Τα δίκτυα της Δήλου, ανθρώπινες σχέσεις και έννοιες / Delos Networks, human relations and ideas by Eirini Kapetana

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚ. ΕΤΟΣ 2017-2018

ΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΤΗΣ ΔΗΛΟΥ ανθρώπινες σχέσεις και έννοιες

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Καπετανά Ειρήνη Μαρία Επιβλέπων Καθηγητής Δραγώνας Πάνος

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κ. Δραγώνα για την καθοδήγηση και τις συμβουλές του. Επίσης, η εργασία αυτή δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την πολύτιμη βοήθεια της κ. Γιώτας Παυλίδου, η οποία μου αποκάλυψε τον πλούτο των Αρχείων του Ιδρύματος Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη. Αφιερώνεται στον παππού μου Άρη*

Για την απόδοση ξενόγλωσσων κειμένων, χρησιμοποιήθηκαν οι διαθέσιμες μεταφράσεις, ενώ όταν έλειπαν, η μετάφραση έγινε από την συγγραφέα.

Μέσα από την παρούσα ερευνητική εργασία καταβλήθηκε προσπάθεια διερεύνησης της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ τριών εξεχουσών προσωπικοτήτων της παγκόσμιας διανόησης, τη δεκαετία του ‘60. Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ο Marshall McLuhan και ο R. Buckminster Fuller με τη γνωριμία τους στο πρώτο Συμπόσιο της Δήλου θέτουν την αφετηρία ενός διαλόγου σχετικά με την έννοια των δικτύων, που διαρκεί για περίπου δέκα χρόνια. Η έρευνα πραγματοποιείται σε τρία στάδια. Αρχικά, παρουσιάζεται η διοργάνωση των Συμποσίων της Δήλου, η οποία είναι εγχείρημα του Έλληνα πολεοδόμου Δοξιάδη και αποτελεί το πλαίσιο στο οποίο γνωρίζονται οι τρεις άνδρες. Στην συνέχεια, αναλύεται και διερευνάται η συμμετοχή του McLuhan και του Fuller στα Συμπόσια που πραγματοποιούνται την χρονική περίοδο 1963-1972. Παράλληλα, εξετάζεται η φιλική και επαγγελματική σχέση τους σε συνάρτηση με το έργο που παράγουν τη δεδομένη περίοδο. Στόχος είναι η διερεύνηση της αλληλεπίδρασης που υπάρχει μεταξύ τους και ο εντοπισμός κοινών σημείων στο έργο τους. Η έρευνα αποτελεί μια ιστορική αφήγηση, σε μία προσπάθεια ερμηνείας της σημασίας του αρχιτεκτονικού και πνευματικού έργου που παράχθηκε μέσω της φιλικής αυτής σχέσης. Οι τρεις άνδρες μοιράζονται ερεθίσματα και ιδέες και επηρεάζονται. Ο τρόπος και ο βαθμός στον οποίο το έργο τους επηρεάζεται διαφέρει από άτομο σε άτομο. Ωστόσο, ο διάλογος που αναπτύσσεται μεταξύ τους οδηγεί στην εξέλιξη της ίδιας της προβληματικής των δικτύων και στη διατύπωση ιδεών που μέχρι και σήμερα θεωρούνται θεμελιακές.

/ π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α _

_ Ε

1 2 3 ⁄ Π

.1 Ο θεσμός .2 Η γνωριμία .3 Οι συμμετοχές

ή σ.01 Σ σ.06 σ.14 σ.20

Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ο Σ Μ Ε Λ Λ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ο Σ

.1 Ο Ιούλιος του 1963 .2 Η περίοδος 1963-1969 .3 Η περίοδος 1969-1972

.1 Οι ιδέες των CIAM .2 Οι ιδέες της Δήλου

σ.30 σ.38 σ.66

Α σ.78 σ.82

Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α σ.94

ς σ.102

iii

_ Ε

Το 1963 η περιοχή του Αιγαίου και συγκεκριμένα το νησί της Δήλου, η έδρα μιας από τις πρώτες ανθρώπινες συμπολιτείες, όπου οι εκπρόσωποι των λαών συγκεντρώνονταν για να ανταλλάξουν και να συνθέσουν τις απόψεις τους την περίοδο της κυριαρχίας των Αθηνών, γίνονται μέρη του σκηνικού ενός συμποσίου, που δεν απέχει πολύ από εκείνο που συμμετείχε ο Σωκράτης στην αρχαία Αθήνα του Πλάτωνα. Ένα συμπόσιο απαλλαγμένο από την τυπικότητα και την στείρα ανταλλαγή προκαθορισμένων ιδεών, με έντονο το στοιχείο της ελευθερίας και της ψυχαγωγίας ήταν το όραμα του έλληνα αρχιτέκτονα, Κωνσταντίνου Δοξιάδη, ο οποίος επέλεξε τον νεκρό πλέον οικισμό της Δήλου για να ξεκινήσει την συζήτηση σχετικά με την κρίση και το μέλλον των σύγχρονων οικισμών. Ωστόσο, δεν ήταν η πρώτη φορά που ο ελλαδικός χώρος ενέπνεε τον αρχιτεκτονικό διάλογο. Tον Ιούλιο του 1933, το ατμόπλοιο «Πατρίς» απόπλευσε από την Μασσαλία με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά. Σε αυτό επέβαινε μία ομάδα καταξιωμένων ευρωπαίων αρχιτεκτόνων, οι οποίοι συνδιαλέγονταν επάνω στο θέμα της Λειτουργικής Πόλης. Πρόκειται, βέβαια, για το 4ο CIAM, το οποίο πραγματοποιήθηκε εν πλω μεταξύ Μασσαλίας και Πειραιά, με μία στάση στην Αθήνα για την τελετή έναρξης, καθώς και μεγάλο μέρος των συνεδριάσεων που έγιναν στο Πολυτεχνείο, στο αίθριο του κτηρίου Αβέρωφ. Προτού αποχωρήσουν από την Αθήνα, για το ταξίδι του γυρισμού, οι συμμετέχοντες είχαν το χρόνο να θαυμάσουν τα αξιοθέατα της Αθήνας αλλά και να εξερευνήσουν κάποια από τα κοντινά νησιά. Το 1963, τριάντα χρόνια αργότερα, ο Sigfried Giedion, ο πρώτος γραμματέας των CIAM, θα ξαναβρεθεί στην Αθήνα και θα παραθερίσει στα γραφικά νησιά του Αιγαίου μετά από πρόσκληση του Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Ο λόγος είναι η διοργάνωση του Συμποσίου της Δήλου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στο οποίο οι σύνεδροι θα εκφέρουν την άποψη τους σχετικά με τους προβληματισμούς που τίθενται για το μέλλον των πόλεων, ενώ παράλληλα ταξιδεύουν από νησί σε νησί και απολαμβάνουν το ελληνικό καλοκαίρι. Στην τελική σύσκεψη του Συμποσίου στο αρχαίο θέατρο της Δήλου, ο Sigfried Giedion θα αναφωνήσει πως «η Ελλάδα τα κατάφερε ξανά»1.

_ 1

“The declaration of Delos, statements and comments”, Ekistics, v.16, no.95, October 1963, σελ.254

Τα Συμπόσια της Δήλου είναι η υλοποίηση ενός ονείρου του έλληνα αρχιτέκτονα και πολεοδόμου, που ωρίμαζε μέσα του για χρόνια. Τον Ιούλιο του 1963, η παγκόσμια καταξίωσή του κατέστησε αναγκαία και εφικτή την οργάνωση και πραγματοποίηση της πρώτης συνάντησης. Αυτή τη φορά, το πλοίο «Νέα Ελλάς» με πλήρωμα τριάντα τέσσερεις επιστήμονες από διάφορες χώρες και επαγγέλματα, ξεκινά από τον Πειραιά με προορισμό τα νησιά του Αιγαίου και τελικά τη Δήλο, πριν το ταξίδι της επιστροφής για την Αθήνα. Στο κατάστρωμα του πλοίου γνωρίζονται ο Buckminster Fuller και ο Marshall McLuhan, και οι δύο προσκεκλημένοι του Δοξιάδη. Μεταξύ τους αναπτύσσεται αμέσως ένας φιλικός δεσμός που θα διαρκέσει για είκοσι περίπου χρόνια. Η συνάντηση τους το πρώτο πρωινό του ταξιδιού σηματοδοτεί το πάντρεμα της αρχιτεκτονικής και των δικτύων, σύμφωνα με τον Mark Wigley. Και οι δυο έλκονται από τα δίκτυα και τις διάφορες εκφάνσεις τους, ενώ ο Δοξιάδης ως αρχιτέκτονας και πολεοδόμος βλέπει προοπτικές διεύρυνσης της δικής του προσέγγισης, αυτής των υποδομών, των δικτύων κυκλοφορίας των πόλεων. Η μεταξύ τους σχέση αντιμετωπίζεται ως ένας δυναμικός διάλογος μέσα στο πέρασμα του χρόνου, σχετικά με την προβληματική των δικτύων και αποτελεί έναν ακόμη προβληματισμό για το μέλλον της πόλης. Η έρευνα εστιάζει στην χρονική περίοδο μεταξύ 1963 και1972, που περιορίζεται χρονικά και ο «διάλογος» αυτός. Η συνύπαρξη του R.B.Fuller, του Marshall McLuhan και του Κωνσταντίνου Δοξιάδη εν πλω, στο πρώτο Συμπόσιο της Δήλου θέτει την αφετηρία, ενώ η τελευταία συνάντηση τους στο δέκατο Συμπόσιο του 1972 κλείνει τον κύκλο της συζήτησης. Τα ερωτήματα που τίθενται αφορούν το πλαίσιο στο οποίο έρχονται σε επαφή οι τρεις άνδρες, δηλαδή τα Συμπόσια της Δήλου που διοργανώνονται κάθε καλοκαίρι, και το ρόλο που διαδραματίζουν ο καθένας από αυτούς στην εξέλιξη της ετήσιας διοργάνωσης. Στόχος είναι η διερεύνηση της αλληλεπίδρασης που υπάρχει μεταξύ τους και ο εντοπισμός κοινών σημείων στο έργο τους. Εξετάζεται η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ τους, φιλική και επαγγελματική, και ο τρόπος με τον οποίο διαπλέκονται τόσο οι ζωές αλλά και το έργο τους. Βασική επιδίωξη είναι ο εντοπισμός σημείων που μαρτυρούν την επίδραση που ασκεί ο ένας στον άλλον στην διαμόρφωση της δικής τους θεώρησης ως προς το κοινό σημείο όλων, τα δίκτυα. Τέλος, επιχειρείται να δοθεί απάντηση, στο κατά πόσο η συνάντηση των τριών ανδρών αποτέλεσε σημαντικό σημείο για την μελέτη και την μετέπειτα εξέλιξη της έννοιας των δικτύων, καθώς και για τον ευρύτερο διάλογο για το μέλλον των πόλεων. Η εργασία δομείται σε τρία κεφάλαια, καθένα από τα οποία επικεντρώνεται στην διερεύνηση των παραπάνω ερωτημάτων. Η έρευνα παρουσιάζεται ως μια ιστορική αφήγηση. Αφορμή αποτελεί το άρθρο Network Fever του αρχιτέκτονα Mark Wigley, το οποίο δημοσιεύεται το 2001 στο περιοδικό Grey Room. Η διεκπεραίωση της εργασίας δεν

θα ήταν εφικτή χωρίς την αρχειακή έρευνα που πραγματοποιείται στο Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη. Τα ιστορικά τεκμήρια που συλλέγονται προέρχονται από τους φακέλους της αλληλογραφίας του Δοξιάδη με τον Fuller και τον McLuhan, από τους φακέλους που αφορούν τη διοργάνωση των Συμποσίων καθώς και φακέλους που αφορούν τη λειτουργία του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου. Επίσης, βασική πηγή υλικού είναι τα περιοδικά Ekistics και συγκεκριμένα τα δέκα ειδικά τεύχη που δημοσιεύονται κάθε Οκτώβριο την περίοδο 1963-1972 και αφορούν τα Συμπόσια της Δήλου. Παράλληλα, μελετώνται τα βιβλία και τα άρθρα που δημοσιεύονται τη δεδομένη περίοδο από τις εν λόγω προσωπικότητες, καθώς και άλλα βιβλία που αφορούν τη ζωή και το έργο τους. Το πρώτο κεφάλαιο αφορά το χρονικό και χωρικό πλαίσιο της έρευνας. Αρχικά παρουσιάζεται ο θεσμός των Συμποσίων της Δήλου και αναλύεται το όραμα του Δοξιάδη για τις συναντήσεις αυτές. Γίνεται αναφορά στη γνωριμία των τριών ανδρών και τα όσα συνέβησαν τις μέρες του ταξιδιού, καθώς και στις συμμετοχές τους στα συμπόσια που ακολούθησαν. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται την φιλική αλλά και επαγγελματική σχέση των R.Buckminster Fuller, Marshall McLuhan και Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Η αλληλεπίδραση μεταξύ τους χωρίζεται σε τρεις ενότητες: η πρώτη εστιάζει στο ταξίδι του 1963, η δεύτερη αναλύει τις μεταξύ τους σχέσεις την περίοδο 1963-1969, ενώ η τρίτη την περίοδο 1969-1972. Η σχέση τους αναλύεται με γνώμονα τον συνδετικό κρίκο των τριών ανδρών που είναι η πολυδιάστατη έννοια των δικτύων. Η προσέγγιση της προβληματικής αυτής γίνεται μέσα από τρεις διαφορετικές θεωρήσεις της έννοιας. Ο Marshall McLuhan ως ειδικός στο θέμα των τηλεπικοινωνιών αναφέρεται στα media, στα τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά δίκτυα και τις αόρατες και αφηρημένες προεκτάσεις τους, που λαμβάνουν παγκόσμιας κλίμακας μέγεθος. Ο Buckminster Fuller προσεγγίζει την έννοια υπό το πρίσμα των τηλεπικοινωνιών, ωστόσο, μέσω των δικτυωματικών κατασκευών και των κτηρίων του προσπαθεί να στεγάσει τα αόρατα δίκτυα του McLuhan. Τέλος ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης αναφέρεται στις υποδομές και τα συστήματα μεταφοράς και επίγειας επικοινωνίας. Στο τρίτο κεφάλαιο, μελετάται η συνολική εξέλιξη της έννοιας των δικτύων, στο πλαίσιο των Συμποσίων κατά τη δεδομένη περίοδο. Παρουσιάζονται οι ιδέες που προκύπτουν από τα CIAM, τις οποίες στην συνέχεια, καλούνται να αναθεωρήσουν οι σύνεδροι των Συμποσίων της Δήλου.

1.1 Ο θεσμός Στις 2 Ιουνίου 1963, στην ενδέκατη σελίδα της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, μεταξύ της «αναβολής της δεξίωσης της Ιταλικής πρεσβείας λόγω της υγείας του Πάπα» και της κλήρωσης του εθνικού λαχείου, ο αναγνώστης διαβάζει: «ΟΡΓΑΝΟΥΤΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΕΝΤΟΣ ΕΠΙΒΑΤΗΓΟΥ ΣΚΑΦΟΥΣ».2

Στο σύντομο κείμενο που βρίσκεται μεταξύ αγγελιών και κοσμικών νέων, αναφέρεται το τελευταίο εγχείρημα του προέδρου του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Οι δύο παράγραφοι παρουσιάζουν συνοπτικά το συνέδριο και σίγουρα δεν προβλέπουν την έκταση και την δημοσιότητα που θα λάβουν στο μέλλον οι ετήσιες αυτές συναντήσεις. Το Συμπόσιο της Δήλου, ή όπως θα αποκαλείται αργότερα η Δήλος, διοργανώνεται μεν για πρώτη φορά τον Ιούλιο του 1963, αποτελεί ωστόσο την πραγματοποίηση ενός ονείρου που είχε από νέος ο Δοξιάδης και που η παγκόσμια καταξίωσή του το κατέστησε εφικτό εκείνη την περίοδο.3 Το 1933 ένα λαμπρό γεγονός διαδραματίστηκε στην Αθήνα. Μία από τις σημαντικότερες διοργανώσεις της διεθνούς αρχιτεκτονικής έλαβε χώρα στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ο σπουδαστής ακόμα Κωνσταντίνος Δοξιάδης ήταν εκεί και την παρακολούθησε έστω από απόσταση. Το 4ο CIAM με θέμα τη Λειτουργική Πόλη, ύστερα από μια κρουαζιέρα στη Μεσόγειο και εν μέσω ιδιαίτερων ιστορικών εξελίξεων, πραγματεύτηκε στην Αθήνα τις συνθήκες και τα προβλήματα των πόλεων. Τριάντα τρεις περιπτώσεις πόλεων παρουσιάστηκαν στην έκθεση που φιλοξενήθηκε στο αίθριο του κτηρίου Αβέρωφ, ενώ προσωπικότητες της διεθνούς αρχιτεκτονικής συνδιαλέχθηκαν για το παρόν και το μέλλον των πόλεων, σε ένα από τα πρώτα «ρομαντικά» συνέδρια, όπως τo χαρακτήρισε ο Kenneth Frampton.4 Σύμφωνα με τον Δημήτρη Φιλιππίδη, το λαμπερό αυτό γεγονός επηρέασε και συγκλόνισε το νεαρό Δοξιάδη. Βάσιμα μπορεί να γίνει η υπόθεση πως ο Δοξιάδης είδε από κοντά στην αυλή του Πολυτεχνείου τους ήρωες του

εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, Κυριακή 2 Ιουνίου 1963, σελ. 11 Ψωμόπουλος, Παναγής, Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης και το Έργο του, Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, 2009, σελ. 113 4 Frampton, Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, Αθήνα: Θεμέλιο, 2009, σελ. 242 2 3

Μοντερνισμού και γοητεύτηκε από το ειδικό θέμα του Συνεδρίου. Εκείνη την περίοδο, άλλωστε, δήλωσε στην μετέπειτα γυναίκα του Εμμά, πως θέλει να γίνει πολεοδόμος.5 Η διοργάνωση αυτή φαίνεται να επηρέασε βαθύτατα το Δοξιάδη, ο οποίος με εφόδιο τις ιδέες του 4ου CIAM εξελίχθηκε στον πολεοδόμο που θα αναλάβει αρχικά διοικητικές θέσεις στο Δημόσιο, στην Κατοχή θα δημιουργήσει αθόρυβα μια πολύτιμη τράπεζα πληροφόρησης για τη χώρα, και στην συνέχεια θα εφαρμόσει ένα πετυχημένο πρόγραμμα ανοικοδόμησης για την ταλαιπωρημένη από τον πόλεμο Ελλάδα. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο καταξιωμένος πλέον Δοξιάδης, διοργανώνει τη δική του εκδοχή της κρουαζιέρας του ’33. Την 1η Ιουνίου 1963, λοιπόν, ο Δοξιάδης παρουσιάζει ενώπιον δημοσιογράφων το πρώτο Συμπόσιο της Δήλου, που σχεδιαζόταν προσεκτικά από τον ίδιο και από τους συνεργάτες του για περίπου δύο χρόνια.6 Οι προσκλήσεις που αποστέλλονται κάνουν λόγο για την ανάγκη επίλυσης των προβλημάτων της σύγχρονης πόλης. Η εξέλιξη των ανθρώπινων οικισμών επιφέρει προβλήματα, τα οποία επιδεινώνονται όσο δεν επιλύονται. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης στους οικισμούς, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται από εθνικές κυβερνήσεις, οργανισμούς, συλλόγους και εμπειρογνώμονες. Παράλληλα, γίνεται αναφορά στην πληθώρα συνεδριάσεων που γίνονται επί του θέματος, οι οποίες ωστόσο συγκαλούνται από άτομα που προέρχονται από κοινά περιβάλλοντα, με κοινά επαγγέλματα, από τις ίδιες κοινωνικές τάξεις και συχνά από το ίδιο κράτος. Φαντάζει επομένως επιτακτική, στα μάτια του Δοξιάδη, η ανάγκη μιας συζήτησης πολυπρισματικής, από ανθρώπους διαφορετικών επαγγελμάτων, ενδιαφερόντων και κλάδων, που προέρχονται από διαφορετικές χώρες και περιβάλλοντα. Η πολυφωνία και η ποικιλία ερεθισμάτων και εμπειριών θα είναι γόνιμη για την ανάπτυξη νέων ιδεών, την αποσαφήνιση των υπαρχόντων προβλημάτων και πιθανώς την εξαγωγή εποικοδομητικών συμπερασμάτων.7

Φιλιππίδης, Δημήτρης, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης (1913-1975) Αναφορά στον Ιππόδαμο, Αθήνα: Μέλισσα, 2015, σελ.76 6 Ο RBF σε επιστολές τον ρωτά για την διοργάνωση που του είχε αναφέρει στην πρώτη συνάντηση τους το 1961. 7 Φάκελος 6331, 1963 PARTICIPANT F15 BUCKMINSTER FULLER, ν.10 5

Αυτή η συζήτηση πραγματοποιείται για πρώτη φορά από τις 6 έως τις 13 Ιουλίου, πάνω σε ένα πλοίο που ταξιδεύει σε όλο το Αιγαίο. Τριάντα περίπου επιστήμονες και ειδικοί που προέρχονται από όλες τις ηπείρους της Γης, από τον Ανατολικό, το Δυτικό και τον Τρίτο Κόσμο, και που ανήκουν σε όλες τις φυλές, παίρνουν μέρος στο πρώτο Συμπόσιο της Δήλου και αντιπροσωπεύουν 15 επιστήμες, την Τέχνη, τα Πανεπιστήμια και ιδιωτικούς και διεθνείς οργανισμούς.8 Ο Δοξιάδης οραματίζεται ένα Συμπόσιο και όχι ένα «συνέδριο πνιγμένο μέσα στην τυπικότητα, όπου οι σύνεδροι φθάνουν με προκαθορισμένες θέσεις και αντιλήψεις, με προκαταλήψεις και αντί να προχωρήσουν σε πραγματική ανταλλαγή απόψεων καταθέτουν προετοιμασμένες δηλώσεις που δεν επιτρέπουν την εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων». Το Συμπόσιο πραγματοποιείται στα πρότυπα ενός αρχαίου Ελληνικού Συμποσίου. Αποτελεί μια συνάντηση πνευματικών ανθρώπων, στην οποία έχουν παραμεριστεί τελείως οι τύποι και οι σύνεδροι νιώθουν όσο το δυνατόν πιο ελεύθεροι. Οι συζητήσεις διαδραματίζονται σε ώρες φυσικές, με τους σύνεδρους καθισμένους γύρω από ένα τραπέζι, χωρίς τη δέσμευση μιας ημερήσιας διάταξης, απαλλαγμένοι από την ανάγκη να έχουν το νού τους στα πρακτικά. «Οι σύνεδροι θα ντύνονται απλά και φυσικά, θα ζουν μακριά από τον υπόλοιπο κόσμο και τις ενοχλήσεις μιας κοινωνικής ή επίσημης ζωής, περιοδεύοντας στην κοιτίδα ενός από τους μεγαλύτερους ανθρώπινους πολιτισμούς, όπου θα έχουν την ευκαιρία να δουν τον ανθρώπινο πολιτισμό στη γέννηση του, στο μεγαλείο του και στην κατάπτωση του, την πορεία του ανθρώπινου οικισμού μέσα στις 6000 χρόνια της συνεχούς ιστορίας της περιοχής.»9 Ο Δοξιάδης φαίνεται να οργανώνει το Συμπόσιο μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια του, από το ντύσιμο των συνδαιτυμόνων, τα διαλείμματα για κολύμπι και για φαγητό, ως την τοποθεσία της τελικής σύσκεψης του συνεδρίου. Η τελευταία, αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές αποφάσεις της διοργάνωσης αυτής. Το Συμπόσιο της Δήλου, καταλήγει στο νησί της Δήλου και έτσι παίρνει το όνομα του. Ο βαρυσήμαντος συμβολισμός είναι εμφανής. Η Δήλος βρίσκεται ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, το Βορρά και το Νότο. Υπήρξε η έδρα μιας από τις πρώτες ανθρώπινες συμπολιτείες, αρχικά της Ιωνικής Συμπολιτείας και αργότερα, στην εποχή της κυριαρχίας των Αθηνών, της Αμφικτυονίας, όπου οι εκπρόσωποι των λαών συγκεντρώνονταν για

8 9

Φάκελος 2456, ΑΤΙ DELOS MEETINGS (doc A,B) 1963 (6-13 July), ν.177 Ο.π. ν.178

Εικ.01: O Mr. Fitch στην Σαντορίνη 1964.

Εικ.02: Δείπνο στη Μύκονο, 1966.

Εικ.03: H Λαίδη Matthew και η Dr. Margaret Mead χορεύουν στον Άγιο Ιωάννη Σπάρτης το 1964.

να ανταλλάξουν και συνθέσουν τις απόψεις τους. Η Δήλος το 1963, όπως άλλωστε και σήμερα, ήταν ένας νεκρός οικισμός, συνεπώς οι καλεσμένοι του Δοξιάδη θα μπορούσαν να αναλογίζονται κάτω από ένα σύμβολο ανθρώπινου οικισμού, που δεν θα τους δημιουργούσε προβλήματα και δεσμεύσεις σχετικές με τον πολιτισμό αλλά και τους οικισμούς της εποχής τους.10 Σε εκείνο τον τόπο λοιπόν, στο αρχαίο θέατρο του νησιού, συγκεντρώνονται οι συμμετέχοντες και υπογράφουν το πνευματικό προϊόν αυτής της συνάντησης, τη Διακήρυξη της Δήλου. Το έγγραφο αυτό αναφέρεται σε ζητήματα αξιών, αλλά και σε ζητήματα που αφορούν προτεινόμενες προοπτικές της έρευνας γύρω από τα ζητήματα οικισμών και καλλιέργειας αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών ιδεών.11 Η διοργάνωση αρχικά προορίζεται να γίνει μία μόνο φορά το καλοκαίρι του 1963 και να αποτελέσει ευκαιρία για τη διαπίστωση των προβλημάτων της εποχής και τη διατύπωση της αναγκαίας πολιτικής για τους οικισμούς και άρα ευκαιρία αναθεώρησης των πορισμάτων του συνεδρίου του CIAM, δηλαδή της Χάρτας των Αθηνών, σε μία νέα διακήρυξη, αυτή της Δήλου.12 Ωστόσο, το Συμπόσιο της Δήλου γίνεται ένας ετήσιος θεσμός και διοργανώνεται εν πλω δέκα φορές μέχρι και το 1972. Σύμφωνα με τον Παναγή Ψωμόπουλο, τα συμπόσια αυτά προσέφεραν φυσική, ψυχική και πνευματική απόλαυση, σε ατμόσφαιρα άνετης λιτότητας και πειθαρχημένης ελευθερίας, που βαθμιαία μετέτρεπε την όποια αρχική επιφύλαξη σε διάχυτη εμπιστοσύνη, ειλικρινή ανταλλαγή ιδεών και φιλική την όποια διαφωνία, ακόμη και διαμάχη- που δεν ήταν σπάνια, «για να πάνε όλοι ένα βήμα εμπρός προς τον επιδιωκόμενο στόχο».13 Ο Δοξιάδης αναφέρεται στο παρόν και το μέλλον των ανθρώπινων οικισμών, χωρίς να αποκόβεται ωστόσο από το παρελθόν. Ο Sigfried Giedion, ο οποίος συμμετείχε στο συνέδριο του 1933 με το CIAM, συμμετέχει και στο Συμπόσιο του 1963, υπογραμμίζοντας τη συνέχεια από τον έναν στον άλλον θεσμό και την τελευταία μέρα στη Δήλο θα αναφωνήσει «Η Ελλάδα τα κατάφερε ξανά! Μάλλον κάτι υπάρχει στον αέρα που μας επιτρέπει να δουλεύουμε όλοι μαζί ειρηνικά και βοηθά στο να χαλαρώνει η συγκρατημένη υπό άλλες συνθήκες ανθρώπινη συμπεριφορά. Η Χάρτα των Αθηνών γεννήθηκε στο ξεκίνημα μιας νέας αρχιτεκτονικής. Είχε πολλές αστοχίες αλλά σηματοδοτούσε μια αφετηρία. Αυτό που συμβαίνει εδώ είναι επίσης μια αφετηρία».14 Ο.π. ν.179 Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 456 12 Ψωμόπουλος, ό.π., σελ. 114 13 O.π. σελ. 118 14 " The Declaration of Delos: Statements and Comments”, Ekistics, v.16, no.95, October 1963, σελ.254 10 11

Εικ.04: Στο νησί της Δήλου την τελευταία μέρα του Συμποσίου το 1963.

