου τα παράθυρα ήταν φραγμένα με μεταλλικά φύλλα στα οποία είχαν ανοιχτεί μικρές οπές για να μπαίνει αέρας, και τέσσερις χώροι ενός τετραγωνικού μέτρου, τα κελιά της ορθοστασίας, όπου στοίβαζαν τους κρατούμενους ανά τέσσερις. Επρεπε να μπεις έρποντας από ένα χαμηλό άνοιγμα στο ύψος του εδάφους. Δίπλα, ένας αύλειος χώρος, ο τοίχος των εκτελέσεων, καλυμμένος με μια ειδική επένδυση ηχομόνωσης. Βγήκα γρήγορα έξω. Δεν το άντεξα.

26-27 Ιανουαρίου 2019

Η Σάρα, μια νέα κοπέλα από την Αυστραλία, στέκεται στη θέση που είχε πάρει ο προπάππος της όταν τον οδήγησαν στον θάλαμο αερίων. Δεξιά της βρίσκεται ο παππούς της που επέζησε

να από τα πράγματα που σε τρομάζουν στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου, όταν ανεβαίνεις στον κεντρικό πυργίσκο της εισόδου και αντικρίζεις το στρατόπεδο, είναι η απεραντοσύνη του. Δεν μπορείς να δεις τα όριά του. Απλώνεται δεξιά, αριστερά και ευθεία μπροστά σου, όσο φτάνει το μάτι σου κι ακόμη παραπέρα. Εκεί συνειδητοποιείς την έκταση της «τελικής λύσης». Κατεβαίνουμε νωρίς το πρωί από το μικρό βαν που μας μεταφέρει στην Μπρζεζίνσκα, στο τέρμα της παλιάς σιδηροδρομικής γραμμής που κατέληγε σε κάποια απόσταση από το Μπιρκενάου. Το σημείο άφιξης σηματοδοτείται από ένα βαγόνι μεταφοράς ζώων, από αυτά που χρησιμοποιούσαν οι ναζί για τη μεταφορά των Εβραίων όλης της κατεχόμενης Ευρώπης στον τόπο της εξόντωσής τους. Εκεί είναι και η Alte Judenrampe, η παλαιότερη πλατφόρμα άφιξης και διαλογής των Εβραίων. Οπως μαθαίνουμε, η γραμμή που φτάνει μέσα στο στρατόπεδο του Μπιρκενάου κατασκευάζεται μόλις το 1944, ειδικά για την «υποδοχή» των 432.000 Εβραίων από την Ουγγαρία. Περπατάμε με τα πόδια μέχρι το στρατόπεδο, όχι από τον δρόμο που ακολουθούσαν οι κρατούμενοι, αυτός δεν υπάρχει πια, και σύντομα βλέπουμε στο βάθος τη δυσοίωνη πύλη. Δεν γνωρίζω αν υπήρχε κάποια ειδική σκοπιμότητα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της αλλά η αίσθηση που σου δημιουργεί είναι σκοτεινή και απειλητική. Την περνάμε αμίλητοι και μουδιασμένοι, ανεβαίνουμε πρώτα στο παρατηρητήριο, στο κτίριο της εισόδου όπου ήταν εγκατεστημένη η φρουρά των SS. Αριστερά μας, είναι τα τούβλινα παραπήγματα του στρατοπέδου που χτίστηκαν στην αρχή της λειτουργίας του για να στεγάσουν τους κρατούμενους. Ευθεία και δεξιά μας, ένα δάσος από πέτρινες καμινάδες, ό,τι απέμεινε από τα ξύλινα παραπήγματα που άρχισαν να ανεγείρονται βιαστικά όταν οι αριθμοί των φυλακισμένων άρχισαν να αυξάνονται αλματωδώς και όταν το Μπιρκενάου από χώρος κράτησης και εξόντωσης μέσω των απάνθρωπων συνθηκών εργασίας των Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου, όπως ήταν η αρχική σύλληψή του, μετατράπηκε στην υπ’ αριθμόν ένα βιομηχανική μονάδα παραγωγής θανάτου των ναζί.

Η ελληνική αναθηματική πλάκα

Την άνοιξη του 1941, ο Χίμλερ, σε μια επίσκεψή του στο Αουσβιτς, επέλεξε την ευρύτερη περιοχή της Μπρζεζίνσκα ως χώρο ανέγερσης ενός νέου στρατοπέδου σε απόσταση περίπου τριών χιλιομέτρων από το κεντρικό. Ακολουθείται η ίδια διαδικασία: οι κάτοικοι εννιά χωριών που υπήρχαν στην περιοχή εκκενώνονται, τα σπίτια τους γκρεμίζονται και τα οικοδομικά υλικά χρησιμοποιούνται για την ανέγερση των πρώτων κτισμάτων που ξεκινά το φθινόπωρο του 1941. Το οικοδομούν –ποιοι άλλοι– κρατούμενοι του Αουσβιτς, κυρίως Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου, που πεθαίνουν μαζικά στην προσπάθειά τους να αποξηράνουν μια περιοχή γεμάτη λάσπη στις παρυφές ενός δάσους με σημύδες, στις όχθες του Βιστούλα. Ωστόσο, οι εξελίξεις τρέχουν. Η επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα», όπως ονομάζουν οι ναζί την αιφνιδιαστική επίθεση στη Σοβιετική Ενωση στις 22 Ιουνίου του 1941, αποδεικνύεται πιο δύσκολη από ό,τι περίμεναν. Από την άλλη, έχουν πλέον στα χέρια τους εκατομμύρια Εβραίους στην κατεχόμενη Ευρώπη. Αρχίζει να αποκρυσταλλώνεται «η τελική λύση» του εβραϊκού προβλήματος. Οργανώνονται και κτίζονται τα πρώτα στρατόπεδα εξόντωσης: Χέλμνο, Μπέλζεκ, Σόμπιμπορ, Τρεμπλίνκα, Μαϊντάνεκ, που στην πορεία κρίνονται ανεπαρκή. Το Μπιρκενάου θεωρείται ο ιδανικός χώρος, λόγω μεγέθους, που μπορεί να εκπληρώσει δύο στόχους ταυτόχρονα: την εκμετάλλευση της εργασίας των κρατούμενων για τις ανάγκες της πολεμικής βιομηχανίας και τη βαθμιαία εξόντωσή τους μέσω των απάνθρωπων συνθηκών δουλειάς και διαβίωσης από τη μια και την άμεση θανάτωση του εβραϊκού πληθυσμού και στη συνέχεια των Σίντι και των Ρομά.

ΤΡΙΤΗ 7 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Η «τελική λύση»

Στα βήματα των θυμάτων Περπατάμε κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Επισκεπτόμαστε τα δέκα ξύλινα παραπήγματα, τα μοναδικά που σώζονται σήμερα. Σχεδιάστηκαν με βάση τους στάβλους του ιππικού στη Γερμανία. Οι προδιαγραφές τους ήταν για 52 άλογα, αλλά σε αυτά στοιβάζονταν 400 κρατούμενοι. Στην κάθε κουκέτα κοιμόντουσαν 9 άτομα, στριμωγμένοι ο ένας δίπλα στον άλλον, που σε πολλές περιπτώσεις μοιράζονται μία κουβέρτα ανά τρεις. Επιστρέφουμε στη σιδηροδρομική γραμμή και φτάνουμε σε μια διαπλάτυνση. Αλλο ένα βαγόνι μεταφοράς ζώων. Εδώ είναι και η ράμπα της διαλογής των Ούγγρων Εβραίων. Η Σάρα, μια νέα κοπέλα από την Αυστραλία, στέκεται στη θέση που είχε πάρει ο προπάππος της όταν τον οδήγησαν στον θάλαμο αερίων. Δεξιά ο παππούς της που επέζησε, αριστερά ο πατέρας του. Στα δεξιά μας είναι το στρατόπεδο των Τσιγγάνων. Εκεί είχε το ιατρείο του και ο Γιόζεφ Μένγκελε. Κέρδισε την εμπιστοσύνη τους πηγαίνοντας στα παιδιά σοκολάτες. «Θείο» τον αποκαλούσαν τα τσιγγανόπουλα και οι γονείς τους κι έτσι του εμπιστεύτηκαν τα παιδιά τους για τα ιατρικά του πειράματα.

