સન્નિધાન નવ્ય રૂપે... અંક : ૧ ઃ માર્ચ ૨૦૨૨

સ"ફૠધાન નષૠય ળૄપે... તફૠદૠળી: સુમન શાહ અંક : ૧ ઃ માચળૠ ૨૦૨૨

i

અપળૠણ

માતૃ ભાષા અને તે ના સાAહદૠયના બળૠે મીઓને . ..

ii

િનવે દ ન : મા સર઼ૠવતી રાહ ઞ્ઈ રહી છે…

‘સ"ફૠધાન’-નો ૧૯૯૧ના નવેરૠબરની ૧ તારીખે શુભારરૠભ કરે લો. એ 8દવસ યાદ આવે છે. એ મારા જફૠમ8દવસની તારીખ પણ હતી. ૩૧ વષળૠ થઈ ગયાં…

ઞીરૠયાં હતાં. આજની પ8ર઼ૠથિતનો મને ખાસ અંદાજ નથી, પણ િમદૠળોનું કહે વું એમ છે કે એકંદરે કશો જ સુધારો થયો નથી, બલકે બગાડો થયો છે. અલબદૠદ, આસૠાસક અપવાદો છે, પણ એથી તો કઢંગી પ8ર"઼ૠથિતનું માદૠળ સમથળૠન જ થાય છે.

દૠયારે હું ‘બળૠયોજક’ હતો અને ૧૨ િમદૠળો ‘આયોજક’ હતા : પાળૃલ રાઠોડ, જ ૈિમની શા઼ૠી, અમૃત પટેલ, જયેશ ભોગાયતા, ભરત મહે તા, અળૃણા ઠાકર, િનરં જન યાિઞૠઠક, પવૠવી િદૠળવેદી, પાળૃલ રાવલ, બળૠેમઞૂ પટેલ, ભરત સોલંકી, અજય રાવલ. તે પછીના સમયોમાં આ આયોજકમંડળીમાં ષૠયવહાળૃ ધોરણનાં ળૄપાફૠતરણ થતાં રઽૠાં.

એ પ8ર઼ૠથિત સામે, ‘સ"ફૠધાન’ એક ઝુંબેશ હતી, ચળવળ હતી, આજ ે પણ છે. ‘સ"ફૠધાન’-ના િશિબરોની ઉનૠઘાટન-બેઠકોમાં વાઇસ-ચાફૠસેલરિમદૠળોને િનમફૠદૠળણ આપીને બોલાવતા, જ ેથી એમને િપ8ર"઼ૠથિતનો ખયાલ આવે. આપણો ‘ગૠલાસળૄમ સીક છે’ -વગળૠ માંદો છે- એ મારા વગૠતષૠયોનો કાયમી સૂર રહે તો. એકથી વધુ વાઇસ-ચાફૠસેલરોએ અમારી બળૠવૃિદૠદને વધાવી લીધેલી ને યથાશગૠય ફે રફારો અને િનયફૠદૠળણોની બાંયધરી આપેલી. એ િમદૠળો બીજુ ં તો શું કરી શકે?

‘સ"ફૠધાન’-ને દૠયારે મૉઅ ‘અપૠયયન-અપૠયાપન માટેનું નષૠય કેફૠનળૠ’ કઽૠું હતું, આજ ે પણ એ જ કહે વું છે. યુિનવિસળૠટી-8ડપાટળૠમેફૠડૠસમાં અને કૉલેઞ્માં અપૠયાપન થાય છે. વગળૠષૠયાઘૠયાનો થાય છે, િવનૠાથૂળૠઓ તેનું યથાશ"ગૠતમિત ઙળૠહણ કરે છે. પરફૠતુ સવાલ એ હતો અને આજ ે પણ છે કે િવનૠાથૂળૠ જ ેને ‘મ8ટ8રયલ’ કહે છે, તે એને મળે છે ખળૃં ? મળે છે તો કેવાક ઼ૠવળૄપે? કેટલેક ઼ૠથળે, અયૠયાસગળૠમ-િનયત પુ઼ૠતક વગળૠમાં ભાઙૠયેજ ઞ્વા મળે, ગાઇડો વપરાય, બળૠસૠોદૠદર કે ચચાળૠ ગૠયારે ક જ થાય, ‘નૉટો’ ઉતરાવાય, પરીગૠહાલગૠહી બળૠસૠોદૠદર લખાવી દેવાય, તેની ઝેરોગૠહ કૉિપઓ પકડાવી દેવાય, વગેરે વગેરે દૂષણો