Για την πορεία του Κωνσταντίνου Δοξιάδη μπορούμε να πούμε πως ήταν σίγουρα μια αφετηρία. Το πρώτο Συμπόσιο της Δήλου λειτούργησε για το Δοξιάδη, όπως είχε λειτουργήσει το Συνέδριο του CIAM. Του υπέδειξε μια κατεύθυνση στην οποία έπρεπε να κινηθεί και μια έννοια με την οποία θα ασχοληθεί για χρόνια στο αρχιτεκτονικό του έργο αλλά και μέσω των Συμποσίων. Η έννοια αυτή, που θα αναλυθεί παρακάτω εκτενώς, ήταν η προβληματική των Δικτύων, η οποία φαίνεται πως απασχόλησε το Δοξιάδη αρκετά τα χρόνια που ακολούθησαν.

Εικ.05: Η απάντηση του R. Buckminster Fuller στην πρόσκληση του Δοξιάδη για διάλεξη στο ΑΤΙ τον Ιούλιο του 1961.

1.2 Η γνωριμία Μια καλοκαιρινή ημέρα του Ιουλίου του 1963 επρόκειτο, σύμφωνα με το Mark Wigley, να είναι η μέρα όπου η Αρχιτεκτονική και τα Δίκτυα θα ξεκινούσαν τη ριζοσπαστική συμπόρευση τους.15 Στο κατάστρωμα του πλοίου Νέα Ελλάς στις 6 Ιουλίου του 1963, επέβαιναν τριάντα τέσσερεις επιστήμονες και άνθρωποι του πνεύματος,16 όλοι καλεσμένοι του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, προκειμένου να διατυπώσουν τις προτάσεις τους για την εξέλιξη των ανθρώπινων οικισμών. Μεταξύ αυτών, ο Buckminster Fuller, αναγνωρισμένος μηχανικός, εφευρέτης, καθηγητής και συγγραφέας, γεννημένος την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, καθώς και ο Marshall McLuhan, ένας ψηλός σαραντάχρονος ειδικός στο θέμα των τηλεπικοινωνιών και των media. Στην πρώτη φωτογραφία που βγάζουν μαζί, σχεδόν άγνωστοι ακόμη, αγνοούν τον καθοριστικό ρόλο που θα κατέχουν στην «διαπαιδαγώγηση» του Δοξιάδη σχετικά με την έννοια, που και οι δύο μεταχειρίζονταν με έναν σχετικά κοινό τρόπο, δηλαδή τα Δίκτυα. Το ενδιαφέρον του Δοξιάδη για τον Buckminster Fuller εντοπίζεται αρκετά χρόνια πριν από την στιγμή που οι δυο τους θα βρεθούν στον ίδιο χώρο και θα αρχίσουν να συνδιαλέγονται και να αναπτύσσουν μια έντονα φιλική σχέση. Τα αποκόμματα περιοδικών που συλλέγει ο Δοξιάδης ήδη από το 1946,17 καθώς και η εμφάνιση του Γεωδαιτικού Χάρτη του Fuller στο εξώφυλλο του περιοδικού Ekistics18 από το 1957, υποδεικνύουν το πόσο συναρπαστικό φαντάζει το έργο του στον Έλληνα πολεοδόμο. Η σύνδεση μεταξύ αυτών των δύο προσωπικοτήτων θα γίνει μέσω του Gerald A. Gutenschwager, αναπληρωτή καθηγητή Γεωγραφίας στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο του Δοξιάδη. Στις 25 Νοεμβρίου του 1960, κι έχοντας ήδη στο αρχείο του Ιδρύματος το βιβλίο The Dymaxion World of Buckminster Fuller, που έχει εκδοθεί τον ίδιο χρόνο, ο Gutenschwager θα προτείνει στον Fuller να συναντηθούν κατά την επικείμενη επίσκεψη του πρώτου στις ΗΠΑ, προκειμένου να συζητήσουν κοινούς προβληματισμούς σε ό,τι αφορά το μέλλον των σύγχρονων πόλεων.19 Η συνάντηση αυτή όντως θα πραγματοποιηθεί και θα αποτελέσει την αφορμή για την πρόσκληση του Fuller αυτή την φορά στην Αθήνα, στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο.20 Ο Δοξιάδης τον Απρίλιο του 1961 θα προσκαλέσει επισήμως τον Fuller στην

Wigley, Mark, “Network fever”, Grey Room, no.4, summer 2001, σελ.84 “The Delos Symposion”, Ekistics, v.16, no.95, October 1963, σελ. 210 17 Φάκελος 6331, 1963 PARTICIPANT F15 BUCKMINSTER FULLER, Απόκομμα του FORTUNE MAGAZINE (Απρίλιος 1946) FULLER’S HOUSE, why R.B.F.’s designs for low cost, truly modern, mass produced homes may well upset a notoriously tradition-bound building industry. 18 Σύμφωνα με την κ. Γιώτα Παυλίδου, ο Γεωδαιτικός Χάρτης εμφανίζεται στο εξώφυλλο του Ekistics αρκετές φορές στην περίοδο 1957-1959 19 Φάκελος “1960s lectures at ATHENS TECHNOLOGICAL INSTITUTE”, 09/12/1960 20 Ο.π. 09/12/1960 15 16

Εικ.06: Η απάντηση του Marshall McLuhan στην πρόσκληση του Δοξιάδη για το πρώτο Συμπόσιο της Δήλου.

Αθήνα, για να επισκεφτεί το ΑΤΙ και να δώσει διάλεξη τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου.21 Εκείνος θα απαντήσει αμέσως στο Δοξιάδη, αποδεχόμενος την πρόσκληση του, θα ορίσει την ημερομηνία που τον βολεύει, θα ενημερώσει για την αμοιβή του και θα ζητήσει τρείς ώρες, ένα μαγνητόφωνο και έναν προτζέκτορα 35mm με Airequipt θήκες για τις διαφάνειες του.22 Στις 19 Ιουλίου του 1961, ο Fuller θα φτάσει για πρώτη φορά στην Αθήνα ως καλεσμένος του Δοξιάδη και θα δώσει την πρώτη του διάλεξη στην καρδιά του αθηναϊκού καλοκαιριού.23 Ο Marshall McLuhan θα μπει στο οπτικό πεδίο του Δοξιάδη, κάποια χρόνια αργότερα, με την έκδοση του βιβλίου τού Gutenberg Galaxy. Ο Δοξιάδης, διαβάζει το βιβλίο το 1963 και εντυπωσιάζεται από τις ιδέες του McLuhan, οι οποίες ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τις ιδέες του ίδιου και που αφορούν άμεσα την προβληματική του Συμποσίου, την κρίση των ανθρώπινων οικισμών. Η συνεργάτιδα του Δοξιάδη Jaqueline Tyrwhitt θα είναι ο σύνδεσμος μεταξύ εκείνου και του McLuhan, αφού οι δυο τους γνωρίζονται ήδη από το 1953. Έτσι, στις 20 Μαΐου 1963, συντάσσεται επιστολή με παραλήπτη τον Marshall McLuhan και θέμα την πρόσκληση του στο Συμπόσιο της Δήλου.24 Η απάντηση από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού δεν θα αργήσει να φτάσει. Στις 3 Ιουνίου του 1963 η συμμετοχή του McLuhan θα επιβεβαιωθεί μέσω τηλεγραφήματος, ενώ θα ακολουθήσει και επιστολή προς το Δοξιάδη από το McLuhan, εκφράζοντας τον ενθουσιασμό και την προσμονή του για το επερχόμενο ταξίδι στην Αθήνα.25 Η ιστορία του 1933 φαίνεται να επαναλαμβάνεται. Ο Δοξιάδης θα οργανώσει αυτήν την κοινωνική εκδήλωση, η οποία θα αποτελέσει μια ευχάριστη διάλεξη εν μέσω διακοπών στο Αιγαίο. Παράλληλα, από νησί σε νησί θα παρατηρήσουμε το Δοξιάδη να παίρνει πάλι το ρόλο του μαθητή. Οι φίλοι που θα κάνει στο κατάστρωμα του πλοίου Νέα Ελλάς το 1963, θα του δώσουν μία νέα κατεύθυνση προς την οποία θα στραφεί, με τον ίδιο τρόπο που στο αίθριο του κτιρίου Αβέρωφ το 1933 οι ήρωες των φοιτητικών του χρόνων τον οδηγούν στην πολεοδομία. Θα αρχίσει, λοιπόν, να εμπλουτίζει τις γνώσεις του πάνω σε μία έννοια που φαίνεται να τον απασχολεί αρκετά, αλλά δεν την έχει ακόμη συλλάβει στο σύνολο της, όπως θα συμβεί μερικά χρόνια αργότερα.

Ο.π. 17/04/1961 Ο.π. 26/04/1961 23 Ο.π. 19/07/1961 24 Φάκελος 6519, 1963 PARTICIPANT M19 MCLUHAN MARSHALL, ν.1,2 25 Ο.π. ν.3,4 21 22

Εικ. 07: Ο Fuller και ο McLuhan εν πλω στο Συμπόσιο του 1963.

Εικ. 08: Ο Δοξιάδης στη Δήλο το 1963.

Εικ. 09: Στο αρχαίο αμφιθέατρο της Δήλου, στην τελετή λήξης του πρώτου Συμποσίου το 1963. Από τα αριστερά έκτος ο Fuller, ένατος ο McLuhan και ενδέκατος ο Δοξιάδης.

Τα Δίκτυα θα είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των τριών ανδρών και θα οδηγήσουν σε μια φιλία που θα διαρκέσει περίπου μέχρι το θάνατο του Δοξιάδη. Ο Marshall McLuhan και ο Buckminster Fuller θα γίνουν δάσκαλοί του Δοξιάδη και θα τον επηρεάσουν βαθιά, χωρίς όμως να μένουν ανέγγιχτοι από τη σχέση τους με τον Έλληνα πολεοδόμο. Η φιλία σύμφωνα με τον Wigley είναι μία διαδικασία μέσω της οποίας μαθαίνεις, και σίγουρα αυτό συνέβη και στην συγκεκριμένη περίπτωση.26 Ο McLuhan, ένας από τους ειδικούς της θεωρίας των παγκόσμιων δικτύων, και ο Fuller, που από το 1920-1930 περιγράφει το παγκόσμιο δίκτυο των επικοινωνιών, που θα καλύψει όχι μόνο ολόκληρο τον πλανήτη, αλλά ολόκληρο τον κόσμο, θα διευρύνουν τους ορίζοντες του Δοξιάδη. Τα δίκτυα, υποστηρίζει ο Wigley είναι πάντα ένας τρόπος να ανοίγεσαι προς τα έξω, αλλά κι ένας τρόπος να προφυλάξεις τον εαυτό σου. Η αρχιτεκτονική παραδοσιακά είναι ένας μηχανισμός σύνδεσης αλλά και ένας μηχανισμός προστασίας.27

Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων: Δοξιάδης, Ένας ρομαντικός του πραγματισμού, σκηνοθεσία Μάκης Φάρος, Αθήνα: CINERGON, 2008 27 Ο.π. 26

Εικ. 10: Η απάντηση του Fuller στην πρόσκληση του Δοξιάδη για το δεύτερο Συμπόσιο της Δήλου το 1964.

1.3 Οι συμμετοχές Μετά την πρώτη τους κοινή συνάντηση, οι χαρακτήρες αυτής της ιστορίας θα ξαναβρεθούν και οι τρεις στον ίδιο χώρο μετά από περίπου δέκα χρόνια. Ωστόσο, η συμμετοχή τους στα Συμπόσια εξακολουθεί να είναι σημαντική για τη εξέλιξη του ίδιου του Δοξιάδη αλλά και των ιδεών που διατυπώνονται στην ετήσια αυτή συνάντηση. O Buckminster Fuller θα γίνει τακτικός επισκέπτης του Αιγαίου και συμμετέχων του Συμποσίου. Τον Ιούλιο του 1964, θα περάσει τα γενέθλια του φιλοξενούμενος της οικογένειας Δοξιάδη, λόγω ξαφνικής αλλαγής του προγράμματος της διοργάνωσης.28 Το Συμπόσιο του 1964 φέρει τη θεματική «Το πλαίσιο για μία νέα κατεύθυνση των ανθρώπινων οικισμών». Ο Fuller λόγω προβλημάτων με την ακοή του, προτιμά να δίνει μεγάλους σε διάρκεια λόγους αντί να παρακολουθεί. Σε μία από τις απογευματινές συναντήσεις, δεν θα σταματήσει να μιλά και να συζητά, ούτε για την ώρα του δείπνου, ενώ θα καταλήξει αρκετές ώρες μετά τα μεσάνυχτα στην καμπίνα του Jim Perkins, παρέα με το Δοξιάδη, προκειμένου να σταματήσει να επιχειρηματολογεί και να αναλύει όσα είχε παρουσιάσει το απόγευμα.29 Σε μία από τις συναντήσεις, θα κάνει μια σύντομη αναφορά στο Θεό και θα δώσει διάλεξη με τίτλο «Οι προοπτικές της ανθρωπότητας: 1965-1985». Στη διάλεξη αυτή εμφανίζεται ξανά η άποψη τού περί προσθετικών δικτύων, σε μία ομιλία που παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο ο ηλεκτρονικός υπολογιστής έχει επεκτείνει τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το παγκόσμιο βιομηχανικό δίκτυο, τα εξωτερικευμένα όργανα του ανθρώπου, στο μέλλον θα λειτουργούν ασυνείδητα και αυτόματα, όπως ακριβώς και τα εσωτερικά όργανα του ανθρώπινου σώματος30 επαναφέροντας το θέμα των ηλεκτρονικών μέσων στο προσκήνιο του Συμποσίου. Το 1965 λίγους μήνες πριν το Συμπόσιο, ο Fuller θα δώσει ομιλία στο 8ο Παγκόσμιο Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων με τίτλο «Γιατί με ενδιαφέρει η Οικιστική» και θα παραθέσει όλους τους λόγους που η Οικιστική θεωρία του Δοξιάδη του φαίνεται τόσο ελκυστική. Το άρθρο θα δημοσιευτεί στο τεύχος του Οκτωβρίου με τον ίδιο τίτλο.31 Το καλοκαίρι, θα συμμετάσχει στο πρώτο Διεθνές Σεμινάριο Οικιστικής, που διοργανώνεται από το Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής και στο τρίτο Συμπόσιο

Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.31 Hatch, Albert, Buckminster Fuller: At Home in the Universe, New York: Garland,1974, σελ.234 30 Fuller, Buckminster, “The Prospects of Humanity: 1965-1985”, Ekistics v.18 n.107(October 1964), σελ.235-236 31 Fuller, Buckminster, “Why I am interested in Ekistics”, Ekistics v.20 n.119(October 1965), σελ.180-181 28 29

Εικ. 13

Εικ. 11

Εικ. 12

Εικ. 14

Ο Fuller στα Συμπόσια της Δήλου. Από τα αριστερά: 1965, 1964, 1963, 1963, 1966, 1967.

Εικ. 15

Εικ. 16

της Δήλου, δηλώνοντας επίσημα πλέον Μέλος της Διεθνούς Κοινότητας της Οικιστικής.32 Την πρώτη μέρα θα γιορτάσει τα εβδομηκοστά γενέθλια του στο κατάστρωμα του Semiramis. To 1966, θα βρεθεί στο 4ο Συμπόσιο με θέμα «Δίκτυα μεταφοράς και επικοινωνίας συγκριτικά με τους ανθρώπινους οικισμούς» και θα αναφέρει πως ο άνθρωπος εφηύρε την επικοινωνία προκειμένου να επικοινωνήσει μια ανάγκη ή ένα πρόβλημα που ο ίδιος είχε. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να επικοινωνήσει αποτελεσματικά διότι, σύμφωνα με τον Fuller, δεν έχει κατανοήσει πλήρως το πρόβλημα που αντιμετωπίζει και η ανάγκη του δεν είναι επιτακτική ώστε να μπορέσει να την επικοινωνήσει με κάποιο τρόπο.33 Την τελευταία μέρα του συνεδρίου, στο αρχαίο αμφιθέατρο της Δήλου, θα μοιραστεί με όλους την αισιοδοξία του για το έργο των Συμποσίων και για τους μελλοντικούς καρπούς που θα επιφέρουν.34 Το καλοκαίρι του 1967 θα βρεθεί για ακόμη μία φορά στην Αθήνα, δίνοντας μια διάλεξη στην ταράτσα του Αθηναϊκού Κέντρου Οικιστικής, που όλοι οι συμμετέχοντες του 2ου Διεθνούς Σεμιναρίου Οικιστικής απόλαυσαν.35 Στο Συμπόσιο που θα ακολουθήσει, θα αναλύσει τις ανάγκες έρευνας και πρακτικής εφαρμογής στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ θα προτείνει την δημιουργία μιας Επιτροπής για τη Δράση της Οικιστικής, η οποία θα φροντίζει να εφαρμόζονται οι ιδέες και οι θεωρίες, ανεξάρτητα από τις πολιτικές των κυβερνήσεων.36 Σε συνεννόηση με τους Robert Matthew και Arnold Toynbee, θα δημιουργήσουν την «Επιτροπή Δώρων», μέσω της οποίας θα συλλέξουν το πόσο των 222 δολαρίων και θα αγοράσουν στο Δοξιάδη το ενθύμιο του 5ου ταξιδιού τους, μία κύλικα βοιωτικού εργαστηρίου του 7ου αιώνα π.Χ.37 To 1968, στο 6ο ταξίδι τους, ο Fuller θα αναλύσει τον σκοπό του ανθρώπου επάνω στη Γη,38 θα απαγγείλει την Ιθάκη του Καβάφη και θα γιορτάσει τα εβδομηκοστά τρίτα γενέθλια του. Ο Δοξιάδης θα λάβει ως ενθύμιο έναν μυκηναϊκό ψευδόστομο αμφορέα του 1300 π.Χ.39 To 1969, στο 7ο Συμπόσιο που οργανώνεται, ο Fuller θα δώσει διάλεξη, στο κατάστρωμα του πλοίου Ορφέας, σχετικά με το βιβλίο του «Operating Manual for Spaceship Earth», το βράδυ που το Apollo 11 θα εκτοξευθεί με προορισμό το φεγγάρι.40 Θα συνθέσει το δικό του τραγούδι και θα το τραγουδά στα

Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.82 Fuller, Buckminster, “Need for more balance in the flow of communications”, Ekistics v.22 n.131(October 1966), σελ.282 34 “Words at Delos”, Ekistics v.22 n.131(October 1966), σελ.308 35 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.177 36 “Need for research and experimentation”, Ekistics v.24 n.143(October 1967), σελ.358-359 37 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.201 38 “Points made in discussion”, Ekistics v.26 n.155(October 1968), σελ.344-347 39 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.215 40 Ο.π. ν.316 32 33

Εικ. 17: Buckminster Fuller, Intuition: a Metaphysical Mosaic, 1970.

στενά της Μυκόνου.41 Θα παρουσιάσει το project “The World Game” και θα επισημάνει πως ο άνθρωπος έχει την τάση να αντιλαμβάνεται ως πραγματικότητα, μόνο εκείνα που μπορεί να αντιληφθεί με τα μάτια του, τα χέρια του, τις αισθήσεις του, ωστόσο ο άνθρωπος είναι αισθητηριακά ικανός μόνο για το ένα εκατομμυριοστό της αληθινής φυσικής πραγματικότητας.42 To 1970, ξανά στο κατάστρωμα του πλοίου Ορφέας, στα πλαίσια του 8ου Συμποσίου με θέμα «Δίκτυα και Ανθρώπινοι Οικισμοί» ο Fuller θα απαγγείλει το ποίημα του «Διαίσθηση: ένα Μεταφυσικό Μωσαϊκό», στο οποίο θα αναφερθεί στο τηλέφωνο και στις σύγχρονες προεκτάσεις του ανθρώπινου μυαλού. Θα προβάλει την επιστήμη ως λύση στο περιορισμένο εύρος των ανθρώπινων αισθήσεων και θα εναποθέσει φόρο τιμής στους δασκάλους του, τους ανθρώπους της θάλασσας. Από τους μεγαλύτερους ναύτες της ζωής του, αναφέρει, ο Ντίνος Δοξιάδης θεώρησε λογική και ευνοϊκή τη δημιουργία ενός δικτύου εξερευνητών διανοούμενων, που από νησί σε νησί πλέκουν τον ιστό μιας οργανικής πλωτής πόλης και μελετούν τους ανθρώπινους οικισμούς.43 Το 1971, ο Fuller θα βρίσκεται στο Συμπόσιο, ωστόσο λόγω κούρασης από ένα αρκετά επιβαρυμένο πρόγραμμα δεν θα είναι τόσο ενεργός στις συζητήσεις. Το 1972, με την παρέα πλέον και του Marshall McLuhan, o Fuller θα γιορτάσει τα εβδομηκοστά έβδομα γενέθλια του εν πλω. Θα αναφέρει πως οι συμμετέχοντες του συνεδρίου δεν ήταν σε θέση να διαχειριστούν το γεγονός ότι το πλοίο στο οποίο βρίσκονταν κατακλυζόταν από σήματα χιλιάδων ραδιοσυχνοτήτων. Θα επισημάνει πως στη περίοδο των δέκα χρόνων που εμπλέκεται με τη Δήλο και τις συναντήσεις της, έχει παρατηρήσει αλλαγή στο είδος της γνώσης που κυκλοφορεί. Αναφέρει πως ο νεώτερος κόσμος έχει προβεί σε ενέργειες που ο παλαιότερος κόσμος δεν μπορεί ακόμη να αντιληφθεί.44 Ο McLuhan στο ίδιο κλίμα αφορισμού, θα υποστηρίξει πως το μεγαλύτερο έργο πολεοδομικού σχεδιασμού του 21ου αιώνα είναι το λογοτεχνικό έργο «Οδυσσέας» του James Joyce. Οι πόλεις υποστηρίζει πρέπει να χτίζονται όπως το έργο «Οδυσσέας», ως ένα θέατρο μνήμης. Πρέπει να λειτουργούν ως σκηνικά και όχι ως χώροι εγκατάστασης. Οι σύγχρονες πόλεις πρέπει να πάρουν τη μορφή ενός παγκόσμιου θεάτρου, το οποίο είναι δομημένο από τα αόρατα ηλεκτρονικά δίκτυα. Παράλληλα,

Ο.π. ν.321 Fuller, Buckminster, “The World Game”, Ekistics v.28 n.167(October 1969), σελ.287 43 Fuller, Buckminster, “Intuition: a Metaphysical Mosaic”, Ekistics v.30 n.179(October 1970), σελ.256-260 44 Fuller, Buckminster, “Energy: Past and Future”, Ekistics v.34 n.203(October 1972), σελ.241-243 41 42

Εικ. 18: Ο McLuhan σε διάλεξη που δίνει στο Συμπόσιο του 1972.

Εικ. 19: Ο Fuller στις Μυκήνες, στο πλαίσιο του Συμποσίου του 1972.

θα χαρακτηρίσει τη ροκ μουσική ως ένα παγκόσμιο δίκτυο κουλτούρας, που αφορά άμεσα την υγιή λειτουργία των ανθρώπινων οικισμών.45 Στο αρχαίο αμφιθέατρο της Δήλου, θα μιλήσει για τα αρχαία ερείπια, ένα θέατρο μνήμης για τα κατορθώματα και τις αποτυχίες του παρελθόντος. Οι Δήλιοι Ναύτες, θα αναφέρει, μετά από μια δεκαετία εξερεύνησης και προσπάθειας πρέπει να ξεκινήσουν πάλι από την αρχή.46 Έτσι, τον Ιούλιο του 1972, θα κλείσει ένας κύκλος μεταξύ του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, του Marshall McLuhan και του Buckminster Fuller. Η δεκαετία αυτή, καθώς και τα προϊόντα της σχέσεις των τριών ανδρών θα αναλυθούν παρακάτω.

45 46

“Communication via Humour”, Ekistics v.34 n.203(October 1972), σελ.282-283 “Words at Delphi and the Ancient Theatre of Delos ”, Ekistics v.34 n.203(October 1972), σελ.291

Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ο Σ Μ Ε Λ Λ Ο Ν Τ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ο Σ

Εικ. 20: Buckminster Fuller, 4D Time Lock, 1928.