Το Διεθνές Μνημείο στο Μπιρκενάου

Στρίβουμε δεξιά και ανηφορίζουμε. Φτάνουμε στα ερείπια των θαλάμων αερίων και κρεματορίων ΙV και V. Το κρεματόριο V είναι εκείνο που ανατίναξαν τα μέλη του Sonderkommando όταν εξεγέρθηκαν στις 7 Οκτωβρίου του 1944. Στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν φωτογραφίες από Ουγγαρέζες μανάδες και γιαγιάδες καθισμένες στο γρασίδι να ταΐζουν ανύποπτες τα παιδιά τους περιμένοντας τη σειρά τους. Τους είχαν πει ότι θα πάνε για ντους και για απολύμανση… Ανηφορίζουμε και φτάνουμε σε μια τεράστια έκταση που κάποτε στέγαζε τον «Καναδά» όπως τον αποκαλούσαν οι κρατούμενοι με μια μεταφορά που συμβόλιζε τον πλούτο της ομώνυμης χώρας στη βόρεια Αμερική. Ηταν οι αποθήκες όπου συλλέγονταν και τακτοποιούνταν όλα τα κατασχεμένα προσωπικά είδη των Εβραίων κρατούμενων. Τα πολύτιμα αντικείμενα

συσκευάζονταν και στέλνονταν στη Γερμανία. Ο,τι περιείχε χρυσό, συμπεριλαμβανομένων χρυσών σφραγισμάτων ή δοντιών που αποσπούσαν από τους νεκρούς μετά τη θανάτωσή τους, μετατρεπόταν σε πλάκες που έφταναν στη Ράιχσμπανκ. Ακριβώς από πάνω είναι οι εγκαταστάσεις της λεγόμενης κεντρικής «σάουνας», το μεγαλύτερο κτίριο του Μπιρκενάου, και ο χώρος υποδοχής και απολύμανσης των κρατούμενων που κρίνονταν κατάλληλοι για εργασία. Παρέμεινε άθικτο και η αποκατάστασή του ξεκίνησε το 1996. Σήμερα, περπατώντας κανείς σε ένα διάδρομο από γυαλί μπορεί να ακολουθήσει τη διαδρομή που έκανε τότε ένας κρατούμενος. Γδύνονταν μπροστά στους SS, κατέθεταν τυχόν προσωπικά αντικείμενα που δεν είχαν παραδώσει στην αποβάθρα, μια διαδικασία ιδιαίτερα οδυνηρή για τις γυναίκες που είχαν να υποστούν και

Αφιέρωμα

26-27 Ιανουαρίου 2019

και το αχανές Αουσβιτς

Μπιρκενάου

τα κοροϊδευτικά σχόλια των αξιωματικών. Στη συνέχεια περνούσαν στην αίθουσα όπου τους κούρευαν και τους ξύριζαν σε όλα τα σημεία του σώματός τους. Ακολουθούσε μια δεύτερη πιο ενδελεχής εξέταση από τους γιατρούς των SS μετά την αρχική διαλογή στη ράμπα που αν προέκυπτε αρνητική για τους κρατούμενους, για παράδειγμα, μια μη εμφανής εγκυμοσύνη για τις γυναίκες, οδηγούνταν κατευθείαν στους παρακείμενους θαλάμους αερίων. Ακολουθούσε η απολύμανση, τα ντους, το τατουάζ στο αριστερό μπράτσο και η παραλαβή της ριγέ στολής του στρατοπέδου. Μερικά μόνο βήματα χρειάζονται και μια ταπεινωτική διαδικασία για να μετατρέψει ένα ανθρώπινο πλάσμα όπως όλα τα άλλα, που διέθετε μια προσωπική ταυτότητα και συναισθήματα, σε ένα νούμερο και ένα γρανάζι μιας βιομηχανικής παραγωγής που θα το ξεζουμίσει και στο τέλος θα το εξοντώσει… Κατηφορίζουμε και κατευθυνόμαστε δεξιά. Περνάμε ανάμεσα στα ερείπια των θαλάμων αερίων-κρεματορίων ΙΙ και ΙΙΙ που ανατινάχθηκαν τον Νοέμβριο του 1944 με διαταγή του Χίμλερ, περίπου ενάμιση μήνα πριν εκκενωθεί το στρατόπεδο. Εκεί καταλήγει η σιδηροδρομική γραμμή και αυτό το σημείο επιλέχθηκε για να ανεγερθεί το μνημείο για τα θύματα. Εδώ γίνονται όλες οι επίσημες τελετές μνήμης· 22 πέτρινες πλάκες με την επιγραφή που ακολουθεί στις γλώσσες των χωρών

από τις οποίες υπήρξαν αποστολές και θύματα, συμπεριλαμβανομένων των Γίντις, της γλώσσας των Εβραίων της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, της Λαντίνο, της γλώσσας των Σεφαραδιτών Εβραίων, και των Ρομά, αποτίουν φόρο τιμής στα θύματα και απευθύνουν έκκληση και προειδοποίηση στην ανθρωπότητα: ΑΣ ΕΙΝΑΙ ΓΙΑ ΑΙΩΝΕΣ ΚΡΑΥΓΗ ΑΠΕΛΠΙΣΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ ΑΥΤΟΣ Ο ΤΟΠΟΣ ΟΠΟΥ ΟΙ ΝΑΖΙ ΦΟΝΕΥΣΑΝ ΠΕΡΙΠΟΥ ΕΝΑΜΙΣΙ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΟ ΑΝΤΡΕΣ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ ΚΥΡΙΩΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΑΟΥΣΒΙΤΣ-ΜΠΙΡΚΕΝΑΟΥ, 1940-1945 Κατηφορίζουμε και φτάνουμε στα τούβλινα παραπήγματα που έχουν διατηρηθεί και στέγαζαν τις μη Εβραίες γυναίκες με τα παιδιά τους. Στους τοίχους είναι ζωγραφισμένες παιδικές ζωγραφιές. Λίγο παρακάτω είναι οι «τουαλέτες». Τεράστια μακρόστενα κτίρια με οπές στη γη ανοιγμένες στο μήκος τους. Τα περιττώματα και τα ούρα έπεφταν σε μακρόστενα σκάμματα που τα καθάριζαν οι κρατούμενοι. Επρεπε να χωθείς μέχρι τα γόνατα για να τα μαζέψεις σε κουβάδες και να τα απομακρύνεις. Και όμως, όπως μας διηγήθηκαν, μια επιζήσασα του Μπιρκενάου επέστρεψε με τον εικοσάχρονο γιο της κάποια στιγμή για να του δείξει αυτό το κομμάτι της

ζωής της. «Οσο δούλευα εδώ θεωρούσα τον εαυτό μου τυχερό», είπε. «Ετσι μπόρεσα να επιβιώσω, γιατί η άλλη εκδοχή θα ήταν να βρίσκομαι έξω μέσα στο χιόνι και τη λάσπη. Εδώ, αν μη τι άλλο, είχα μια στέγη πάνω από το κεφάλι μου». Ολα είναι σιωπηλά στο Μπιρκενάου. Οσος κόσμος και να περιδιαβαίνει, δεν ακούς τίποτα και είναι απέραντο, τόσο που δεν συνειδητοποιείς το πλήθος των ανθρώπων. Το χώμα του είναι ζυμωμένο με τις στάχτες όλων όσοι έφυγαν από τα σημερινά συντρίμμια των καμινάδων των κρεματορίων. Το Μπιρκενάου δεν μιλάει, είναι σιωπηλό γιατί είναι τοπίο θανάτου. Απλά, υπαινίσσεται· υπαινίσσεται το τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος στον άνθρωπο. Το απόγευμα επισκεφτήκαμε το κτίριο όπου στεγάζονται τα αρχεία του Κρατικού Μουσείου του Αουσβιτς-Μπιρκενάου στο Μπλοκ 24 του κεντρικού στρατοπέδου. Ο Szymon Kowalski, ο υπεύθυνος των αρχείων, μας μίλησε με πάθος για το τεράστιο έργο τους. Το τμήμα δημιουργήθηκε το 1957, όταν το Τμήμα Αρχείων της Περιφερειακής Αρχής της Κρακοβίας για τη Διερεύνηση των Εγκλημάτων Πολέμου από τους Ναζί στην Πολωνία μεταφέρθηκε στο Μουσείο. Ενα μεγάλο μέρος του αρχειακού υλικού καταστράφηκε από τους ναζί τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου του 1945 πριν από την εκκένωση του στρατοπέδου. Στις 27 Ιανουαρίου 1945 το στρατόπεδο απελευθερώθηκε από τον Κόκκινο Στρατό. Οσα ντοκουμέντα είχαν απομείνει μεταφέρθηκαν στη Σοβιετική Ενωση και μόνο μετά το 1989 το Κρατικό Αρχείο της Μόσχας επέστρεψε ένα μέρος του αρχειακού υλικού. Τα πρώτα έγγραφα που έλαβε το Μουσείο αφορούσαν το Κατίν, ένα θέμα ιδιαίτερα ευαίσθητο για τους Πολωνούς, καθώς περίπου 20.000 Πολωνοί στρατιώτες εκτελέστηκαν από τους Σοβιετικούς τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1940. Το 1991 και το 1992 το Αρχείο παρέλαβε 46 τόμους με πιστοποιητι-