હકીકતમાં, અમારે િવનૠાથૂળૠ તેમજ અપૠયાપકને ઉપયોગી નીવડે તેવું મ8ટ8રયલ, એટલે કે આદશળૠ કહી શકાય તેવી અયૠયાસસામઙળૠી, તફૠત અને ખફૠતથી સરજવી હતી. એ હે તુ સરે એ માટે િશિબરો યોજતા હતા. િશિબરોમાં યુિનવવિસળૠટીઓેએ િનયત કરે લા અયૠયાસ-મુનૠા પર ષૠયાઘૠયાનો iii

થતાં, િવનૠાથૂળૠઓ ષૠયાઘૠયાતા સાથે બળૠસૠોદૠદર કરતા, ચચાળૠઓ થતી. ‘િલડૠ"ગૠવઝ’-નો રાિદૠળકાયળૠગળૠમ થતો, જ ેમાં, િમદૠળો િવનોદ ઞ્શી અને મિણલાલ પટેલ "ગૠવઝ-મા઼ૠટર ળૄપે રત રહે તા. ‘િલડૠ-"ગૠવઝ’ બે-8દવસીય િશિબરના મુગુટનું અનવનૠ પૂઅછુ ં હતું. સૌને િવનૠાના સ"ફૠધાને હોવાનો અહે સાસ થતો અને િવનૠાનફૠદ મળતો.

ખૂબ આનફૠદ છે. અંકનું સમઙળૠ 8ડિઝટલ બળૠોડગૠશન તો એમના હ઼ૠતે જ તૈયાર થયું છે. અફૠય િમદૠળોએ કરે લી નાની મોટી ષૠયવ઼ૠથાિવષયક મદદો માટે હું અને ‘સ"ફૠધાન’ તેમના આભારી છીએ. આ સામઙળૠીને હું પાશેરામાં પહે લી પૂણી ગથૃં છુ .ં ઉપકારક જળૄર ગથૃં છુ ,ં પણ ઉદૠદમ નહૂઅ. ઞ્કે એ 8દશામાં અમારાથી ગિતિશલ જળૄર રહે વાશે અને રહીશું જ. આગામી અંકોમાં લેખન માટે, મને આશા છે કે અપૠયાપકોની નીવડેલી પેઢી અને િનવૃદૠદ િમદૠળો પણ સહયોગ દાખવશે.

યજમાન-સં઼ૠથાઓ િશિબર કરવાની સામેથી તદૠપરતા બતાવતી, બળૠેમથી ખચળૠ ઉપાડતી. કુલ ૨૭ િશિબરો થયા હતા, એમાં, ૧૬ હતા િવનૠાથૂળૠલગૠહી અને ૧૧ હતા અપૠયાપક-સઞૠતાલગૠહી. ‘સ"ફૠધાન’-ના ઉપગળૠમે, ’કલામીમાંસાસ"ફૠધાન’ અને ‘સા8હદૠય઼ૠવળૄપ-સ"ફૠધાન’ ઉપરાફૠત િશિબરોની સામઙળૠીનાં ૧૪ પુ઼ૠતકો બળૠકાિશત થયાં છે.