ΠΟΛΕΟΔΟΜΟΣ,ΜΕΛΛΟΝΤΟΛΟΓΟΣ,ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ 2.1 Ο Ιούλιος του 1963 Όταν ο Δοξιάδης προσκάλεσε τον Marshall McLuhan στο πρώτο Συμπόσιο της Δήλου, μόλις επτά εβδομάδες πριν από την εκδήλωση, ανέφερε πως το βιβλίο του The Gutenberg Galaxy που μόλις είχε διαβάσει περιείχε ιδέες που ήταν απαραίτητες για την επανεξέταση των ανθρώπινων οικισμών.47 Ο μεγάλος θεωρητικός των media δεν είχε κανένα πρόβλημα να δει το έργο του υπό το πρίσμα της αρχιτεκτονικής. Μάλιστα, σε ένα γράμμα του προς έναν άλλο Καναδό καλεσμένο του Δοξιάδη, υποστήριζε πως εκείνη την περίοδο ολοκλήρωνε το επόμενο βιβλίο του, το οποίο είχε άμεση σχέση με τον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό.48 Σε αντίθεση με το Marshall McLuhan, o Buckminster Fuller γνώριζε για την διοργάνωση του Συμποσίου δύο χρόνια πριν αυτή γίνει πραγματικότητα. Στις επιστολές του προς το Δοξιάδη το 1962 αναφέρει πως «θα ήταν μεγάλη χαρά να ειδωθούμε ξανά και να περάσουμε κι άλλες υπέροχες μέρες στην Ελλάδα».49 Έτσι, στις 12 Μαρτίου 1963 ο Δοξιάδης θα τον προσκαλέσει επισήμως πλέον στο πρώτο Συμπόσιο της Δήλου,50 πρόσκληση στην οποία ο Fuller θα απαντήσει ενθουσιασμένος, γεμάτος ανυπομονησία για το καλοκαιρινό εγχείρημα του Έλληνα πολεοδόμου και με τη συνοδεία της συζύγου του θα βρεθεί στην Αθήνα για δεύτερη φορά στις 4 Ιουλίου 1963.51 Ο βετεράνος των δικτύων Fuller ασχολείται με αυτά, πολλές φορές χρησιμοποιώντας τα ως πρότυπο για την αρχιτεκτονική, από τις αρχές του 1920. Περιγράφει το παγκόσμιο δίκτυο των επικοινωνιών, που θα καλύψει όχι μόνο ολόκληρο τον πλανήτη, αλλά ολόκληρο τον κόσμο, ενώ υποστηρίζει τη φυσική αποσύνδεσή τους από τα δίκτυα υποδομής, όπως στο One World Town του 1927. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, συμμετέχει ως αξιωματικός του Ναυτικού σε πειράματα με τη χρήση του ράδιου. Έτσι, εν μέσω πολέμου συνειδητοποιεί την αναγκαιότητα των δικτύων. Δεν είναι τυχαίο πως και ο Δοξιάδης έχει στρατιωτικό υπόβαθρο. Πιθανώς, όταν υπηρετεί ως στρατιωτικός στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αντιλαμβάνεται και εκείνος την σημασία των δικτύων. Το 1938 ο Fuller, μετά από την συμμετοχή του σε ένα πειραματικό στούντιο τηλεόρασης στις ΗΠΑ,52 υποστηρίζει στο βιβλίο του Nine Chains to the Moon, πως η παραδοσιακή αρχιτεκτονική πρέπει να δώσει τη θέση της σε ένα παγκόσμιο δίκτυο υπηρεσιών κατοίκησης (world wide dwelling services network) σχεδιασμένο με βάση το τηλεφωνικό Φάκελος 6519, 1963 PARTICIPANT M19 MCLUHAN MARSHALL, ν.1 Wigley, Mark, “Network fever”, Grey Room, no.4, summer 2001, σελ.86 49 Φάκελος 6331, 1963 PARTICIPANT F15 BUCKMINSTER FULLER, ν.5 50 Ο.π. ν.10 51 Ο.π. ν.19 52 Fuller, R. Buckminster, Your Private Sky - The Art of Design Science, Lars Muller Publishers, 1999, σελ.121 47 48

Εικ. 22: Επίσκεψη στα ερείπια της αρχαίας Μιλήτου, 1963.

Εικ. 21: Επίσκεψη στην Ύδρα, 1963. Εικ. 24: Επίσκεψη στις Μυκήνες, 1963.

Εικ. 23: Στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου, 1963.

δίκτυο. Περιγράφει την τεχνολογία ως επέκταση του ανθρώπινου σώματος, πολύ πριν το υποστηρίξει αυτό ο μελλοντικός φίλος του Marshall McLuhan. Τo 1962 στο βιβλίο Education Automation, Freeing the Scholar to Return to His Studies, αναφέρεται στο μέλλον της εκπαίδευσης, το οποίο υποστηρίζει πως θα βασίζεται σε μια τεχνολογία όμοια με εκείνη της τηλεόρασης, μέσω της οποίας θα διακινούνται όλα τα δεδομένα του πλανήτη και θα είναι προσιτά σε όλους τους κατοίκους, ανεξαρτήτου τοποθεσίας.53 Η σύνδεση μεταξύ του McLuhan και του Fuller είναι σχεδόν φυσική. Ο McLuhan κυκλοφορεί στο πλοίο έχοντας μαζί του τα βιβλία του Fuller, ενώ σύμφωνα με τον Mark Wigley, θα δηλώσει σε εκείνον πως είναι οπαδός του και πως είναι πλέον κι ο ίδιος μέλος της συνομωσίας του.54 Ο Δοξιάδης φαίνεται πως βρίσκει αυτό το ιδανικά στημένο σκηνικό συναρπαστικό. Μπροστά του ανοίγεται το σύμπαν των δικτύων, με ξεναγούς δύο από τους καλύτερους στο είδος. Η πρώτη μέρα του ταξιδιού είναι ημέρα χαλάρωσης. Οι καλεσμένοι περιηγούνται στον χώρο της Επιδαύρου και παρακολουθούν την ολική έκλειψη της Σελήνης. Την επόμενη μέρα γίνεται ξενάγηση στις Μυκήνες και την Τίρυνθα και το πλοίο αναχωρεί για το Αιγαίο, με πρώτη στάση την Ύδρα.55 Στις 8 Ιουλίου, μεταξύ Σύρου και Μυκόνου, στη δεύτερη συνάντηση εν πλω, ο McLuhan θα αρχίσει να μοιράζεται με τους υπόλοιπους συνδαιτυμόνες τις ιδέες του. Οι ηλεκτρονικές τεχνολογίες, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, έχουν επεκτείνει τον ίδιο τον εγκέφαλο, ώστε να καταλάβει ολόκληρη την υδρόγειο. Οι προηγούμενες τεχνολογίες είχαν καταφέρει απλά να επεκτείνουν τους σωματικούς υπηρέτες του μυαλού. Το αποτέλεσμα τώρα, υποστηρίζει, είναι η αύξηση των πληροφοριών, γεγονός που οδηγεί στην σμίκρυνση του πλανήτη στην κλίμακα ενός χωριού, με την διακίνηση της πληροφορίας να γίνεται παράλληλα σε μια πλανητική κλίμακα. Η πλανητική συνείδηση επομένως, γίνεται η νέα ανθρώπινη κλίμακα. Ο McLuhan, φορώντας πάντα τα πολύχρωμα πουκάμισα του, συμπληρώνει πως ο άνθρωπος είναι συγκρατημένος στην κατανόηση και εκμετάλλευση αυτής της είδησης, λόγω της προσκόλλησης του σε παλαιότερες μορφές τεχνολογίας της προ-ηλεκτρονικής εποχής. Η ηλεκτρονική επέκταση του ανθρώπινου εγκεφάλου αφορά όλους τους ανθρώπους και σηματοδοτεί ένα νέο είδος συνεχούς μάθησης, τόσο ακούσιο όσο το βλέμμα ενός ανοιχτού ματιού. Αυτή η επέκταση του ανθρώπινου μυαλού αποτελεί μία γιγαντιαία αναβάθμιση του ανθρώπου. Η ευκαιρία αυτή δεν πρέπει να χαθεί. Το καθήκον του πολεοδόμου, αναφέρει, είναι να προετοιμάσει το περιβάλλον για την εκμετάλλευση αυτής

Fuller, R. Buckminster, Education Automation, Freeing the Scholar to Return to His Studies, Southern Illinois University Press, 1962, σελ. 28 54 Wigley, Mark, “Network fever”, Grey Room, no.4, summer 2001, σελ.86 55 Φάκελος 2456, ΑΤΙ Delos Meetings(doc. A,B) 1963 (6-13 July), υποφάκελος Α, v.2 53

Εικ. 25: Ο Marshall McLuhan στο Συμπόσιο του 1963.

της καταπληκτικής ευκαιρίας. Από την στιγμή που ο βασικός σκοπός της ηλεκτρονικής εποχής γίνεται η μάθηση, οι ανθρώπινοι οικισμοί οφείλουν να είναι μία προβολή, ένα πολυδιάστατο μοντέλο της νέας παγκόσμιας συνείδησης.56 Η άποψη αυτή, σχετικά με τα προσθετικά μέλη του ανθρώπινου σώματος θα εμφανιστεί αργότερα στο βιβλίο που ο ίδιος ετοιμάζει, με τίτλο Understanding Media, the Extensions of Man. Ο Δοξιάδης, σε επόμενη συνάντηση, θα αναφερθεί στο ενδεχόμενο κατάλυσης του χώρου από την νέα κοινωνία της πληροφορίας. Συγκεκριμένα, μαζί με τον Bacon θα υποστηρίξει πως σίγουρα κάποιες σταθερές θα παραμείνουν κοινές. Για αυτόν τα βασικά κύτταρα των οικισμών και των κοινοτήτων, δεν είναι απαραίτητο να αλλάξουν σημαντικά με την πάροδο του χρόνου, αλλά πρέπει να διατηρηθούν όσο το δυνατόν πιο απλά. Ωστόσο στην άποψη αυτή φαίνεται να εναντιώνεται ο Fuller, υποστηρίζοντας πως δεν νοείται η ύπαρξη αυτόνομων μόνιμων οικισμών, σε μία εποχή κινητικότητας, που ευνοεί την συνεχή μετακίνηση παρά εγκατάσταση. Είναι επομένως για εκείνον αμφίβολο το αν η ύπαρξη της γειτονιάς ως έννοια της ανθρώπινης κοινότητας βγάζει νόημα για το μέλλον. Ο Δοξιάδης συνεχίζει λέγοντας πως είναι επείγον να επαναπροσδιοριστούν ορισμένες ανθρώπινες αξίες, όπως η ανθρώπινη κλίμακα και η οικειότητα των σχέσεων στις ανθρώπινες κοινότητες. Παράλληλα, υποστηρίζει πως η μοναδική αληθινή κλίμακα είναι εκείνη που συσχετίζει φυσικά τις αισθήσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Αυτό σημαίνει πως σήμερα ο άνθρωπος έχει να κάνει με δύο εντελώς διαφορετικές κλίμακες, θα συμπληρώσει ο McLuhan. Η μία είναι η ανθρώπινη κλίμακα, ο άνθρωπος με τις πέντε αισθήσεις του, η σύνδεση με το παρελθόν, και η ηλεκτρονική κλίμακα, η πολυδιάστατη ενοποίηση, η είσοδος στον νέο κόσμο. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος και ο άνθρωπος της τεχνολογίας δεν έχουν πλέον ενδιαφέρον. Η ανθρώπινη κλίμακα πρέπει να λάβει την ολότητα της ηλεκτρονικής, η ηλεκτρονική πρέπει να λάβει την πειθαρχία της ανθρώπινης. Πιθανώς, θα καταλήξει, ο τρόπος με τον οποίο μπορεί αυτό να πραγματοποιηθεί είναι η διατήρηση των αναλογιών της ανθρώπινης κλίμακας στις ηλεκτρονικές προεκτάσεις του ανθρώπου57. Επομένως, η ηλεκτρονική κλίμακα πρέπει να ενσωματωθεί στην ανθρώπινη, προκειμένου ο άνθρωπος να μην οδηγηθεί στην αποξένωση με την ίδια του τη φύση. Σύμφωνα με τον Wigley, το τελευταίο σημείο του πρώτου προσχέδιου της Διακήρυξης της Δήλου αφορούσε την άποψη περί των ηλεκτρονικών προεκτάσεων του ανθρώπου και της επιρροής του στη διαχείριση του αστικού

56 57

Ο.π. ν.149 “The Delos Symposion”, Ekistics, v.16, no.95, October 1963, σελ.208

Εικ. 26: Ode to the Fuller Life, ποίημα που συντέθηκε στο Συμπόσιο της Δήλου του 1963, για τα 68α γενέθλια του Fuller.

χώρου. «Πέρα από τις αισθήσεις του ο άνθρωπος διαθέτει και τις ηλεκτρονικές προεκτάσεις του. Σημαίνει άραγε αυτό πως παράλληλα με το άμεσα γειτονικό του περιβάλλον μπορεί να συσχετιστεί και με μία πληθώρα κέντρων που ανήκουν στην ίδια αστική περιοχή ή ακόμα και σε μεγαλύτερη κλίμακα;»58 Η προηγούμενη διαπίστωση δεν θα εμφανιστεί ποτέ στην τελική Διακήρυξη, ωστόσο θα συνεχίσει να ωριμάζει και θα εμφανιστεί ξανά στο μέλλον. Το ελληνικό τοπίο και η ιστορία του οδηγεί στην αλήθεια και την καθαρότητα, θα πει ο Richard Llewelyn Davies αργότερα.59 Το βράδυ της 12ης Ιουλίου, την ημέρα που ο Fuller γιόρταζε τα εξηκοστά όγδοα γενέθλια του, στην τελετή λήξης του ταξιδιού θα αναφερθεί στην εντυπωσιακή ακουστική του αρχαίου αμφιθεάτρου της Δήλου. «Η φωνή μας, η φωνή όλων των ανθρώπων στον κόσμο, θα ακουστεί σε όλη την οικουμένη και θα λειτουργήσει ως καταλύτης στις προσπάθειες του ανθρώπου να ανταπεξέλθει στο θαυμαστό ρόλο που κατέχει στο σύμπαν.» Ο Δοξιάδης είχε καταφέρει τον στόχο του. Το ταξίδι στο Αιγαίο ήταν ένα είδος διεπιστημονικής δικτύωσης. Οι συζητήσεις εν πλω, οι ξεναγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, το κολύμπι στα καθαρά νερά του Αιγαίου ήταν ο απόλυτος συνδυασμός πνευματικής συνδιαλλαγής και καλοκαιρινής χαλάρωσης. Με το πέρας του Συμποσίου, οι συμμετέχοντες μετατράπηκαν σε ιεραπόστολοι που κήρυτταν τις ιδέες του ταξιδιού. Η Διακήρυξη της Δήλου συζητήθηκε εκτενώς σε εφημερίδες και περιοδικά, εμπεριεχόταν συχνά σε συζητήσεις σχετικές με την κατοίκηση στα Ηνωμένα Έθνη, και καταχωρήθηκε στο επίσημο ιστορικό του Κοινοβουλίου των Η.Π.Α.60 Με ούζο και ρετσίνα, στα γραφικά στενά των αιγαιοπελαγίτικων νησιών με την συντροφιά του McLuhan και του Fuller, ο Δοξιάδης αναλογιζόταν το μέλλον των ανθρώπινων οικισμών. Το ταξίδι αυτό φαίνεται να ήταν καταλυτικής σημασίας τόσο στη συζήτηση περί δικτύων, όσο και στην σχέση που ανέπτυξαν μεταξύ τους οι τρεις άνδρες. Οι τυπικές προσφωνήσεις έδωσαν τη θέση τους σε ονόματα και υποκοριστικά, όπως φαίνεται διαβάζοντας την μεταξύ τους τακτική αλληλογραφία. Ο Ντίνος, ο Bucky και ο Marshall, από την στιγμή που θα γυρίσουν στην Αθήνα μετά το ταξίδι, θα ανοίξουν ένα δίαυλο επικοινωνίας που θα τους επιτρέψει να προωθήσει ο καθένας τις θεωρίες και τις ιδέες του, αλλά και να μάθει ο ένας από τον άλλον, όπως θα αναλυθεί και παρακάτω.

Wigley, Mark, “Network fever”, Grey Room, no.4, summer 2001, σελ.97 “The Delos Symposion”, Ekistics, v.16, no.95, October 1963, σελ. 205 60 Wigley, Mark, “Network fever”, Grey Room, no.4, summer 2001, σελ.90 58 59

Εικ. 27: Ισλαμαμπάντ, Πακιστάν, 1960. Ο στατικός τομέας σε μια κοινότητα κατηγορίας Ε'.

2.2 Η περίοδος 1963-1969 Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης με το πέρας του 1963 ολοκληρώνει με το Γραφείο Δοξιάδη το πολεοδομικό σχέδιο και τη μελέτη ανάπτυξης της νέας πρωτεύουσας Ισλαμαμπάντ του Πακιστάν, που τους είχε ανατεθεί το 1959. Σύμφωνα με το Δημήτρη Φιλιππίδη, το ενδιαφέρον του Δοξιάδη για τα δίκτυα αναδεικνύεται για πρώτη φορά σε αυτή τη μελέτη.61 Οι υποδομές των κυκλοφοριακών δικτύων που κατασκευάζονται έχουν πρωταρχικό ρόλο στη σύλληψη της πολεοδομικής οργάνωσης. Η σύλληψη της Ισλαμαμπάντ βασίζεται σε έναν αυστηρό κάναβο, ο οποίος συντίθεται από μεγάλους άξονες κυκλοφορίας. Η δομή και η ιεράρχηση της πόλης βασίζεται στο οδικό δίκτυο και λειτουργεί κατά τα πρότυπα της Δυναμόπολης, της πόλης που αναπτύσσεται και επεκτείνεται χωρικά σε συνάρτηση με το χρόνο. Ο Δοξιάδης το 1963 κατασκευάζει δίκτυα, υποδομές κυκλοφορίας που αφορούν την υλική πραγματικότητα. Συναντώντας τον Buckminster Fuller και το Marshall McLuhan στο κατάστρωμα του Νέα Ελλάς ξεκινά η τριβή του με τη θεωρητική έννοια των δικτύων και τις διαφορετικές εκφάνσεις τους. Η επιρροή του Marshall McLuhan στον Κωνσταντίνο Δοξιάδη γίνεται αντιληπτή μόλις δύο μέρες μετά τη λήξη του Συμποσίου. Σε σημείωμά του αναφέρονται προτάσεις του McLuhan σχετικά με πιθανή μελλοντική συνεργασία μεταξύ τους, για την επίδραση της τηλεόρασης στον πληθυσμό της Αθήνας, μιας μεγαλούπολης που ωστόσο εκείνη την περίοδο αρχίζει να εισάγει τα μέσα μαζικής επικοινωνίας στην καθημερινότητα των κατοίκων της.62 Ο McLuhan φαίνεται πως δεν χάνει λεπτό και προσπαθεί να προωθήσει το έργο του και να εξασφαλίσει μελλοντικές συνεργασίες. Αυτό άλλωστε αναφέρει και στην τελετή λήξης του Συμποσίου, στο αρχαίο αμφιθέατρο της Δήλου. Ο Καναδός επικοινωνιολόγος στο λόγο του χαρακτηρίζει το ταξίδι ως μια τυχερή περίσταση στη ζωή του, αφού επρόκειτο να οργανώσει ένα ερευνητικό κέντρο και η εκπληκτική εκείνη εμπειρία στο Αιγαίο του επέτρεπε να συνδεθεί με τους υπόλοιπους «Δηλίους»63 και να εξασφαλίσει μελλοντικές συνεργασίες. Ωστόσο, η σχέση που αναπτύσσεται δεν είναι αμιγώς επαγγελματική. Ο Δοξιάδης και ο McLuhan πλέον ανταλλάσσουν φιλικούς χαιρετισμούς και αλληλογραφία. Η σύζυγος του McLuhan ευχαριστεί, η ίδια με επιστολή, το Δοξιάδη για τη θαυμάσια επίσκεψη στην Ελλάδα, γεμάτη εκπλήξεις και χαρές και πνευματική ανανέωση.64 Οι δύο άντρες μαζί με τις οικογένειες τους συνδιαλέγονται, ενώ απολαμβάνουν το Αιγαίο.

Φιλιππίδης, Δημήτρης, Αναφορά στον Ιππόδαμο, σελ.127 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 Mcluhan Marshall, ν.8 63 “The Declaration of Delos: Statements and Comments”, Ekistics, v.16, no.95, October 1963, σελ. 253 64 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 Mcluhan Marshall, ν.10 61 62

Εικ. 28: Νευρώνες, δομικό μέρος και λειτουργική μονάδα του νευρικού συστήματος.

Από το σκηνικό βέβαια δεν λείπει ο Fuller, ο οποίος θα γίνει τακτικός συμμετέχοντας των Συμποσίων και στο καλοκαιρινό του πρόγραμμα μία εβδομάδα θα είναι κατοχυρωμένη για τα Συμπόσια του Δοξιάδη. Ο Bucky σε κάθε πρόσκληση που λαμβάνει από το Δοξιάδη επιβεβαιώνει με ενθουσιασμό την συμμετοχή του, συνοδευόμενος πάντα από τη γυναίκα του ή από την κόρη του. Η φύση της σχέσης του μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα τον Ιανουάριο του 1964 από την αντίδραση του Δοξιάδη στο εξώφυλλο του Fuller στο περιοδικό ΤΙΜΕS. Ο Δοξιάδης θα γράψει στο φίλο του, χαρούμενος μεν για την αναγνώρισή του, κάνοντας ωστόσο παράπονα για την εικονογράφηση, η οποία σύμφωνα με τα λεγόμενα του δεν είναι «επάξια του άνδρα που θεωρείται ο προάγγελος του μέλλοντος».65 Μάλιστα, το καλοκαίρι του 1964 λόγω μετατόπισης των ημερομηνιών του Συμποσίου, το ζευγάρι Fuller θα φιλοξενηθεί από τον ίδιο το Δοξιάδη. Παράλληλα, το γραφείο Δοξιάδη συζητά πιθανή επαγγελματική συνεργασία με το γραφείο Fuller. Η ίδια η διοργάνωση των Συμποσίων θα μπορούσε να θεωρηθεί από πλευράς του Δοξιάδη ως μια προσπάθεια αντίστασης στην εξειδίκευση της εποχής του, αφού ο απώτερος σκοπός του ήταν η διεπιστημονική δικτύωση. Ο McLuhan από την άλλη πλευρά, υποστήριζε πως μετά από τρεις χιλιάδες χρόνια εξειδίκευσης και αποξένωσης των τεχνολογικών επεκτάσεων του ανθρώπινου σώματος, η υφήλιος έχει συμπιεστεί στο μέγεθος ενός χωριού. Στην αλληλογραφία του με το Δοξιάδη, έγραφε για μια μαζική επανάσταση προς τη δημιουργίας μιας τεχνολογικής επέκτασης της ανθρώπινης συνείδησης σε οικουμενικό επίπεδο.66 Οι ιδέες αυτές θα εμφανιστούν στο βιβλίο του Understanding media το 1964, όπου υποστηρίζει πως στην ηλεκτρονική εποχή το νευρικό σύστημα του ανθρώπου έχει επεκταθεί τεχνολογικά στο σύνολο της ανθρωπότητας.67 Η τεχνολογική επέκταση της ανθρώπινης συνείδησης, κατά τον Δοξιάδη, οδηγεί στην οικουμενική πόλη.68 Ο McLuhan διαβάζει για την Οικουμενόπολη του Δοξιάδη στο βιβλίο Architecture in Transition69 και σημειώνει πως το σενάριο αυτό μπορεί να ξεκαθαριστεί μόνο εάν το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που σχεδιάζει ο Δοξιάδης αποτελείται από πληροφορία και όχι υλικό.70 Θα μπορούσε σε αυτό το σημείο να ειπωθεί, πως οι απεικονίσεις της Οικουμενόπολης του Δοξιάδη, παρουσιάζουν τους νευρώνες που οραματίζεται ο McLuhan, το νευρικό σύστημα που έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον πλανήτη. Θα ακολουθήσει η επίσκεψη του McLuhan μαζί με μια ομάδα μαθητών του στην Αθήνα και στο κτίριο Γραφείων του Δοξιάδη τον Σεπτέμβριο του 1963,

Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.26 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.11 67 McLuhan, Marshall, Understanding media. The Extensions of Man, σελ.5 68 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.12 69 Doxiadis, Constantinos A., Architecture in transition, New York: Oxford University Press, 1963, σελ. 144-145 70 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.11 65 66

Εικ. 29: Λεπτομέρεια από το Γεωδαιτικό Θόλο του Fuller στο Montreal Expo '67.

Εικ. 30: Ο Marshall McLuhan στο γραφείο του.