κά θανάτου που εκδόθηκαν στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου, το «Βιβλίο των Νεκρών», όπως αποκαλείται. Περνούμε από χέρι σε χέρι κάποια αντίγραφα προστατευμένα μέσα σε ειδικές ζελατίνες και με συγκίνηση ανακαλύπτω ανάμεσά τους ονόματα Ελλήνων Σεφαραδιτών Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη. Υπογράφων ιατρός ο Γιόζεφ Μένγκελε, ο αρχίατρος και υπεύθυνος από το 1943, όταν έφτασε στο Μπιρκενάου, για την πιστοποίηση του θανάτου. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των συνεργατών και των βοηθών του, γνωρίζουμε ότι, όταν έφυγε από το Αουσβιτς, στα μέσα Ιανουαρίου 1945, πήρε όλο το προσωπικό του αρχείο μαζί του. Το Αρχείο περιλαμβάνει, ωστόσο, και πλήθος άλλων ντοκουμέντων, φωτογραφίες ταυτότητας που έβγαζαν οι ναζί από τους κρατούμενους κατά την είσοδό τους στο στρατόπεδο, όσους εγγράφονταν και δεν στέλνονταν κατευθείαν στους θαλάμους αερίων, φωτογραφικό υλικό, φακέλους κρατούμενων, αποδείξεις για μαζική παραλαβή Zyklon B, τόνους κοκ για τη λειτουργία των κρεματορίων, γραπτές μαρτυρίες κρατουμένων που εργάζονταν στα Sonderkommando και γνωρίζοντας ότι κάποια στιγμή θα οδηγηθούν και οι ίδιοι στον θάνατο, τις έθαβαν στο χώμα μέχρι να ανακαλυφθούν στους χώρους γύρω από τα κρεματόρια, μεταπολεμικά έγγραφα, κάρτες και γράμματα πολιτικών κρατουμένων καθώς μόνον αυτοί είχαν δικαίωμα στην αλληλογραφία και πολλά άλλα. Επιπλέον, εμπλουτίζεται σε μόνιμη βάση από υλικό που διέσωσαν οι κρατούμενοι οι οποίοι επέζησαν και ενθυμήματα και συλλογές που δωρίζουν οι οικογένειές τους καθώς και ευρήματα από τη συντήρηση των χιλιάδων κατασχεμένων αντικειμένων που βρίσκονται στη συλλογή του Μουσείου. Ακόμη και σήμερα το Μουσείο και συγκεκριμένα το Αρχείο λαμβάνει χιλιάδες επιστολές κάθε χρόνο από συγγενείς που προσπαθούν να εντοπίσουν τα ίχνη προγόνων τους ή ζητούν πληροφορίες για την τύχη τους. Μόνο το 2017, το Γραφείο των Πρώην Φυλακισμένων απάντησε σε 7.254 ερωτήματα.

Ημερήσια αναφορά για τον γυναικείο πληθυσμό στο στρατόπεδο γυναικών στο Μπιρκενάου, 4 Οκτωβρίου 1944. Για την 3η Οκτωβρίου αναφέρονται 4 γυναίκες που πέθαναν από φυσικά αίτια ως «απώλειες» και 989 που έλαβαν «ειδική μεταχείριση» (S.B. Sondebebandlung). Από το Voices of Memory, The Auschwitz Crematoria and Gas Chambers by Piotr Setkiewicz. Published by the International Center for Education about Auschwitz and the Holocaust.

39 37

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ

σύμφωνα με το ICEAH ΥΠΟΛΟΓΊΖΕΤΑΊ ΟΤΊ:

1.300.000 άνθρωποι έφτασαν στο Αουσβιτς από το 1940 έως το 1945

1.100.000 έχασαν τη ζωή τους εκεί ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ:

960.000 ήταν Εβραίοι

70.00075.000 ήταν Πολωνοί

20.000 ήταν Ρομά και Σίντι

15.000 ήταν Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου

10.00015.000 ήταν άλλων εθνικοτήτων

26-27 Ιανουαρίου 2019

ήμερα επισκεπτόμαστε τo Μονοβίτσε, την περιοχή όπου στη ναζιστική κατοχή βρισκόταν το εργοστάσιο της IG Farbenindustrie, Buna Monowitz και το στρατόπεδο συγκέντρωσης όσων κρατούμενων εργάζονταν σε αυτό. Ηταν το Αουσβιτς ΙΙΙ ή αλλιώς η Μπούνα, λέξη που προκύπτει από τα αρχικά του Βουτανίου (Bu), που ήταν το κύριο συστατικό του συνθετικού καουτσούκ, και του χημικού συμβόλου για το Νάτριο (Na). Στην Μπούνα βρέθηκε κρατούμενος ο Πρίμο Λέβι και στην εμπειρία του σε αυτό το στρατόπεδο αναφέρεται στο εμβληματικό έργο του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος». Οι διαπραγματεύσεις για την ανέγερση του εργοστασίου κατασκευής συνθετικού ελαστικού και υγρών καυσίμων από τη διεύθυνση της IG Farben και τους ναζί ξεκίνησαν τον Δεκέμβριο του 1940 και ολοκληρώθηκαν τον Μάρτιο του 1941. Η εταιρεία επέλεξε τη συγκεκριμένη περιοχή γιατί είχε πρόσβαση στο σιδηροδρομικό δίκτυο, σε νερό, καθώς ήταν δίπλα στον Βιστούλα, και σε ορυχεία άνθρακα, αλατιού και ασβεστόλιθου. Ενα πολύ σημαντικό κριτήριο για τη διεύθυνση ήταν η δυνατότητα εκμετάλλευσης φτηνού εργατικού δυναμικού από τα γειτονικά στρατόπεδα. Η τιμή που συμφωνήθηκε ήταν 3-4 Reichsmark την ημέρα για κάθε κρατούμενο με κριτήριο την ειδίκευσή του, κάτι που ικανοποιούσε από ό,τι φαίνεται και τα δύο μέρη των διαπραγματεύσεων. Σύμφωνα με τα λόγια του διευθυντή της IG Farben, Otto Ambross, σε μια επιστολή προς τους συναδέλφους του: «Η φιλική μας σχέση με τα SS αποδεικνύεται ιδιαίτερα καρποφόρα».

