| 29
ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΙΣΕΛ ΦΑΙΣ
23-26 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ, ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΕΙΣ, ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
Α
ποχαιρετούμε το 2021 μ’ ένα αλλόκοτο και συνάμα τρυφερό διήγημα της Μαρίας Μήτσορα που έγραψε αποκλειστικά για τους αναγνώστες του Ανοιχτού Βιβλίου. Μια ιστορία που συνδυάζει γεύσεις και μνήμες, σε πρωτοχρονιάτικο φόντο, με κωμική και ονειρική διάθεση. Παράλληλα, όμως, ξαναπιάνουμε το νήμα των σημαντικότερων τίτλων της απερχόμενης χρονιάς, ολοκληρώνοντας το τρίπτυχο αφιέρωμά μας. Σας προτείνουμε να αρχειοθετήσετε τα τρία βιβλιοφιλικά μας ένθετα (δύο δωδεκασέλιδα κι ένα οκτασέλιδο) όπου διακρίναμε πολυφωνικά, εποπτικά και νηφάλια τη βιβλιογραφία της χρονιάς. Σας θυμίζουμε ότι στις 11 Δεκεμβρίου ο Αρης Στυλιανού (αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ) σταχυολόγησε βιβλία και πρόσωπα από την ενότητα της Φιλοσοφίας, ο Αριστοτέλης Σαΐνης (φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας) από την ενότητα Ελληνική Πεζογραφία, η Ρίκα Μπενβενίστε (ιστορικός και καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) από την ενότητα Ιστορία και η Βαρβάρα Ρούσσου (διδάσκουσα στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας Τέχνης στην ΑΣΚΤ) από την ενότητα Ελληνική Ποίηση.
Το προηγούμενο Σάββατο (18.12) ο Γ.Ν. Περαντωνάκης (διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου) διέκρινε πρόσωπα και βιβλία από το Νεοελληνικό Δοκίμιο, η Αργυρώ Μαντόγλου (συγγραφέας, μεταφράστρια και βιβλιοκριτικός) και η Ελενα Μαρούτσου (συγγραφέας και βιβλιοκριτικός) από την ενότητα Ξένη Λογοτεχνία, η Αννα Γρίβα (συγγραφέας και μεταφράστρια) και η Κωνσταντίνα Κορυββάντη (ποιήτρια) από την ενότητα Μεταφρασμένη Ποίηση, τέλος ο Κώστας Καρακώτιας (αρθρογράφος και κριτικός λογοτεχνίας) από την ενότητα Ιδέες. Σήμερα, ολοκληρώνουμε τη βιβλιογραφική μας επισκόπηση, τον απολογισμό του 2021, με την Ελένη Σβορώνου (συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας, δασκάλα δημιουργικής γραφής παιδικού βιβλίου και βιβλιοκριτικό), η οποία επέλεξε πρόσωπα και τίτλους από την εύρωστη παιδική λογοτεχνία, και τον Δημήτρη Φιλιππίδη (πανεπιστημιακό και αρχιτέκτονα) που επέλεξε από τη δυναμική ενότητα της Αρχιτεκτονικής Η ομάδα του Ανοιχτού Βιβλίου σάς εύχεται, εντός και εκτός αναγνωστικής εμπειρίας, Καλή Χρονιά. Ευχόμαστε το 2022 να φέρει περισσότερα σημαντικά βιβλία, περισσότερους απαιτητικούς αναγνώστες, καθώς και γεμάτα βιβλιοπωλεία αλλά και θαλερούς εκδοτικούς οίκους (μικρούς και μεγάλους). Μ. ΦΑΙΣ
Μ. ΦΑΪΣ
Αναγνωστική πυξίδα για το 2021 (γ΄ μέρος)
30
Ανοιχτό βιβλίο
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 23-26 Δεκεμβρίου 2021
ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΟ ∆ΙΗΓΗΜΑ
H κρεμμυδόσουπα
►► Της ΜΑΡΙΑΣ ΜΗΤΣΟΡΑ ∆ΕΝ ΞΕΡΩ ΓΙΑΤΙ μου συμβαίνουν όλα αυτά! Τι έγινε όταν οι τρεις μοίρες έσκυψαν πάνω από την κούνια μου, αν κάποιας η γλώσσα γλίστρησε και πρόφερε μια λέξη λάθος, ίσως να γλίστρησε η ίδια στο καλογυαλισμένο παρκέ και να δάγκωσε τη γλώσσα της. Κάτι στραβά θα ειπώθηκε γιατί βρέθηκα με ένα δώρο από αυτά που ονομάζονται «ευχή και κατάρα», δηλαδή με μια υπερβολική φαντασία. Ψάχνοντας στο κουτί με τα κουμπιά, ένα παλιό, στρογγυλό τενεκεδένιο κουτί από σοκολατάκια Παυλίδης, μ' ένα ζευγάρι να χορεύει στο καπάκι κάποιον παλιό χορό, βαλς ίσως, ή ταγκό, ανακαλύπτω στον πάτο ξεχασμένο ένα βότσαλο, είναι άσπρο μισοδιάφανο κι όταν το κοιτάξω στο φως διακρίνω το καράβι του Οδυσσέα να πλησιάζει την απόκρημνη πλευρά κάποιου νησιού. Δεν ξέρω αν φτάνουν ή αν φεύγουν από το νησί της Κίρκης, δεν ξέρω αν έχουν ολοκληρώσει τη Νέκυια για να μάθουν το μέλλον τους. Αισθάνομαι όμως, καθώς κρατάω το βότσαλο με τα δάχτυλά μου κόντρα στο φως, ότι περιέχει ένα κομμάτι ραψωδίας του Ομήρου.
Δεν ξέρω γιατί μου συμβαίνουν αυτά. Κοιτάζοντας τις πέντε ανεμογεννήτριες μακριά στην οροσειρά της Πάρνηθας βλέπω συχνά στη θέση τους πέντε σταυρούς. Τον Χριστό στη μέση κι από κάθε πλευρά δυο ληστές. Από μέρα σε μέρα περιμένω να δω την οροσειρά γεμάτη με μια παράταξη από σταυρωμένους ληστές. Α κόμα αναρωτιέμαι τι ακριβώς μου συνέβη την παραμονή της περασμένης Πρωτοχρονιάς. Είχα ντυθεί, είχα κάπως σουλουπωθεί κι ετοιμαζόμουν να πάω για φαγητό σ' ένα σπίτι με άλλους πέντε καλεσμένους, να περπατήσω λίγο μέχρι το παρκάκι της Νεάπολης, με τον φόβο του ιού πάντοτε, αλλά υποτίθεται ότι όλοι «πρόσεχαν πάρα πολύ» όπως κι εγώ. Τον γέρο που κουβαλούσε σκυφτός ένα σάκο από λινάτσα στην πλάτη τον συνάντησα γωνία Βώνου κι Ασκληπιού. Τον είδα από πίσω στην αρχή, αλλά ήταν φανερό από τον τρόπο που έσερνε τα πόδια του ότι βρισκόταν στα όρια της εξάντλησης. Στερεώνοντας καλύτερα τη μάσκα N95 στο πρόσωπό μου, τον πλησίασα και τον ρώτησα αν χρειάζεται κάποια βοήθεια.