χωρίς όμως οι δυο τους να συναντηθούν. Ο McLuhan θα χαρακτηρίσει προνόμιο την ευκαιρία να δει ιδίοις όμμασι το φιλόδοξο έργο του φίλου του και γεμάτος θαυμασμό θα προτείνει την συνεργασία μεταξύ του Πανεπιστημίου του και της Σχολής της Οικιστικής του Δοξιάδη.71 Ωστόσο, οι δύο άντρες δεν θα καταφέρουν να βρεθούν στο άμεσο μέλλον και o McLuhan θα είναι απών από το επόμενο Συμπόσιο. Αν και ενθουσιασμένος, όπως δηλώνει στην απάντηση που έστειλε στο Δοξιάδη, φοβάται πως δεν θα μπορέσει να παρευρεθεί λόγω υποχρεώσεων. Ο ενθουσιασμός αυτού και της γυναίκας του θα οδηγήσει σε μια παρουσίαση της εμπειρίας τους από το Συμπόσιο της Δήλου με φωτογραφίες και slides,72 με μουσική υπόκρουση το δίσκο που τους έστειλε τα Χριστούγεννα ο Δοξιάδης και εμφανή την απουσία της «υπέροχης ελληνικής κουζίνας, που λάτρεψαν το περασμένο καλοκαίρι».73 Ο Δοξιάδης θα επιμείνει μέχρι τελευταίας στιγμής για την συμμετοχή του McLuhan στο δεύτερο Συμπόσιο αλλά η απουσία του θα είναι αισθητή το καλοκαίρι του 1964, κατά τα λεγόμενα του Δοξιάδη.74 Ο ίδιος ο McLuhan θα αναφέρει πως παρηγορεί τον εαυτό του, λέγοντας πως εργάζεται και ο ίδιος για τον ίδιο σκοπό.75

Το 1964 θα εκδοθεί το νέο βιβλίο του McLuhan Understanding media. Σε αυτό ο αναγνώστης διαβάζει πως οι άνθρωποι δεν περιορίζονται απλώς στον χώρο, αλλά παράλληλα τον δημιουργούν οι ίδιοι. Η αναγεννησιακή προσέγγιση του χώρου ως δοχείου, απορρίπτεται από τον αμόρφωτο άνθρωπο αλλά και από τον άνθρωπο της ηλεκτρονικής εποχής. Η νέα ανθρώπινη κλίμακα είναι η συλλογική συνείδηση στην ηλεκτρονική εποχή.76 Η ηλεκτρική ενέργεια μπορεί να εξαλείψει τον παράγοντα του χρόνου και του χώρου της ανθρώπινης πόλης, ακριβώς όπως το ράδιο, το τηλέφωνο και η τηλεόραση. Ο Fuller αντίστοιχα το 1964 θα αναφέρει πως δεν υπάρχει πλέον χώρος, παρά μόνο σχέσεις, ανθρώπινα δίκτυα.77 Αυτή φαίνεται να είναι η θεσμική διαφορά τους με το Δοξιάδη. Η φυσική αποσύνδεση από τα δίκτυα υποδομής που προτείνει ο Fuller, σε αντίθεση με την εγκατάσταση τεράστιων φυσικών υλικών δικτύων που προτείνει ο Δοξιάδης. Ακόμα και τα δικτυωματικά συστήματα που κατασκευάζει ο Fuller, είναι μορφές λεπτεπίλεπτες και ελαφριές, σχεδόν σαν «δίχτυα», με αποκορύφωμα το Γεωδαιτικό Θόλο για τη Διεθνή έκθεση του Montreal το 1967. Αυτή η μεγακατασκευή με διάμετρο πάνω από ογδόντα μέτρα προσαρμόζει τα χαρακτηριστικά της, όπως το χρώμα και η διαφάνεια, μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή.78 Το «δίχτυ» αυτό αποτελεί ένα σύστημα που διαπερνάται από ηλεκτρονική ενέργεια και πληροφορία. Ο.π. ν.14 Ο.π. ν.27 73 Ο.π. ν.28 74 Ο.π. ν.50 75 Ο.π. ν.44 76 Ο.π. ν.11 77 Fuller, R. Buckminster, Utopia or Oblivion, σελ.45 78 Hays, K. Michael, Miller, Dana & Picon, Antoine, Buckminster Fuller starting with the universe, New York: Yale University Press,2008, σελ.55 71 72

Στο βιβλίο του ο McLuhan αναφέρεται επίσης εκτενώς στον Βρετανό ιστορικό Arnold Toynbee καθώς και στον Buckminster Fuller,79 τους οποίους συναντά στο πρώτο συμπόσιο του 1963. Συχνά κάνει αναφορές σε ελληνικούς μύθους, αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους καθώς και σε παραδείγματα της ελληνικής καθημερινότητας80 και θα ήταν ασφαλής η υπόθεση πως το ταξίδι του στην Ελλάδα ήταν πηγή εμπειριών και σκέψης, τα οποία συνέβαλλαν και στη συγγραφή του βιβλίου. Ο McLuhan στο ίδιο βιβλίο αναφέρει πως η ατμομηχανή δημιούργησε νέα είδη πόλεων καθώς επιτάχυνε και πολλαπλασίασε την έκταση των υπαρχόντων ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ενώ το αεροπλάνο επιταχύνοντας το ρυθμό των μετακινήσεων, οδηγεί στη διάλυση της μορφής της πόλης της ατμομηχανής, ως οργάνωση αλλά και ως ιδέα.81 Υποστηρίζει πως ο σκοπός της πόλης είναι η διαμόρφωση συνθηκών έτσι ώστε ο άνθρωπος να γίνει η καλύτερη δυνατή εκδοχή του, επομένως η πόλη της πληροφορίας οδηγεί στη διαμόρφωση της ανθρώπινης πνευματικής ολότητας.82 Ο Δοξιάδης αργότερα θα δηλώσει πως από τα πέντε συστατικά στοιχεία της πόλης ο άνθρωπος, το αρχαιότερο συστατικό της μαζί με τη Φύση, είναι αυτό που αλλάζει πιο δύσκολα και θα ήταν μόνο λογικό να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε το σύστημα της πόλης τροποποιώντας το ένα στοιχείο της που δεν είχε πολύ χρόνο για να αναπτυχθεί αρκετά. Και αυτό είναι τα Δίκτυα.83 Παράλληλα, η σύγχρονη μητρόπολη, σύμφωνα με το McLuhan, εξαπλώνεται αβοήθητα μετά την εμφάνιση του αυτοκινήτου και καμία τεχνολογική επέκταση του ανθρώπινου σώματος δεν μπορεί να εξαλείψει τα προβλήματα που προκαλούνται στην ψυχή του.84 Ο Δοξιάδης έχει αναφερθεί στη μηχανή και την εισχώρηση των δικτύων της στον ιστό των πόλεων ως ένα από τα αίτια της κρίσης τους στο βιβλίο του Architecture in Transition ήδη από το 1963. Η αλλαγή του μοτίβου των μετακινήσεων επηρεάζει άμεσα την κλίμακα της πόλης. Το ύφος της αρχιτεκτονικής που προηγουμένως καθοριζόταν από τον ίδιο τον άνθρωπο, πλέον καθορίζεται από τα δίκτυα μετακίνησής του. Ο άνθρωπος εκτοπισμένος από την πόλη του είναι πλέον δυστυχής. Ο χρήστης του αυτοκινήτου επίσης. Ο δημόσιος χώρος έχει χαθεί, εξαιτίας του όγκου των αυτοκινήτων που υπάρχουν στην πόλη. Τα κτίρια πλέουν σε μια θάλασσα από αυτοκίνητα και έχουν αποκοπεί από τον άνθρωπο. Η συνοχή του αστικού ιστού έχει διασπαστεί, λόγω της μετακίνησης των κατοίκων στα περίχωρα των πόλεων. Επιπρόσθετα, ο ερχομός του αυτοκινήτου, προαναγγέλλει τον ερχομό του αεροπλάνου και μετέπειτα του πυραύλου, που θα αλλοιώσουν ακόμη περισσότερο την σχέση μεταξύ ανθρώπινης και

McLuhan, Marshall, Understanding media. The Extensions of Man, σελ.57 Ο.π. σελ.89 81 Ο.π. σελ.10 82 Ο.π. σελ.73 83 Doxiadis, Constantinos, The Inhuman City From Ciba Foundation Symposium, σελ.4 84 McLuhan, Marshall, Understanding media. The Extensions of Man, σελ.79 79 80

επικοινωνίας, το μοτίβο της κοινωνικής οργάνωσης μεταβάλλεται. Η διαδικασία της μετατροπής αυτής έχει ως αποτέλεσμα ένα νέο περιβαλλοντικό σύστημα το οποίο αντικαθιστά το παλαιό. Εκείνο, σύμφωνα με την θεωρία του McLuhan, μετατρέπεται σε τέχνη. Το νέο περιβάλλον μετατρέπει το παλαιό σε αντι-περιβάλλον. Αυτός είναι σύμφωνα με εκείνον, ένας τρόπος να κατανοήσει κανείς τι είναι ένα έργο τέχνης. Ένα ενεργό περιβάλλον είναι αόρατο στα μάτια του χρήστη και η τέχνη είναι η διαδικασία με την οποία αυτό γίνεται ξανά ορατό στον άνθρωπο, ως αντι-περιβάλλον.102 Παρ’ όλα αυτά, ο Δοξιάδης κατά τα λεγόμενα του Φιλιππίδη θα επιστρέψει στο δόγμα του «το κτήριο να μη κινεί την προσοχή», όπως αυτό είχε διατυπωθεί για το Pierce College, και θα εκφράσει την αντίθεσή του «για μέρη που θέλουμε να δουλέψουμε, να ηρεμήσουμε, να ζήσουμε, δεν χρειαζόμαστε έξαρση, δεν χρειαζόμαστε έντονο περιβάλλον, μπορεί όμως κι αυτό να είναι τέχνη».103 Αμέσως μετά το προηγούμενο σημείωμα, θα γράψει ένα ακόμα, σχετικά με την υποχώρηση του ευκλείδειου χώρου «με την έλευση της ηλεκτρικής ενέργειας», όπως υποστηρίζει ο McLuhan, που έχει δημιουργήσει σύγχυση ανάμεσα στους διανοητές, οι οποίοι «βασικά προσπαθούν όλοι να εντάξουν τις νέες εξελίξεις μέσα στα παλιά πλαίσια».104 Αυτή η μεταστροφή του Δοξιάδη απέναντι στον φίλο του McLuhan, έχει να κάνει, σύμφωνα με το Δημήτρη Φιλιππίδη, με την παγκόσμια φήμη που αποκτά ο δεύτερος μετά την έκδοση του δεύτερου βιβλίου του Understanding media: The extensions of man, το οποίο θα διαβάσει και ο Δοξιάδης το 1964. Το επαναστατικό αυτό βιβλίο θα χαρίσει φήμη στον McLuhan μέχρι και το επόμενο βιβλίο του The Medium is the Massage το 1967. Ο Δοξιάδης κατά τον Φιλιππίδη ζηλεύει φανερά τη δημοσιότητα του σχεδόν συνομήλικού του.105 Παράλληλα, ο Δοξιάδης βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία και με το Fuller, με τον οποίο μοιράζεται προβληματισμούς, προτάσεις για βιβλία και κείμενα καθώς και για μελλοντικούς καλεσμένους στα Συμπόσια. Ο Έλληνας πολεοδόμος αναλογίζεται πολύ σοβαρά τα όσα του λέει ο φίλος του. Σε επιστολή του το Φεβρουάριο του 1965, προβληματίζεται με την έκφραση human settlement (ανθρώπινος οικισμός), ο οποίος κατά τον Fuller εμπεριέχει την έννοια της κίνησης και της ροής, οδηγώντας στον όρο unsettlement και επομένως στην έκφραση human unsettlements.106 Ο Δοξιάδης φαίνεται να έχει εισχωρήσει αρκετά στη ζωή του Fuller. Το Μάιο του 1965 γράφει κείμενο σχετικά με την Οικιστική, το οποίο και υπογράφει ως μέλος της Διεθνούς

McLuhan, Marshall, “The Emperor's Old Clothes”, από το The Man-Made Object , επ. G. Kepes, New York: George Brazillier Inc., 1966, σελ.90-95 103 Φιλιππίδης, Δημήτρης, Αναφορά στον Ιππόδαμο, σελ.97 104 Φάκελος 18961, υποφάκελος 4, 10176/29.11.1965 105 Φιλιππίδης, Δημήτρης, Αναφορά στον Ιππόδαμο, σελ.107, σημείωση 216 106 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.55 107 Ο.π. ν.82 102

αρχιτεκτονικής κλίμακας.85 Οι πλατείες προορίζονται για το μηχανοκίνητο άνθρωπο. Είναι παράξενες νησίδες που κάνουν τον πεζό να νιώθει ακρωτηριασμένο και μόνο. Το αυτοκίνητο έχει τροποποιήσει όλους τους χώρους που ενώνουν και διαχωρίζουν τους ανθρώπους και θα συνεχίσει να το κάνει αυτό για την επόμενη δεκαετία, έως ότου οι ηλεκτρονικοί απόγονοι τού κάνουν την εμφάνιση τους.86 Ο Δοξιάδης σημειώνει πως οι δρόμοι αποκτούν απάνθρωπες διαστάσεις, ώστε να διευκολύνεται η κυκλοφορία των μηχανοκίνητων οχημάτων, αλλά ο Άνθρωπος εκτοπίζεται ολοκληρωτικά. Ο δημόσιος χώρος παραγκωνίζεται και υποβαθμίζεται. Αυτό επηρεάζει και τις συναναστροφές του ίδιου του ανθρώπου, που πλέον αποξενώνεται στον ιδιωτικό του χώρο.87 Σύμφωνα με εκείνον, η μηχανή οφείλει να σέβεται την ανθρώπινη κλίμακα. Το αυτοκίνητο εξυπηρετεί τον άνθρωπο, χωρίς να απειλεί αυτόν και την καθημερινότητά του. Τα αυτοκίνητα δεν πρέπει να διασταυρώνονται με την πορεία του, ενώ παράλληλα πρέπει να εξυπηρετούν όλα τα τμήματα της πόλης. Αν και η μηχανή υπερτερεί του ανθρώπου, ο απώτερος σκοπός είναι να εξυπηρετεί εκείνον, για τον οποίον δημιουργήθηκαν οι οικισμοί.88 Ο McLuhan τοποθετείται στην ηλεκτρονική εποχή, όπου το μεγαλύτερο μέρος της μετακίνησης δεν αφορά την φυσική μετακίνηση, αλλά την διακίνηση της πληροφορίας, καθιστώντας έτσι τον τροχό και το δρόμο απαρχαιωμένο. Η εξέλιξη των οδικών συστημάτων σταδιακά αντικατέστησε την φύση. Οι μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι μετέτρεψαν το δρόμο σε τοίχο μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του. Ύστερα, εμφανίστηκε o αυτοκινητόδρομος με τη μορφή της πόλης, που εκτεινόταν σε ολόκληρες ηπείρους και διαμέλισε τις προϋπάρχουσες πόλεις σε απλωμένα θραύσματα τα οποία πλέον ερημώνουν. Με τις αερομεταφορές, το σύμπλεγμα της παραδοσιακής πόλης διαταράσσεται εκ νέου. Οι πόλεις καλύπτουν πλέον τις ανθρώπινες ανάγκες όπως τα μουσεία. Είναι διάδρομοι με δείγματα που ηχούν τις παρεκκλίνουσες μορφές της βιομηχανικής συγκέντρωσης. Ο Δοξιάδης εκφράζει μια παρόμοια άποψη το 1963 σε ένα άρθρο για την Οικιστική και την Μετακίνηση του ανθρώπου. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του, η Οικουμενόπολη σχηματίζει ένα συνεχές δίκτυο από σημαντικούς κόμβους και πολλά «κλαδιά», τα οποία εξαπλώνονται σε ολόκληρη τη Γη, όπως τα πλοκάμια ενός χταποδιού. Σταδιακά, η διασύνδεση αυτών των «κλαδιών», τα επιμήκη τμήματα της Οικουμενόπολης εισχωρούν και καταλαμβάνουν την εξοχή. Οι εναπομένουσες πόλεις και τα μικρά χωριά που «επιβιώνουν» αυτής της εξάπλωσης, αποτελούν ρομαντικά απομεινάρια της περιόδου μετάβασης της ανθρωπότητας στην εποχή του οικουμενικού οικισμού.89 Ο McLuhan προσθέτει πως ο

Doxiadis, Constantinos, Architecture in Transition, σελ.46-50 Ο.π. σελ.249 87 Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, σελ 198-199 88 Ο.π. σελ 451 89 Doxiadis, Constantinos, Ekistics and Traffic, σελ 441 85 86

άνθρωπος αυτής της εποχής στρέφεται στα αεροδρόμια και συνεπώς χάνει την εμπειρία της διαδικασίας του ταξιδιού, ως την εμπειρία της μετάβασης από το ένα μέρος στο άλλο.90 Με την εμφάνιση ωστόσο του τηλεγράφου, η πληροφορία αποσυνδέεται από τα υλικά αγαθά. Ο όρος επικοινωνία έχει χρησιμοποιηθεί εκτενώς σε σχέση με τα οδικά δίκτυα, τις θαλάσσιες οδούς, τα ποτάμια και πλέον παίρνει την σημασία της διακίνησης της πληροφορίας μέσω της ηλεκτρικής ενέργειας.91 Η πληροφορία είναι η βασική κυκλοφορία.92 Το μέλλον του αυτοκινήτου δεν είναι λαμπρό. Στην ηλεκτρονική εποχή ο τροχός είναι παρωχημένος,93 άποψη που θα ενστερνιστεί μελλοντικά και ο Δοξιάδης. Οι δυο τους θα συνεργαστούν και ο McLuhan θα στήσει την έρευνα του σχετικά με την επίδραση της τηλεόρασης στην αντιληπτική ικανότητα των ανθρώπων. Συνεργάζεται με μέλη του ΑΚΟ και μελετούν την προ τηλεόρασης ελληνική κουλτούρα. Σε επιστολή του στον κ. Στάνγκο τον Απρίλιο του 1964 αναφέρεται σε αυτήν την έρευνα. Υποστηρίζει πως τα στοιχεία που θα συλλέξουν θα δώσουν πληροφορίες για τις αλλαγές που υφίστανται τα άτομα, σε ό,τι αφορά την αισθητηριακή τους αντίληψη. Αυτό, με τη σειρά του αφορά άμεσα την συμπεριφορά των ατόμων στον χώρο και επομένως την επαναδιαπραγμάτευση του σχεδιασμού του.94 Τα σχέδια του McLuhan για το κέντρο έρευνας στην Αθήνα δημοσιεύονται σε εφημερίδες, αναφέροντας πως ο McLuhan «οραματίζεται έναν παράδεισο για πολεοδόμους». Οι μέθοδοι του μπορούν να προβλέψουν συνολικές ανθρώπινες συμπεριφορές σε διαφορετικά στάδια πολιτισμικής εξέλιξης με μεγάλη ακρίβεια, υποστηρίζει το άρθρο της Toronto Daily Star.95 Το Understanding media και οι επαγγελματικές υποχρεώσεις του McLuhan θα είναι ο λόγος που ο Καναδός συγγραφέας δεν θα παρευρεθεί ούτε στο τρίτο Συμπόσιο, που διοργανώνεται το 1965.96 Ο Δοξιάδης θα επιμείνει μέχρι τέλους, αλλά ο McLuhan θα αρνηθεί κατηγορηματικά, αναφέροντας στην κοινή φίλη τους Jaqueline Tyrwhitt πως πρέπει να εξηγήσει στο Δοξιάδη «πως μπορώ να καταφέρω περισσότερα μέσω των βιβλίων μου (τα οποία πρέπει να τελειώσουν μέχρι το καλοκαίρι) παρά μέσω του Συμποσίου της Δήλου. Εννοείται πως το Συμπόσιο θα ήταν απόλυτη ευχαρίστηση για μένα, αλλά...»97

McLuhan, Marshall, Understanding media. The Extensions of Man, σελ.107 Ο.π. σελ.102 92 Ο.π. σελ.117 93 Ο.π. σελ.243 94 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.32 95 Ο.π. ν.38 96 Ο.π. ν.54 97 Ο.π. ν.56 90 91

Εικ. 31: Η εξέλιξη της έννοιας των Δικτύων μέσω του Οικιστικού Κανάβου. Από πάνω προς τα κάτω: Ιανουάριος 1965, Ιούλιος 1965, Ιανουάριος 1966, Ιούλιος 1966.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ένα βασικό σημείο της εξέλιξης του συλλογισμού του Δοξιάδη σχετικά με τα δίκτυα. Η εξέλιξη αυτή μπορεί να γίνει αντιληπτή αρκετά εύκολα μέσω του έντυπου περιοδικού του, Ekistics. Στα τεύχη εμφανίζεται σε διάφορα σημεία ο οικιστικός κάναβος του Δοξιάδη, σύμφωνα με τον οποίο ταξινομούνται και αξιολογούνται τα θέματα που παρουσιάζονται στο έντυπο. Στον κάναβο, υπάρχουν τα στοιχεία που συνθέτουν μία πόλη, τα οποία σύμφωνα με το Δοξιάδη μέχρι το 1965 είναι η Φύση, ο Άνθρωπος, η Κοινωνία, οι Λειτουργίες και τα Κελύφη. Τον Ιούλιο του 1965, στο τεύχος ν.116 του Ekistics ο όρος Λειτουργίες αντικαθιστάται από τον όρο Υποδομές. Παράλληλα, στο εξώφυλλο του ίδιου τεύχους εμφανίζεται ένα σχέδιο του ψυχολόγου και μηχανικού J.C.R. Licklider, στο οποίο απεικονίζεται η συμβιωτική σχέση του ανθρώπου με τον υπολογιστή.98 Λίγους μήνες αργότερα, στο τεύχος του Ιανουαρίου του 1966, οι Υποδομές αφαιρούνται από τον οικιστικό κάναβο και στην θέση τους εμφανίζεται ο όρος Δίκτυα. Τον ερχόμενο Ιούλιο, ο όρος Δίκτυα θα μεταφερθεί κάτω από τα Κελύφη στον πίνακα, δίνοντας έτσι την τελική μορφή του συστήματος της πόλης κατά το Δοξιάδη. Είναι εμφανές λοιπόν, πως ο Δοξιάδης προσπαθεί να κατανοήσει, να αξιολογήσει και να εντάξει την έννοια των δικτύων στο πλαίσιο της οικιστικής θεωρίας του. Το Φεβρουάριο του 1965 ο McLuhan θα προσπαθήσει να προωθήσει τα σχέδια ενός μέλους της κυβέρνησης του Καναδά για την ίδρυση κέντρου έρευνας και μελέτης της επικοινωνίας εκτός της χώρας στο Δοξιάδη, αναφέροντας πως θα ήταν πολύ καλή ευκαιρία να συνεργαστεί το Ινστιτούτο του Δοξιάδη με τον Lamontagne και την καναδική κυβέρνηση.99 Ευκαιρία που ο Δοξιάδης θα αδράξει και το διαπολιτισμικό αυτό project μεταξύ Ελλάδας και Καναδά θα πραγματοποιηθεί το 1966. Η επαγγελματική συνεργασία μεταξύ Δοξιάδη και McLuhan τους κρατά σε συνεχή επικοινωνία. Συζητούν τη δημιουργία μοτίβων σε περιβάλλοντα ελεγχόμενα από υπολογιστή και προβληματίζονται σχετικά με τα δυναμικά περιβάλλοντα. Συμφωνούν στην άποψη πως όλες οι νέες τεχνολογίες και τα μέσα δημιουργούν νέα περιβάλλοντα, ψυχικά και κοινωνικά, που ενσωματώνονται σε παλιότερες τεχνολογίες. πράγμα που οδηγεί σε μετασχηματισμό του παλαιού περιβάλλοντος σε μια μορφή καλλιτεχνικού ρεύματος.100 Ωστόσο, το Νοέμβριο του 1965 ο Δοξιάδης θα αναθεωρήσει την άποψη αυτή και θα ζητήσει να ενταχθεί μια σκέψη του στο βιβλίο Architecture in transition, όπου απορρίπτει την άποψη του McLuhan ότι «ένα περιβάλλον γίνεται τέχνημα κάτω από αντίξοες συνθήκες».101 Ο McLuhan υποστηρίζει πως με την έλευση ενός νέου μέσου

Wigley, Mark, Network Fever, σελ.102 Ο.π. ν.59 100 Φάκελος 4471, 24.10.1964 101 Architecture in transition νέα έκδοση του 1965 98 99

Εικ. 32: Απόκομμα επιστολής της συζύγου του Gropius στην Jaqueline Tyrwhitt.

Εικ. 33: Ο Buckminster Fuller στο πρώτο Συμπόσιο το 1963.

Κοινότητας της Οικιστικής.107 Οι δύο άντρες καταφέρνουν να συναντηθούν στο Παρίσι, γεγονός που τους χαροποιεί ιδιαίτερα. Κάθε συνάντησή τους γίνεται σε κλίμα ενθουσιασμού και χαράς. Ο Δοξιάδης τον Ιούνιο του 1965 αναφέρει σε επιστολή του προς το Fuller πως «ανυπομονεί να περάσει λίγες ήρεμες στιγμές μαζί του κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Σεμιναρίου Οικιστικής, στο οποίο έχει την καλοσύνη να συμμετέχει και να τους βοηθήσει με την παρουσία του». Και οι δύο, συνεχίζει, έχουνε ευθύνες και πιστεύει πως πρέπει να βρούνε λίγο χρόνο να υπογραμμίσουνε τις δυνατότητες του μέλλοντος, γιατί πιστεύει πως αν ενώσουν τις δυνάμεις τους η προσπάθεια αυτή θα στεφθεί με επιτυχία.108 Ο Δοξιάδης πέρα από τη φιλική σχέση του με το Fuller βλέπει στον ορίζοντα και μια επαγγελματική συνεργασία. Σε μια από τις πιο παράδοξες συμφωνίες που έκανε ποτέ σύμφωνα με το Φιλιππίδη, συνεννοήθηκε με τον αμερικανό αρχιτέκτονα και μηχανικό να ανταλλάξουν ιδέες και κριτικές, ενώ παράλληλα θα συνέπρατταν επαγγελματικά σε μια «ευρύτερη εταιρία».109 Λίγες μέρες μετά, ο Δοξιάδης επανήλθε σε αυτήν τη συνεργασία, εξηγώντας πώς αυτός προτείνει να λειτουργήσει η προτεινόμενη εταιρεία.110 Τρεις μήνες αργότερα, ο Δοξιάδης θα απευθύνει εξασέλιδο γράμμα προς τον Fuller σε εφαρμογή της μεταξύ τους συμφωνίας.111 Άγνωστο τι επακολούθησε, όπως αναφέρει και ο Φιλιππίδης.112 Ένα χειρόγραφο γράμμα του Fuller113 προς το τέλος ίσως του 1965 αναφέρεται στο άρθρο του Δοξιάδη «What I have learned» στο Saturday Review, όπου ο Δοξιάδης υποστηρίζει πως η μάθηση είναι μια δυναμική διαδικασία και πως ο άνθρωπος λαμβάνει ερεθίσματα και μαθαίνει συνεχώς από τους γύρω του, σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, όπου κι αν βρίσκεται.114 Ο Fuller απολαμβάνει εξίσου τη συνεργασία του με το Δοξιάδη. Σε επιστολή της συζύγου του Gropius προς την Jaqueline Tyrwhitt αναφέρεται πως «όταν ο Walter του είπε πως έδωσε ο ίδιος σε όσους έρχονταν στο σπίτι το τεύχος του Ekistics που περιείχε και το άρθρο του Bucky, εκείνος χάρηκε τόσο πολύ που τον πήρε αγκαλιά με τόση δύναμη και ο Walter κατέληξε με ένα σπασμένο πλευρό και μια μελανιά στο στήθος του για πολύ καιρό».115 Παράλληλα, τον Ιούνιο του 1966 γίνεται μέλος του διοικητικού συμβουλίου των Εκδόσεων του γραφείου Δοξιάδη.116 Τον ίδιο μήνα θα εμφανιστεί το εντυπωσιακό «Letter to Doxiadis» του Fuller, το οποίο θα εκδοθεί τον Απρίλιο του 1969 στο περιοδικό Main Currents in Modern Thought και στο οποίο ο συγγραφέας συνοψίζει τις προσωπικές του σκέψεις για τον αντίκτυπο της βιομηχανοποί-

Ο.π. ν.86 Φάκελος 18961, Συνεννοήσεις με Bucky Fuller, υποφάκελος 9696/24.7.1965 110 Ο.π. 9704/27.7.1965 111 Φάκελος 19129, υποφάκελος 2, 5146/21.10.1965 112 Φιλιππίδης, Δημήτρης, Αναφορά στον Ιππόδαμο, σελ.151 113 Φάκελος 19129, υποφάκελος 2, χωρίς αριθμό 114 Doxiadis, Constantinos, Learning how to learn, Saturday review, 1/1/1966 115 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.123 116 Ο.π. ν.152 108 109