Το ιστορικό

«Το θέμα είναι να αντιμετωπίζουμε τον κάθε άνθρωπο ως ένα ξεχωριστό άτομο. Οταν αρχίζουμε να κατατάσσουμε τους ανθρώπους σε ομάδες, σε σύνολα, ανάλογα με την εθνικότητά τους, τη θρησκεία, το χρώμα του δέρματός τους ή τη σεξουαλική τους ταυτότητα, το παιχνίδι έχει χαθεί»

Οι εργασίες ξεκίνησαν τον Απρίλιο του 1941 και τον πρώτο καιρό οι 1.000 περίπου κρατούμενοι περπατούσαν από το Αουσβιτς γύρω στα 6-7 χιλιόμετρα την ημέρα για να φτάσουν στο εργοτάξιο. Καθώς αυτό αποδείχτηκε πολύ εξαντλητικό και η θνησιμότητα ήταν μεγάλη, τον Ιούλιο του 1941 άρχισαν να τους μεταφέρουν με τρένο. Οι εργασίες πρέπει να σταμάτησαν στη διάρκεια του χειμώνα και οι κρατούμενοι επανέρχονται τον Μάιο του 1942. Ωστόσο, τον Ιούλιο του 1942 ξεσπά επιδημία τύφου στο Αουσβιτς και στο Μπιρκενάου και η διεύθυνση της επιχείρησης, φοβούμενη ότι θα χάσει εργατικό δυναμικό, παραχωρεί στα SS μια έκταση από ξύλινα παραπήγματα, στα οποία κατοικούσαν πολίτες εργάτες για να στεγαστούν οι κρατούμενοι κοντά στον χώρο εργασίας τους. Οι πρώτοι κρατούμενοι έφτασαν τον Οκτώβριο του 1942 και μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου ήταν γύρω στις 2.000. Η επέκταση του στρατοπέδου ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 1943 και τον Ιούλιο του 1944 το στρατόπεδο αριθμούσε περί τους 11.000 κρατούμενους στην πλειονότητά τους Εβραίοι. Παρά τις σχετικές καλύτερες συνθήκες διαβίωσης –τα παραπήγματα

ΤΕΤΑΡΤΗ 8 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Πορεία μνήμης στην είχαν παράθυρα και θερμαίνονταν σε αντίθεση με το Μπιρκενάου–, το ποσοστό θνησιμότητας ήταν μεγάλο κι αυτό οφειλόταν στους εντατικούς ρυθμούς εργασίας που απαιτούσε η διεύθυνση της εταιρείας και που προσπαθούσε να επιβάλλει με σωματική τιμωρία, ξυλοδαρμούς και μαστιγώματα. Τα διευθυντικά στελέχη της βομβάρδιζαν κυριολεκτικά με επιστολές τους ναζί, ζητώντας περισσότερους φρουρούς SS και πιο αυστηρούς επιστάτες –Κάπο– για να αυξηθεί η αποδοτικότητα των κρατούμενων που λιμοκτονούσαν. Οι διαλογές ήταν συχνές, τόσο στο νοσοκομείο όσο και στο στρατόπεδο. Οσοι κρατούμενοι κρίνονταν ανίκανοι για εργασία στέλνονταν κατευθείαν στο Μπιρκενάου είτε στους θαλάμους αερίων είτε στο νοσοκομείο, όπου τους θανάτωναν με ενέσεις φαινόλης. 10.000 άνθρωποι πέθαναν στην Μπούνα, τα χρόνια της λειτουργίας της.

γή, ξεκίνησαν οι βομβαρδισμοί των συμμάχων. Στα μέσα Ιανουαρίου του 1945, το στρατόπεδο εκκενώθηκε και οι κρατούμενοι ξεκίνησαν την πορεία του θανάτου προς το Γκλίβιτσε, στα σύνορα με την Τσεχία, απ’ όπου θα τους μετέφεραν με τρένα στο Μπού-

χενβαλντ και στο Μαουτχάουζεν. Στον δρόμο, πολλοί έπεφταν νεκροί από τις κακουχίες και όσοι δεν μπορούσαν να προχωρήσουν άλλο, εκτελούνταν από τα SS που τους συνόδευαν. Οι ιερείς των κοινοτήτων και των χωριών που διέσχιζαν, κατέγραφαν

Η εκκένωση Η τραγική ειρωνεία είναι ότι το εργοστάσιο δεν δούλεψε ποτέ, καθώς, όταν ήταν έτοιμο να αρχίσει παραγω-

Μνημείο κατοίκων του Μονοβίτσε

Αφιέρωμα

26-27 Ιανουαρίου 2019

Μπούνα

Μνημείο-τιμή των θυμάτων του στρατοπέδου συγκέντρωσης Αουσβιτς ΙΙΙ, στο Κοιμητήριο του Περ-Λασέζ στο Παρίσι

Μπούνα τους αριθμούς τους πριν τους θάψουν στα κοιμητήρια κι έτσι έγινε δυνατή η αναγνώριση της ταυτότητάς τους. Το 99% ήταν Εβραίοι. Σήμερα, κάθε χρόνο πολλοί άνθρωποι ακολουθούν τα βήματά τους, σε μια πορεία ζωής και μνήμης και σε κάθε νεκροταφείο κάνουν μια στάση για να εναποθέσουν λουλούδια στους τάφους τους. Το στρατόπεδο Αουσβιτς ΙΙΙ δεν υπάρχει πια. Μετά το τέλος του πολέμου, οι Πολωνοί που είχαν εκδιωχθεί από τα σπίτια τους επέστρεψαν και ξεκίνησαν στα ερείπια να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους. Σποραδικά σημάδια μαρτυρούν την ύπαρξη του στρατοπέδου: αντιαεροπορικά καταφύγια για τους Γερμανούς, ένα γκαράζ των SS στην πίσω αυλή ενός σπιτιού και στο φόντο το εργοστάσιο που με πολλές προσθήκες και μετατροπές συνεχίζει να λειτουργεί έως σήμερα. Το 1970 οι κάτοικοι της περιοχής έφτιαξαν ένα μικρό μνημείο: Στη μνήμη εκείνων που πέθαναν στο στρατόπεδο Οι κάτοικοι του Μονοβίτσε Πώς είναι να έχει γεννηθεί κανείς και να ζει σήμερα στο Οσβιέτσιμ, ένα

όνομα που στη γερμανική εκδοχή του έχει ταυτιστεί με το αποκορύφωμα του ναζιστικού ολέθρου; «Το Αουσβιτς δεν ήταν νησί», μας λέει, ο Tomas Kuncewiz, ένας νέος και δραστήριος άνθρωπος που μας μίλησε ως εκπρόσωπος του Εβραϊκού Κέντρου του Οσβιέτσιμ και μας παρουσίασε τα εκπαιδευτικά του προγράμματα. «Ηταν μια φυσιολογική, τυπική πόλη. Αυτό που συνέβη εδώ, θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε».

Στη συναγωγή Βρισκόμαστε στο Οσβιέτσιμ, στο ιστορικό κέντρο της πόλης και συγκεκριμένα στη Συναγωγή Mishnayot, τη μόνη συναγωγή που διασώθηκε από τις πολλές που υπήρχαν στην πόλη, καθώς οι ναζί τη μετέτρεψαν σε αποθήκη πυρομαχικών. Δεν υπάρχουν πια ραβίνοι σε αυτή τη συναγωγή, ούτε πιστοί, καθώς δεν έχει απομείνει κανένας Εβραίος στο Οσβιέτσιμ. Είναι απλά ένας τόπος περισυλλογής και προσευχής για εκείνους που επισκέπτονται τα στρατόπεδα και την περιοχή. Οι πρώτοι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στο Οσβιέτσιμ το δεύτερο μισό