Οταν γύρισε, στο κίτρινο φως του δρόμου στιγμιαία διέκρινα τις βαθιές βαθιές ρυτίδες του να σχηματίζουν κάτι σαν χάρτη των πέντε ηπείρων. «Οχι, να ’σαι καλά, ούτε εσύ ούτε κανένας άλλος δεν μπορεί να με βοηθήσει. Εχει αργήσει 20 χρόνια ο άλλος απεσταλμένος, ο αντικαταστάτης μου. Επρεπε να είχε έρθει από το 2000». Σωριάστηκε με κομμένη ανάσα σε ένα σκαλοπάτι λέγοντας «θα σου δείξω τι εννοώ». Αδειασε δίπλα του τον σάκο και είδα γύρω στα 20 κρεμμύδια, ανάμεσά τους ένα πολύ
μικρό αστραποβολούσε. Το σήκωσε με προσοχή, με φροντίδα, το κράτησε στην παλάμη του σαν κάτι πολύτιμο και συνέχισε: «Σωστά το σκέφτηκες ότι είναι πολύτιμο, τα μεσάνυχτα ακριβώς θα ξεφλουδίσω άλλο ένα φύλλο... Ετσι γίνεται πάντα για να μπει ο καινούριος χρόνος. Οπως βλέπεις όμως έχουν μείνει πολύ λίγα φύλλα τέσσερα, πέντε, έξι κι αν τελειώσουν πριν φτάσει ο άλλος, αν τα φύλλα σωθούν, δεν έχω ιδέα τι μπορεί να σας συμβεί. Διστάζω να το προφέρω δυνατά αλλά ίσως να
είναι το τέλος του κόσμου σας». «Δεν καταλαβαίνω τι μου λέτε!» ψιθύρισα, ενώ ήξερα πάρα πολύ καλά τι εννοούσε. «Ελπίζω να μην προφτάσεις να το καταλάβεις, αλλά τα σημάδια είναι φανερά γύρω σου. Ολοι τα αναγνωρίζουν. Να εύχεσαι να έρθει ο δικός μου αλλιώς μόνο κρεμμύδια μπορεί να τρώτε, ίσως με κουπόνια, ικετεύοντας κάποιον Elon Musk ή Billy Gates. Βλέπεις όλα τα ξέρω!» γέλασε. Υστερα με παιδική φωνούλα άρχισε να τραγουδάει «πάει ο παλιός ο χρόνος» καθώς μια ομί-
χλη φευγαλέα μας τύλιξε κι όταν μας προσπέρασε εκείνος είχε χαθεί. Η συνάντηση μαζί του μου είχε κόψει κάθε διάθεση για έξοδο. Ανέβηκα σχεδόν τρέχοντας στο σπίτι μου, ρίχνοντας κάθε τόσο πίσω ματιές... Μέχρι να κατέβει το ασανσέρ για να βεβαιωθώ ότι ήταν άδειο από άλλες μυστηριώδεις παρουσίες, ο χρόνος μού φάνηκε ατέλειωτος. Κλείδωσα πίσω μου την πόρτα, αν και κάτι τέτοιοι τύποι μπορούν να μπουν από μια χαραμάδα, απ᾽ την κλειδαρότρυπα και να στρογγυλοκάτσουν στην
31
Μ. ΦΑΪΣ
Ανοιχτό βιβλίο
αγαπημένη σου πορτοκαλιά πολυθρόνα. Την κοίταξα καχύποπτα, στην αρχή δεν κάθισα μήπως βρεθώ πάνω σε ξένα σουβλερά γόνατα. Πήγαινα πάνω κάτω, πήρα ένα βιβλίο παρ᾽ όλο που ήμουν σίγουρη ότι δεν θα μπορούσα να συγκεντρωθώ. Σε λίγο χτύπησε το τηλέφωνο, ήταν ο Σπύρος Β., ο άντρας της Χριστιάνας. «Επιτέλους τι έγινες; Ακόμη εκεί είσαι; Ολοι πεινάμε και σε περιμένουμε. Η γέμιση είναι θαυμάσια κι αν έρθεις του χρόνου δεν θα βρεις τίποτα. Α, ξέχασα να σου πω! Είναι εδώ η Ελσα κι έχει
φτιάξει την αγαπημένη σου κρεμμυδόσουπα! « Κ ρ ε μμυ δ ό σ ου πα !» ε πανέ λαβα μη χανι κά κατεβάζοντας το ακουστικό. Κάλεσα ταξί. Για μια στιγμή μού φάνηκε ότι η τύχη μού χαμογέλασε, ότι με περίμενε μια υπέροχη βράδια. Σε τρία λεπτά ήταν κάτω από το σπίτι μου, παρ᾽ όλο που σε δεκατέσσερα λεπτά ο χρόνος άλλαζε. Καθώς άνοιξα την πόρτα δεν είδα κανέναν στη θέση του οδηγού. Πάλι η φαντασία μου εκτινάχθηκε. Αμέσως μου πέρασε από το μυαλό ότι μπήκα στην άλλη
εποχή, ότι κάποια Siri θα αναγνώριζε τη χροιά της φωνής μου και το αυτοκίνητο θα πήγαινε μόνο του μόλις έλεγα τη διεύθυνση. Κοιτάζοντας καλύτερα είδα έναν μικρόσωμο άνθρωπο, με μικρά χεράκια στο τιμόνι. Λίγο αργότερα, στο εορταστικό τραπέζι, τη στιγμή που αποφάσισα να διηγηθώ την περιπέτειά μου, με την πρώτη κουταλιά της κρεμμυδόσουπας κάηκε η γλώσσα μου. *H Μαρία Μήτσορα κυκλοφόρησε πρόσφατα το μυθιστόρημα «Η κυρία Τασία και ο Γουλιέλμος Καταβάθος» (εκδ. Πατάκη)
Ανοιχτό βιβλίο
Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 23-26 Δεκεμβρίου 2021
ΑΚΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗΣ
32
►► Tης ΕΛΕΝΗΣ ΣΒΟΡΩΝΟΥ* Η υψηλή ποιότητα μορφής και περιεχομένου, η ποικιλία και η πρωτοτυπία των θεμάτων αλλά και των προσεγγίσεων στον ρόλο και τη λειτουργία του παιδικού βιβλίου στην ψηφιακή εποχή καθιστούν την επίσκεψη στον «πάγκο με τα παιδικά» του βιβλιοπωλείου συντονισμό και διέγερση όλων των αισθήσεων. Φέτος τα Χριστούγεννα, λοιπόν, μη διστάσετε να δωρίσετε παιδικό ανάγνωσμα σε μεγάλους. Το πιο πιθανό είναι ότι θα τους δείτε να το ανοίγουν και να το φέρνουν κοντά στη μύτη τους κι ύστερα να τα ψηλαφούν. Αφήστε τους να μυρίσουν και να χαϊδέψουν. Ή και να σκανάρουν το QR code για να ακούσουν την ιστορία. Το παιδικό είναι μια πολυαισθητηριακή εμπειρία που είναι πολύ ωραία για να απευθύνεται μόνο στα παιδιά μας…
Για προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ που η υιοθεσία είναι όχι απλώς μια λύση ύστατης ανάγκης για την απόκτηση ενός παιδιού αλλά και πρώτη επιλογή πολλών ανθρώπων, εντός ή εκτός γάμου, τα βιβλία γι' αυτό το θέμα έρχονται να ανανεώσουν τη ματιά μας στο θέμα. Η Μπράουν Ντολόρες στο Η μέρα που ήρθες (εικ. D. Reza, μτφρ. Κ. Παλαιολόγος, Ποταμός) εστιάζει στη μέρα της άφιξης του νέου μέλους της οικογένειας (που γιορτάζεται ως «Gotcha day», διακριτή από τα γενέθλια του παιδιού) που γίνεται η αρχή μιας νέας ζωής για όλους. Δοσμένη μέσα από τη φωνή του γονιού που θυμάται, αυτή η τρυφερή ιστορία αφορά τελικά όλες τις οικογένειες. Στο τρυφερό και μυητικό Το μεγάλο Πάντα και ο Μικρός Δράκος (μτφρ Σ. Τάπα, Διόπτρα) του James Nortbury, που εικονογράφησε ο ίδιος ο Βρετανός συγγραφέας και καλλιτέχνης, μέσω της βουδιστικής παράδοσης οι δύο ήρωες του τίτλου εξοικειώνονται