ησης και την επίδραση της τεχνολογίας στην συνένωση της ανθρωπότητας. Σε ό,τι αφορά τα δίκτυα, ο Fuller υποστηρίζει πως οι διεργασίες της παγκόσμιας κοινωνίας πραγματοποιούνται στο μη ορατό και μη ακουστό φάσμα του σύμπαντος. Το 99% των σημαντικών ανακαλύψεων του ανθρώπου πλέον γίνεται σε επίπεδα που ο ίδιος δεν μπορεί να αντιληφθεί. Η κοινωνία ούτε ακούει, ούτε βλέπει τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις.117 Ο ίδιος υποστηρίζει πως ο άνθρωπος στο μέλλον θα είναι ικανός να επικοινωνεί με τον ίδιο τρόπο, αόρατα και χωρίς ανάγκη φυσικής μετακίνησης. Ίσως, συμπληρώνει, αυτό που πολλοί αποκαλούν τηλεπάθεια είναι, ουσιαστικά, η μετάδοση υψηλής συχνότητας ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Οι άνθρωποι μπορεί μάλιστα να επικοινωνούν ήδη μεταξύ τους μέσω της ασυνείδητης αυτής διεργασίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την παραδοσιακή λεκτική και σωματική επικοινωνία.118 Ο ίδιος θα ξαναβρεθεί στην Αθήνα, για ένα ακόμα καλοκαίρι και το Συμπόσιο του 1966. Ο ενθουσιασμός του θα είναι πάλι εμφανής για την συνάντηση του με το Δοξιάδη,119 ενώ θα μνημονεύσει τις εμπειρίες εκείνης της επίσκεψης σε συνέντευξή που έδωσε στο περιοδικό New Yorker.120 Πιστός στο ετήσιο καλοκαιρινό ραντεβού, θα αποδεχτεί τις προσκλήσεις του Δοξιάδη για τα Συμπόσια των επόμενων δύο χρόνων και πράγματι θα συμμετέχει σε αυτά. Λίγο πριν το Συμπόσιο του 1968 θα του απονεμηθεί το Χρυσό Μετάλλιο Αρχιτεκτονικής από το RIBA και ο φίλος και συνεργάτης του, Δοξιάδης, θα σπεύσει να τον συγχαρεί. Παράλληλα, ο Δοξιάδης εξακολουθεί να προσκαλεί το McLuhan στα Συμπόσια της Δήλου κάθε καλοκαίρι. Στο τέταρτο Συμπόσιο, ο Δοξιάδης προτείνει ακόμα και να καλύψει ο ίδιος τα έξοδα του φίλου του, προκειμένου να εγγυηθεί την συμμετοχή και την συνεισφορά του στο ταξίδι.121 Η μεταξύ τους επικοινωνία αρχίζει να γίνεται πιο αραιή. Ο Δοξιάδης τον προσκαλεί στα Συμπόσια του 1966 και του 1967, αλλά ο McLuhan συνεχίζει να απαντά αρνητικά λόγω βεβαρυμμένου προγράμματος αλλά και προβλημάτων υγείας.122 Ο Δοξιάδης σε κείμενο του για τον Ανθρωπόκοσμο, τη λεπτή στρώση στην επιφάνεια της Γης, αποτελούμενη από τα τέσσερα στοιχεία που τον μορφοποιούν και μορφοποιούνται από αυτόν (Φύση, Κοινωνία, Κελύφη, Δίκτυα), θα υποστηρίξει πως ο κόσμος του ανθρώπου είναι κάπου ενδιάμεσα στο ηλεκτρόνιο και το σύμπαν.123 Στο κείμενο αυτό θα αναφερθεί στα σύγχρονα δίκτυα που κατασκευάζονται προκειμένου να διευκολυνθούν οι μεταφορές και οι τηλεπικοινωνίες, με αποτελέσματα ωστόσο που συνεχίζουν να είναι

Fuller, R. Buckminster, Utopia or Oblivion, σελ.153 Ο.π. σελ.154 119 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.155 120 Tomkins, Calvin, "Buckminster Fuller Intellectual Outlaw", The New Yorker, 01/08/1966 121 Φάκελος 6519, 1963 PARTICIPANT M19 MCLUHAN MARSHALL, ν.76 122 Ο.π. ν.86 123 Doxiadis, Constantinos, Anthropocosmos. The World of Man, σελ.1 117 118

αρνητικά για τον άνθρωπο. Στο σημείο αυτό, πιθανώς, ο Δοξιάδης αρχίζει μέσα του να κατανοεί τα όσα υποστηρίζουν ο Fuller και ο McLuhan, για την αδυναμία των παλαιών μέσων επικοινωνίας στην νέα εποχή της ηλεκτρονικής πληροφορίας.124 Αυτό που χρειάζεται ο Άνθρωπος, σύμφωνα με το Δοξιάδη, είναι η Εντοπία, την οποία θα χτίσει και θα ικανοποιεί και τον οραματιστή αλλά και τον δύσπιστο επιστήμονα.125 Παρουσιάζει την ανθρώπινη πόλη ως ένα μεγάλο σε μέγεθος σύστημα, που αποτελείται από δύο κατηγορίες τμημάτων, τα κελύφη και τα δίκτυα. Τα κελύφη θα είναι σύμφωνα με τα πρότυπα των οικισμών του παρελθόντος, δεν θα υπερβαίνουν σε κατοίκους τις 50.000 και δεν θα εκτείνονται σε περιοχή μεγαλύτερη των 2χ2 χιλιομέτρων, όχι παραπάνω από δέκα λεπτά περιπάτου. Θα είναι σχεδιασμένα με βάση την ανθρώπινη κλίμακα, εξυπηρετώντας την ανθρώπινη εμπειρία. Τα δίκτυα, συμπληρώνει, θα είναι απολύτως μηχανικά και αυτοματοποιημένα, συνδέοντας τα κελύφη μέσω μετακινήσεων και τηλεπικοινωνιών, δημιουργώντας τεράστιους οργανισμούς με τα κελύφη ως βασικές μονάδες. Τα οχήματα θα κινούνται σε ιλιγγιώδεις ταχύτητες, σε άξονες που θα βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της γης, όπως και οι αρτηρίες στο ανθρώπινο σώμα. Στα κελύφη, ο Άνθρωπος θα έχει την επιλογή μεταξύ απομόνωσης και έντονης συμμετοχής στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της ζωής του. Η ανάγκη του ανθρώπου για την τηλεόραση δεν προϋποθέτει την απόρριψη της αγοράς. Η μονόδρομη επικοινωνία των media είναι εξίσου σημαντική με τον ανθρώπινο διάλογο.126 Σε αυτό το σημείο, ο Δοξιάδης, αρχίζει να οραματίζεται την πόλη του μέλλοντος, όχι μόνο στη φυσική της υπόσταση, με τα δίκτυα ως αυτοκινητοδρόμους και άξονες κυκλοφορίας, αλλά και στην άυλη υπόσταση της, θέτοντας τον παράγοντα των νέων τηλεπικοινωνιών. Ωστόσο, αυτό που τον απασχολεί πάντα, είναι η ανθρώπινη κλίμακα και η ανθρώπινη εμπειρία, σε μια πόλη που ανεγείρεται όπως ένας πολυκύτταρος οργανισμούς. Έτσι τα αναθεωρημένα δίκτυα θα συνδέουν όσο γίνεται καλύτερα τα κύτταρα της πόλης ως ένα σύστημα.127 Τις ίδιες ιδέες θα παρουσιάσει ξανά το 1967 σε άρθρο του για την πόλη του μέλλοντος. Τα παραδοσιακά δίκτυα εξοστρακίζουν τον άνθρωπο από τις πόλεις του. Ο άνθρωπος χάνει τη μάχη από το ίδιο του το κατασκεύασμα, τη μηχανή. Μετατρέπεται σταδιακά σε άνθρωπο των σπηλαίων, δεν μπορεί πλέον να κινείται ελεύθερα στο δημόσιο χώρο. Ο άνθρωπος δεν θέλει πλέον ούτε να απολαμβάνει την αρχιτεκτονική του. Αυτή η σχέση αγάπης μεταξύ ανθρώπου και αρχιτεκτονικής έχει χαθεί. Δεν μπορεί να δει την αρχιτεκτονική αν υπάρχουν αυτοκίνητα ανάμεσα στον εαυτό του και το κτίριο. Η πραγματική

Ο.π. σελ.2 Ο.π. σελ.3 126 Ο.π. σελ.9 127 Doxiadis, Constantinos, The Inhuman City From Ciba Foundation Symposium, σελ.7 124 125

Εικ. 34: Αριστερά: υπάρχον σύστημα φυσικών δομών Detroit. Δεξιά: πρόταση Δοξιάδη για το σύστημα δομών.

σχέση του ανθρώπου με τα έργα τέχνης του σχετίζεται με το φυσικό χώρο, με τις αισθήσεις του ανθρώπου και με τις κινήσεις του. Ο άνθρωπος είναι αναστατωμένος στην πόλη και την εγκαταλείπει, πηγαίνει μακριά. Μετατρέπεται σε νομά, ζώντας σε οικισμούς χαμηλής πυκνότητας. Ο Άνθρωπος περιορίζει τις ελευθερίες του, χάνει τη μάχη.128 Σε αυτό το σημείο, ο Δοξιάδης παρουσιάζει την σημασία των νέων άυλων μέσων επικοινωνίας. Αναφέρει πως τα νέα μέσα πληροφόρησης και επικοινωνίας έχουν προσθέσει μία νέα διάσταση χωρίς ωστόσο να επηρεάζουν τις καθημερινές διαπροσωπικές σχέσεις του ανθρώπου.129 Οραματιζόμενος τα δίκτυα στο έτος 2067 δίνει την εξής περιγραφή. Τον ταξιδιώτη παραλαμβάνει μια πλαστική φυσαλίδα μετά από δέκα λεπτά αναμονής. Η φυσαλίδα αυτή εμφανίζεται στο δωμάτιο του ταξιδιώτη, ο οποίος μπαίνει μέσα κρεμάει το παλτό του και κάθεται σε μια πολυθρόνα, όπου πατώντας κουμπιά καταχωρεί ηλεκτρονικά τις προτιμήσεις του για το ταξίδι. Από εκείνη την στιγμή, ο ταξιδιώτης δεν νιώθει τίποτα, καθώς το κουβούκλιο αυτό μεταφέρεται μηχανικά σε ένα υπόγειο δίκτυο. Μέσω ενός τζετ και στην συνέχεια ενός πυραύλου περνάει από το υπέδαφος, στον αέρα και ύστερα ξανά σε ένα υπόγειο δίκτυο. Ο ταξιδιώτης ανοίγει την πόρτα του και φτάνει στον προορισμό του. Ο ίδιος ο Δοξιάδης χαρακτηρίζει την όλη διαδικασία αλλόκοτη, αλλά πιστεύει πως είναι η πιο φυσιολογική επίλυση τεχνολογικά, αφού είναι πλέον σαφές πως οι αυτοκινητόδρομοι δεν μπορούν να επιλύσουν τα προβλήματα των πόλεων.130 Η υπογειοποίηση των δικτύων είναι άλλο ένα ζήτημα που θεωρεί φλέγον. Υποστηρίζει πως όπως και στη φύση τα δίκτυα συναντώνται μόνο υπογείως, έτσι και στις πόλεις τα δίκτυα δεν έπρεπε εξαρχής να είναι υπέργεια. Σύμφωνα με το Δοξιάδη πρέπει να γίνει σαφές πως ο άνθρωπος σταδιακά μορφοποιεί την επιφάνεια της Γης σαν ένα φυσικό φαινόμενο και πως θα πρέπει να αναπαράγει αυτό που η φύση έκανε χιλιετίες τώρα. Αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος προκειμένου να υπάρξουν σωστές μετακινήσεις. Η υπογειοποίηση των δικτύων τονίζει θα απελευθερώσει την επιφάνεια της Γης, η οποία θα αποδοθεί στον άνθρωπο.131 Ο Δοξιάδης πέρα από τις γραπτές του θεωρίες, στις οποίες τα δίκτυα κατέχουν σημαντικό ρόλο, βρίσκει την ευκαιρία να προωθήσει το όραμα του και στα πολεοδομικά του έργα. Στη μελέτη για την ανάπτυξη του Detroit, την οποία αναλαμβάνει το γραφείο το 1964 και δουλεύει μέχρι το 1970, ο Δοξιάδης προσπαθεί να αποδείξει τις θεωρίες του για την Οικουμενόπολη. Σύμ-

Doxiadis, Constantinos, Man in the city of the future, σελ.3-4 Ο.π. σελ.5 130 Ο.π. σελ.7 131 Ο.π. 128 129

Εικ.35: Ο χορός του θανάτου στην ταινία «Η έβδομη σφραγίδα» του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, 1957.

φωνα με το Δημήτρη Φιλιππίδη, ο Δοξιάδης στην συγκεκριμένη μελέτη προσπαθεί με όλες του τις δυνάμεις να εξυπηρετήσει την έννοια των δικτύων, που ο ίδιος συνειδητοποιεί πως χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο. Η τεράστια γεωγραφική έκταση οργανώνεται με έναν απόλυτα ορθογώνιο κάναβο, που ορίζουν οκτώ συστήματα μεταφορών και σχηματίζουν κόμβους κύριων λειτουργιών, ενώ στο κέντρο του Detroit προτείνεται μια αντίστοιχη δομή κοινοτήτων βασισμένη σε ορθογωνικό κυκλοφοριακό δίκτυο.132 Η μελέτη αυτή αποτελεί ιδεώδη περίπτωση για τα δίκτυα, κατά το Δοξιάδη, αφού το Detroit αποτελεί τη βαριά βιομηχανία των αυτοκινήτων. Υποστηρίζει πως μέσω αυτής της μελέτης, θα του δοθεί η ευκαιρία να αποδείξουν πως τα δίκτυα καθορίζουν το μέλλον τον οικισμών, ενώ επισημαίνει μια όμορφη σύμπτωση, πως ο πελάτης τους είναι η Detroit Edison, ένας από τους μεγάλους δημιουργούς δικτύων.133 Παράλληλα με τη μελέτη αυτή, ο Δοξιάδης, την περίοδο 1966-1968 ξεκινά να γράφει ένα κείμενο λογοτεχνικής υφής. Είναι αφηγηματικός, διδακτικός και επινοεί μια σειρά συμβολικών χαρακτήρων οι οποίοι συνδιαλέγονται φιλοσοφικά. Πρότυπό του είναι φανερά οι πλατωνικοί διάλογοι αλλά και ο Ευπαλίνος του Paul Valery. Ο παραλληλισμός επίσης με τα Συμπόσια της Δήλου είναι προφανής. Πρόκειται για την εξιδανικευμένη εκδοχή μιας συνάντησης φιλοσόφων, όπως ο ίδιος ονειρευόταν να συμβεί στο Απολλώνιο του Πόρτο Ράφτη, η οποία όμως τουλάχιστον στο κείμενο συνεχώς μετατοπίζεται γεωγραφικά ώσπου να καταλήξει εκεί. Η πρώτη τέτοια αναδόμηση χωρίζεται σε επτά κεφάλαια, με τελευταίο το σημαδιακό «Κουβεντιάζοντας με τους ανέμους». Σε κάποιο σημείο του κεφαλαίου αυτού, κάποιος τον ρωτάει αν η εντοπία είναι πραγματική ή φανταστική κι απαντά ότι εξαρτάται από τον άνθρωπο: «Για μένα, ολόκληρη ακόμη κι όταν ταξιδεύω στο μέλλον είναι μια πραγματικότητα και μπορείς να την κατατάξεις έτσι στα μη φανταστικά για άλλους κάποτε θα είναι πραγματικότητα και κάποτε όχι και για μερικούς ολόκληρη η Εντοπία είναι κάτι το φανταστικό. Από αυτούς να φυλάγεσαι γιατί σε τίποτα δεν θα καταφέρουν να μας βοηθήσουν. Εκεί τέλειωσαν οι φωνές [...] κι εγώ συνέχισα την πορεία μου μέσα στη μεγάλη πόλη και τότε στη μέση του δρόμου είδα τους δέκα συνδαιτυμόνες της βραδιάς γυμνούς να χορεύουν πιασμένοι από τα χέρια». Η σκηνή αυτή όπως, υπογραμμίζει ο Φιλιππίδης, θυμίζει έντονα την σκηνή από την ταινία του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν «Η έβδομη σφραγίδα» του 1957.134

Φιλιππίδης, Δημήτρης, Αναφορά στον Ιππόδαμο, σελ.279 Ο.π. σελ.282 134 Ο.π. σελ.52 135 McLuhan, Marshall, The medium is the massage, σελ.94-95 132 133

Εικ. 36: O Marshall McLuhan σε εμφάνιση του για την προώθηση του βιβλίου "The Medium is the Message".

Εικ. 37: Απόσπασμα από το βιβλίο του McLuhan "Verbi-voco-visual explorations" σχετικά με την πόλη.

Ωστόσο παρατηρείται το εξής. Η ίδια σκηνή αναπαράγεται και στο βιβλίο του McLuhan The medium is the massage,135 που εκδίδεται το 1967. Εκείνος στο βιβλίο του συνοδεύει το στιγμιότυπο της ταινίας με ένα κείμενο στο οποίο αναφέρει πως ο ανθρώπινος πολιτισμός μοχθεί για να επιβάλει στα καινούρια δίκτυα τη δουλειά των παλαιών. Συμπληρώνει λέγοντας πως οι καιροί αυτοί είναι δύσκολοι διότι το ανθρώπινο γένος είναι μάρτυρας μιας σύγκρουσης καταστροφικών διαστάσεων μεταξύ δύο μεγάλων τεχνολογιών. Παράλληλα, οι άνθρωποι προσεγγίζουν την πραγματικότητα με τους ψυχολογικούς όρους και τις αισθητηριακές αντιδράσεις του παρελθόντος. Αυτό το φαινόμενο είναι συχνό σε μεταβατικές περιόδους. Για παράδειγμα η ύστερη μεσαιωνική Τέχνη παρουσιάζει το φόβο για τη νέα τυπογραφική τεχνολογία με το κλασικό μοτίβο του «Χορού του Θανάτου», στο οποίο βασίζεται και η σκηνή από την «Έβδομη σφραγίδα». Στο ίδιο βιβλίο, θα επιστρέψει άλλη μια φορά στην άποψη πως η τεχνολογία της ατμομηχανής δημιούργησε το μύθο ενός κόσμου αθωότητας. Η δικτυακή πόλη του μέλλοντος δεν θα είναι η τεράστια μάζα συγκεντρωμένων ακινήτων, που δημιουργήθηκε από το σιδηρόδρομο. Θα λάβει ένα εντελώς καινούριο νόημα υπό συνθήκες υψηλής κινητικότητας. Θα είναι μια Μεγαλόπολη της πληροφορίας. Τα απομεινάρια των παλαιών πόλεων θα είναι όπως τα θεματικά πάρκα εποχής, μέρη στα οποία γίνεται επίδειξη νέων τεχνολογιών και όχι τόπος κατοίκησης ή εργασίας. Θα διατηρηθούν ως μουσεία, ως ζωντανά μνημεία της εποχής του σιδηροδρόμου. Οι απόψεις αυτές παρουσιάζονται σχεδόν ταυτόχρονα με τις απόψεις του Δοξιάδη περί της πόλης του μέλλοντος. Δεδομένου του ότι ο Δοξιάδης παρακολουθεί στενά τα όσα κηρύττει ο McLuhan, διαβάζοντας και συλλέγοντας τα άρθρα του, εντοπίζεται εύκολα η επιρροή που του ασκεί εκείνος. Παρ’ όλα αυτά, ο McLuhan στο δεύτερο βιβλίο του που θα εκδοθεί το 1967 με τίτλο Verbi-voco-visual explorations, θα αναφερθεί στην πόλη, ή μάλλον καλύτερα στην διάλυση της στην σύγχρονη εποχή. Θα σημειώσει πως η μητρόπολη είναι «ένα παρωχημένο κρατητήριο, ένα φεουδαρχικό μπουντρούμι» και έχει πλέον ξεπεραστεί.137 Πιθανώς εδώ, να αναφέρεται σε κάποιου είδους οργάνωση της πόλης όπως εκείνη που οραματιζόταν ο Δοξιάδης, υπό το όνομα της Οικουμενόπολης, ήδη από το βιβλίο του Architecture in Transition το 1963. Στην ίδια ενότητα επανέρχεται στην ανάγκη εφεύρεσης νέων δικτύων μεταφοράς και επικοινωνίας, προσθέτοντας πως τα νέα δίκτυα δεν είναι γέφυρες μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, είναι

137

McLuhan, Marshall, Papanek, Victor J., Verbi-voco-visual explorations, ενότητα 14

Εικ. 38: Ο LeCorbusier και η μακέτα της Villa Savoye(1928-1931).

Εικ. 39: Ο Buckminster Fuller και η μακέτα του Dymaxion House(1927).

η νέα φύση. Η γλώσσα αυτής της νέας τεχνολογικής κουλτούρας είναι ακόμα άγνωστη, επισημαίνει, λέγοντας πως στην νέα τάξη πραγμάτων όλοι οι άνθρωποι είναι κωφάλαλοι τυφλοί. Ένα σημείο στο οποίο αξίζει κάποιος να σταθεί, είναι η αναφορά του στο Le Corbusier και συγκεκριμένα στην Villa Savoye. Ο McLuhan είναι ενάντια στην εξύμνηση της μηχανής κατοίκησης του μεγάλου αρχιτέκτονα, στην οποία οι πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες των ενοίκων περιορίζονται αυστηρά με σκοπό τη διαμόρφωση ενός μοτίβου ανθρώπινων αναγκών, το οποίο είναι αποδεκτό από τη μηχανή. Στην συνέχεια σχολιάζει και το Plan Voisin του Le Corbusier στο οποίο, σύμφωνα με το McLuhan, προωθείται ένα «όραμα αντι-ανθρώπινων ουρανοξυστών με εκτόπισμα ημίθεων, γιγάντιες στείρες μηχανές κατοίκησης που πιθανώς να εξυπηρετούν καλύτερα τα ρομπότ του Karel Capek, παρά τους ανθρώπους [...] ενώ αντίθετα, η Broadacre City του Wright είναι η λογική βιομορφική επέκταση του Τaliesin στον πολεοδομικό σχεδιασμό». Ο McLuhan αναφέρεται στον «ανέκδοτο μύθο που δημιουργήθηκε γύρω από τη μηχανή κατοίκησης του Le Corbusier» και φέρνει σε αντιδιαστολή το έργο του φίλου του Buckminster Fuller και το Dymaxion House που χτίζεται εκείνη την εποχή. Το έργο του Fuller κατά τον Καναδό φιλόσοφο είναι σφαιρικά και ημι-σφαιρικά καταφύγια που προσεγγίζουν τον πραγματικό σύγχρονο ακουστικό χώρο όσο καμία άλλη σωζόμενη κατασκευή και αξίζει μεγαλύτερης αναγνώρισης από εκείνο του Le Corbusier.138 Πρέπει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί, πως ο Δοξιάδης ως φοιτητής τουλάχιστον θα διαφωνούσε με τις παραπάνω απόψεις του McLuhan, αφού παρακολουθούσε στενά το έργο του Le Corbusier και θα μπορούσε να υποτεθεί πως για εκείνον ήταν ένας από τους ήρωες του μοντερνισμού. Το αποκορύφωμα ήταν το γεγονός πως ο νεαρός Δοξιάδης είχε μεταφράσει μόνος του το βιβλίο του Le Corbusier «Précisions sur un état présent de l'architecte et de l'urbanisme» όταν ακόμη σπούδαζε,139 ενώ η παρακολούθηση των διαλέξεων του CIAM του 1933 στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, πιθανώς αποτέλεσε βασικό παράγοντα στην εξέλιξη του Δοξιάδη σε πολεοδόμο. Και ενώ σε διάστημα δύο χρόνων ο McLuhan έχει εκδώσει ήδη δύο βιβλία, το 1968 θα δημοσιευτεί το επόμενο, με τίτλο War and peace in the global village, στο οποίο απεικονίζονται οι επιδράσεις των ηλεκτρονικών δικτύων και της νέας τεχνολογίας στον άνθρωπο. Ο κάτοικος του νέου ηλεκτρονικού περιβάλλοντος που βασίζεται στην πληροφορία και όχι στην οπτική αισθητηριακή λειτουργία τού βρίσκεται αντιμέτωπος με την κατάλυση του οπτικού χώρου και την αποξένωση του ίδιου μέσα σε αυτόν.140 Στον ηλεκτρονικό

McLuhan, Marshall, Papanek, Victor J., Verbi-voco-visual explorations, σελ.4 Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α., Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, σελ.311 140 McLuhan, Marshall, Quentin Fiore, Jerome Agel, War and peace in the global village, σελ.7 138 139

πολιτισμό του παγκόσμιου χωριού ολόκληρες κοινότητες επικοινωνούν μεταξύ τους με ένα είδος μακροσκοπικής χειρονομίας, το οποίο δεν είναι η συμβατική ομιλία του ανθρώπου. Ο ίδιος, τονίζει πως ο ηλεκτρονικός υπολογιστής με την επανάσταση που έφερε στον κόσμο της πληροφορίας επέδρασε πολύ πιο έντονα στο μέλλον και στην οργάνωση του ανθρώπου.141 Το 1968 θα δημοσιευτεί και το νέο βιβλίο του Fuller Operating Manual For Spaceship Earth. Στο βιβλίο αυτό, ο Fuller υποστηρίζει για μια ακόμη φορά την σημασία της καθολικότητας και σημειώνει πως η εξειδίκευση του ανθρώπινου γένους θα οδηγήσει στην εξάλειψή του. Μια πιθανή λύση στον κίνδυνο αυτό, θα μπορούσε να δοθεί από τον υπολογιστή, όπου μέσω μιας μεταφυσικής ακεραιότητας της πληροφορίας ο κόσμος θα ενωθεί ξανά. Το μεταφυσικό, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι ικανό να βασιλέψει πάνω από το φυσικό. Οι άνθρωποι πρέπει να κατανοήσουν και να κατακτήσουν αυτή τη μεταφυσική διάσταση.142 Σύμφωνα με τον Fuller, οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι είναι οι μόνοι που μπορούν να κατανοήσουν και να πλοηγηθούν μεταξύ των περίπλοκων σχέσεων της κοινωνίας, της τεχνολογίας και του περιβάλλοντος στο πλαίσιο ενός συστήματος. Οι πολεοδόμοι, συγκεκριμένα, αν και εξειδικευμένοι επιστήμονες, εστιάζουν σε ένα ευρύτερο πεδίο από εκείνο των υπόλοιπων ειδικοτήτων. Παράλληλα, ως ανθρώπινα όντα συχνά μάχονται κατά των στενόμυαλων απόψεων των εξειδικευμένων επιστημόνων. Τουλάχιστον, αναφέρει ο Fuller, «οι πολεοδόμοι μπορούν να κοιτάξουν ολόκληρη την Φιλαδέλφεια και όχι να κρυφοκοιτάξουν μέσα από την κλειδαρότρυπα ενός δωματίου. Αρμόζει, λοιπόν, να αναλάβουμε τον ρόλο των πολεοδόμων και να ξεκινήσουμε να σκεφτόμαστε στην μεγαλύτερη κλίμακα».143 Είναι πιθανώς ασφαλές να θεωρηθεί πως ο Fuller δακτυλογραφεί την παραπάνω πρόταση έχοντας στο μυαλό του κάποιον σαν το Δοξιάδη. Την ίδια χρονιά στο κείμενο Ecumenopolis: Tomorrow’s City εντοπίζεται εύκολα η επιρροή των δύο φίλων του Δοξιάδη στον ίδιο και στην αντίληψη του για τα Δίκτυα. Συγκεκριμένα, αναφέρει πως ο άνθρωπος του μέλλοντος θα έχει πολλές τεχνητές προεκτάσεις της ανθρώπινης υπόστασης του, άποψη που ο McLuhan είχε εκφράσει ήδη από την πρώτη τους συνάντηση το καλοκαίρι του 1963. Ο άνθρωπος του μέλλοντος, σύμφωνα με το Δοξιάδη, θα βλέπει μέσω της τηλεόρασης, θα οδηγεί και θα πετάει αντί να περπατάει. Με αυτόν τον τρόπο μια ανθρώπινη κοινότητα μπορεί να μεγεθυνθεί σε μια ανθρώπινη πόλη. Με την κατάλληλη οργάνωση των δικτύων μεταφοράς και τηλεπικοινωνίας, η έξω-ανθρώπινη κλίμακα της μεγάλης πόλης