του 16ου αιώνα. Λίγο πριν από τον Β΄ λίγο στο καφέ στο οποίο κυριαρχεί το Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν περίπου σύμβολο «CoeXisT», δημιούργημα 8.000 και αποτελούσαν το 60% του ενός Πολωνού σχεδιαστή, τoυ Piotr πληθυσμού της πόλης. Οταν συμφωMЈodoženiec. Σημαίνει «Συνύπαρξη». νήθηκε η κατασκευή της Μπούνα, οι Το C αντικαθίσταται από μια μεγάλη Γερμανοί εκτόπισαν τον εβραϊκό πλημουσουλμανική ημισέληνο, το X από θυσμό της πόλης σε γειτονικά το ιουδαϊκό αστέρι του Δαβίδ και γκέτο και παρέδωσαν τα το T από έναν χριστιανικό σπίτια τους στα στελέσταυρό. χη και σε Γερμανούς Συνεχίζουμε τη υπαλλήλους της σ υζήτησ ή μας Στο εταιρείας. Από τα με τον Thomas γκέτο οι ΕβραίKuncewitz. Μας εργοστάσιο οι οδηγήθηκαν μιλά για τα σεμιπου δεν σ το Μπι ρκ ενάρια και τα εργαλειτούργησε νάου όπου και στήρια που διορεξον τώθηκαν. γανώνει το Κέντρο ποτέ Ελάχιστοι επέζηπου απευθύνονται σαν· 108 άνθρωποι σε μαθητές, φοιπροσπάθησαν να τητές, Πολωνούς και ξαναπιάσουν το μη, με θέματα σχετικά νήμα της ζωής με τις προκαταλήψεις, τον τους στην πόλη ρατσισμό, τις διακρίσεις και τα και στις περιουσίες τους αλλά ο αντιανθρώπινα δικαιώματα, τον αντισημιτισμός ήταν πολύ έντονος στην σημιτισμό και τη ρητορική μίσους. Πολωνία και μετά τον πόλεμο. Οι τεΜας μιλά για ένα ειδικό σεμινάριο, λευταίες οικογένειες εγκατέλειψαν «Η κατανόηση του Κακού», το οποίο την πόλη τη δεκαετία του 1960. απευθύνεται σε ανώτερους αξιωμαΟ Σίμον Μπέργκσον ήταν ένας τικούς της αστυνομίας εκείνους που άνθρωπος που επιβίωσε από τα είναι επιφορτισμένοι με την επιβολή στρατόπεδα. Προσπάθησε να ζήσει του νόμου και που σχεδιάζεται από στη γενέθλια πόλη του, αλλά δεν τα κοινού με τον γενικό διευθυντή της κατάφερε. Μετανάστευσε στη Σουπολωνικής αστυνομίας. Συζητάμε ηδία όπου έμεινε και εργάστηκε για για το πόσο μεγάλη σημασία έχει η πολλά χρόνια, αλλά τελικά αποφάεκπαίδευση από μικρή ηλικία στο να σισε να επιστρέψει. Εμεινε στο σπίτι είμαστε ανοιχτοί στη διαφορετικότητης οικογένειας Κλούγκερ, της τετα και να μην τη φοβόμαστε. Πώς μια λευταίας εβραϊκής οικογένειας που χώρα με αδύναμη εθνική ταυτότητα έφυγε από την πόλη, και πέθανε το μπορεί να αποκλείει και να μην αγκα2000. Σε αυτό το παλαιό, εκατό χρόλιάζει τις διαφορετικές ομάδες που νων, οίκημα που έχει τώρα ανακαιζουν στην εδαφική της επικράτεια. νιστεί, στεγάζεται σήμερα το καφέ Και όπως επισημαίνει ο συμμαθητής «Μπέργκσον», ένας πολύ καλαίσθημας, Ντάνιελ, στην ολοκλήρωση της τος και ζεστός χώρος που, εκτός από συζήτησης: «Τελικά, το θέμα είναι να φρέσκους χυμούς, καφέ και ντόπια αντιμετωπίζουμε τον κάθε άνθρωπο σπιτικά προϊόντα, φιλοξενεί εκθέως ένα ξεχωριστό άτομο. Οταν αρχίσεις και συζητήσεις. Γειτονεύει με τη ζουμε να κατατάσσουμε τους ανθρώΣυναγωγή Mishnayot και το Εβραϊκό πους σε ομάδες, σε σύνολα, ανάλογα Μουσείο της πόλης που με φωτομε την εθνικότητά τους, τη θρησκεία, γραφίες και εκθέματα αναπαριστά το χρώμα του δέρματός τους ή τη σετην αλλοτινή ζωή μιας δραστήριας ξουαλική τους ταυτότητα, το παιχνίδι εβραϊκής κοινότητας. Καθόμαστε για έχει χαθεί».

Το σύμβολο «CoeXisT», δημιούργημα ενός Πολωνού σχεδιαστή, τoυ Piotr MЈodoženiec σημαίνει «Συνύπαρξη»

26-27 Ιανουαρίου 2019

Οι ναζί δεν έπεσαν σαν αλεξιπτωτιστές από τον ουρανό σε μια ευνομούμενη και καλοκάγαθη οικουμένη. Η νομοθεσία τους βασίστηκε σε προϋπάρχουσες θεωρίες περί ευγονικής που είχαν ήδη αναπτυχθεί και είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Από τις αρχές του 1920 έως και το 1950, 20.000 άτομα στειρώθηκαν μόνο στην Καλιφόρνια

ι Σίντι και οι Ρομά έχουν μια δική τους ονομασία για το Ολοκαύτωμα. Το αποκαλούν «PORJAMOS» ή «PHARRAJYMOS», που σημαίνει γενοκτονία ή ο μεγάλος αφανισμός. Την εποχή του Γ΄ Ράιχ 1.000.000 Ρομά και Σίντι ζούσαν στην κατεχόμενη από τη Γερμανία Ευρώπη. Αντίθετα από τα γενικά παραδεκτά στερεότυπα, ένα πολύ μικρό ποσοστό ζούσε σε καραβάνια και περιπλανιόταν στις χώρες που τους φιλοξενούσαν. Πάνω από 90% ήταν άνθρωποι που είχαν μια κανονική ζωή, εργάζονταν, μεγάλωναν και σπούδαζαν τα παιδιά τους. Υπολογίζεται ότι από 220.000 έως ίσως και 500.000 Σίντι και Ρομά εξοντώθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης από πείνα, αρρώστιες και στους θαλάμους αερίων στο πλαίσιο της ευγονικής πολιτικής και καθαρότητας της φυλής που υιοθέτησε το ναζιστικό κόμμα. Ηδη από το 1933, με την άνοδο των ναζιστικού κόμματος στην εξουσία, ψηφίστηκε ο «Νόμος για την πρόληψη γενετικά νοσούντων απογόνων» που αφορούσε τις «Ζωές που δεν αξίζουν τη ζωή», «Lebensunwertes Leben», άλλος ένας όρος ναζιστικής επινόησης που περιλάμβανε τους ψυχικά ασθενείς, τους ανθρώπους με σωματικές και νοητικές αναπηρίες, μέλη των υποτιθέμενων «κατώτερων φυλών» όπως και των αποκαλούμενων «γεννημένων εγκληματιών». Από το 1933 έως το 1945 πάνω από 400.000 άνθρωποι στειρώθηκαν παρά τη θέλησή τους, συμπεριλαμβανομένων πολλών Ρομά και Σίντι. Οι ναζί, ωστόσο, το 1933 δεν έπεσαν σαν αλεξιπτωτιστές από τον ουρανό σε μια ευνομούμενη και καλοκάγαθη οικουμένη. Η νομοθεσία τους βασίστηκε σε προϋπάρχουσες θεωρίες περί ευγονικής που είχαν ήδη αναπτυχθεί και είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Ηδη από το 1909 στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ είχε ψηφιστεί νόμος που προέβλεπε ότι όποιος εισαγόταν σε κρατικό ίδρυμα για ψυχικά ασθενείς και αναπήρους μπορούσε με εντολή του ιατρικού προσωπικού να υποβληθεί σε αναγκαστική στείρωση. Από τις αρχές του 1920 έως και το 1950, 20.000 άτομα στειρώθηκαν μόνο στην Καλιφόρνια. Ισως να μην προκαλεί έκπληξη ότι το μεγαλύτερο ποσοστό ήταν λατινοαμερικανικής καταγωγής και συγκεκριμένα Μεξικάνοι. Παρόμοιοι νόμοι είχαν ψηφιστεί στην Ελβετία από το 1929 και στις σκανδιναβικές χώρες ήδη από τη δεκαετία του 1930. Συγκεκριμένα στη Σουηδία από το 1935 έως το 1976 στειρώθηκαν 63.000 άνθρωποι, στην πλειονότητά τους Σίντι και Ρομά. Μόλις το 1976 το σουηδικό Κοινοβούλιο ψήφισε νόμο που θεωρούσε ως απαραίτητη προϋπόθεση τη συγκατάθεση των ενδιαφερομένων. Ο αντίστοιχος ναζιστικός νόμος στη Γερμανία ανακλήθηκε το 1988 και φυσικά καμία αποζημίωση δεν δόθηκε ποτέ στα θύματα.