περιπλανώμενοι στη φύση (και μέσω αυτών οι μικροί αναγνώστες) με το αβέβαιο και το άγνωστο, αλλά και τον τρόπο συμφιλίωσης και υπέρβασής του. Παλιές καλές αξίες και συμπεριφορές διδάσκει με τρόπο γνήσια παιδικό, παιχνιδιάρικο και χαριτωμένο το Σοφούλι, ένα πρόβατο με χαρακτήρα (εικ. Α. Κονταίου, Μεταίχμιο) της Σοφίας Μαντούβαλου, αλλά κι ένας ξεκαρδιστικός λαγός του Βασίλη Παπαθεοδώρου στο Λοιπόν, ξέρεις κάτι; Φτάνει! (εικ. Π. Χριστούλιας, Καστανιώτης). Τα σπουδαιότερα γεγονότα στην Ιστορία που δεν μάθατε ποτέ ότι έγιναν την ίδια χρονική περίοδο (εικ. Liz Kay, μτφρ. Β. Ζεύκη, Διόπτρα) του Philip Parker είναι ένα βιβλίο που συνδυάζει την απόλαυση με τη γνώση, καθώς αποτυπώνει μοναδικά την παράλληλη εξέλιξη στην ιστορία των πολιτισμών. Στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο της σειράς, που εξοικειώνει τα παιδιά με θέματα και έννοιες της απτής καθημερινότητας, η Μαρίζα Ντεκάστρο στο βιβλίο Τα χρήματα, τι είναι; (εικ. Φ. Φωτιάδη, Μεταίχμιο) μιλάει με ακρίβεια και χιούμορ περί χρήματος. Από την ιστορία του ως μέσου συναλλαγής, στο πέρασμα του χρόνου, ώς τη σημασία
του στην οικονομική διαδικασία (και όχι μόνο) του σύγχρονου βίου. Ποτέ δεν είναι πολύ νωρίς για να γνωρίσεις τον Ισαάκ Νεύτωνα, τη Φρίντα Κάλο, τον Οδυσσέα Ελύτη, τη Μαρία Κάλλας, τα Τρελόσωστα του Νίκου Καρούζου, τον Επίκουρο και να δρασκελίσεις το κατώφλι της Επιστήμης και της Τέχνης. Αυτό προτείνει η Μαρία Γιαγιάννου στο Η κουνελόσκαλα (εικ. Κ.Θεοχάρη, Καλέντης). Και ίσως αυτή ακριβώς η ηλικία, η προσχολική, που θυμίζει τον Homo sapiens στα παιδικάτα του, είναι η κατάλληλη για μια πρώτη γνωριμία με τους προγόνους μας που χάνονται κάπου στο βάθος της Ιστορίας του είδους μας επί της Γης στο Χομ. Πρώτος φίλος, ο τελευταίος του είδους του (εικ. P. Donnelly, μτφρ. Μ.Πανουργιά, Ικαρος) της Τζιν Γουίλις. Κι από τον πρώτο άνθρωπο ώς τα 7 δισ. ανθρώπων που φιλοξενεί ο πλανήτης μας η απόσταση είναι τεράστια. Την καλύπτουν οι Jackie Mc Cann και Aaron Cushley στο Αν η Γη είχε 100 ανθρώπους (μτφρ. Κ. Δημοπούλου, Παπαδόπουλος), ένα πανόραμα του κόσμου μας σε μια μικροκλίμακα προσιτή σε όποιον ξέρει να μετρά ώς το 100. Μετά την προσέγγιση του «ποιος» (ο
Sapiens) και του «πού» (στη Γη), προκύπτει φυσικά το «πότε», η έννοια του χρόνου στο κατ' εξοχήν «δια-ηλικιακό» φιλοσοφικό βιβλίο-έργο τέχνης της εικαστικού Johanna Schaible Mια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι (μτφρ. Μ. Γκανά, Μάρτης). Καθώς οι σελίδες του βιβλίου μικραίνουν όσο φτάνουμε στο παρόν, μπορούμε να μεταφερθούμε και ώς τη γειτονιά μας, σε μια ταράτσα ενός γκαράζ και να δούμε έναν κήπο και μια φιλία να δίνουν βάρος, να νοηματοδοτούν την καθημερινότητα της αστικής ζωής, όπως μας τον σκιαγραφεί η Λίντα Σάρα (Ο μυστικός κήπος στον ουρανό, εικ. Φ. Λάμπερς, Ποταμός). Κι έτσι ο παιδόκοσμος είναι πια έτοιμος να πείσει τον Αγιο της αγάπης και της καλής καρδιάς να μας επισκεφθεί και φέτος μέσω της Μαρίας Α. Καραγιάννη στο Ο Αϊ-Βασίλης απεργεί (Kαστανιώτης). Κι αν στον σάκο του υπάρχει ένα παράξενο κουτί, όποιος το πάρει θα είναι ο τυχερός φιλόσοφος της χρονιάς στο Η ζωή είναι... μέσα σ’ ένα κουτί γεμάτο εκπλήξεις, (μτφρ. Λ. Γαλάτη, Διόπτρα) της Αme Dyckman. Αλλά τα Χριστούγεννα θέλουν και τη γιορτή, τη θεατρική παράσταση και τη μουσική. Ολα αυτά θα τα
23-26 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
Ανοιχτό βιβλίο
33
Να διαβάζουν οι μικροί, να ζηλεύουν οι μεγάλοι! βρει κανείς στο βιβλίο της Στέλλας Τζίβα Το φυλλαράκι που ήθελε να ταξιδέψει (εικ. Κ. Παϊσίου, Αρμός). Στο ίδιο μυθικό χριστουγεννιάτικο κλίμα κινείται και η πρωτότυπη και συγκινητική ιστορία της Κατρίνας Τσάνταλη Γράμματα στο έλατο κρυμμένα (Διόπτρα) που ωθεί τους μικρούς αναγνώστες στο να αυτενεργήσουν και να δημιουργήσουν μόνοι τους τα δικά τους εορταστικά παιχνίδια. Δύσκολο να γραφτεί ένα παραμύθι σήμερα στο ύφος και με τους τρόπους των κλασικών παραμυθιών, να ασκεί την ίδια μαγεία, να μην αναπαράγει στερεότυπα, αλλά ούτε και να δημιουργεί νέα υποκύπτοντας στις υπερβολές της πολιτικής ορθότητας. Τα Αμέτρητα (εικ. Β. Σελιμάς, Ικαρος) της Μαρίας Αγγελίδου κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση: ένα παραμύθι του 21ου αιώνα. Το «έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα», ο γάμος, το πριγκιπόπουλο και το ταξίδι του ήρωα διαθλασμένα λοξά διασταυ-
ρώνοντας το χθες με το σήμερα και το αύριο.