Ο.π. σελ.53 Fuller, R. Buckminster, Operating Manual For Spaceship Earth, σελ.45-46 143 Ο.π. σελ.67 141 142

μπορεί να μετατραπεί σε ανθρώπινη και οι αντι-ανθρώπινες συνθήκες που εντοπίζονται σε τμήματα της μπορούν να εξαλειφθούν.144 Παράλληλα, περιγράφει τα συστήματα μεταφορών, τα οποία υποστηρίζει πως θα αποτελούν το κυκλοφοριακό και νευρικό σύστημα της Οικουμενόπολης. Πέρα από κάθε άλλο, είναι αυτά που θα ενοποιούν την παγκόσμια πόλη ή θα αποκόβουν τους κατοίκους της. Απαντά στην ερώτηση σχετικά με το αν οι άνθρωποι του μέλλοντος θα πετάνε, θα ταξιδεύουν με πλοία, θα οδηγούν ή θα περπατούν λέγοντας πως θα τα κάνουν όλα αυτά εξίσου. Η βασική αρχή είναι ο άνθρωπος να περπατά μικρές αποστάσεις, να διανύει με αυτοκίνητο τις μεγαλύτερες αποστάσεις, να κάνει ιστιοπλοΐα για ευχαρίστηση, και να πετάει, με νέα αεροπλάνα και αεροσκάφη, για τις ακόμη πιο μεγάλες αποστάσεις. Η δεύτερη αρχή, σύμφωνα με το Δοξιάδη, είναι η ελάχιστη αναμονή στις μετεπιβιβάσεις από το ένα μέσο στο άλλο. Η τρίτη αρχή είναι η ύπαρξη ανεξάρτητων και μη διαπλεκόμενων αξόνων κίνησης για το κάθε μέσο, εκτός από τον άξονα κίνησης των πεζών. Οι πεζοί όντας ζωντανοί οργανισμοί με υψηλή προσαρμοστικότητα πολλές φορές επιζητούν την διασταύρωση με άλλους ομοίους τους, δεδομένου του ότι ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο. Με βάση αυτά είναι κατανοητό πως μόνο ο άνθρωπος θα κινείται στην επιφάνεια της πόλης, περπατώντας με ασφάλεια σε καθαρό και φυσικό περιβάλλον, απολαμβάνοντας την Τέχνη και την Αρχιτεκτονική. Οι μηχανές, προσωπικής ή δημόσιας χρήσης, αυτοκίνητα, τρένα, θα λειτουργούν σε υπόγειες σήραγγες. Ο άνθρωπος θα μπορεί να περπατάει για να πάει όπου θέλει, αλλά σε περίπτωση που βιάζεται θα μπορεί να κατεβαίνει στο υπόγειο, να εισέρχεται στην προσωπική του φυσαλίδα και θα μεταφέρεται μέσα σε δέκα λεπτά στον προορισμό του, είτε αυτός βρίσκεται ένα χιλιόμετρο μακριά ή σε άλλη ήπειρο. Ο ταξιδιώτης του 2117 όταν θα επιστρέφει σπίτι του, θα χρεώνεται αυτόματα το κόστος του ταξιδιού, συμπεριλαμβανομένων προστίμων για τυχών παρανομίες. «Ηλεκτρονικά μάτια» θα καταγράφουν το δρομολόγιο του με φωτογραφικό υλικό, το οποίο θα καταχωρείται στο φορολογικό φάκελο του χρήστη. Η οδήγηση και η ιστιοπλοΐα στην επιφάνεια της Γης θα γίνεται μόνο για ψυχαγωγικούς λόγους, σε συγκεκριμένες περιοχές, με συγκεκριμένους περιορισμούς. Η μετακίνηση καθαρά ως λειτουργία θα γίνεται αυτοματοποιημένα και υπογείως. Με τον ίδιο τρόπο, τα αγαθά θα μεταφέρονται αυτόματα μέσω αγωγών. Καθημερινά αγαθά (εφημερίδες, μικρά πακέτα) θα αποστέλλονται με τη χρήση του τηλεφώνου, χωρίς αυτό να εξαλείψει, ωστόσο, τις παραδοσιακές αγοραπωλησίες. Ειδικές αγορές θα υπάρχουν για εκείνους που απολαμβάνουν τα ψώνια και

144

Doxiadis, Constantinos, Ecumenopolis Tomorrow’s City, σελ.20-21

Εικ. 40: Απεικόνιση της Edison Plaza στο Detroit.

Εικ. 41: Οι αυτοκινητόδρομοι σχίζουν την πόλη (πανω). Εικ. 42: Οι υπόγειοι δρόμοι συνδέουν την πόλη(κάτω).

τις βόλτες στην αγορά, εξασφαλίζοντας έτσι τον ανθρώπινο χαρακτήρα της πόλης του μέλλοντος. Οι τηλεπικοινωνίες θα είναι εξελιγμένες στο έπακρο. κάνοντας προσιτή την πληροφορία σε κάθε σπίτι. Ειδικές εφαρμογές της τηλεόρασης θα επιτρέπουν την ανάγνωση βιβλίων από τις πιο καταρτισμένες βιβλιοθήκες του κόσμου.145 Σε αυτό το σημείο, όπως θα σχολιάσει και ο Mark Wigley,146 ο Δοξιάδης γίνεται πραγματικά ένας θεωρητικός των Δικτύων. Διαχωρίζει τα Δίκτυα στην φυσική κίνηση του ανθρώπου, τη μεταφορά των αγαθών, τη μεταφορά ενέργειας καθώς και τη διακίνηση της πληροφορίας.147 Γιατί προσθέτει πως η πόλη όπως και το ανθρώπινο σώμα δεν είναι μόνο το ορατό της κομμάτι. Το πραγματικό της κομμάτι ξεπερνά τα φυσικά της όρια.148 Φαίνεται λοιπόν, πως στα τέλη του 1968 ο Δοξιάδης αντιλαμβάνεται πλήρως την έννοια των Δικτύων, λαμβάνοντας υπόψιν τις διαφορετικές ερμηνείες και προεκτάσεις της. Ενώ λοιπόν ο Δοξιάδης και ο Fuller ανταλλάσσουν απόψεις και βρίσκονται τουλάχιστον μία φορά κάθε καλοκαίρι, ο Καναδός επικοινωνιολόγος ετοιμάζει τα συγγραφικά του έργα και το γεμάτο πρόγραμμα του δεν του επιτρέπει να παρευρεθεί στα Συμπόσια της Δήλου. Η επικοινωνία μεταξύ Δοξιάδη και McLuhan γίνεται πιο αραιή και μετά από ένα σημείο θα γίνεται εξολοκλήρου μέσω του Π. Ψωμόπουλου. Τον Ιανουάριο του 1968 και έχοντας να τον δει μεγάλο χρονικό διάστημα, ο Έλληνας πολεοδόμος θα γράψει στο McLuhan, προκειμένου να μάθει νέα σχετικά με τις ασχολίες του εκείνη την περίοδο και να του μεταφέρει την ελπίδα του για μελλοντική επίσκεψη του στην Αθήνα.149 Εκείνος, αφού απορρίψει τις προσκλήσεις του Συμποσίου του 1968 και εκείνες των μελλοντικών Συμποσίων, θα αναφέρει στην καλή του φίλη Jackie Tyrwhitt, μέσω ενός άκρως ποιητικού γράμματος με το μοναδικό του τρόπο πως «μήνες τώρα ερχόταν μαζί μου για τη βόλτα ένας καλοήθης όγκος, η δική μου μοναδική επέκταση του μυαλού μου».150 Ο γιατρός του McLuhan, ύστερα από επέμβαση στην οποία θα υποβληθεί, θα τον προτρέψει να ξεκουραστεί κι έτσι εκείνος θα αποδεχτεί την πρόσκληση της Tyrwhitt για το Συμπόσιο του 1969. Ο Δοξιάδης και ο McLuhan ωστόσο δεν θα συναντηθούν ούτε εκείνο το καλοκαίρι, λόγω της ευαίσθητης υγείας του McLuhan. Εκείνος φανερά απογοητευμένος, τον Ιούλιο του 1969 θα μεταφέρει με τηλεγράφημα τις «θερμότερες ευχές του σε όλους τους Δηλίους Ναύτες».151

Ο.π. σελ.20-21 Ντοκιμαντερ, Δοξιάδης ένας ρομαντικός του πραγματισμού Doxiadis, Constantinos, Man’s Movement and his City, σελ.1 148 Ο.π. σελ.2 149 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.104 150 Ο.π. ν.105 151 Ο.π. ν.113 145 146 147

Εικ.43: O Fuller παρακολουθεί την εναέρια μεταφορά ενός Γεωδαιτικού θόλου στη North Carolina, 1954.

2.3 Η περίοδος 1969-1972 Από το 1969 έως την συνάντηση του 1972, μπορεί να γίνει η υπόθεση πως η σχέση των τριών ανδρών παίρνει μια άλλου είδους μορφή. Και οι τρεις έχουν μεγάλο φόρτο εργασίας και οι επαγγελματικές υποχρεώσεις δεν τους επιτρέπουν να επικοινωνούν όσο συχνά επικοινωνούσαν στο παρελθόν. Ακόμη και ο Buckminster Fuller, ο οποίος επεδίωκε να βρίσκεται με το Δοξιάδη και εκτός του Συμποσίου, πλέον περιορίζει τις εμφανίσεις του στην καλοκαιρινή συνάντηση κάθε χρόνο. Σύμφωνα με το Δημήτρη Φιλιππίδη η σχέση τους για άγνωστους λόγους πιθανώς δεν εξελίχτηκε ομαλά. Το 1969 ο McLuhan με ένα μακροσκελές ποιητικό γράμμα152 προς τον ίδιο το Δοξιάδη θα προσπαθήσει για ακόμη μια φορά να «πει πως δεν θα έρθει [στο Συμπόσιο], αλλά δεν τα καταφέρνει να το πει».153 Ο Δοξιάδης, ωστόσο, θα συναντήσει τρία μέλη της οικογένειας του McLuhan τον Ιανουάριο του 1971,154 ενώ ο ίδιος θα υποσχεθεί πως θα συμμετέχει στο Συμπόσιο του 1972 με επιστολή του προς τον Π. Ψωμόπουλο.155 Μέσω του Ψωμόπουλου θα πραγματοποιείται η επικοινωνία και με το Fuller, ο οποίος πριν το Συμπόσιο του 1969, θα βρεθεί στην Αθήνα για να δώσει διάλεξη στο Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής, για την οποία για πρώτη φορά μετά τη διάλεξη του 1961 θα του δοθεί αμοιβή. Η επίσκεψη αυτή όπως αναφέρει σε επιστολή του προς το Δοξιάδη ήταν ευκαιρία για να συζητήσουν θέματα τα οποία εκκρεμούσαν την περίοδο εκείνη.156 Ο Fuller εκείνη την εποχή, αναφέρεται στη φύση του ανθρώπου και των μελλοντικών οικισμών του. Υποστηρίζει πως ο άνθρωπος θα ελευθερωθεί από τον τοπικό χρόνο και τη γεωγραφική του βάση και σταδιακά θα απορρίψει το στατικό βάρος που τον δένει στη Γη. Ο άνθρωπος του μέλλοντος θα είναι συνεχώς κινούμενος, γεγονός που θα αλλάξει και τη φύση της ίδιας της πόλης. Οι μηχανές θα αντικαταστήσουν τα κτίρια και τις λειτουργίες που εκείνα εξυπηρετούσαν. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε με πόδια, όχι ρίζες, τονίζει. Κατέκτησε το διάστημα και είναι τώρα καιρός να δημιουργήσει ανθρώπινα περιβάλλοντα που μετακινούνται και μεταφέρονται. Ο άνθρωπος πρέπει να γίνει κατανοητός ως μια διαδικασία συνεχώς εξελισσόμενη. Ένα μικρό μαύρο κουτί, σύμφωνα με εκείνον, θα επιτρέπει στον άνθρωπο να ζήσει ομαλά σε οποιοδήποτε περιβάλλον, ακόμα και στο διάστημα. Οι πόλεις εμφανίστηκαν πολύ πριν την εμφάνιση της ηλεκτρικής ενέργειας, κάτι που τώρα τις καθιστά ξεπερασμένες. Είναι αδύνατο να τις τροποποιήσουμε προκειμένου

Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.121 Ο.π. ν.122 154 Ο.π. ν.129 155 Ο.π. ν.130 156 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.287 152 153

Εικ.44: O McLuhan με το διάφανο μοντέλο του "Παγκόσμιου Χωριού".

να είναι ξανά λειτουργικές. Οι μηχανικώς ελεγχόμενες πόλεις είναι οι πόλεις του μέλλοντος. Ο άνθρωπος για να επιβιώσει πρέπει να αναγνωρίσει και να κατανοήσει σε βάθος τα στοιχεία που τον διαμορφώνουν και να χτίσει από την αρχή το περιβάλλον του.157 Στις πόλεις που οραματίζεται, παρουσιάζεται ένα σύστημα στο οποίο η Γη λειτουργεί με αυτοματισμούς και μηχανικά ελεγχόμενες διεργασίες. Η περιγραφή του μοιάζει αρκετά με την περιγραφή του Δοξιάδη για τον ταξιδιώτη του μέλλοντος. Σύμφωνα με το Fuller, ο μελλοντικός κάτοικος της Γης θα μπορεί να κλείνει το εισιτήριο του ηλεκτρονικά μέσω οποιοδήποτε διαύλου επικοινωνίας, θα πατά κουμπιά και μοχλούς και θα βρίσκεται από το δωμάτιο του ξενοδοχείου του στον προορισμό του στον ελάχιστο δυνατό χρόνο. Ο σχεδιασμός των μελλοντικών πόλεων θα είναι ανυποχώρητα συνδεδεμένος με τον σχεδιασμό των δικτύων μεταφοράς. Στο μέλλον οι πόλεις θα επιπλέουν στους ωκεανούς, θα αιωρούνται στον αέρα και στο διάστημα, θα παραδίδονται σε οποιοδήποτε σημείο της Γης μέσω πυραύλων.158 Ο Δοξιάδης προβληματίζεται για τη φύση των ανθρωπίνων σχέσεων μέσα σε ένα ηλεκτρονικά ελεγχόμενο περιβάλλον.159 Όλες οι ανάγκες του ανθρώπου, υποστηρίζει εκείνος, θα μπορούν μελλοντικά, να ικανοποιούνται μέσω ενός συστήματος δικτύων.160 Αναφερόμενος στα εγκλήματα που έχει διαπράξει ο άνθρωπος στις πόλεις του αναφέρει πρώτο από όλα την κατασκευή υψηλών κτηρίων, αφού εκείνα αντιμάχονται τα Δίκτυα.161 Παράλληλα, τονίζει την ανάγκη συντονισμού των Δικτύων. Όλα τα δίκτυα, από τους δρόμους μέχρι τα τηλέφωνα, εξαπλώνονται με τρόπο αντιοικονομικό και με αρνητική επίδραση στη Φύση. Κάποια απ’ αυτά έχουν αντίκτυπο και στο σύστημα της ανθρώπινης ζωής. Πρέπει να κατασκευαστούν διάδρομοι μεταφορών και υπηρεσιών που θα σχηματίσουν οργανωμένα πλέγματα για τις επερχόμενες γενιές, διασώζοντας έτσι την ποιότητα ζωής μεγάλων περιοχών. Τέλος, αναφέρει πως ο ίδιος ο αρχιτέκτονας οφείλει να αναπτύξει μια μέθοδο που θα μπορεί να δημιουργήσει το αρχιτεκτονικό ύφος που χρειάζεται η ανθρωπότητα. Το αρχιτεκτονικό ύφος του Ανθρώπου δεν θα σχεδιαστεί από έναν άνθρωπο, αλλά από την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Ενώ σύμφωνα με εκείνον, οι ανθρώπινες κοινότητες πλέον έχουν χαθεί και πρέπει να ξαναδημιουργηθούν. Ο άνθρωπος πρέπει να διαχωριστεί από τη μηχανή.162 Αντίστοιχα ο McLuhan στο βιβλίο του From Cliché to Archetype το 1970, θα αναφέρει πως οι νέες τεχνολογίες επεκτείνουν αφενός τις αισθήσεις και τις ικανότητες του ανθρώπου, χαρίζοντας του ταχύτητα και αποτελεσματικότητα, αλλά αφετέρου δημιουργούν διαπεραστικά και ανυποχώρητα περιβάλλοντα τα οποία

Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.230-232 Ο.π. ν.242-244 159 Doxiadis, Constantinos, Ekistics, the Science of Human Settlements, σελ.7 160 Doxiadis, Constantinos, World City of the Future, pdf σελ.15 161 Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, σελ.251 162 Ο.π. σελ.285-286 157 158

Εικ.45: O Δοξιάδης και το μοντέλο της πόλης.

Εικ.46: O McLuhan και ο Fuller σε κοινή συνέντευξη.

σταδιακά «μουδιάζουν» την προσοχή του. Οι τεχνολογικές επεκτάσεις του ανθρώπου, μπορούν να θεωρηθούν κλισέ αφού, σύμφωνα με το McLuhan, επεκτείνουν την αισθητηριακή ζωή του ανθρώπου αλλά στην πραγματικότητα, περιορίζουν την ικανότητά του για συγκέντρωση και διορατικότητα.163 Το 1970, ωστόσο, θα παρατηρηθεί το εξής από πλευράς Δοξιάδη. Απαντώντας σε σχετικό ερώτημα του LASITOC Σουηδίας, ο Δοξιάδης απορρίπτει τελείως την ύπαρξη ενός «παγκόσμιου χωριού», όρου που έγινε δημοφιλής μετά τον McLuhan, του οποίου παρ’ όλα αυτά το όνομα δεν εμφανίζεται στην απάντηση που δίνει.164 Την ίδια χρονιά, ο Δοξιάδης θα αρνηθεί να δώσει συστατική επιστολή στο Fuller για την υποψηφιότητά του στο Nobel Committee.165 Η συμπεριφορά αυτή θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως αντίδραση του Δοξιάδη σε ένα γεγονός που αφορούσε τους δύο προαναφερθέντες άνδρες και πιθανώς να τον είχε ενοχλήσει. Τον Ιανουάριο του 1970, ο McLuhan διοργανώνει ένα τριήμερο συνέδριο στις εξωτικές Bahamas, στο οποίο ο Δοξιάδης είναι απών, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε αν ποτέ ήταν καλεσμένος.166 Παρά το γεγονός αυτό, ο Δοξιάδης θα δηλώσει ενθουσιασμένος στην ιδέα πως θα συναντηθεί ξανά με το McLuhan και το Fuller στο Αιγαίο το 1972.167 Ο McLuhan θα κρατήσει το λόγο του και θα εμφανιστεί στο δέκατο Συμπόσιο της Δήλου με την σύζυγό του, το οποίο θα πραγματοποιηθεί από τις 9 έως τις 17 Ιουλίου 1972. Ο Fuller ως πλέον τακτικός του Συμποσίου, θα βρίσκεται επίσης εκεί. Το κλίμα και η διάθεση αυτής της επίσκεψης όμως δεν θα είναι το ίδιο με το ταξίδι του 1963. Ο ταλαιπωρημένος πλέον McLuhan θα γράψει στον Δοξιάδη, σε μια απόπειρα αιτιολόγησης της υποτονικής του στάσης στο ταξίδι. «Να είστε ευλογημένοι για την παροχή αυτής της υπέροχης κρουαζιέρας, που μπορεί να αποτελεί γεγονός καθοριστικής σημασίας για νέους ανθρώπους όπως ο γιος μας Michael. Έπρεπε να φτάσει η τελευταία μέρα εν πλω, για να νιώσει η Corinne έστω και λίγο κοινωνική και ανθρώπινη. Και οι δύο μας δεν είχαμε διάθεση για την παραμικρή κοινωνικοποίηση κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Δεν μας έχει ακόμα περάσει. Παρ’ όλ’ αυτά η ομάδα ήταν ένα πλούσιο και συναρπαστικό μείγμα. Όλοι εμπλούτιζαν όλους τους άλλους. Θαυμάσαμε την αγάπη και τη φροντίδα που έχετε καταβάλει στον σχεδιασμό και την οργάνωση του ταξιδιού. Ήταν πραγματικά ένας θρίαμβος! Προσευχόμαστε για την ευημερία σας.»168

McLuhan, Marshall, Watson, Wilfred, From Cliché to Archetype Φάκελος 7934, 29.1.1970 165 Φάκελος 19143, 8115/ 16.7.1970, γράμμα προς Francis Warner 166 Wigley, Mark, Network Fever, σελ.114 167 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.143 168 Φάκελος 6519, 1963 Participant M19 McLuhan Marshall, ν.152 163 164

Οι τρεις τους θα βρεθούν ταυτόχρονα για μια τελευταία εβδομάδα στο Αιγαίο. Η κατάληξη της σχέσης του Δοξιάδη με το McLuhan δεν είναι σίγουρη. Η μεταξύ τους αλληλογραφία φαίνεται να έχει σταματήσει. Ο Fuller από την άλλη πλευρά, θα συνεχίσει να επικοινωνεί με το Δοξιάδη και με τον συνεργάτη του Π. Ψωμόπουλο. Το Φεβρουάριο του 1972, θα γράψει στον τελευταίο, σε μια προσπάθεια να παροτρύνει το Δοξιάδη να συμμετέχει στο World Affairs Conference στη θέση του ίδιου, αφού εκείνος βρισκόταν στην Ινδία για επαγγελματικούς λόγους και δεν θα μπορούσε να παρευρεθεί.169 Τον Σεπτέμβριο του 1973 ο Fuller θα βρεθεί στην Αθήνα, ωστόσο δεν θα συναντηθεί με το Δοξιάδη, αφού εκείνος θα λείπει σε επαγγελματικό ταξίδι.170 Στο τελευταίο Συμπόσιο της Δήλου το 1975, λίγες εβδομάδες μετά το θάνατο του Δοξιάδη, ο Fuller θα είναι άλλη μια φορά παρών στη διοργάνωση θρηνώντας το χαμό του φίλου του.

169 170

Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.433 Ο.π. ν.511

Εικ.47: Διάγραμμα αλληλογραφίας και σχέσεων μεταξύ Δοξιάδη, McLuhan και Fuller. Μια προσπάθεια ποσοτικοποίησης της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ των τριών ανδρών.

Εικ.48: O LeCorbusier στο ταξίδι για την Αθήνα, 1933. Εικ.49: Oι συμμετέχοντες του CIAM IV στην Ακρόπολη Αθηνών.

3.1 Οι ιδέες των CIAM Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η διοργάνωση του Συμποσίου της Δήλου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία μορφή αναβίωσης του 4ου CIAM που πραγματοποιήθηκε το 1933. Βασικός στόχος ήταν ο εμπλουτισμός της Χάρτας των Αθηνών και η δημιουργία μίας νέας Διακήρυξης, εκείνης της Δήλου. Στα συνέδρια, οι εξέχοντες καλεσμένοι του Κωνσταντίνου Δοξιάδη ανέπτυξαν θεωρητικές προσεγγίσεις πάνω στην έννοια των δικτύων, που ακόμη και σήμερα μπορούν να θεωρηθούν θεμελιακές. Ωστόσο, η Δήλος, δεν οφείλει μόνο την έμπνευση της διοργάνωσης της στο CIAM του 1933. Οι προβληματικές που διερεύνησε και οι θεωρίες που ανέπτυξε συνδέονται άμεσα με εκείνες που μελετήθηκαν στο 4ου CIAM. Τα δύο αυτά συνέδρια συνδέονται μέσα στο χρόνο με μια κοινή προσπάθεια ορισμού και αποσαφήνισης της έννοιας των δικτύων. Σύμφωνα με τον Mark Wigley, το σημαντικότερο γεγονός στο συνέδριο της Αθήνας του 1933, ήταν η έμφαση που δόθηκε προς την κατεύθυνση των δικτύων.171 Η προηγούμενη διακήρυξη του CIAM, η διακήρυξη της La Sarraz του 1928, περιέγραφε την πόλη ως το σύστημα τριών λειτουργιών, της «κατοικίας», της «εργασίας» και της «αναψυχής» (dwelling, working, recreation).172 Ένα από τα σημεία της διακήρυξης αναφερόταν στην ανάγκη οργάνωσης των λειτουργιών της συλλογικής ζωής, που είναι, όπως εξηγούσε, και η ουσία της πολεοδομίας. Ένα ακόμη σημείο της διακήρυξης αφορούσε τον έλεγχο της «κυκλοφορίας»(traffic), ο οποίος ήταν απαραίτητος σε όλες τις λειτουργίες της πόλης. «Η αυξανόμενη ένταση των τριών ζωτικών λειτουργιών της πόλης, μελετημένη πάντα σε σχέση με στατιστικά στοιχεία, καταδεικνύει την σημασία του φαινομένου της κυκλοφορίας», διακήρυττε το έγγραφο της La Sarraz. Το κείμενο αναφερόταν επίσης στην τεχνολογική εξέλιξη των υποδομών της πόλης, γράφοντας πως «οι τεχνικές εγκαταστάσεις και υποδομές του παρόντος, οι οποίες αυξάνονται συνεχώς, αποτελούν το κλειδί της πολεοδομίας, ενώ υπονοούν και παράλληλα προσφέρουν τον ολοκληρωτικό μετασχηματισμό της ισχύουσας κατάστασης».173

Wigley, Mark, Network fever, σελ.95 Conrads, Ulrich, Programs and Manifestoes on 20th-Century Architecture, μετάφ. Michael Bullock, Cambridge, ΜΑ: The MIT Press, 1971, σελ.110 173 Ο.π. σελ.111 171 172

Το 1933 στην Χάρτα των Αθηνών η έννοια της «κυκλοφορίας» αποτελούσε πλέον την τέταρτη βασική λειτουργία των πόλεων. Σύμφωνα με το έγγραφο, ο βασικός στόχος της τέταρτης λειτουργίας ήταν η σύνδεση των υπόλοιπων τριών μεταξύ τους, με τη δημιουργία ενός δικτύου κυκλοφορίας που διευκόλυνε τις μεταφορές από το ένα μέρος στο άλλο, ενώ παράλληλα όλο το σύστημα εξυπηρετούνταν εξίσου.174 Η τεχνολογία της εποχής αποτελούσε σημαντικό σημείο σε αυτό το εγχείρημα, προκειμένου η πόλη να εξοπλιστεί με ένα άρτια λειτουργικό δίκτυο αυτοκινητοδρόμων, ανάλογο των αναγκών της σύγχρονης πόλης. Τα μέσα μεταφοράς έπρεπε να είναι ταξινομημένα σε κατηγορίες και οι υποδομές όφειλαν να ανταποκρίνονται στις διαφορετικές ανάγκες που αυτά παρουσίαζαν. Με αυτό τον τρόπο, η «κυκλοφορία» λάμβανε το ρόλο του σταθερού ρυθμιστή, χωρίς να παρεμβαίνει στη λειτουργία της «κατοικίας» ή της «εργασίας».175 Η Χάρτα των Αθηνών προσδιόριζε επίσης το ρόλο του πολεοδόμου, ο οποίος είχε ως πρωταρχικό καθήκον να ασχοληθεί με τη λειτουργία της «κατοικίας», ενώ οι υπόλοιπες λειτουργίες αποτελούσαν δευτερεύοντες στόχους.176 Η συνέχιση των παραπάνω ιδεών σχετικά με τα δίκτυα, όπως υποστηρίζει ο Mark Wigley, οφείλεται στον συνδετικό κρίκο των δύο θεσμών, την πολεοδόμο και γενική γραμματέα της Δήλου, Jaqueline Tyrwhitt.177 Εκείνη, έχοντας συμμετέχει σε αρκετά από τα συνέδρια του CIAM, σε οργανωτικούς ρόλους ήδη από το 1948, αποτέλεσε το δίαυλο επικοινωνίας με τις σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ήταν ο Sigfried Giedion. H Tyrwhitt μεταλαμπάδευσε το πνεύμα των CIAM στα συμπόσια του Δοξιάδη, χρησιμοποιώντας τις διασυνδέσεις της και συνέβαλε στην επιτυχία και την εξέλιξη της Δήλου.178 Οι ιδέες περί δικτύων δεν περιορίζονται μόνο στα παραπάνω συνέδρια. Το 1953, στο 9ο CIAM που διοργανώθηκε στην Aix-en-Provence, τα νεώτερα μέλη με επικεφαλής τους Alison και Peter Smithson και τον Aldo van Eyck ανταπάντησαν στο τελικό κείμενο που συντάχθηκε και αφορούσε το πρότυπο του πυρήνα της πόλης. Το πολύπλοκο πρότυπο που προτείνεται ανταποκρινόταν στην ανάγκη του ανθρώπου για ταυτότητα και οικειότητα. Το δίκτυο των δρόμων, τα μικρά, στενά δρομάκια της φτωχογειτονιάς είναι το σκηνικό, όπου όλες οι κοινωνικές σχέσεις ξετυλίγονται και πολλές φορές πετυχαίνει εκεί που τα ευρύχωρα αναπτυξιακά προγράμματα συχνά αποτυγχάνουν.179 Σύμφωνα με τον Mark Wigley, η διαφορετική αντιμετώπιση των δικτύων ήταν η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των νεώτερων και των παλαι-

Ο.π. σελ.139 Ο.π. σελ.140 176 Ο.π. σελ.143 177 Wigley, Mark, Network fever, σελ.95 178 Ο.π. σελ.96 174 175

ότερων μελών του CIAM και που αργότερα οδήγησε και στη διάλυση του συνεδρίου.180 Ο Δοξιάδης και οι συνεργάτες του παρακολουθούσαν στενά την πορεία της νεοσύστατης πλέων ομάδας Team 10, η οποία ασχολήθηκε αρκετά με την έννοια των δικτύων. Το 1962 στην συνάντηση του Royamount κυριάρχησε η περιγραφή της πόλης του Stefan Wewerka ως «συμπαγείς δέσμες επικαλυμμένων δομών δικτύου».181

180 181

Wigley, Mark, Network fever, σελ.106 Ο.π.