ΠΕΜΠΤΗ 9 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Η εξόντωση των Σίντι

Ο Καρλ Μπραντ, ο προσωπικός γιατρός του Χίτλερ και υπεύθυνος μαζί με τον Φίλιπ Μπίλερ για το πρόγραμμα ευθανασίας των ανθρώπων με σωματικές και νοητικές αναπηρίες στη ναζιστική Γερμανία, το αποκαλούμενο Τ4, στη «Δική των Ιατρών» στη Νυρεμβέργη που ξεκίνησε το 1946, έφερε μέσω της νομικής του υπεράσπισης ως αποδεικτικό στοιχείο για την αθωότητά του ένα βιβλίο, το «The Passing of the Great Race or the Racial Basis of the European History» [Το πέρασμα της μεγάλης φυλής ή το φυλετικό θεμέλιο της ευρωπαϊκής ιστορίας, 1916]. Συγγραφέας του ήταν ο Αμερικανός Μάντισον Γκραντ, απόφοιτος των Πανεπιστημίων Γέιλ και Κολούμπια, ευγονιστής με μεγάλη επιρροή στις ΗΠΑ, στενός φίλος των προέδρων Χούβερ και Ρούζβελτ και υπεύθυνος για τις ποσοστώσεις των μεταναστευτικών εισροών στις ΗΠΑ με φυλετικά κριτήρια. Το βιβλίο του ήταν το πρώτο που μεταφράστηκε στα γερμανικά, όταν οι ναζί πήραν την εξουσία και σε μια προσωπική επιστολή του προς τον Γκραντ ο Χίτλερ το χαρακτήρισε «Βίβλο» του. Οταν ο

Σερβάτσιους, ο συνήγορος υπεράσπισης του Μπραντ, το επικαλέστηκε στη δίκη του, ήθελε πολύ απλά να αποδείξει ότι η φυλετική πολιτική του Γ΄ Ράιχ δεν ήταν ίδιον μόνο των ναζιστών.

Στόχος τα παιδιά Το Πρόγραμμα Ευθανασίας Τ4, που πήρε το όνομά του από την οδό Tiergartenstrasse 4, την έδρα των γραφείων της Καγκελαρίας από όπου κατευθυνόταν, ξεκίνησε το 1939 στη Γερμανία και στην Αυστρία και στην πρώτη φάση εφαρμογής του διήρκεσε μέχρι τον Αύγουστο του 1940 όταν ο ίδιος ο Χίτλερ διέταξε την προσωρινή διακοπή του μετά την αντίδραση της Καθολικής Εκκλησίας και των συγγενών των θυμάτων. Εφαρμόστηκε αρχικά σε μικρά παιδιά με θανατηφόρα ενέσιμα υλικά. Το πρώτο αυτό διάστημα έχασαν τη ζωή τους 70.273 άνθρωποι. Τον Αύγουστο του 1942 άρχισε να λειτουργεί εκ νέου με μεγαλύτερη διακριτικότητα και συνολικά μέχρι την πτώση του ναζιστικού καθεστώτος εκτιμάται ότι εξοντώθηκαν πάνω από 200.000 άτομα, ανάμεσά τους 5.000 παιδιά.

Οι πειραματισμοί που έγιναν στα πρώτα στάδια για τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα θανάτωσης με το μικρότερο δυνατό κόστος οδήγησαν στην τεχνογνωσία που επέδειξαν οι ναζί όταν αποφασίστηκε η εξόντωση των Εβραίων και των Σίντι και Ρομά της Ευρώπης. Κάποιοι από τους γιατρούς που επάνδρωσαν το Τ4 ήταν εκείνοι που αργότερα υπηρέτησαν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Αλλωστε, όπως δήλωσε ο Σερβάτσιους, υπερασπιζόμενος έναν άλλον διαβόητο πελάτη του, τον Αντολφ Αϊχμαν, στη δίκη της Ιερουσαλήμ, «ο θάνατος με αέριο είναι καθαρά ιατρικό θέμα».

Η καταγραφή Η καταδίωξη των Σίντι και Ρομά ξεκινά από τα πρώτα χρόνια του Γ΄ Ράιχ, όταν τους επιβάλλεται η υποχρεωτική καταγραφή, υποχρεωτική συμμετοχή σε φυλετικά τεστ και ο περιορισμός στην ελευθερία κινήσεων. Ενα σχόλιο στους Νόμους της Νυρεμβέργης τον Σεπτέμβριο του 1935 τους χαρακτηρίζει «ξένο σώμα από φυλετική άποψη, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που είναι οι Εβραίοι»

Αφιέρωμα

26-27 Ιανουαρίου 2019

και των Ρομά

με το Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας, Ανθρώπινης Κληρονομικότητας και Ευγονικής Βίλχελμ Κάιζερ στο Βερολίνο. Τα επιλεγμένα παιδάκια, 48 δίδυμα, και άλλα 72 άτομα, κυρίως παιδιά, με σωματικές δυσμορφίες κρατούνται απομονωμένα σε καλές συνθήκες στον αποκαλούμενο Kindergarten, ένα χώρο με χαρούμενες ζωγραφιές στους τοίχους και παιδική χαρά στο προαύλιο που χρησιμεύει και ως επισκέψιμος χώρος για να θαυμάσουν οι επίσημοι προσκεκλημένοι τις ιδανικές συνθήκες διαβίωσης. Σε μικρή απόσταση είναι το χειρουργείο όπου εκτελούνται τα πειράματα. 11.000 παιδιά πέρασαν από το οικογενειακό στρατόπεδο και 378 γεννήθηκαν μέσα σε αυτό τους 18 μήνες της λειτουργίας του. Ελάχιστα επέζησαν.

Στους θαλάμους αερίων

Αριστερά και πάνω: φωτογραφίες από την έκθεση των Σίντι και Ρομά

Η απόφαση για την οριστική εξόντωση των Σίντι και των Ρομά έρχεται στις 16 Δεκεμβρίου του 1942

και κατά συνέπεια τους αποκλείει από τα δικαιώματα που μπορεί να απολαμβάνει ο πολίτης του Ράιχ. Ηδη από το 1934 και κυρίως το 1935 δημιουργούνται στρατόπεδα συγκέντρωσης ειδικά για τους Σίντι και Ρομά και πολλές φορές, μάλιστα, όχι με πρωτοβουλία των ναζί αλλά των δημοτικών αρχών πόλεων όπως το Αμβούργο, το Ντίσελντορφ, η Φρανκφούρτη, το Ανόβερο και η Κολονία. Το ίδιο συμβαίνει και στην Αυστρία μετά την προσάρτησή της από το Γ΄ Ράιχ. Με το ξέσπασμα του πολέμου, η πολιτική απέναντι στους Σίντι και Ρομά ριζοσπαστικοποιείται και ξεκινά η συστηματική αποστολή των Σίντι και Ρομά σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και στη συνέχεια στα εβραϊκά γκέτο που έχουν πλέον δημιουργηθεί στην Πολωνία. Οταν στο γκέτο του Λοτζ ξεσπά ένας τυφοειδής πυρετός, στα τέλη του

1941, χιλιάδες άρρωστοι και μη Ρομά μεταφέρονται στο Χέλμνο, όπου ήδη λειτουργούν τα φορτηγά αερίων και εξολοθρεύονται· 150.000 Εβραίοι, 4.400 Ρομά και χιλιάδες Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου είναι θαμμένοι σε μαζικούς χωρίς διακριτικά στοιχεία τάφους στα δάση γύρω από το Χέλμνο. Η απόφαση για την οριστική εξόντωση των Σίντι και των Ρομά έρχεται στις 16 Δεκεμβρίου του 1942 από τον Χίμλερ όταν διατάζει να μεταφερθούν όλοι στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου.