આ આપણે સૌએ કરવાનું કામ છે અને મને એમ લાઙૠયા કરે છે કે માતૃભાષાનો અને તેના સા8હદૠયનો અપૠયાપક સવળૠ શ઼ૠોસમેત ક8ટબનૠ થઈ ઞીય એ ઘડીની મા સર઼ૠવતી રાહ ઞ્ઈ રહી છે…

એ બળૠકાશનોની સાધકબાધક ચચાળૠઓ કે સમીગૠહાઓ ભાઙૠયેજ થઈ છે, એ વાતનો રં જ છે. તેમછતાં, સા8હદૠયબળૠેમી અને અપૠયયનસૠળમી યુવા િમદૠળો ‘સ"ફૠધાન’-માં ઞ્ડાયા, બળૠવૃિદૠદ માગે તે સહકાર દાખષૠયો, અને ખાસ તો એ કે એમણે ઉદૠસાહ દાખવીને સાહસપૂવળૠક સફળ ષૠયાઘૠયાનો કયાળૠ, એ વાતને એક નાનું સરખું સુખ જ ગણી શકું છુ .ં એક આખી પેઢી તૈયાર થઇ રહી’તી…

- સુમન શાહ સંયોજક અને તફૠદૠળી : સ"ફૠધાન

હું િમદૠળોને કહે તો -આપણે સામે ષૠહૅ ણ તરવા નીકશૠા છીએ. આજ ે આ પહે લો અંક બળૠકાિશત થાય છે એ ટાણે પણ એમ જ કહે વું રહે છે. લગભગ એ જ િમદૠળોએ લેખો કરી આબૠયા છે અને એ બળૠકારે આજ ે પણ સહ-તરવૈયા થયા છે, તેની નૌઅધ લેવી ઞ્ઇશે. મારા એક સમયના િવનૠાથૂળૠ પણ હવે સ"ફૠહૠ િમદૠળ અતુલ રાવલે ‘સ"ફૠધાન -નષૠય ળૄપે’-ને પોતાના ‘એકદૠળ ફાઉફૠડેશન’-માં ઼ૠથાન આપીને ઘણો મોટો સહકાર દાખષૠયો છે, તે વાતનો

(૨૫/૦૨/૨૦૨૨ : અમદાવાદ) ***

iv

અનુગળૠ મિણકા

ભારતીય કથાપરં પરાની ગં ગોદૠળી : ‘ઞીતકકથા-મં જૂ ષા’ ❖ બળવં ત ઞીની ‘અવાળૠ ચીન કિવતા’નો પAરચય ❖ જયે શ ભોગાયતા ઞૂવનરાગનો િવજય એટલે ‘વસં ત િવજય’ – મિણશં ક ર રદૠનઞૂ ભડૠ ‘કાફૠત’ ❖ નરે શ શુ ગૠલ આધુ િનક સાAહદૠય : સં ઞૠઠા અને લગૠહણો ❖ િનસગળૠ આહીર કલાની ષૠયાઘૠયા - લિલત અને લિલતે ત ર કલાઓ વજૠચે નો ભે દ ❖ િજતે ફૠનળૠ મૅ ક વાન લિલત કલાઓ અને તે મ નું વગૂળૠકરણ ❖ િજતે ફૠનળૠ મૅ ક વાન ‘ઇજૠછાવર’ : રઘુ વીર ચૌધરીનો સં કે તાદૠમક સામાિજક પAરવે શ ❖ હિસત મહે તા ‘િશયાળાની સવારનો તડકો’ લિલત િનબં ધ ના સાAહદૠયબળૠકારમાં માતબર ઉમે ર ણ ❖ ભરત સોલં કી ટી.એસ. એિલયટ િવશે કે ટ લાં ક મં ત ષૠયો ❖ ભરત સોલં કી

લેઆઉટ અને િનમાર્ણ : અતુલ રાવલ પ્રૂફ આિદ પ્રકાશન-વ્યવસ્થા : અિજત મકવાણા આ સામગ્રીની સમુિચત સમીક્ષા આવકાયર્ છે , લખો : suman.g.shah@gmail.com ઈ-પ્રકાશન : એકત્ર ફાઉન્ડેશન v

૧

ભારતીય કથાપરંપરાની ગંગાે.ી : ‘/તકકથા-મંજૂષા’