Εικ. 50: Τα δέκα ειδικά τεύχη του περιοδικού Ekistics που δημοσιεύτηκαν για τα δέκα πρώτα Συμπόσια της Δήλου, κατά την περίοδο 1963-1972.

3.2 Οι ιδέες της Δήλου Μεταξύ Σύρου και Μυκόνου, στη δεύτερη συνάντηση στο κατάστρωμα του πλοίου Νέα Ελλάς τα επιχειρήματα και οι ιδέες του CIAM περί δικτύων κυκλοφορίας και μετακινήσεων θα εμπλουτιστούν από τον Marshall McLuhan, ο οποίος θα μιλήσει για τις ηλεκτρονικές προεκτάσεις του ανθρώπινου σώματος και την επιρροή αυτών στον πολεοδομικό σχεδιασμό του μέλλοντος. Οι πολεοδόμοι, όπως έχει αναφερθεί και προηγουμένως, οφείλουν να ανταποκριθούν σε αυτήν την πρόκληση και να οραματιστούν και να προβάλλουν μέσω της πόλης του μέλλοντος, το πολυδιάστατο μοντέλο της νέας παγκόσμιας συνείδησης.182 Οι ιδέες σχετικά με την ηλεκτρονική διάσταση των πόλεων, αν και αναφέρονται στο πρώτο προσχέδιο της διακήρυξης του 1963, δεν συμπεριλαμβάνονται στο τελικό έγγραφο.183 Αν και η ιδέα των προσθετικών δικτύων επανέρχεται το επόμενο καλοκαίρι αυτή την φορά από τον Buckminster Fuller,184 η Δήλος δεν είναι ακόμη έτοιμη για να μεταφέρει τη συζήτηση των Δικτύων στο επόμενο επίπεδο. Το 1965, στο τρίτο Συμπόσιο της Δήλου με θεματική «Ζώντας σε υψηλές πυκνότητες» ο γερμανός γεωγράφος Walter Christaller μοιράζεται με τους συνταξιδιώτες τού την «Θεωρία Κεντρικών Τόπων», η οποία αφορά τις κινήσεις των ανθρώπων σε ένα αστικό περιβάλλον και τις επιδράσεις τους στην πολεοδομική οργάνωση της πόλης. Πρόκειται για ένα μοντέλο πολεοδομικής οργάνωσης, το οποίο βασίζεται στη βέλτιστη λειτουργία των δικτύων μιας περιοχής.185 Το 1966 το τέταρτο συμπόσιο που οργανώνεται φέρει τον τίτλο «Μεταφορές, Επικοινωνίες και η Διατήρηση της Ποιότητας». Ολόκληρο το συνέδριο περιστρέφεται εξ ολοκλήρου γύρω από την προβληματική των δικτύων. Στην διακήρυξη του Συμποσίου, οι ιδέες του McLuhan και του Fuller, φαίνεται πως γίνονται επιτέλους αποδεκτές. Στο έγγραφο αναφέρεται πως τα σύγχρονα μέσα αυτόματης επικοινωνίας έχουν οδηγήσει στη δημιουργία μίας «πλανητικής κοινότητας», μίας πόλης που εκτείνεται σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η μελέτη αυτής της πόλης καθιστά αναγκαία την ανάμειξη των ηλεκτρονικών μέσων στην συζήτηση, προκειμένου να κατανοηθούν πλήρως οι σύγχρονες εκφάνσεις της.186 Ο συγκοινωνιολόγος Wilbur Smith σε μία από τις συναντήσεις αναφέρει πως στις μυριάδες των ανθρώπινων οικισμών, η μεγαλύτερη ορατή επιθυμία του ανθρώπου υπήρξε η δυνατότητα ελεύθερης και ασφαλούς μετακίνησης. Η ύπαρξη ή μη ενός αποτελεσματικού συστήματος μεταφορών επηρεάζει και

Φάκελος 2456, ΑΤΙ Delos Meetings(doc. A,B) 1963 (6-13 July), υποφάκελος Α, ν.149 Φάκελος 2456, 1963 DELOS MEETINGS (6-13 July) (doc a,b), Delos Meeting Document B17, July 11 1963 184 Fuller, Buckminster, “The Prospects of Humanity: 1965-1985”, Ekistics v.18 n.107(October 1964), σελ.235-236 185 Christaller, W.,“Regional Location of Settlements”, Ekistics v.20 n.119, October 1965, σελ.223 186 “Declarations of Delos Four, Five, Seven, Eight”, Ekistics v.33 n.197, April 1972, σελ.328 182 183

Εικ.51: O Kenzo Tange στο αρχαίο αμφιθέατρο της Δήλου.

Εικ.52: Το κέντρο υπολογιστών του Γραφείου Δοξιάδη.

επηρεάζεται άμεσα απ τη μορφή και τον χαρακτήρα κάθε οικισμού. Οι προβλέψεις για το μέλλον των μεταφορών είναι πλέον πιο τεκμηριωμένες και σωστές, με τη χρήση νέων αναλυτικών μεθόδων που βασίζονται στην τεχνολογία του υπολογιστή.187 Ο Δοξιάδης αναγνωρίζει την αναγκαιότητα του ηλεκτρονικού υπολογιστή ήδη από το 1959, όπου στο τεύχος του Αυγούστου του περιοδικού Ekistics188 εμφανίζονται δύο άρθρα σχετικά με την ανάλυση δεδομένων από υπολογιστές και την χρήση τους στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Παράλληλα, από το 1962 χρησιμοποιεί στα ερευνητικά προγράμματα του υπολογιστές και το 1964 ιδρύει και το Κέντρο Πληροφορικής του Γραφείου Δοξιάδη.189 Ο ιάπωνας αρχιτέκτονας Kenzo Tange ανάγει την συζήτηση στην μεταφορά ιδεών και πληροφοριών, αντί ανθρώπων. Οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι καλούνται να κατανοήσουν και να επιλύσουν τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής, της οποίας χαρακτηριστικό είναι, πέραν της ενεργειακής επανάστασης, η επανάσταση της πληροφορίας, όπως υποστηρίζει ο ίδιος. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα στον τομέα της επικοινωνίας, καθιστούν εφικτή τη δημιουργία ενός καναλιού μεταφοράς πληροφοριών. Η κοινωνία μετατρέπεται σε ένα νευρικό σύστημα, όπου οι τηλεπικοινωνιακές τεχνολογίες επιτρέπουν στον «κοινωνικό εγκέφαλο» να λειτουργεί πιο αποτελεσματικά. Οι κάτοικοι της νέας πόλης, κυκλοφορούν όπως τα ηλεκτρόνια που ρέουν μέσα σε έναν «ηλεκτρονικό εγκέφαλο». Τα νέα έργα υποδομής και η υπογειοποίηση των αυτοκινητοδρόμων δεν αποτελούν λύση. Τονίζει πως υπάρχει η ανάγκη για ένα νέο σύστημα επικοινωνίας, μιας νέας μορφής αστικών σχέσεων. Τα σύγχρονα media, όπως η τηλεόραση, τα έντυπα και το ράδιο, αλλά και τα πιο ιδιωτικά μέσα, όπως το τηλέφωνο και ο τηλέγραφος, μεταφέρουν στον άνθρωπο έναν ανείπωτο όγκο πληροφοριών καθημερινά. Επικρατεί η ανασφάλεια, πως τα νέα μέσα επικοινωνίας θα στερήσουν από τον άνθρωπο την καθημερινή ανθρώπινη επικοινωνία με τους γύρω του. Αντίθετα συνεχίζει, είναι πολύ πιθανό, ο άνθρωπος να επιζητά όλο και πιο πολύ την άμεση ανθρώπινη επαφή, εξαιτίας του θαυμαστού νέου συστήματος της έμμεσης επικοινωνίας.190 Ενδιαφέρον σημείο στη ροή του συνεδρίου του 1966, αποτελεί η αναφορά που γίνεται στην επιρροή των νέων δικτύων στην ψυχική υγεία του ανθρώπου. Η συναισθηματική ενέργεια που απαιτείται προκειμένου να ανταπεξέλθει ο σύγχρονος άνθρωπος στην νέα κλίμακα των μέσων επικοινωνίας, υπερβαίνει τα ψυχικά αποθέματα του. Οι νέοι τρόποι επικοινωνίας πρέπει

Ο.π., σελ.330 Ekistics v.8, n.47, August 1959 189 Κύρτσης, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, σελ.455 190 “Papers from participants”, Ekistics v.22, n.131, October 1966, σελ.248-249 187 188

να τροποποιηθούν με βάσει τις ψυχικές αντοχές του ανθρώπου,191 αποφαίνονται οι σύνεδροι. Στο πλαίσιο των media και της πληροφόρησης γίνεται προσπάθεια ανάλυσης του όρου «πληροφορία», που όπως προκύπτει μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερις κατηγορίες: σήματα ή εντολές, εκπαιδευτική πληροφόρηση, προπαγάνδα και συζήτηση. Οι τρεις πρώτες κατηγορίες εξαπλώνονται όλο και πιο αποτελεσματικά μέσω των media. Η τρίτη, ωστόσο, υπονοεί κάποιου είδους φυσική σχέση.192 Τέλος η Diana Rowntree, η συμμετοχή της οποίας έχει προταθεί στο Δοξιάδη από τον Fuller,193 επισημαίνει πως τα σύγχρονα δίκτυα επικοινωνίας εκτείνονται πέρα από τον ορατό ορίζοντα της φυσικής πραγματικότητας.194 Στο πέμπτο Συμπόσιο που διοργανώνεται το 1967, με τίτλο «Στρατηγικές για τους Ανθρώπινους Οικισμούς» ο Δοξιάδης αναφέρεται στην αλλοτρίωση του ανθρώπου και την αποξένωση του από το φυσικό του περιβάλλον. Το αυτοκίνητο είναι η αιτία που έχει διαταραχθεί η αιώνια αυτή ισορροπία. Έχει επηρεάσει την κλίμακα των πόλεων και έχει εξορίσει τον άνθρωπο στο εσωτερικό του σπιτιού του. Έχει μολύνει τον αέρα και τη γη. Έχει στερήσει την ομορφιά από το φυσικό περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, η μηχανή σύμφωνα με το Δοξιάδη, έφερε τους ανθρώπους πιο κοντά. Τους οδήγησε στην εξοχή, τους επέτρεψε να ταξιδεύουν εύκολα και γρήγορα. Το λάθος δεν έγκειται στο αυτοκίνητο, αλλά στο σύστημα που ο άνθρωπος δημιούργησε για την κυκλοφορία του. Τροποποιώντας ένα από τα τρία στοιχεία, δηλαδή άνθρωπος, πόλη, αυτοκίνητο, θα επέλθει ξανά ισορροπία. Ωστόσο ο άνθρωπος, όντας το παλαιότερο ιστορικά στοιχείο, θα ήταν το δυσκολότερο στοιχείο να τροποποιηθεί από τα τρία.195 Το έκτο Συμπόσιο το 1968 πραγματεύεται την σχέση μεταξύ του ανθρώπου και των ανθρώπινων οικισμών. Σε αυτή την συνάντηση διατυπώνεται η άποψη πως τα media με την αναμετάδοση εικόνων από όλο τον κόσμο σε όλο τον κόσμο, έχουν εντείνει την αντιπαράθεση μεταξύ των εχόντων και των μη-εχόντων,196 παρουσιάζοντας έτσι έναν κοινωνικής φύσης προβληματισμό σχετικά με τα σύγχρονα μέσα πληροφόρησης. Η κοινωνική και ανθρωπολογική διερεύνηση της επίδρασης των media συνεχίζεται και στο Συμπόσιο του 1969, το οποίο καταλήγει για άλλη μια φορά στη παραδοχή πως ολόκληρος ο πλανήτης αποτελεί πλέον το σύγχρονο ανθρώπινο περιβάλλον. Τα παιδιά γεννιούνται μέσα σε μια «πλανητική» κοινότητα, όπου τα νέα διαδίδονται πλέον μέσω δορυφόρων. Η διαμόρφωση συμπεριφορών στην νέα αυτή

“Delos Symposion Discussions”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.342 Ο.π., σελ.343 193 Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.34 194 Rowntree, Diana, “The Science of the City”, Ekistics v.22 n.131, October 1966, σελ.243 195 “Movement of people and public services”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.332 196 “Delos Symposion Discussions”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.343 191 192

ενδο-επικοινωνούσα κοινότητα βασίζεται κατά πολύ μεγάλο βαθμό στην τηλεόραση και το ράδιο. Τα φυλετικά, γλωσσικά εθνικά και θρησκευτικά όρια έχουν πλέων καταλυθεί. Η επικοινωνία στην πλανητική κοινότητα λειτουργεί σε δύο κλίμακες, στην καθημερινή μικροσκοπική προσωποποιημένη επικοινωνία στο εσωτερικό μιας ομάδας της κοινότητας, καθώς και στην παγκόσμιας εμβέλειας δορυφορική ανταλλαγή κοινών αξιών και γνώσεων μεταξύ των διαφορετικών ομάδων που απαρτίζουν την κοινότητα.197 Σημαντικό σημείο στο συνέδριο αποτελεί το επιχείρημα πως η τηλεόραση δεν αντικαθιστά την πόλη. Η κατάκτηση ενός περιβάλλοντος, σύμφωνα με τους σύνεδρους του 1969 έχει να κάνει με την πολυδιάστατη πραγματικότητα της επικοινωνίας και την πλούσια ανάδραση μέσα σε αυτή. Τα μαζικά media δεν είναι ένα υποκατάστατο των ποικίλων επιλογών που μπορεί να προσφέρει μια φυσική πόλη.198 Τα δίκτυα και οι ανθρώπινοι οικισμοί αποτελούν τη βασική θεματική του Συμποσίου του 1970. Σύμφωνα με την όγδοη διακήρυξη που υπογράφεται στο αρχαίο αμφιθέατρο της Δήλου, τα δίκτυα εξαπλώνονται και διαπλέκονται, καταργώντας όλους τους φραγμούς, φυσικούς και πολιτικούς, που μέχρι πρόσφατα χώριζαν τους ανθρώπους. Τα δίκτυα είναι ικανά να διατηρήσουν την παγκόσμια ειρήνη και συνεργασία, με στόχο τη δίκαιη κατανομή των παγκόσμιων αγαθών. Ωστόσο, είναι επίσης ικανά να οδηγήσουν στην παρακμή των πόλεων. Η ασυντόνιστη λειτουργία τούς εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες μεταξύ των κοινωνικών ομάδων ή ακόμη και μεταξύ των χωρών. Τα δίκτυα έχουν οδηγήσει στην εξαφάνιση των κοινοτήτων μικρής κλίμακας, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη διαμόρφωση της ανθρώπινης φύσης του ανθρώπου.199 Τα βασικά δίκτυα πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν ως ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν ποικίλα είδη μικρότερων, αυτόνομων συστημάτων, τα οποία με τη σειρά τους απαντούν στις εξειδικευμένες ανάγκες της κάθε κοινότητας. Τα δίκτυα είναι το κλειδί για την ακμή ή την παρακμή των πόλεων, αφού επηρεάζουν βαθύτατα το μέγεθος και τη μορφή των κοινοτήτων των σύγχρονων πόλεων.200 Ο διάλογος θα περιστραφεί ξανά γύρω από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, με τον μηχανικό Daniel E. Noble να αναφέρει πως ο ρυθμός παραγωγής νέων πληροφοριών υπερβαίνει κατά πολύ τον ρυθμό επεξεργασίας της πληροφορίας από το ανθρώπινο μυαλό. Οι επεξεργαστικές ικανότητες του ανθρώπου απειλούνται με κορεσμό. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, επομένως,

“Declarations of Delos Four, Five, Seven, Eight”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.328 “Delos Symposion Discussions”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.344 199 “Declarations of Delos Four, Five, Seven, Eight”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.328 200 Ο.π. σελ.329 197 198

Εικ.53: O Gerald Dix σε συνάντηση στο πλοίο στο Συμπόσιο του 1972.

Εικ.54: Ο καθηγητής Waddington σε ομιλία του στο πλοίο.

μπορεί να απεγκλωβίσει τον άνθρωπο από αυτό το αδιέξοδο, όντας ένα σύστημα εγκεφαλικής επέκτασης, που επεξεργάζεται δεδομένα με μεγάλη ταχύτητα.201 Τέλος, οι σύνεδροι στο πλαίσιο της διερεύνησης του πολιτισμικού χαρακτήρα της οικουμενικής πόλης, διερωτούνται εάν η εξάπλωση των δικτύων θα μετατρέψει την Οικουμενόπολη σε έναν ενιαίο πολιτισμό ή σε ένα σύστημα αποτελούμενο από επιμέρους πολιτισμικές ομάδες.202 Η θεματική των δικτύων απουσιάζει από το Συμπόσιο του 1971, αλλά επανέρχεται στη δέκατη συνάντηση του 1972. Η διοργάνωση φέρει τον τίτλο «Ανθρώπινοι οικισμοί, η γνώση του παρελθόντος και η δράση του μέλλοντος». Σύμφωνα με τις συζητήσεις που λαμβάνουν χώρα στο κατάστρωμα του πλοίου Ορφέας, το σύγχρονο σύστημα των δικτύων πρέπει να είναι ενοποιημένο και άρτια αιτιολογημένο. Η διάταξη δικτύων μεταφοράς και ενέργειας καθορίζει το μοτίβο της ανάπτυξης ενός οικισμού. Τα δίκτυα πρέπει να είναι οργανωμένα σε κάναβο ή σε κάποιου είδους μοτίβο, ανάλογα τις τεχνολογικές και οικονομικές δυνατότητες της χώρας, της περιοχής ή του οικισμού που εξυπηρετούν. Ο Δοξιάδης αναφέρει πως τα δίκτυα πρέπει να έχουν τη μορφή διαδρόμων που φέρουν τα δίκτυα μεταφορών καθώς και άλλες αστικές λειτουργίες. Ο βρετανός βιολόγος C.H. Waddington προσθέτει πως υπάρχει επίσης ανάγκη σωστής ανάπτυξης των κόμβων και των διασυνδέσεων μεταξύ των διαφορετικών ειδών μεταφοράς.203 Ο μηχανικός Gerald Dix αναλύει τις άμεσες και έμμεσες συνέπειες της τοποθέτησης των δικτύων και προτείνει οι μεταφορές και οι μετακινήσεις να αντιμετωπίζονται ως δημόσιες επιδοτούμενες υπηρεσίες. Ο σχεδιασμός των δικτύων πρέπει να είναι ένα χρήσιμο εργαλείο, που πραγματοποιείται παράλληλα με τον σχεδιασμό των οικισμών και όχι εκ των υστέρων. Ο βρετανός αρχιτέκτονας Lord Llewellyn-Davies προσθέτει πως ο σχεδιασμός των δικτύων οφείλει να γίνεται έτσι ώστε οι μελλοντικές γενιές να μπορούν να τροποποιήσουν τις πόλεις τους. Ο Δοξιάδης, επίσης, αναφέρει ότι οι πολεοδόμοι και οι αρχιτέκτονες έχουν καθήκον να ισορροπήσουν την σχέση της μηχανής και του ανθρώπου, μεταφέροντας τη μηχανή κάτω και γύρω από την ανθρώπινη πόλη.204

“Movement of ideas and information”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.341-342 “Delos Symposion Discussions”, Ekistics v.33, n.197, April 1972, σελ.345 203 “Network corridors”, Ekistics v.33, n. 203, October 1972, σελ.278 201 202

Εικ.55: Συνάντηση στο πλοίο.

Εικ.56: Η ανάγνωση της Διακήρυξης στο αρχαίο θέατρο της Δήλου το 1971.

Σχετικά με τα δίκτυα επικοινωνίας και πληροφόρησης, αναφέρεται πως τα ανθρώπινα δίκτυα είναι ύψιστης σημασίας, προκειμένου ο δυτικός άνθρωπος να μην καταλήξει μόνος μπροστά από την τηλεόρασή του. Για την ανάπτυξη των πραγματικά ανθρώπινων οικισμών, τα δίκτυα οφείλουν να προωθήσουν την κοινωνική άνθιση κάθε μέλους μιας κοινότητας, προς όφελος του συνόλου. Υπάρχει ανάγκη για δίκτυα που προκαλούν στοχασμό και διάλογο. Πρέπει να δημιουργηθούν οι σύγχρονες μορφές της αγοράς και της πλατείας. Ο συγγραφέας Lord Ritchie-Calder μιλώντας για την επικοινωνία μέσω των media, αναφέρει πως δεν υπάρχει σημείο του πλανήτη στο οποίο δεν έχει εισβάλει το ράδιο. Παράλληλα, επισημαίνεται πως στόχος της τεχνολογίας είναι η εξυπηρέτηση ανθρωπιστικών σκοπιμοτήτων. Ο κοινωνιολόγος John Riley προσθέτει πως τα media μπορούν να προσφέρουν στον άνθρωπο μια αμφίδρομη επικοινωνία, δίνοντας του την δυνατότητα της συμμετοχής και εντείνοντας το αίσθημα της κοινότητας.205 Τέλος, ο καλλιτέχνης Gyorgy Kepes αναφέρεται στην Τέχνη ως το πιο σημαντικό αόρατο δίκτυο του σύγχρονου κόσμου, ιδέα στην οποία συμφωνεί άλλωστε και ο McLuhan όταν αναφέρεται σε λογοτεχνικά έργα και στη ροκ μουσική. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Kepes, ανέκαθεν κατασκεύαζε το περιβάλλον του με βάσει τις εικόνες και τα ερεθίσματα που είχε. Στον σύγχρονο κόσμο, με την χρήση των media ο άνθρωπος διεύρυνε την οπτική και τη γνώση, αλλά έχασε το αίσθημα της οικειότητας, τον απτό κόσμο. Η Τέχνη μπορεί να αναπτύξει ξανά το οικείο μέσα σε ένα αστικό περιβάλλον, ενώ στο όραμα της νέας πραγματικότητας, ο καλλιτέχνης κατέχει βασικό ρόλο.206

“Interplay of networks and land use”, Ekistics v.33, n. 203, October 1972, σελ.279 “Communication via radio and television”, Ekistics, v.33, n. 203, October 1972, σελ.281 206 “Communication of values”, Ekistics v.33, n. 203, October 1972, σελ.280 204 205

⁄

Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α

δ ί κ τ υ ο , τ ο [ δ i k t i o ] :

πολύπλοκο συνήθως σύμπλεγμα από γραμμές ή αγωγούς που διασταυρώνονται με τρόπο που μοιάζει με δίχτυ, το σύνολο των δρόμων, των σιδηροδρομικών γραμμών και των θαλάσσιων και εναέριων οδών που συνδέουν τους διάφορους τόπους μεταξύ τους, το σύνολο των σωληνώσεων και των αγωγών που ξεκινούν από μια κεντρική μονάδα και με διακλαδώσεις φτάνουν στους καταναλωτές, σύστημα από ραδιοφωνικούς ή τηλεοπτικούς σταθμούς που συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να εκπέμπουν ταυτόχρονα το ίδιο πρόγραμμα, τρόπος σύνδεσης υπολογιστών, ώστε να επικοινωνούν μεταξύ τους, το διαδίκτυο.