Μεσαίες ηλικίες ΚΑΘΩΣ ΟΙ ΑΠΟΡΙΕΣ και τα φιλοσοφικού τύπου ερωτήματα της παιδικής ηλικίας δίνουν τη θέση του στη διάθεση για δράση και περιπέτεια, το αστυνομικό έχει την τιμητική του. Στο αίτημα της εποχής για κορίτσια που αναλαμβάνουν τους παραδοσιακά αντρικούς ρόλου ανταποκρίνεται η μικρή αδελφή του Σέρλοκ Χολμς, στο Ενόλα Χολμς, η υπόθεση της αριστερόχειρης λαίδης (τόμοι 1-2, μτφρ. Δ. Μελικέρτης, Ψυχογιός) της Νάνσι Σπρίνγκερ. Αλλά η περιπέτεια βρίσκεται παντού, και στην καθημερινή μας ζωή, αυτό το ξέρουν καλά τα αδέλφια Μπουκόφσκι με τα οποία μπορεί να ταυτιστεί κάθε παιδί στο βιβλίο Ο επόμενος γύρος (Καστανιώτης) του Βιλ Γκλέμλιγκ. Ενα συγκλονιστικό μάθημα αν-
θρωπιάς δίνουν, μέσα από τις περιπέτειές τους, δύο παιδιά από την Κίνα στο βραβευμένο με Βραβείο Αντερσεν Μπρούντζος και Ηλιοτρόπιο (μτφρ. Δ. Σωτάκης, Πατάκης) του Γουέν Σουέν Τσάο, ενώ τα παιδιά από την αυτοκρατορική Ρωσία του 1917 διασχίζουν τις κατάλευκες από το χιόνι ρωσικές στέπες, αψηφούν τους νόμους, γίνονται φίλοι μ’ άγριους λύκους και πορεύονται προς την Αγία Πετρούπολη ορμητικά, υπερασπιζόμενα μια δική τους επανάσταση στο Λύκοι στο χιόνι (μτφρ. Α. Πιπίνη, Πατάκης) της Κάθριν Ράντελ, ενώ την ανθρώπινη κατάσταση αφηγείται μέσα από την αποστολή της να αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη και να σώσει το αφεντικό και φίλο της η Σάλι, ένας γορίλας, στην καταιγιστική περιπέτεια Ο γορίλας του δολοφόνου (μτφρ. Μ. Αγγελίδου-Α. Αγγελίδης, Πατάκης) του Γιάκομπ Βέγκελιους, όπου το κείμενο συμπληρώνεται από τις εικόνες των χαρακτήρων που έχει φι-
λοτεχνήσει ο ίδιος ο συγγραφέας. Τα στοιχεία του παραμυθιού, λοιπόν, διατηρούνται και μεταλλάσσονται μέσα από το βλέμμα άξιων συγγραφέων και στις περιπέτειες που απευθύνονται στα παιδιά της μέσης ηλικίας. Σ' αυτή την ατμόσφαιρα του μαγικού ρεαλισμού κινείται το υπέροχο μυθιστόρημα της Μαρίας Παπαγιάννη Χρυσά κουπιά (Πατάκης) όπου οι δύο προέφηβες ηρωίδες αναγκάζονται να περάσουν ένα καλοκαίρι στο χωριό με τον παππού. Οι θρύλοι της περιοχής για τη βελανιδιά που τις νύχτες με πανσέληνο γίνεται καράβι και τα κλαδιά της χρυσά κουπιά, θα δώσουν το έναυσμα για την αρχή μιας αναζήτησης που θα τους αποκαλύψει έναν άλλο κόσμο, έναν άλλον τρόπο να ζωής, αλλά και μια άλλη ποιότητα γραφής που συχνά θυσιάζεται στον βωμό της γρήγορης πλοκής και μιας εμμονής να προσαρμοστεί ο λόγος στη γλώσσα και στο ύφος του λόγου των παιδιών σήμερα.
Στο κλίμα του μαγικού ρεαλισμού ξετυλίγεται και η ιστορία της Αλη, του κοριτσιού που απαγορεύεται να πλησιάσεις, της μικρής μάγισσας που δεν είχε παρά μόνο τη γενναιοδωρία και το αλλόκοτο που τη διαπερνά να δώσει στον κόσμο για να υποταχθεί εν τέλει όμως στη σκοτεινή μοίρα της «φυλής» της, στο βιβλίο Από μακριά (εικ. Β. Κουτσογιάννης, Μεταίχμιο) της Αγγελικής Δαρλάση. Η λαχτάρα για ταξίδι, για φυγή και περιπλάνηση, για γνωριμία με τον κόσμο μας, τον τόσο γνωστό αλλά και τόσο άγνωστο, κάτι που τόσο μας έλειψε στην πανδημία, μεταφέρθηκε στον καναπέ, παρέα με πρωτότυπα βιβλία γνώσης, όπως αυτό της ομάδας «Η Γεωγραφία είναι πολύ κουλ» Γεωγραφία για εντελώς αγεωγράφητους (εικ. Ν. Μαυρωτά, Διόπτρα) που συνοδεύεται από δύο βιβλία δραστηριοτήτων και συνομιλεί με την ομώνυμη ομάδα στο facebook που την ακο-
Ανοιχτό βιβλίο
λουθούν 280.000 χρήστες. Αλλά και Η Ιστορία του κόσμου μέσα από 25 πόλεις (εικ. Λ. Βάντερπλουγκ, Μεταίχμιο) των Τρέισι Τέρνερ και Αντριου Ντόνκιν, με 25 πόλεις να παρουσιάζονται στην εποχή της ακμής αλλά και σκέψεις για το μέλλον του αστικού βιότοπου του σύγχρονου ανθρώπου να χαρτογραφούν αυτή την πρωτότυπη περιπλανητική ιστορία. Αντίβαρο στη γλυκιά και κατανυκτική ατμόσφαιρα των Χριστουγέννων και στον εσμό αγγέλων των ημερών φέρνει η Μορτίνα, η ηρωίδα-ζόμπι που αγαπήθηκε σε όλο τον κόσμο και τώρα συστήνει μεταμφιέσεις και παιχνίδια τρόμου στο Παίξε και φτιάξε με τη Μορτίνα – Μια νύχτα ανατριχιαστικά διασκεδαστική! (Ελληνικά Γράμματα) της Barbara Cantini. Πάνω από τις πόλεις του κόσμου ο έναστρος ουρανός αναμένει το βλέμμα του μικρού Αστροφυσικού στο ελκυστικό βιβλίο του Τζαμάλ-Οδυσσέα Μαάιτα Η ζωή των αστεριών (εικ. Τ. Μαάιτα, Σύγχρονη Εποχή) που μυεί τους μικρούς αναγνώστες στον κόσμο του Σύμπαντος.