બ ળ વં ત ઞી ની

બ ળ વં ત ઞી ની તફૠદૠળીનૌઅધ: આ લેખનો પહે લો મુનૠો પૠયાન આપવાઞ્ગ છે. એમાં બળવંત ઞીનીએ બળૠાચીન ભારતીય સા8હદૠયની દૠળણ પરરૠપરાઓની વાત કરી છે. અપૠયયન-અપૠયાપનમાં મુનૠો ખૂબ ઉપયોગી છે, પૠયાનપાદૠળ છે. સૌએ એ દૠળણ પરરૠપરાની વીગતે નૌઅધ લેવી. એટલા જ મહદૠદવનો મુનૠો એ છે કે કથાસા8હદૠયની પરરૠપરા નીપઞૂ અને િવકસી. ‘ઞીતકકથા-મંજૂષા’ એ પરરૠપરામાં છે. ❖

1. ભારતીય સં઼ૠકૃિતની ઓળખ.

❖

2. બળવંત ઞીનીએ મેળવેલી બળૠેરણા અને એમણે કરે લાં સરૠપાદનો.

❖

3. આ કથાઓનો સામાફૠય પ8રચય

❖

4. આ કથાઓ પુન:કથન, રી-ટોવૠડ નથી

❖

5. ગાથાકથાઓ

❖

6. ‘સુદામાચ8રદૠળ’નું મૂળ. ‘અિભઞૠઠાનશાકુફૠતલ’નું મૂળ.

❖

7. ‘બોધીસદૠદવ’ ‘બળૠેષણક’ ‘ચીવર’ ‘બળૠવઞૠયા’ ‘શા઼ૠતા’ વગેરે સંઞૠઠાઓના અથળૠ સમઞૂને તેની નૌઅધ કરવી.

❖

8. ઞીતકકથાઓનો મ8હમા.

ભારતીય કથાપરં પરાની ગં ગોદૠળી : ‘ઞીતકકથા-મં જૂ ષા'

સં઼ૠકૃત, બળૠાકૃત, અપયળૠંશ અધળૠમાગધી અને પાિલ ભાષામાં રચાયેલા બળૠાચીન ભારતીય સા8હદૠયના મપૠયકાલીન ભારતીય અને ગુજરાતી સા8હદૠય પરના બળૠભાવની િવગતનો ખરો પ8રચય, સમઙળૠ પરં પરાનો અયૠયાસ કરીએ તો બળૠાબૠ થાય. બળૠાચીન ભારતીય સા8હદૠયની દૠળણ પરં પરાઓ બળૠચિલત છે. મળૠાઽૠણપરં પરાનું ‘ઉપિનષદો', ‘કથાસ8રદૠસાગર' અને ‘પંચતંદૠળ' આ8દ બળૠકારનું કથાસા8હદૠય, બૌનૠપરં પરાનું ‘િપટક', ‘ઞીતક' આ8દનું કથાસા8હદૠય અને જ ૈનપરં પરાનું ‘આગમ', ‘ધમળૠકથાનુયોગ' આ8દનું કથાસા8હદૠય. આ દૠળણેય ધારાના પર઼ૠપર બળૠભાવ િવશે ઘણા અયૠયાસો થયા છે. એ પરં પરાનું કથાસા8હદૠય મપૠયકાળમાં પણ ખૂબ રચાયું. અવાળૠચીન ભાષામાં પણ આગમકેફૠનળૠી જ ૈન-કથાનકો અને ઞીતકકેફૠનળૠી બૌનૠ-કથાનકોના ભાવાનુવાદલગૠહી કથારચનાના બળૠયોગો થયા છે. ડૉ. ભોગીલાલ સાંડસે રાએ મળૠાઽૠણપરં પરાની ‘પંચતંદૠળ' અને ર.ચી. શાહે , ધનવંત શાહે કેટલીક જ ૈન કથાઓ ગુજરાતીમાં રસબળૠદ બની રહે એ રીતે અવતારી છે. એ જ રીતે ડૉ. હ8રવવૠભ ભાયાણીએ બૌનૠ ઞીતકકથાઓમાંથી ‘કમળના તંતુ' (૧૯૭૯) અને ‘ઞીતકકથા-મંજૂષા' (૧૯૯૩) એમ બે સંઙળૠહ અવાળૠચીન ગુજરાતીમાં અવતાયાળૠ છે.