σύνολο από πρόσωπα ή από επιχειρήσεις που συνεργάζονται με μια σχέση αλληλεξάρτησης 207

⁄

Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α

Τρεις εξέχουσες προσωπικότητες της δεκαετίας του ’60 γνωρίζονται ένα καλοκαίρι, στο πλαίσιο ενός διαφορετικού πλωτού συνεδρίου στο Αιγαίο, με τελικό προορισμό το νησί της Δήλου. Ο Δοξιάδης, ο Fuller και ο McLuhan γοητεύονται και ασχολούνται με την ίδια έννοια, τα δίκτυα. Έτσι, οι τρεις άνδρες δημιουργούν ένα δικό τους δίκτυο, ένα δίαυλο επικοινωνίας για τα επόμενα δέκα χρόνια, με σκοπό τη διεύρυνση και την εξέλιξη των θεωριών τους, αλλά όπως φαίνεται και της ίδιας της έννοιας των δικτύων. Ο Δοξιάδης, όπως αναφέρθηκε, το 1963 ολοκληρώνει τον σχεδιασμό της νέας πρωτεύουσας του Πακιστάν, Ισλαμαμπάντ. Ο αυστηρός κάναβος που την ορίζει, αποτελείται από τα δίκτυα κυκλοφορίας της πόλης. Επομένως, η δομή αλλά και η ιεράρχηση των επιμέρους τμημάτων της βασίζονται αποκλειστικά στις υποδομές κυκλοφορίας που κατασκευάζει ο Δοξιάδης. Για εκείνον τα δίκτυα μέχρι στιγμής μεταφράζονται ως το σύνολο των δρόμων, των σιδηροδρομικών γραμμών και των θαλάσσιων και εναέριων οδών που συνδέουν τους διάφορους τόπους μεταξύ τους. Ο McLuhan, από την άλλη πλευρά, κηρύττει πως η τεχνολογία έχει επεκτείνει το ανθρώπινο σώμα με αποτέλεσμα την σμίκρυνση του πλανήτη στο μέγεθος ενός χωριού. Αναφέρεται σαφώς στην τεχνολογία του τηλεφώνου, αλλά κυρίως στα media, τα οποία έχουν εισέλθει πλέον στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Μιλάει επομένως για το σύστημα από ραδιοφωνικούς ή τηλεοπτικούς σταθμούς που συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να εκπέμπουν ταυτόχρονα το ίδιο πρόγραμμα. Παράλληλα, ο Fuller, ο οποίος έχει μιλήσει ήδη από το 1928 για ένα παγκόσμιο δίκτυο υπηρεσιών, ασχολείται με το ράδιο και τον τηλέγραφο όπως ο McLuhan και ταυτόχρονα σχεδιάζει και κατασκευάζει δικτυωματικούς θόλους, πολύπλοκα συμπλέγματα από αγωγούς που διασταυρώνονται με τρόπο που μοιάζει με δίχτυ. Οι τρεις τους έχουν ως αφετηρία διαφορετικές ερμηνείες της έννοιας που συζητούν. Ωστόσο, καταφέρνουν να επηρεάσουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ο ένας τον άλλον, μέσω της σχέσης και της επαγγελματικής συνεργασίας τους. Ο McLuhan κάνει λόγο για το νευρικό σύστημα της

207

Τριανταφυλλίδης, Μανώλης ,“δίκτυο”, Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%B4%CE%A F%CE%BA%CF%84%CF%85%CE%BF&dq=

οικουμενικής συνείδησης, αφού έχει διαβάσει το Architecture in Transition του Δοξιάδη, στο οποίο παρουσιάζεται η Οικουμενόπολη με τη μορφή νευρώνων που έχουν καταλάβει ολόκληρο τον πλανήτη. Όπως αναφέρει πολύ συχνά και ο Δοξιάδης, ο McLuhan θεωρεί πως καμία τεχνολογική επέκταση του ανθρώπινου σώματος δεν μπορεί να ανακουφίσει την ανθρώπινη ψυχή από το θόρυβο της μηχανής που έχει επικρατήσει. Ο Δοξιάδης συχνά υποστηρίζει πως ο άνθρωπος έχει εκτοπιστεί από το ίδιο του το δημιούργημα, ο χώρος έχει γίνει απάνθρωπος. Ωστόσο, ο McLuhan πιστεύει στη διάλυση της μορφής της πόλης, ως οργάνωση και ως ιδέα, και στη διακίνηση της πληροφορίας. Αντίθετα, ο Δοξιάδης κάνει λόγο για τη φυσική μετακίνηση του ανθρώπου. Αναφέρεται στα ανθρώπινα δίκτυα που δημιουργούν κάθε πόλη, όπως άλλωστε και ο Fuller, ο οποίος υποστηρίζει πως δεν υπάρχει πλέον χώρος, παρά μόνο διακλαδούμενες ανθρώπινες σχέσεις. Ο δεύτερος όμως, τείνει προς τη φυσική αποσύνδεση από τα δίκτυα υποδομής. Μιλάει για σχέσεις και ροές και κίνηση. Οι πόλεις του Δοξιάδη «κινούνται» στη διάσταση του χρόνου, όντας όμως στατικές, βαθιά ριζωμένες στη γη. Οι πόλεις που οραματίζεται ο Fuller κινούνται κυριολεκτικά, είναι αυτάρκη κινούμενα δίκτυα. Ο άνθρωπος απορρίπτει το βάρος που τον κρατά στατικό στη γη και γίνεται νομάς, κατοικεί όπου θέλει, στη θάλασσα, στον αέρα. Οι ανθρώπινοι οικισμοί του Δοξιάδη και η έννοια της εγκατάστασης σε ένα μέρος (settlement) διαταράσσονται από τον Fuller (unsettlement) γιατί δεν ανταποκρίνονται στα νέα δεδομένα της σύγχρονης πραγματικότητας. Όσο αντίθετες κι αν είναι αυτές οι παραδοχές, οι δυο τους συνδέονται με έναν βαθύτερο κοινό στόχο. Προσπαθούν να δημιουργήσουν τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για τον άνθρωπο, είναι ανθρωπιστές και αποζητούν την εξισορρόπηση των καλπάζουσων τεχνολογικών εξελίξεων και της ανθρώπινης εμπειρίας. Σκοπός τους είναι η εύρεση της ψυχικής ηρεμίας μέσα σε έναν ραγδαία εξελισσόμενο κόσμο. Από το 1966 και ύστερα, σχεδιάζουν και οι δύο, κελύφη τα οποία προσπαθούν να στεγάσουν την σύγχρονη πόλη των αόρατων δικτύων της πληροφορίας. Στην παγκόσμια πόλη του Δοξιάδη, η οποία αποτελεί ένα δίκτυο επιμέρους κέντρων, η επικοινωνία συντελείται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο, ο κάτοικος μπορεί να επιλέξει μεταξύ της γρήγορης και εύκολης μετακίνησης του με υπερσύγχρονα μέσα, από το ένα μέρος στο άλλο, και της ασύρματης δορυφορικής επικοινωνίας του μέσω του διαδικτύου, χωρίς να απαιτείται η φυσική μετακίνηση του ίδιου. Στο δεύτερο επίπεδο, στο πλαίσιο της τοπικής κοινότητας του ο άνθρωπος μπορεί να μετακινηθεί πεζός, απαλλαγμένος από τον κίνδυνο των αυτοκινήτων και να εκπληρώσει τις ανάγκες που προκύπτουν από την κοινωνική φύση του. Τα δίκτυα είναι χρήσιμα εργαλεία, που δεν καταλύουν τον χώρο, αλλά διευκολύνουν τον άνθρωπο και βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης στην δική του ανθρώπινη κλίμακα. Από την άλλη, οι θόλοι του Fuller είναι δίκτυα

μεταλλικών αγωγών, που ελέγχονται και προσαρμόζονται από το ηλεκτρικό ρεύμα και την ροή των πληροφοριών που τα διαπερνά, παρέχοντας έτσι το κατάλληλο περιβάλλον για τον άνθρωπο και την πόλη του. Οι ιδέες του Fuller και του McLuhan για τα αόρατα άυλα δίκτυα βρίσκουν τη θέση τους στο έργο του Δοξιάδη. Παρ’ όλα αυτά, εκείνος εμμένει στην φυσική υπόσταση της υπάρχουσας πόλης και προσπαθεί να εντάξει σε αυτήν τα νέα τεχνολογικά δεδομένα. Ο McLuhan κατακρίνει αυτή την στάση, θεωρώντας πως υπάρχει ανάγκη για νέες μορφές πόλεων και νέες δομές οργάνωσης, αφού η μητρόπολη είναι πλέον παρωχημένη. Ο Fuller τοποθετείται κάπου στο ενδιάμεσο, προσπαθώντας να ισορροπήσει μεταξύ του ανθρώπινου χαρακτήρα των πόλεων και της κοινωνίας της πληροφορίας. Είναι μέντορας του Δοξιάδη, εμπνέεται από αυτόν, αλλά ταυτόχρονα διατηρεί και μια κριτική στάση απέναντι στις ιδέες του. Ενώ ο Δοξιάδης προσκολλάται στα δυσδιάστατα σχέδια των πόλεων του, που απλώνονται σαν χαλιά πάνω στο έδαφος, ο ριζοσπάστης Fuller σηκώνει το βλέμμα του προς τον ουρανό, αποσυνδέεται από το έδαφος στο οποίο βρίσκεται ο Δοξιάδης και σκέφτεται σε τέσσερις διαστάσεις, με τέταρτη εκείνη των αόρατων δικτύων της πληροφορίας. Οι τρεις τους φαίνεται πως παρακολουθούν ο ένας τον άλλον, μοιράζονται ερεθίσματα και εμπειρίες και προχωρούν το έργο τους. Ο Fuller αναγνωρίζει την σημασία και την αναγκαιότητα της δουλειάς των πολεοδόμων και πιστεύει πως, με την μακροσκοπική ματιά τους, θα είναι οι σωτήρες των σύγχρονων πόλεων. Από την άλλη, οι μορφές του παρελθόντος δεν έχουν θέση στην agenda του McLuhan, ο οποίος πρεσβεύει τον πλήρη επανασχεδιασμό των μορφών και των δομών της πόλης, με την αρχιτεκτονική να μην έχει ξεκάθαρο ρόλο στο μέλλον. Τα Συμπόσια της Δήλου αποτελούν την τέλεια ευκαιρία δικτύωσης. Και οι τρεις επιδίδονται στην τέχνη των διαπροσωπικών σχέσεων και έτσι αποκτούν και διατηρούν την αναγνώριση και το έργο τους παγκοσμίως. Παράλληλα, οι συνθήκες που δημιουργούνται αυτή τη δεκαετία αποδεικνύονται αρκετά εύφορες για την εξέλιξη της έννοιας των δικτύων. Τα Συμπόσια ξεκινούν με αφετηρία τις ιδέες του CIAM, τις οποίες εκσυγχρονίζουν και διερευνούν υπό διαφορετικό πρίσμα. Η έννοια της «κυκλοφορίας», η τέταρτη βασική λειτουργία των πόλεων της Χάρτας των Αθηνών, εμπλουτίζεται και μετατρέπεται στην θεματική των Δικτύων, ένα από τα πέντε συνθετικά στοιχεία των ανθρώπινων οικισμών κατά το Δοξιάδη. Η «κυκλοφορία» μετατρέπεται από το ρυθμιστή των υπόλοιπων λειτουργιών και την τελευταία αρμοδιότητα του αρχιτέκτονα, στο στοιχείο

που μπορεί να οδηγήσει στην ακμή ή την παρακμή των σύγχρονων πόλεων. Με τις ιδέες που μοιράζεται ο McLuhan τον Ιούλιο του 1963 τίθεται το θέμα της ηλεκτρονικής διάστασης των πόλεων και της ηλεκτρονικής «κυκλοφορίας». Ο όρος Δίκτυα το 1972 εμπεριέχει αφενός τη μεταφορά των ανθρώπων και τη μετακίνηση των αγαθών από τόπο σε τόπο και αφετέρου την κυκλοφορία της πληροφορίας και των ιδεών μέσω των άυλων παγκόσμιων δικτύων. Η παγκόσμια πόλη είναι ένας «ηλεκτρονικός εγκέφαλος» και οι κάτοικοι της τα ηλεκτρόνια που κυκλοφορούν μέσα σε αυτόν. Η τεχνολογική πρόοδος παρουσιάζεται ως η ευκαιρία του ανθρώπου να ανακτήσει το περιβάλλον που έχει καταληφθεί από τις υποδομές και τα κυκλοφοριακά δίκτυα. H υπογειοποίηση των αυτοκινητοδρόμων τείνει να μετατρέψει τα δίκτυα κυκλοφορίας σε μη ορατά από τον άνθρωπο συστήματα, όπως ακριβώς και το άυλο αόρατο παγκόσμιο δίκτυο της πληροφορίας. Έτσι, ο άνθρωπος θα χρησιμοποιεί τις υπόγειες υποδομές, χωρίς ωστόσο να αντιλαμβάνεται στην καθημερινότητά του την υλικότητα τους και τον αντίκτυπο που έχει αυτή στην ανθρώπινη φύση του. Η φύση του ανθρώπου και οι επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών σε αυτήν αποτελούν έναν επίσης προβληματισμό της Δήλου. Οι ιδέες των Allison και Peter Smithson για το δρόμο, το πεδίο στο οποίο όλες οι κοινωνικές σχέσεις λαμβάνουν χώρα, μπορούν να εντοπιστούν στους προβληματισμούς που εκφράζονται σχετικά με την εξαφάνιση των κοινοτήτων μικρής κλίμακας, που είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανάπτυξης της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου. Τα media και τα δίκτυα επικοινωνίας, ωστόσο, μπορούν, σύμφωνα με τα μέλη της Δήλου, να δημιουργήσουν νέες μορφές κοινοτήτων έτσι ώστε ο άνθρωπος να συνεχίσει την κοινωνικοποίηση του αυτή την φορά στο ηλεκτρονικό διαδικτυακό περιβάλλον, πρόταση που δεν απέχει αρκετά από τα σύγχρονα δεδομένα των κοινοτήτων που έχουν δημιουργηθεί μέσω του internet. Η σημασία της συνάντησης της 6ης Ιουλίου 1963 έγκειται στο γεγονός της συγχώνευσης της αρχιτεκτονικής και των δικτύων. Οι θεωρίες του McLuhan και του Fuller για τα δίκτυα διερευνούνται υπό το πρίσμα της αρχιτεκτονικής και αντίστροφα η αρχιτεκτονική των πόλεων του Δοξιάδη εκσυγχρονίζεται και μετασχηματίζεται με βάση τα νέα τεχνολογικά δεδομένα. Ο Δοξιάδης σίγουρα είναι εκείνος που επηρεάζεται περισσότερο από όλους σε αυτή την σχέση. Εμπλουτίζει την σκέψη του σε ό,τι αφορά τα δίκτυα και βλέπει πέρα από τις υποδομές της ορατής πραγματικότητας. Αναπτύσσει θεωρητικά σενάρια που εμπεριέχουν ιδέες όπως η επικοινωνία μέσω των media,

ενώ παράλληλα προσπαθεί να διασφαλίσει πως η παγκόσμια πόλη του μέλλοντος θα είναι ένας φιλικός προς τον άνθρωπο τόπος. Παρόλο, που η επιρροή που ασκεί ο ίδιος στον McLuhan και τον Fuller δεν είναι ιδιαίτερα εμφανής, σίγουρα η σχέση αυτή υπήρξε και για τους τρεις ευεργετική. Παράλληλα, αν και οι θεωρίες του McLuhan και του Fuller συγκρούονται με εκείνες του Δοξιάδη, η ζύμωση των ιδεών τους μέσω των Συμποσίων της Δήλου προωθούν και εξελίσσουν συνολικά την έννοια των δικτύων. Την περίοδο 1963-1972, η έννοια εξελίσσεται και εκσυγχρονίζεται. Εντάσσεται πλέον στην εποχή της πληροφορίας και στην σύγχρονη πραγματικότητα της άυλης επικοινωνίας. Σε μια περίοδο όπου το internet και πόσο μάλλον οι διαδικτυακές μορφές κοινότητας (social media) αποτελούν απίστευτα σενάρια φιλόδοξων επιστημόνων, η Δήλος οραματίζεται έναν κόσμο που δεν απέχει πολύ από την σημερινή πραγματικότητα.

100

101

Αρχεία Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη Φάκελος 2456 “ΑΤΙ DELOS MEETINGS (doc A,B) 1963 (6-13 July)” Φάκελος 4471 Φάκελος 6331 “1963 PARTICIPANT F15 BUCKMINSTER FULLER” Φάκελος 6519 “1963 PARTICIPANT M19 MCLUHAN MARSHALL” Φάκελος 7934 Φάκελος 18961 “Συνεννοήσεις με Bucky Fuller” Φάκελος 19129 Φάκελος 19143 Φάκελος “1960s lectures at ATHENS TECHNOLOGICAL INSTITUTE” Βιβλιογραφία Conrads, Ulrich, Programs and Manifestoes on 20th-Century Architecture, μετάφραση Michael Bullock, Cambridge ΜΑ: The MIT Press, 1971. Doxiadis, Constantinos A., Architecture in transition, New York: Oxford University Press, 1963. Frampton, Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, μετάφραση Θόδωρος Ανδρουλάκης, Αθήνα: Θεμέλιο, 2009. Fuller, R. Buckminster, Education Automation: Freeing the Scholar to Return to His Studies a Discourse Before the Southern Illinois University, Carbondale IL: Southern Illinois University Press, 1962. Fuller, R. Buckminster, Operating Manual For Spaceship Earth, Baden: Lars Muller Publishers, 2011. Fuller, R. Buckminster, Utopia or oblivion the Prospects for Humanity, Baden: Lars Muller Publishers, 2008. Hatch, Albert, Buckminster Fuller: At Home in the Universe, New York: Garland,1974. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006.

102

Krausse, Joachim & Lichtenstein, Claude, Your Private Sky R. Buckminster Fuller: The Art of Design Science, Baden: Lars Muller Publishers, 1999. McLuhan, Marshall & Watson, Wilfred, From Cliché to Archetype, Berkeley CA: Gingko Press Inc, 2011. McLuhan, Marshall, “The Emperor's Old Clothes”, από το The Man-Made Object , επιμέλεια Gyorgy Kepes, New York: George Brazillier Inc., 1966. McLuhan, Marshall, & Fiore, Quentin, The medium is the massage: An Inventory of Effects, London: Penguin Books Ltd, 2008. McLuhan, Marshall, Understanding media: The Extensions of Man, Cambridge MA: The MIT Press, 1994. McLuhan, Marshall, & Papanek, Victor J., Verbi-voco-visual explorations, New York: Something Else Press, 1967. McLuhan, Marshall, Fiore, Quentin & Agel, Jerome, War and peace in the global village, New York: Bantam Books, 1968. Φιλιππίδης, Δημήτρης, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης(1913-1975) Αναφορά στον Ιππόδαμο, Αθήνα: Μέλισσα, 2015. Ψωμόπουλος, Παναγής, “Ο Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος: προγράμματα για την Ελλάδα και τον κόσμo”, στο Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης και το Έργο του, επιμέλεια Γιώτα Καζάζη, Νεκταρία Γούναρη, σελ.95-138, Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, 2009. Άρθρα Christaller, W.,“Regional Location of Settlements”, Ekistics, v.20, n.119, October 1965, σελ.223. “Communication of values”, Ekistics, v.34, n. 203 (October 1972): σελ.280-281. “Communication via Humour”, Ekistics, v.34 n.203 (October 1972): σελ.282283. “Communication via radio and television”, Ekistics, v.33, n. 203 (October 1972): σελ.281-282.

103

“Declarations of Delos Four, Five, Seven, Eight”, Ekistics, v.33, n.197 (April 1972): σελ.328-329 “Delos Symposion Discussions”, Ekistics, v.33, n.197 (April 1972): σελ.342345. Doxiadis, Constantinos, “Anthropocosmos. The World of Man”, Aspen Institute for Humanistic Studies, July 29 1966 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14924 Doxiadis, Constantinos, “Ecumenopolis Tomorrow’s City”, Encyclopaedia Britannica, Inc.,1968 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14929 Doxiadis, Constantinos, “Ekistics and Traffic”, Traffic Quarterly, v.17, no.3 (July 1963): σελ.439-457 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14934 Doxiadis, Constantinos, “Ekistics, the Science of Human Settlements”, Science, v.170, no.3956 (October 1970): σελ.393-404 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14879 Doxiadis, Constantinos, “Learning how to learn”, Saturday review, 1/1/1966, σελ.16-18. https://www.unz.com/print/SaturdayRev-1966jan08/ Doxiadis, Constantinos, “Man in the city of the future”, ARK: Finnish Architectural Review, July-August 1967, σελ.29-38 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14930 Doxiadis, Constantinos, “Man’s Movement and his City”, Science, v.162, no.3851, October 18, 1968, σελ.326-334 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14918 Doxiadis, Constantinos, “The Inhuman City”, Ciba Foundation Symposium Health of Mankind, London: Churchill Ltd, 1967, σελ.178-193 http://www.doxiadis.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=14914 Doxiadis, Constantinos, “World City of the Future”, Journal of the American Water Works Association, v.62, no.12, December 1970, σελ.740-746 Fuller, Buckminster, “Energy: Past and Future”, Ekistics, v.34 n.203 (October 1972), σελ.241-243.

104

Fuller, Buckminster, “Intuition: a Metaphysical Mosaic”, Ekistics, v.30 n.179 (October 1970), σελ.256-260. Fuller, Buckminster, “Need for more balance in the flow of communications”, Ekistics, v.22 n.131 (October 1966), σελ.279-284. Fuller, Buckminster, “The Prospects of Humanity: 1965-1985”, Ekistics, v.18 n.107 (October 1964), σελ.235-236. Fuller, Buckminster, “The World Game”, Ekistics, v.28 n.167 (October 1969), σελ.286-292. Fuller, Buckminster, “Why I am interested in Ekistics”, Ekistics, v.20 n.119 (October 1965), σελ.180-181. “Interplay of networks and land use”, Ekistics, v.3, n. 203 (October 1972): σελ.279-280. “Movement of people and public services”, Ekistics, v.33, n.197 (April 1972): σελ.329-339. “Movement of ideas and information”, Ekistics, v.33, n.197 (April 1972): σελ.339-342. “Need for research and experimentation”, Ekistics, v.24 n.143 (October 1967), σελ.358-359. “Network corridors”, Ekistics, v.3, n.203 (October 1972): σελ.278 -279. “Papers from participants”, Ekistics, v.22, n.131 (October 1966): σελ.248-249. “Points made in discussion”, Ekistics, v.26 n.155 (October 1968), σελ.344-347. Rowntree, Diana, “The Science of the City”, Ekistics, v.22, n.131 (October 1966): σελ.242-248. Tomkins, Calvin, “Buckminster Fuller Intellectual Outlaw”, The New Yorker, 01/08/1966. https://www.newyorker.com/magazine/1966/01/08/in-the-outlaw-area

105

“The Declaration of Delos, statements and comments”, Ekistics, v.16, n.95 (October 1963): σελ.252-254. “The Delos Symposion”, Ekistics, v.16, n.95, (October 1963): σελ. 210. Wigley, Mark, “Network fever”, Grey Room, no.4 (Summer 2001): σελ.82-122. http://www.dextersinister.org/MEDIA/PDF/-NetworkFever.pdf “Words at Delos”, Ekistics, v.22 n.131 (October 1966), σελ.308. “Words at Delphi and the Ancient Theatre of Delos ”, Ekistics, v.34 n.203 (October 1972), σελ.289-293. Βίντεο Τζιρτζιλάκης, Γιώργος, Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων: Δοξιάδης, Ένας ρομαντικός του πραγματισμού, σκηνοθεσία Μάκης Φάρος, Αθήνα: CINERGON, 2008. Εικόνες 1. Ekistics, v.18, n.107 (October 1964), σελ. 186 2. Ekistics, v.22, n.131 (October 1966), σελ. 241 3. Ekistics, v.18, n.107 (October 1964), σελ. 186 4. Ekistics, v.16, n.95 (October 1963), σελ. 214 5. Φάκελος “1960s lectures at ATHENS TECHNOLOGICAL INSTITUTE”, 26/04/1961 6. Φάκελος 6519, 1963 PARTICIPANT M19 MCLUHAN MARSHALL, ν.3 7. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 461 8. Ο.π. 9. Ο.π. σελ. 458 10. Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.29 11. Ekistics, v.20 n.119 (October 1965), σελ. 181 12. Ekistics, v.18, n.107 (October 1964), σελ. 232 13. Ekistics, v.16, n.95 (October 1963), σελ. 212 14. Ο.π. σελ. 213 15. Ekistics, v.22, n.131 (October 1966), σελ. 241 16. Ekistics, v.24 n.143 (October 1967), σελ. 359 17. Ekistics v.30 n.179(October 1970), σελ.260 18. Ekistics, v.34 n.203 (October 1972), σελ.283 19. Ο.π. σελ.243 20. Fuller, R. Buckminster, Your Private Sky - The Art of Design Science, Lars Muller Publishers, 1999, σελ.121 21. Ekistics, v.16, n.95 (October 1963), σελ. 212 22. Ο.π.

106

23. Ο.π. 24. Ο.π. 25. Ekistics, v.16, n.95 (October 1963), σελ. 213 26. Φάκελος 6331, 1963 PARTICIPANT F15 BUCKMINSTER FULLER, ν.22 27. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 122-123 28. https://hiveminer.com/Tags/neuronas%2Cramas 29. https://www.stufftoblowyourmind.com/podcasts/the-dreams-of-r-buckminster-

fuller.htm 30. https://mcluhangalaxy.wordpress.com/2017/09/04/marshall-mcluhan-on-discovery-through-suspended-judgment/

32. Φάκελος 6331, 1963 Participant F15 Buckminster Fuller, ν.123 33. Ekistics, v.16, n.95 (October 1963), σελ. 214 34. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 113 35. McLuhan, Marshall, The medium is the massage, σελ.94-95 36. https://www.hastac.org/blogs/amcrochet/2017/05/10/analyzing-theories-marshall-mcluhan 37. McLuhan, Marshall, Papanek, Victor J., Verbi-voco-visual explorations, ενότητα 14 38. https://www.alamy.com/stock-photo-le-corbusier-1887-1965-revolutionary-french-architect-with-a-model-50046629.html 39. https://www.google.gr/imgres?imgurl=https%3A%2F%2Fi.kinja-img 40. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 287 41. Ο.π. 42. Ο.π. 43. https://deepblue.lib.umich.edu/handle/2027.42/57190 44. http://time.com/4146343/henri-dauman-celebrity-portraits/ 45. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 448 46. https://mcluhangalaxy.wordpress.com/2016/07/17/like-minded-visionaries-marshall-mcluhan-and-buckminster-fuller/

48. https://sedamercan.wordpress.com/2016/04/08/le-corbusier-from-the-athens-charter-1943/ 49. https://sedamercan.wordpress.com/2016/04/08/le-corbusier-from-the-athens-charter-1943/

51. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης κείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006, σελ. 458 52. Ο.π. σελ. 455 53. Ekistics, v.18, n.107 (October 1964), σελ. 188 54. Ekistics, v.18, n.107 (October 1964), σελ. 189 55. Ekistics, v.18, n.107 (October 1964), σελ. 232 56. Ekistics, v.32, n.191 (October 1971), σελ. 245

107