Για έφηβους αναγνώστες ΜΙΑ ΔΥΝΑΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ αγάπης ανάμεσα σε μια λευκή και σ’ έναν Αφροαμερικανό, ένας σύγχρονος Ρωμαίος και μια ευαίσθητη Ιουλιέτα υπερασπίζονται τον έρωτά τους για να ανακαλύψουν, ανάμεσα στα άλλα, ότι το «αυγό του φιδιού» εκκολάπτεται ακόμη και στην ίδια τους την οικογένεια, στο βραβευμένο με Αντερσεν Αν έρθεις σαν τον άνεμο (μτφρ. Α. Πιπίνη, Πατάκης) της Τζακλίν Γούντσον. Συγκλονιστική ανακάλυψη για την οικογένειά του, για τον αγαπημένο του παππού, θα κάνει και ο Στεφάν, ο εγγονός ενός ναζί που πήρε μέρος στην εξόντωση των κατοίκων του Διστόμου και ο οποίος έρχεται στην Ελλάδα στο πλαίσιο ενός εκπαιδευτικού προγράμματος ελληνογερμανικής φιλίας. Είναι άραγε δυνατή η συγχώρεση; Αυτό πραγματεύεται συναρπαστικά η Κατερίνα Δημοκά στο αφήγημά της Δυο στόματα (Μεταίχμιο). Στον Εμφύλιο, μια εποχή που δεν αγγίζουν εύκολα οι νεότεροι συγγραφείς της νεανικής λογοτεχνίας, αναφέρεται μέσα από την προσωπική της εμπειρία η έμπειρη Μαρούλα Κλιάφα στο βιβλίο της Τη νύχτα που το σκυλί μας μεταμορφώθηκε σε λύκο (Πατάκης), για να μας αφυπνίσει και να μας θυμίσει τι σήμαινε να είσαι παιδί σε μια κοινωνία διχασμένη, άγρια κι επικίνδυνη. Στην εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μάς μεταφέρει και το graphic novel της γνωστής
Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 23-26 Δεκεμβρίου 2021
ΧΑΡΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
34
από το Θαύμα R.J. Palacio με το Λευκό πουλί (μτφρ. Μ. Ντεκάστρο, Παπαδόπουλος) όπου μαθαίνουμε την ιστορία του νταή του σχολείου που γνωρίσαμε στο Θαύμα και της γιαγιάς του που μικρή Εβραία προσπαθούσε να διασώσει από τους ναζί. Στους σύγχρονους κατατρεγμένους, σ’ ένα παιδί που μεγαλώνει σε μια φαβέλα του Ρίο της Βραζιλίας στρέφει το βλέμμα του και ο Γιώργος Παναγιωτάκης στο καλοκουρδισμένο μυθιστόρημά του Τίγκρε, με τα χέρια γυμνά (Πατάκης). Η τετραλογία των εποχών ξεκίνησε με το Πνεύμα του Χειμώνα και συνεχίζεται την άνοιξη με την περιπέτεια Ο φύλακας του ήλιου (εικ. L. Aisato, μτφρ. Η. Αγγελή, Κλειδάριθμος) της Μάγιας Λούντε για να συστήσει σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες μια εντελώς διαφορετική ανάγνωση της φύσης, σε μια μυστική αναγέννηση, σε μια τελετή μύησης στην ομορφιά του κόσμου. Ο φύλακας του ήλιου θα έχει απέναντί του «τα παιδιά που θέλουν να ξεριζώσουν τον ήλιο» στην Ξινή πορτοκαλάδα (Καστανιώτης) της Αλεξίας Κατσικογιάννη, της 22χρονης νικήτριας του διαγωνισμού του εκδοτικού οίκου «Γίνε σήμερα ο συγγραφέας τού αύριο».
Για εκπαιδευτικούς και όχι μόνο ΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ από την Ελληνική Επανάσταση έδωσαν αφορμή για τη συγγραφή πολλών και καλών βιβλίων γι’ αυτή την περίοδο που ασφυκτιούσε κάπου ανάμεσα στα
σχολικά εγχειρίδια και τα κλασικά πορτρέτα των αγωνιστών που ακόμη κοσμούν τους τοίχους σχολείων. Οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς και βέβαια τα παιδιά που θέλησαν να ανανεώσουν το βλέμμα τους σ' εκείνη την τόσο κρίσιμη για την εθνική μας συγκρότηση περίοδο, αναβάθμισαν την ιστορική και ιστορικοφανή βιβλιοθήκη τους. Το 1821: ερωτήσεις μόνο! (εικ. Φ. Χαλκιόπουλος, Ικαρος), των Μαρίας Αγγελίδου και Ειρήνης Βοκοτοπούλου δομείται γύρω από δέκα θεματικές, Επανάσταση, Πατρίδα, Γλώσσα, και Ανατολή και Δύση, Στρατός, Εχθροί, Ξένοι, Διπλωματία, Χρήματα, Πολίτευμα, κάθε μία από τις οποίες αναπτύσσεται μέσα από έναν τριπλό φακό εστίασης: Ιστορία, μία ιστορία, μαρτυρίες. Στο 1821, ένα εικονογραφημένο ταξίδι προς την ελευθερία (επιστ. επιμ. Η. Κολοβός, εικ. Θ. Μιμηλάκη, Διόπτρα) της Μάρως Βασιλειάδου έχουμε ένα ιστορικό καλειδοσκόπιο των πιο σημαντικών πτυχών του Αγώνα που εμπλουτίζεται και μέσα από θαυμάσιους κατατοπιστικούς χάρτες Στη σειρά της Αγγελικής Δαρλάση Οι μεγάλοι μικροί... Αγωνιστές του 1821 (εικ. Σ. Παπαδοπούλου, Μεταίχμιο) η συγγραφέας αφηγείται ιστορίες από την παιδική ηλικία του Κολοκοτρώνη, της Μπουμπουλίνας, της Μ. Μαυρογένους, του Καραϊσκάκη και του Κανάρη, κατορθώνοντας να δώσει σάρκα και οστά και παιδική φωνή στους ήρωες. H γραφίδα και η φωνή της γνωστής αφηγήτριας παραμυθιών είναι πια μια αδιάσπαστη ενότητα, είναι αδύνατο λοιπόν να διαβάζεις χωρίς να ακούς την υποβλητική
φωνή της Λίλης Λαμπρέλλη στο 11 μέρες του Απρίλη 1826 (εικ. Κατερίνα Βερούτσου, Πατάκης) και να αναβιώνεις τη ζοφερή ατμόσφαιρα του Μεσολογγίου εκείνες τις μοιραίες ώρες, πριν από την Εξοδο, μέσα από το βλέμμα ενός παιδιού που βοήθησε κι αυτό τις κρίσιμες στιγμές. Ιστορία και μυθοπλασία, ντοκουμέντα και φαντασία είναι τα υλικά γι’ αυτή τη δυνατή νουβέλα που προσφέρει γνήσια συγκίνηση και βαθιά γνώση της εποχής. Στη σειρά «Μικρές ιστορίες για μεγάλα γεγονότα» η Μαρία Ανδρικοπούλου στον τόμο Ο Ιωάννης και τα γεώμηλα και η Ιφιγένεια Μαστρογιάννη στον τόμο Ο ποιητής και η σφραγίδα της Ελευθερίας (αμφότερα σε εικονογράφηση του Φ. Φωτιάδη, Καλέντης) ζωντανεύουν εμβληματικά πρόσωπα και το ανάστατο πλαίσιο της εποχής. Η ζωή του εθνικού μας ποιητή μέσα από λέξεις αλλά, κυρίως, από εικόνες από την εικαστικό και εικονογράφο Μαρία Μπαχά στο Μια ιστορία για τον Διονύσιο Σολωμό (Καλειδοσκόπιο) προσφέρει αισθητική απόλαυση αλλά και ιδέες για μια ξεχωριστή σχολική γιορτή για την 25η Μαρτίου. H γιορτή οφείλει να δημιουργεί γνήσιο συναίσθημα και ο γόνιμος δρόμος γι' αυτό είναι η τέχνη, μια επαφή και εξοικείωση που ξεκινά από τη βρεφική ηλικία, όπως υποστηρίζουν οι Ευγενία Ζιώγα και Στρατούλα Μάντζιου στο Βιβλίο Τέχνης για Νεογνά και Βρέφη. Οδηγός ενηλίκων στην από κοινού θέαση σε σχήματα και πορτρέτα (Gutenberg). *Η Ελένη Σβορώνου είναι συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας, βιβλιοκριτικός και διδάσκει δημιουργική γραφή παιδικού βιβλίου
►► Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗ* ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ συνοπτικής θεώρησης της ντόπιας εκδοτικής παραγωγής στο τέλος της χρονιάς αναπόφευκτα δημιουργεί τυχαίες, συχνά παράδοξες γειτνιάσεις ανάμεσα σε βιβλία. Δεν είναι όμως κι αυτές οι συσχετίσεις χωρίς εκπλήξεις. Ετσι, στη φετινή επιλογή βιβλίων γύρω από την αρχιτεκτονική (πάντα με την απέραντη ποικιλία περιεχομένου που κρύβει η ευρύτερη έννοια του όρου) περιλαμβάνονται κατάλογοι εξαιρετικών εκθέσεων, μια επετειακή έκδοση, μελέτες του ιστορικού παρελθόντος αλλά και αναγνωρίσεις του παρόντος, ανθολογίες εικαστικών κριτικών και θεωρητικών δοκιμίων, μαζί με άφθονη δόση νοσταλγίας του παρελθόντος. Αλλά, παρ’ όλα αυτά, η «σκληρή» θεματική της αρχιτεκτονικής δεν θα μείνει εκτός του νυμφώνος: ύστερα από τόσες παρεκβάσεις, μια μονογραφία θα μας επαναφέρει στο τέλος στην τάξη. Ας κάνουμε σε συνέχεια την ίδια διαδρομή, σχολιάζοντας. Προηγούνται έτσι οι δύο αξιομνημόνευτοι κατάλογοι, της επετειακής έκθεσης «1821 πριν και μετά. Ελληνες και Ελλάδα. Επανάσταση και Κράτος», σε ολόκληρο το κτίριο του Μ. Μπενάκη Πειραιώς, με επιμελητές τους Τάσο Σακελλαρόπουλο και Μαρία Δημητριάδου, και της εικα-
23-26 Δεκεμβρίου 2021 Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
Ανοιχτό βιβλίο
35
ΧΑΡΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
Αρχιτεκτονική – μια επισκόπηση
στικής έκθεσης «Symbols & Iconic Ruins», στο υπόγειο του ΕΜΣΤ, με επιμελητές τους Παναγιώτη Πάγκαλο και Σταύρο Αλιφραγκή, (εκδόσεις Ευρασία). Οι 1.216 σελίδες του πρώτου καταλόγου και οι 334 του δεύτερου προσφέρουν μια αμυδρή αίσθηση, έστω ποσοτική, του σημαίνοντος όγκου τους, καθώς ο μνημειακός χαρακτήρας της πρώτης έκθεσης, μοιρασμένης σε τρεις υπο-ενότητες – Ελληνισμός και Τουρκοκρατία, Επανάσταση και Ηρωες, Ελληνες και Κράτος– και η τολμηρή συνύπαρξη μεγάλου αριθμού έργων από εικαστικούς και αρχιτέκτονες στη δεύτερη, πολλά από τα οποία ήταν παραγγελίες, οδήγησαν και στις δύο περιπτώσεις σε ασύγκριτης ποιότητας σκηνογραφικά επιτεύγματα. Στην ιστορική έκθεση στο Μ. Μπενάκη Πειραιώς, ο θεατής είχε συνεχώς την αίσθηση πως περιηγείται σε ένα «νέο» μουσείο-μέσα-σ το-μουσείο, αφού τα εκθέματα σε μεγάλο βαθμό προέρχονταν από αποθήκες και δεν είχαν ώς τώρα εκτεθεί ενώ συνάμα, συνδυάζονταν εδώ δημιουργικά, σε θεματικές ενότητες με προκαθορισμένο περιεχόμενο. Στην έκθεση, πάλι, στο ΕΜΣΤ, έπρεπε να τιθασευτεί ένα ετερόκλητο υλικό, που προέκυψε προσθετικά, με τη συμβολή επιμέρους προτάσεων, χωρίς να χαθεί η βασική ιδέα
οργάνωσης του συνόλου, ως «πορεία» με αρχή, μέση και τέλος. Ο συνδυασμός, η παράθεση-αντιπαράθεση, η αθέλητη ορισμένες φορές σύγκριση διαφορετικών μέσων έκφρασης, ο τρόπος αντιμετώπισης του παρελθόντος, σεβάσμιος ή επικριτικός, και η στάση απέναντι στα (αιώνια) σύμβολα αποτέλεσαν ουσιαστικά στοιχεία της έκθεσης. Μια εξίσου επετειακή έκθεση, αλλά καθαρά φαντασιακή, αποτελεί ο τόμος με τίτλο «Αθήνα, διακόσια χρόνια, διακόσια κτίρια», με την επιμέλεια του Μανώλη Αναστασάκη (grad review), με οκτώ εισαγωγικά κείμενα επιλεγμένων ειδικών και έργα μοιρασμένα σε έξι αντίστοιχες χρονικές περιόδους, από την προεπαναστατική ώς τη σύγχρονη. Εδώ τα εκθέματα παρατάσσονται με αυστηρή ομοιογένεια, καταλαμβάνοντας μία σελίδα του βιβλίου το καθένα, με μια αντιπροσωπευτική φωτογραφία κι ένα επεξηγηματικό κείμενο. Ετσι, με τη σημαντική συμβολή του πολύπειρου φωτογράφου Βασίλη Μακρή, που πέτυχε έναν πραγματικό άθλο –να ενοποιήσει έργα με τέτοιες τεράστιες διαφορές ηλικίας και κατάστασης– αυτός ο κατάλογος αφηγείται τη δική του, αυστηρά δομημένη «ιστορία» μιας αρχιτεκτονικής αλληλουχίας, διάρκειας δύο αιώνων. Εκείνος όμως ο κατάλογος που ξεχωρίζει, συ-