000

7

બળૠાચીન ભારતીય કથાસા8હદૠયની આ પરં પરાગત િવષયસામઙળૠી બહુ ધા લૌ8કક પરં પરાની ગણાઈ છે. લોકમાં બળૠચિલત, લોકકેફૠનળૠી િવગતો – ઘટનાઓને નૅહૠાંત તરીકે સમઞીવવા માટે ખપમાં લીધેલાં લોકકથાનકો બહુ ધા અહૂઅ કેફૠનળૠમાં હોય છે. બીજુ ં ભારતીય સં઼ૠકૃિતની ઓળખ પણ આ બળૠકારની કથાઓમાંથી મળી રહે છે. પૂવળૠજફૠમ અને પુનજળૠફૠમ, પાપ-પુથૠય અને સેવાભાવના જ ેવાં ઞૂવનમૂવૠયો પણ એમાં િન8હત હોય છે. આમ ખરી ભારતીય મૂળની આ કથાઓ ભારતીય ભાષામાં જ નહૂઅ પણ િસવૠકળૄટ અથાળૠદૠ દ8રયાઈ માગૉળૠ અને પવળૠતીય માગૉળૠથી બળૠસારણ પામીને િવિવધ રાહૠળૠની ભાષામાં પણ બળૠચિલત થઈ છે. એટલું જ નહૂઅ આપણી િવિવધ પરં પરાના અનેક ઙળૠંથોમાં પણ આ ધારાએ બળૠભાવ પાણૠો છે. એને કેટલાક િવનૠાનોએ ઇફૠટરપોલેશન પણ ગથૠયું છે. બળૠાબૠ થતી બળૠાચીન હ઼ૠતબળૠતોના સમયને મૂળકથા તરીકે ગણવામાં આવેલ છે. એ રીતે બૌનૠઞીતક પાિલ ભાષાના િપટકમાંના, િવનયિપટક-િપટક (એટલે પટારો, ટોપલો)માંનાં ઘણાં કથાનકો આપણા રામાયણ, મહાભારત આ8દ ઙળૠંથોમાં બળૠયોઞીયેલાં છે એનો ઘૠયાલ ઞીતકની કથાઓની કથાસૃ"હૠમાંથી મળી રહે છે. વજૠચે મને આ પૂવૉળૠ ‘સુદામાચ8રદૠળ'માં સુદામા નામ ભારતીય મળૠાઽૠણપરં પરામાં કયાંય અવલોકવા ન મળતાં, મૉઅ ભાયાણીસાહે બને પૃજૠછા કરે લી, એમણે મને કહે લું કે તમારી વાત સાચી છે. મૂળ ‘મહાઅસૠારોહ ઞીતક'ની એ કથા છે. એમણે એ િવશેનો એમનો લેખ મને આપેલો અને મૉઅ પછી ‘મહાઅસૠારોહ ઞીતક' અને ‘સુદામાચ8રદૠળ આઘૠયાન'નો તુ લ નાદૠમક અયૠયાસ કરે લો અને ચારણીપરં પરાનું ‘સુદામાચ8રદૠળ' સંપા8દત કરે લું. ભારતીય મ8હલા સંત સા8હદૠયના અયૠયાસ વખતે પણ મૉઅ કેટલીક બૌનૠ થેરી-મ8હલા સંતોની રચનાઓનો અયૠયાસ અને અનુવાદ તૈયાર કરે લા. આ ધારા પણ મારા રસનો બળૠદેશ હોઈને મૉઅ

‘ઞીતકકથા-મંજૂષા' િવશે ઼ૠવાપૠયાયલેખ આપવાની સુમનભાઈને તરત જ સંમિત આપેલી. ઞીતકકથાઓ અને અફૠય સા8હદૠય, ભારતીય કથાસા8હદૠયનાં બળૠાચીનતમ ઉદાહરણ તરીકે ખૂબ મહદૠદવ ધરાવે છે. ઈ.સ.પૂવૉળૠની દૠળીઞૂથી નવમી સદીનાં િશવૠપો અને હ઼ૠતબળૠતોમાંની કથાઓ ભારતીય સમાજ અને સં઼ૠકૃિતના સૠળનૠેય દ઼ૠતાવેજ આધાર તરીકે પણ બહુ મૂવૠય છે.