Τον Μάιο του 1944, οι ναζί κυκλώνουν το στρατόπεδο με στόχο την «εκκένωσή του», με άλλα λόγια τη θανάτωσή των έγκλειστων στους θαλάμους αερίων. Οι Τσιγγάνοι είχαν προειδοποιηθεί και αμπαρώθηκαν στα παραπήγματά τους όπου αντιστάθηκαν με αυτοσχέδιους λοστούς, φτυάρια και όποια άλλα εργαλεία είχαν καταφέρει να μεταφέρουν από τη δουλειά τους. Κατά παράδοξο τρόπο οι ναζί δεν επέμειναν, προτίμησαν να μην έρθουν σε μετωπική σύγκρουση

39 41

και ακολούθησαν μια διαφορετική πολιτική. Απομάκρυναν τους άντρες που ήταν ικανοί για εργασία σε άλλα στρατόπεδα και στις 2 Αυγούστου, τη νύχτα, οδήγησαν τους εναπομείναντες 2.897 φυλακισμένους, στην πλειονότητά τους, γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους, στους θαλάμους αερίων. Για πολλά χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, η γενοκτονία των Σίντι και Ρομά ήταν καλυμμένη από σιωπή. Η κυβέρνηση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας μόλις το 1979 αναγνώρισε ότι η καταδίωξη και εξόντωσή τους ήταν αποτέλεσμα της ρατσιστικής πολιτικής των ναζί. Μέχρι τότε υποστήριζε ότι τα μέτρα της ναζιστικής κυβέρνησης ήταν νόμιμα και δικαιολογημένα, καθώς στρέφονταν εναντίον ανθρώπων που είχαν διαπράξει εγκληματικές πράξεις. Οι ίδιοι οι επιζώντες σιωπούσαν υπό το βάρος ενός ανείπωτου τραύματος, άλλωστε οι διακρίσεις εις βάρος τους συνέχισαν να ισχύουν σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Το 1994, οι εκπρόσωποι των Ρομά και Σίντι όρισαν τη 2α Αυγούστου ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας τους και το 2001 στο Κρατικό Μουσείο του ΑουσβιτςΜπιρκενάου εγκαινιάστηκε η μόνιμη έκθεση-αφιέρωμα σε αυτή τη μέχρι πρόσφατα αγνοημένη πτυχή του Ολοκαυτώματος.

Το Στρατόπεδο των Τσιγγάνων Η πρώτη αποστολή φεύγει τον Φεβρουάριο του 1943 αλλά ο μαζικός εκτοπισμός από τη Γερμανία, την Αυστρία και το Προτεκτοράτο της Βοημίας και της Μοραβίας ξεκινά τον Απρίλιο του 1943. Εγκαθίστανται στο Zigeunerlager, το «Στρατόπεδο των Τσιγγάνων», που βρίσκεται στον Τομέα Blle. Πρόκειται για ένα οικογενειακό στρατόπεδο, που σημαίνει ότι άντρες, γυναίκες παιδιά, στεγάζονται όλοι μαζί, ως οικογένειες, στα ξύλινα παραπήγματα και τους επιτρέπεται να κρατήσουν τα προσωπικά τους υπάρχοντα και να φορούν τα δικά τους ρούχα. Ωστόσο, οι συνθήκες διαβίωσης είναι τόσο τραγικές που από τους 23.000 Σίντι και Ρομά που εγγράφηκαν στο στρατόπεδο από τον Φεβρουάριο του 1943 έως τον Ιούλιο του 1944, 16.000 άνθρωποι πέθαναν από αρρώστιες, τύφο, δυσεντερία και πείνα. Επιπλέον, στον ίδιο χώρο στεγάζεται και το ιατρείο του Γιόζεφ Μένγκελε, ο οποίος είναι ο αρχίατρος του στρατοπέδου από τα τέλη Μαΐου του 1943 έως και τον Αύγουστο του 1944. Οι Ρομά και οι Σίντι από κοινού με τους Εβραίους είναι η δεξαμενή απ’ όπου αντλεί έμψυχο υλικό για τα γενετικά πειράματά του, κυρίως σε παιδιά και γυναίκες, σε συνεργασία

International Centre for Education about Auschwitz and the Holocaust (ICEAH) ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΓΙΑ ΤΟ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΟ ICEAH δημιουργήθηκε τον Ιούνιο του 2005 με απόφαση της πολωνικής κυβέρνησης. Στις 27 Ιανουαρίου 2005, δύο πρώην κρατούμενοι του Αουσβιτς, ο Βλαντισλάβ Μπαρτοζέβσκι και η Σιμόν Βέιλ, υπέγραψαν την ιδρυτική του πράξη ως εκπρόσωποι όλων των πρώην κρατουμένων. Στη συνέχεια, υπογράφηκε από ακόμη 200 κρατούμενους. Είναι ένας αυτόνομος τομέας στο πλαίσιο της οργανωτικής δομής του Κρατικού Μουσείου Αουσβιτς-Μπιρκενάου. Εχει πλούσιο εκπαιδευτικό έργο με διοργάνωση σεμιναρίων, συνεδρίων, εκθέσεων, επιμόρφωση ξεναγών, εκδόσεις βιβλίων, e-learning, με κεντρικό άξονα τη βαθύτερη κατανόηση της τραγωδίας των θυμάτων και της ιστορίας του μεγαλύτερου στρατοπέδου συγκέντρωσης και κέντρου εξόντωσης. Το μότο του είναι «ΜΝΗΜΗ, ΕΠΙΓΝΩΣΗ, ΕΥΘΥΝΗ».

Πολλά χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, η γενοκτονία των Σίντι και Ρομά ήταν καλυμμένη από σιωπή. Η Γερμανία μόλις το 1979 αναγνώρισε ότι η καταδίωξη και η εξόντωσή τους ήταν αποτέλεσμα της ρατσιστικής πολιτικής των ναζί

26-27 Ιανουαρίου 2019

ήμερα είναι η τελευταία μέρα του σεμιναρίου. Είναι μια βροχερή μέρα. Κάνουμε μια τελευταία βόλτα στο κεντρικό στρατόπεδο, στο Αουσβιτς Ι, και επισκεπτόμαστε τις εθνικές εκθέσεις που στεγάζονται σε 10 διαφορετικά μπλοκ, ο καθένας μας στο δικό του χρόνο. Είναι οι εκθέσεις των χωρών των οποίων οι πολίτες έχασαν τη ζωή τους στο Αουσβιτς: Ρωσία, Πολωνία, Σλοβακία, Τσεχία, Ουγγαρία, Βέλγιο, Ολλανδία, Γαλλία. Διαπνέονται από έναν κοινό άξονα, τις ιστορικές συνθήκες κατοχής και αντίστασης στην κάθε χώρα, τη σχέση τους με το Αουσβιτς και τις αντίστοιχες αποστολές. Θλίβει η απουσία μιας ελληνικής εθνικής έκθεσης, πολύ περισσότερο καθώς η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες πέντε ευρωπαϊκές χώρες όσον αφορά τα ποσοστά εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων.

Θλίβει η απουσία μιας ελληνικής εθνικής έκθεσης, πολύ περισσότερο καθώς η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες πέντε ευρωπαϊκές χώρες όσον αφορά τα ποσοστά εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων

Προχωράω στο μπλοκ που είναι αφιερωμένο στην εξόντωση των Ευρωπαίων Ρομά και στη συνέχεια επισκέπτομαι το Μπλοκ 27 όπου στεγάζεται η έκθεση του Γιαντ Βασέμ για τη γενοκτονία των Ευρωπαίων Εβραίων με τίτλο «Shoah», «Ολοσχερής Καταστροφή» στην εβραϊκή γλώσσα. Μια από τις αίθουσες είναι αφιερωμένη στα 1.500.000 εβραιόπουλα που δολοφονήθηκαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Ευρώπης κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Η Michal Rovner μια εικαστική καλλιτέχνις από το Ισραήλ με εκθέσεις και οπτικοακουστικές εγκαταστάσεις στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, ανέλαβε την παρουσίαση. Εκανε κάτι πολύ απλό. Αφησε τα παιδιά να μας μιλήσουν μόνα τους. Με μολύβι αντέγραψε στους τοίχους αυθεντικά σχέδια παιδιών που με τον απλό τους τρόπο ζωγράφιζαν την εμπειρία τους εκείνα τα χρόνια. Ενα άδειο καροτσάκι και μια μαμά που αγκαλιάζει το παιδί της. Στρατιωτικοί που συγκεντρώνουν ανθρώπους σε μια πλατεία, συρματοπλέγματα, τρένα γεμάτα κόσμο. Παιδικές φωνές, τραγούδια, γέλια ακούγονται από την ηχητική εγκατάσταση. Βαδίζω σιωπηλή και κοιτάζω τη δύναμη των σκίτσων. Η ζωή

Βιβλίο των Ονομάτων

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

10 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Τα παιδιά αποτυπώνουν το των παιδιών αυτών ανακόπηκε βίαια μέσα στον τρόμο και την απόγνωση μόνο και μόνο επειδή ανήκαν σε μια φυλή που η ναζιστική ιδεολογία θεωρούσε κατώτερη και παρασιτική και που κατά συνέπεια έπρεπε να εξολοθρευθεί. Τα λόγια στερεύουν άλλη μια φορά. Πώς μπορεί να κατανοήσει κανείς το ακατανόητο; Τι μπορεί να πει κανείς μπροστά σε τόσο παραλογισμό και μίσος;

από 140 σελίδες ο καθένας, συμπεριλαμβάνουν 4.200.000 ονόματα. Είναι τα ονόματα των δολοφονημένων Ευρωπαίων Εβραίων, όσα έχουν καταγραφεί μέχρι τώρα, έπειτα από συστηματική εργασία εξήντα ετών. Ο τελευταίος τόμος ολοκληρώνεται με λευκές σελίδες, άγραφα χαρτιά που δεν έχουν ακόμη υποδεχτεί τους μέχρι τώρα ανώνυμους και χαμένους χωρίς ίχνη ανθρώπους.