νοδευτικός μιας μοναδικής για την ιδιοτυπία έκθεσης, είναι του Μανόλη Κορρέ με τίτλο «Ο κύβος της Νάπολης και ο μονόλιθος του Κιούμπρικ», στην αίθουσα Zivasart το περασμένο καλοκαίρι. Ακόμα και η φαινομενικά απλή περιγραφή των εκθεμάτων, για να μην ειπωθεί τίποτα για τα περιεχόμενα του καταλόγου, δημιουργεί προβλήματα, γιατί δεν είναι προφανώς μόνο μια «έκθεση σχεδίων» του μανιώδους Κορρέ σε συνδυασμό με «συναφή ομοιώματα» των Νίκου Ζήβα και πάλι, Μ. Κορρέ, που παρατίθενται μαζί με δύο εισαγωγικά κείμενα των Ν. Ζήβα και Δ. Καλοκύρη. Το μεγάλο γλέντι είναι όσα συνιστούν και συνοδεύουν αυτή την έκθεση: ένα απίστευτο ρεσιτάλ του Κορρέ, όπου ο ίδιος (δηλαδή, οι αναμνήσεις του από ένα γεγονός στη Νάπολη του 1977), η μετάφραση από τον ίδιο ενός σχετικού με την υπόθεση διηγήματος του Α. Κλαρκ, και το εκτενέστερο κείμενο του Κορρέ, με τίτλο «In principio erat verbum» (Εν αρχή ην ο Λόγος) μπλέκουν πειστικά τις μνήμες και απίστευτες σχεδιαστικές δεξιότητες του ίδιου, τον Κιούμπρικ, τον Ταρκόφσκι, τα όσα (τυχαία) προηγήθηκαν και ακολούθησαν τη μοιραία εκείνη σύμπτωση γεγονότων – που με τη σειρά τους οδηγούν στον μεταφυσικό κύβο (ή μονόλιθο), και τέλος, στην καταιγιστική συνάντηση με την τελειότητα της μεγάλης πυραμίδας της Αιγύπτου – που θα αφήσει τον Κορρέ, καθ’ ομολογία του, άφωνο κι εξουθενωμένο. Σε αυτή τη σύνθεση, προσθέστε τα 12 μοναδικά σχέδια του Κορρέ και τις πέντε τρισδιάστατες αποδόσεις του κύβου «σε διάφορες υποθετικές συναντήσεις», όπου συνεργάζονται οι δύο συντελεστές της έκθεσης. Α ναι, κάπου εμφανίζεται και ο Παρθενώνας, που δεν θα μπορούσε να λείψει από ένα τέτοιο πανηγύρι φαντασίας, αριθμών και αναμνήσεων. Στην ίδια ενότητα ανήκει το Χαριστήριο στον καθη-
γητή Αργύρη Π. Π. Πετρονώτη, με τίτλο «Το αρμολόι» και επιμέλεια των Πασχάλη Ανδρουδή και Δημήτρη Π. Δρακούλη (εκδ. Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη), με 26 συμμετοχές μοιρασμένες σε τέσσερα μέρη (εκτός των εισαγωγικών). Και μόνη η πρώτη φράση του προλόγου είναι αρκετή να δώσει το στίγμα του: «Σε τρία χρόνια ο καθηγητής Αργύρης Πετρονώτης κλείνει τα εκατό του χρόνια» και πιο κάτω, τον χαρακτηρίζει «μαΐστορα» και «διδάσκαλο». Ο ομ. καθηγητής Β. Κατσαρός, που ακολουθεί, τον αποκαλεί μάλιστα «αγνό αγωνιστή» και «αντάρτη-πατριώτη» και παραθέτει ένα εντελώς ασυνήθιστο βιογραφικό σημείωμα για τον τιμώμενο. Μέχρι και τα θρυλικά ταξίδια του με ποδήλατο στην Ελλάδα
και στην Ευρώπη έρχονται να προστεθούν σε αυτό το τόσο ιδιότυπο μείγμα από βιωμένη ιστορία και έρευνα μνημείων. Αλλωστε ο ίδιος ο Πετρονώτης ενσαρκώνει με μοναδική πειστικότητα και απλότητα αυτόν τον ηρωικό χαρακτήρα, όπως θα πιστοποιούσε όποιος τον γνώρισε από κοντά, και του ήταν αδύνατο να μην τον θαυμάσει. Στις μελέτες του ιστορικού παρελθόντος ανήκουν η ογκώδης και διεξοδική, τελική έκθεση πεπραγμένων, και αποκλειστικά στα αγγλικά, του Στέφανου Σίνου, για μια ιδιαίτερη στην Ελλάδα περίπτωση αναστήλωσης κοσμικού βυζαντινού μνημείου, του ερειπωμένου Ανακτόρου του Μυστρά, με τίτλο: «The Late Byzantine Palace of Mistras and its Restoration» (Kapon
Editions). Η πολύχρονη αυτή περιπέτεια ενός σπάνιου μνημείου έχει εδώ τεκμηριωθεί με σχολαστική λεπτομέρεια, που αγγίζει τα όρια της εμμονής. Κάτι άλλωστε δικαιολογημένο ώς ένα σημείο, αν σκεφτεί κανείς τη διάρκεια απασχόλησης του συγγραφέα με το μνημείο: 30 συναπτά έτη. Στον αντίποδα του Μυστρά, θα σταθεί η κριτική ανασύσταση των πρώτων βημάτων της ιστορίας της Αθήνας, όταν επιλέχτηκε ως πρωτεύουσα του βασιλείου, σε μια θαυμάσια ανασύνθεση από τον Γιάννη Τσιώμη, με τίτλο «Η Αθήνα ξένη στον εαυτό της. Η γέννηση μιας νεοκλασικής πρωτεύουσας», σε μετάφρ. της Τ. Τσιάτσικα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Αυτή η μετάφραση κάνει προσιτή στο ελληνικό
Ανοιχτό βιβλίο
διάλογο στον τόπο, αλλά (ευτυχώς) ένα απαραίτητο εργαλείο στην πολεοδομία. Πολλούς θα ωφελούσε ένα τέτοιο διάβασμα της πολύπαθης αλλά και τόσο γοητευτικής για τις αντιθέσεις της πόλης… Περνώντας στην κατηγορία των θεωρητικών κειμένων, θα τοποθετούσαμε πλάι πλάι την ανθολογία του Δημήτρη Α. Φατούρου, με τίτλο «Αντικατοπτρισμοί. Κείμενα για την τέχνη, 1960-2010» (ΕΜΣΤ) με τη συλλογή δοκιμίων του Φινλανδού Juhanni Palasmaa, «Δώδεκα δοκίμια για τον άνθρωπο, την τέχνη και την αρχιτεκτονική, 1980-2018», σε μετάφρ. των Σάσα Λαδά-Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου και επιμέλεια του Π. Σουλτάνη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Αυτή η συνάντηση των δύο θεωρητικών, του Φατούρου με τον Palasmaa, δεν είναι τυχαία καθώς και οι δύο τους βασίζουν τις απόψεις τους πάνω στην ισχυρά βιωματική αντίληψη είτε του χώρου είτε του εικαστικού γεγονότος, αδιάκριτα. Μια τέτοια φαινομενολογική ματιά διατρέχει αφ' ενός τα διάσπαρτα, εξόχως ποιητι-
κά κείμενα του Φατούρου, γραμμένα ευκαιριακά για να συνοδεύσουν κυρίως εικαστικές εκθέσεις αλλά και μερικές συνθετικές καταγραφές, και τα δοκίμια του Palasmaa, που επαναλαμβάνουν με αμείωτο ζήλο την πίστη του σε μια αρχιτεκτονική των αισθήσεων, που ξεπερνά τις ρηχές, κυρίαρχες σήμερα αντιλήψεις για την αρχιτεκτονική. Συμπτωματικά, και οι δύο σχεδιάζουν και χτίζουν, ζωγραφίζουν και γράφουν – ό,τι κι αν σημαίνει κάτι τέτοιο. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι στον Φατούρο τουλάχιστον αυτή η πολυδιάσπαση οδήγησε σε μια ευστροφία, θεωρητική και πρακτική, που του επέτρεπε να συλλαμβάνει αφηρημένες έννοιες, δανεισμένες από διάφορα πεδία, και να τις αποδίδει συντομογραφικά, μ’ ένα ελάχιστο σκίτσο-μονοκοντυλιά ή με μια μοναδικής καθαρότητας λεκτική έκφραση. Κάτι ανάλογο διακρίνεται στη δουλειά του Palasmaa, όπως πιστοποιείται από τα σχέδια, τις μακέτες και τα υλοποιημένα έργα που συνοδεύουν τα δοκίμιά του. Στις νοσταλγικές επι-