000 હ8રવવૠભ ભાયાણીએ તેદૠળીસ ઞીતકકથાઓનો અનુવાદ અહૂઅ કથાકૃિત તરીકે બળૠકાિશત કરે લો છે. ચૌદૠળીસમી કૃિતમાં બૌનૠપરં પરામાં ખૂબ જ બળૠચિલત ભનળૠા કુડં લકેશીિવષયક સામઙળૠીને 8ર-ટોવૠડળૄપે આલેખી છે. ‘ઞીતકકથામંજૂષા'માં અનૂ8દત કથાઓ બળૠાચીન ભારતીય સમાજમાં બળૠચિલત પરં પ8રત ઞૂવનમૂવૠયો, સમાજષૠયવ઼ૠથા કેવી માનવીય, રસબળૠદ અને સંઘષળૠયુગૠત હતી તેનો પ8રચય કરાવતી કથાસૃ"હૠથી સભર છે. કેટલીક રચનાઓ માદૠળ વૃદૠદાંત, બળૠસંગ કે 8ક઼ૠસા બની રહે છે પણ એનું કથાનક વાતાળૠરસિવહીન તો નથી જ. ઓઠાં કે નૅહૠાંત બળૠકારની એ રચનાઓ કથા તો બની જ રહે છે. મૂળનું કથાકથન-કથનકળાનું ઼ૠવળૄપ બહુ ધા વણળૠન, કથન અને સંવાદકેફૠનળૠી છે. બહુ ધા કથન હોઈને, કથાયું હોઈને, બળૠથમપુળૃષ એકવચનમાં પણ ઘણી કથાઓની માંડણી ભાયાણીસાહે બે અનુવાદમાં પણ ઞીળવી છે. એ રીતે આ કથાઓ માદૠળ પુનઃકથન, 8ર-ટોવૠડ નથી. મૂળના બળૠાણતદૠદવને ઞીળવતો ભાવાનુવાદ છે. કાંટછાંટ પણ બહુ કરી જણાતી નથી. કશું ઉમેરણ પણ નથી કયુળૠ એ રીતે સૠળનૠેય અનુવાદ મૂળ ભાવિવસૠને બળૠગટાવતો હોઈને આ કથાઓ મૂલાનુસારી પાિલ ભાષાળૄપની અનુવાદકથા તરીકે મહદૠદવની છે. મૂળ પાિલમાંથી અવાળૠચીન ગુજરાતીમાં ઘણાખરા તળપદા શમૠદો બળૠયોઞૠયા છે અને મોટા ભાગની બૌનૠ પ8રભાષા કે િવશેષણ નામોને યથાતથ રાઘૠયાં છે.

8

‘બળૠેષણક નામના પાંચસો લૂંટારાની ટોળી બળૠવાસીઓને લૂંટતી હતી. તેમણે બોિધસદૠદવને અને વૈદભળૠ મળૠાઽૠણને પકણૠા. આ લૂંટારા બળૠેષણક કહે વાતા, કારણ કે તેઓ બે જણને પકડીને તેમાંથી એકને બાનમાં રાખી બીઞીને ધન લઈ આવવા મોકલતા.'