Βασέμ, όπου εκεί θα συζητήσουμε διάφορα ερωτήματα που θέτει η ίδια η ύπαρξη του Αουσβιτς ως σύμβολο μαζικής γενοκτονίας και μέσω οπτικοακουστικών μέσων, θα έχουμε πρόσβαση στις απαντήσεις και τις διαφορετικές προσεγγίσεις επιζώντων, ιστορικών, συγγραφέων, ερευνητών, ακτιβιστών, κληρικών και εκπαιδευτικών από όλον τον κόσμο.

Τα ονόματα

Προχωράμε στο «Δωμάτιο του Αναστοχασμού», όπως ονομάζεται ένας χώρος στην έκθεση του Γιαντ

Ερωτήματα

Σε μια άλλη αίθουσα βρίσκεται το «Βιβλίο των Ονομάτων»: 58 τόμοι,

Πώς οι άνθρωποι έγιναν δολοφόνοι μαζικής κλίμακας στη διάρκεια

Αφιέρωμα

26-27 Ιανουαρίου 2019

Γυαλιά που ανήκαν σε θύματα του Αουσβιτς

39 43

άνθρωπος στον άνθρωπο;» όπως αναρωτιέται ο Πρίμο Λέβι όταν εγκλωβίζεται στη μέγγενη ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος ή ασπάζεται μια ολοκληρωτική αντίληψη; Το Αουσβιτς απέδειξε ότι όλα είναι δυνατά. Η ιστορία του κόσμου μας βρίθει από πολέμους και βαρβαρότητα αλλά η κυνική, οργανωμένη και βιομηχανοποιημένη εξόντωΜια ακτίνα ση φυλών και φωτός σε όλη ανθρώπων με διαφορεαυτή την περίοδο τική κουλτου ζόφου είναι τούρα από έναν ευρωοι άνθρωποι που παϊκό λαό αντιστάθηκαν αποδεικνύει πόσο εύθραυσ το ς εί ν αι ο λεγόμενος πολιτισμός μας, με πόση ευκολία μπορεί να καταρρεύσει. Μια ακτίνα φωτός σε όλη αυτή την περίοδο του ζόφου είναι οι άνθρωποι που αντιστάθηκαν μέσα κι έξω από τα συρματοπλέγματα, οι φιλίες που άνθησαν στο βόρβορο του παραλογισμού, οι άνθρωποι που διακινδυνεύοντας τη ζωή τους ή με κόστος τη ζωή τους, πρόσφεραν ένα κομμάτι ψωμί, καταφύγιο και προστάτευσαν τους διωκόμενους, που δεν υπέκυψαν στα στερεότυπα και δεν αδιαφόρησαν. Χάρη σε αυτούς και ακόμη χάρη σε όλους όσοι συνεχίζουν να δουλεύουν με υπομονή και άοκνα για να διατηρηθεί η μνήμη και για να μεταγγιστεί η γνώση στις επόμενες γενιές, μπορούμε να συζητάμε σήμερα, να κάνουμε τις επιλογές μας ως ελεύθεροι άνθρωποι και να διατηρούμε την ελπίδα ότι το «Αουσβιτς» δεν θα επαναληφθεί. Εξαρτάται από όλους εμάς και τον καθένα μας ξεχωριστά.

Αντί επιλόγου

Σκίτσα που σχεδίασαν παιδιά κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, όπως τα αναπαρήγαγε η καλλιτέχνις Michal Rovner

μίσος και τον παραλογισμό του Ολοκαυτώματος και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Πώς οι απλοί άνθρωποι αντέδρασαν στην καταδίωξη και τη δολοφονία των Εβραίων; Μπορεί το θύμα να είναι ταυτόχρονα θύτης και παρατηρητής; Υπό το φως του Αουσβιτς και του Ολοκαυτώματος, τι μπορούμε να κάνουμε για να αποτρέψουμε μια ενδεχόμενη γενοκτονία; Αυτά είναι μόνο μερικά από τα ερωτήματα που τίθενται και που αποτελούν αντικείμενα έρευνας όχι μόνον ιστορικής αλλά και κοινωνι-

κής, φιλοσοφικής και ψυχολογικής. Πρόκειται για ερωτήματα που φυσικά δεν έχουν απλές απαντήσεις και γεννούν περαιτέρω ερωτήσεις υπαρξιακής φύσης που θα μπορούσαμε να θέσουμε ο καθένας στον εαυτό του. Πώς θα αντιδρούσαμε εμείς οι ίδιοι σε ακραίες συνθήκες; Πόσο έτοιμοι είμαστε να υπηρετήσουμε το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» όταν ενστερνιζόμαστε μια ιδεολογία ή να εξοστρακίσουμε όποιον δεν ταιριάζει στα μέτρα της; Πόσο έτοιμοι είμαστε να θεωρήσουμε τον

άνθρωπο που είναι διαφορετικός από εμάς όσον αφορά την κουλτούρα του, τη θρησκεία του, τη σεξουαλική του ταυτότητα ως «ξένο σώμα» που πρέπει να αποβληθεί από τον κοινωνικό μας περίγυρο ή από την κοινωνία μας γενικότερα; Πόσο έτοιμοι είμαστε να αποποιηθούμε την προσωπική μας ευθύνη και επιλογή όταν λειτουργούμε ως γρανάζια ενός κρατικού μηχανισμού και υπακούμε σε εντολές ή όταν πυροδοτείται το ένστικτο αυτοσυντήρησής μας; Εν τέλει, «Τι μπορεί να κάνει ο

Το κείμενο αυτό ξεκινά ουσιαστικά με ένα «Γιατί;». Οσον με αφορά, αυτό το «Γιατί;» διαμορφώθηκε στην πορεία των χρόνων. Πριν από πολλά χρόνια ξεκίνησα να μελετώ την ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κάτι που σε οδηγεί αναπόφευκτα στη Shoah. Τα τελευταία τρία χρόνια είχα και συνεχίζω να έχω την τύχη να παρακολουθώ τα σεμινάρια της Οντέτ Βαρών-Βασάρ στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας που αφορούν τη Γενοκτονία των Εβραίων και που με την αντικειμενικότητά τους και την ευρεία ιστορική οπτική τους με βοήθησαν να βάλω σε τάξη τις σκόρπιες γνώσεις μου και να σχηματίσω τη γενικότερη εικόνα. Το σεμινάριο στο Αουσβιτς ήταν ένας ακόμη σταθμός σε αυτή τη διαδρομή που όσο περισσότερο την περπατάς τόσο τα ερωτήματα πληθαίνουν και γίνονται βαθύτερα και, στην εποχή μας, πιο επίκαιρα από ποτέ. Οσες εξηγήσεις και να δώσει κανείς, όσες αναλύσεις και να κάνει, το «Γιατί;» παραμένει.

Πόσο έτοιμοι είμαστε να αποποιηθούμε την προσωπική μας ευθύνη και επιλογή όταν λειτουργούμε ως γρανάζια ενός κρατικού μηχανισμού και υπακούμε σε εντολές ή όταν πυροδοτείται το ένστικτο αυτοσυντήρησής μας;