στροφές σ’ ένα (αμόλυντο, ανέγγιχτο) παρελθόν θα κατατάξουμε δύο εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους βιβλία, που όμως κοιτάζουν εξίσου προς τα πίσω, καταγράφοντας την παλιά αίγλη ενός άλλοτε θαύματος, αφ' ενός του Manuel BaudBovy, με τίτλο «Περιστεριώνες της Τήνου», σε μετάφρ. Κ. Λάμψα (Καπόν), και αφ' ετέρου του Γιώργου Κυριακόπουλου, με τίτλο: «Η Αρχαιολογία τού Χτες. Ερειπωμένα Σπίτια και Υποστατικά του Αιγαίου» (Ποταμός). Το πρώτο συγκεντρώνει τις, ανέκδοτες ώς σήμερα, σχεδιαστικές αποτυπώσεις των μαγικών περιστεριώνων της Τήνου, που είχε σε ανύποπτο χρόνο, το 1955, κάνει ο τότε σπουδαστής αρχιτεκτονικής Μ. BaudBovy, της γνωστής οικογένειας Ελβετών φιλελλήνων. Σήμερα ήδη γνωρίζουμε τους μοναδικούς αυτούς περιστεριώνες μέσα από προπολεμικά βιβλιαράκια και από πιο πρόσφατα χορταστικά, φωτογραφικά κυρίως, λευκώματα και έχουμε σαγηνευτεί από την απίστευτη διακοσμητική φαντασία τους. Η έρευνα του Baud-Bovy όμως δεν
Μ. ΦΑΪΣ
κοινό τη διατριβή του Τσιώμη, που υποβλήθηκε το 1983 στη Γαλλία, κατόπιν χρησίμεψε ως βάση για μια αλησμόνητη έκθεση στην Ελλάδα το 1985 (με την ευκαιρία της «Αθήνας Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας») και εκδόθηκε μετά στα γαλλικά το 2017. Δυστυχώς ο συγγραφέας δεν πρόλαβε την ελληνική έκδοση. Γι' αυτό, έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία η επιμέλεια του τόμου από τους Γ. Δερτιλή, Μ. Μητσού και Π. Τουρνικιώτη. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο πραγματεύεται τις έννοιες του έθνους-κράτους και τη σχέση τους με τη «νεοκλασική» πόλη, το δεύτερο ασχολείται με την ίδρυση του κράτους και το τρίτο με την Αθήνα τη στιγμή της δημιουργίας της, το 1833. Μπορεί πολλά από αυτά τα γεγονότα, τα συνδεμένα με τη γέννηση της Αθήνας-πρωτεύουσας να είναι γνωστά από άλλες πηγές, μια και υπάρχει ήδη εκτενής σχετική βιβλιογραφία, αλλά τίποτα δεν συγκρίνεται με τις προθέσεις, τη γλαφυρότητα, το ιδεολογικό σφρίγος του Τσιώμη. Αν σε αυτές τις αρετές προσθέσουμε μια εικονογράφηση ασυνήθιστου εύρους, με δάνεια από ξένα αρχεία, και τα τόσο κατατοπιστικά διαγράμματα που συνέθεσε ο συγγραφέας για να εξηγήσει το «Σχέδιον» της Αθήνας, έχουμε έτσι μια καλή εικόνα του περιεχομένου αυτού του αγέραστου βιβλίου. Συμπτωματικά, με την ίδια πόλη, την Αθήνα, αλλά 190 χρόνια αργότερα, θα ασχοληθεί ο αρχιτέκτονας Βασίλης Σγούτας, με έναν σεμνό αλλά πειστικά περιεκτικό τόμο, που προσφέρει, όπως σημειώνει, μια «συνολική εικόνα και μια συνολική θεώρηση» της αγαπημένης του πόλης, με τίτλο: «Ενας Αθηναίος για την πόλη του» (Πλέθρον). Ο ίδιος αυτοσυστήνεται ως «απλός παρατηρητής», αλλά δεν κρύβεται το έμπειρο μάτι του, που ξέρει να κρατά αποστάσεις από τα πράγματα, να μην παθιάζεται, να μην υποκύπτει σε «πολιτικά ορθές» απόψεις – και τελικά, να λέει την «αλήθεια», εκείνη που όλοι λίγο-πολύ γνωρίζουν αλλά παραβλέπουν. Είναι εκείνη η «κοινή λογική» που τόσο συχνά λείπει από τον δημόσιο
Η ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ 23-26 Δεκεμβρίου 2021
ΧΑΡΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
36
είχε αρκεστεί στην εικόνα, έψαχνε και ζητήματα δομής και λειτουργίας – κάτι εντελώς απαραίτητο σε τέτοιες περιστάσεις. Το δεύτερο λεύκωμα, ψηλαφώντας τα εγκαταλειμμένα ίχνη του άλλοτε αγροτικού κόσμου στο τοπίο, είναι μια εμμονική φωτογραφική καταγραφή της εγκατάλειψης αυτού του ιερού τόπου από τον συλλέκτη και φωτογράφο Γ. Κυριακόπουλο, χωρίς επιτήδευση, χωρίς εξωραϊσμούς ή τεχνική επιδειξιμανία – έτσι ώστε να μπορέσει να αποδώσει απευθείας τη γνησιότητα και απλότητα αυτού του κόσμου. Βέβαια η ματιά του δεν κινείται τυχαία πάνω σε αντικείμενα και τοπία, η αναζήτησή του δεν γίνεται ποτέ στα τυφλά για τα εξαερωμένα ίχνη σκληρής διαβίωσης σε έναν τόπο τόσο αφιλόξενο. Εχει συνείδηση αυτών των δυσκολιών, αλλά αυτό προσδίδει αξία στην προσπάθειά του να διεισδύσει σε έναν κόσμο όπου πια δεν ανήκουμε. Θα κλείσουμε με την επιμελημένη δίγλωσση μονογραφία του Πάνου Τσακόπουλου με τίτλο «Γιάννης
Κούτσης: Τα ιδανικά κτίσματα στην αρχιτεκτονική του μπετόν» (DOMa), σε μια ιδανική παρουσίαση της Ιωάννας Κωστίκα. Υπέρμετρα σεμνός και αθόρυβος, ο Γ. Κούτσης (γ. 1933) προτίμησε να προβληθεί ελάχιστα το έργο του στην Ελλάδα. Εμεινε ένας συλλέκτης πεταλούδων – το πάθος του Βλαδίμηρου Ναμπόκοφ. Αλλά και ένας χειροτέχνης, απορροφημένος στην παραγωγή φοβερών σχεδίων αρχιτεκτονικής, με επάλληλες στρώσεις από γραμμοσκιές. Τώρα, με αυτή την τόσο μεθοδική μονογραφία του, αποκαθίσταται ως ένας ακόμα εκπρόσωπος του μεταπολεμικού μοντερνισμού στην Ελλάδα. Η δουλειά του σφραγίστηκε από τις σπουδές αρχιτεκτονικής του στο Πανεπιστήμιο Yale, την εποχή που εκεί μεσουρανούσαν η αρχιτεκτονική του P. Rudolph, ο θεωρητικός λόγος του V. Scully και τα ζωντανά παραδείγματα των L. Kahn και Mies. Φοβερή κληρονομιά και σπουδαίο μπόλιασμα στην ελληνική αρχιτεκτονική. *O Δ. Φιλιππίδης είναι ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ και αρχιτέκτονας