મંદૠળ ભણીને રદૠનો મેળવીને આ પાશમાંથી છૂટીને મારે ચે8દદેશ જલદીથી પહ્અચી ઞીઋઅ. આમ િવચારી લૂંટાળૃં ઓને કહે , ‘તમારે ધન ઞ્ઈએ છે તો મને આ જળાશયમાં ઼ૠનાનાથૉળૠ લઈ ઞીઓ. દૠયાંથી પૂઞી અચળૠના-મંદૠળપાઠ કરીને રદૠન મેળવીશ તે તમને આપી દઈશ.' ઼ૠનાન-પૂઞી, મંદૠળિવિધ કરીને પછી મળૠાઽૠણે આકાશ તરફ નૅ"હૠ કરી અને રદૠનવષાળૠ થઈ. રદૠન લઈ લૂંટારાઓ ચાલતા થયા. ર઼ૠતામાં એમને બીઞી પાંચસો બળવાન લૂંટારાની ટોળી મળી. નાનકડા જૂ થને ડરાવીને રદૠન પડાવી લેવા બળૠયદૠન કય્ળૠ. એટલે કઽૠું કે, ‘અમને પકડવા કરતાં પેલા મળૠાઽૠણને પકડો. એ આકાશ તરફ નજર કરે છે અને રદૠનોનો વરસાદ થાય છે.' પેલું મોટુ ં ટોળું મળૠાઽૠણ પાસે ગયું અને ‘બધાં માટે રદૠનો વરસાવી આપ.' એમ કઽૠું. મળૠાઽૠણ કહે , ‘એ ઙળૠહયોગ થવાને હજુ એક વરસની વાર છે.' લૂંટારાઓ માફૠયા નહૂઅ અને તલવારના એક ઝાટકે મળૠાઽૠણના શરીરના બે ટુકડા કરી નાઘૠયા. પછી પેલા લૂંટારાઓનો પીછો કરી, એમને પકડીને રદૠનો પડાવીને અંદરોઅંદર યુનૠ કરીને બધા ખપી ગયા. પાછળ માદૠળ બે લૂંટારા રઽૠા. બફૠે ભૂઘૠયા હતા. એટલે એક લૂંટારો બીઞીને કહે કે, ‘તું નગરમાંથી ખાવાના ભાત કે કશું લઈ આવ. હું અહૂઅ રદૠનો સાચવીને તારી રાહ ઞ્ઋઅ છુ .ં ' તલવાર સઞીવીને બેઠો અને િવચાયુળૠ કે એ ખાવાનું ભાત લઈને આવે એટલે તલવારથી એના ટુકડા કરી નાખીશ. પછી મારે કોઈને રદૠનમાંથી ભાગ આપવો ન પડે. બીઞ્ લૂંટારો જ ે ગામમાં રાંધેલા ભાત લેવા ગયો હતો એને પણ મનમાં કુિવચાર આષૠયો કે ‘હું ભાત ખાઈને પછી બચેલા ભાતમાં ઝેર ભેળવી દઋઅ અને એ ખાશે પછી મૃદૠયુ પામશે એટલે બધાં રદૠનોનો માિલક હું થઈશ. ઝેરિમિસૠળત ભાત લઈને ઞૠયાં લૂંટારો આષૠયો કે તરત જ પેલા લૂંટારાએ તલવારના ઝાટકે ટુકડા કરીને એને મારી નાઘૠયો.

(‘ઞીતકકથા-મંજૂષા', પૃહૠ રર) અહૂઅ ‘જણ', ‘બાન' જ ેવા તળપદા શમૠદો અને બળૠેષણક, બોિધસદૠદવ જ ેવી મૂળ પ8રભાષા નામ યથાવદૠ રાઘૠયાં જણાય છે. આખી કથા ભારે િવિશહૠ છે. ‘શા઼ૠતા' એટલે ભગવાન-ધમળૠગુળૃ જ ેતવનમાં િભગૠહુ–િશહૠય સાથે િવહાર કરતા હતા. િશખામણ ન માનતાં આ િભગૠહુ–િશહૠયને, અનુિચત રીતે ધનની ઇજૠછા રાખનારની શી ગિત થાય એની એ જૂ ની, ગતજફૠમની ટેવ અને એ કારણે બનેલી દુઘળૠટનાની ગાથા-કથા કહી. પૂવળૠજફૠમમાં એક િભગૠહુ મળૠાઽૠણ હતો. વૈદભળૠ નામનો મળૠાઽૠણ એવો મંદૠળ ઞીણતો કે અમુક નગૠહદૠળોનો યોગ થતાં એ મંદૠળનો ઞીપ કરીને આકાશ તરફ નૅ"હૠ કરે એટલે રદૠનવષાળૠ થતી. આ મંદૠળિવનૠા શીખવા માટે એક બોિધસદૠદવ એમની સાથે રહે તો. એક વખત મળૠાઽૠણને ચે8દદેશ ગામ જવાનું થયું એટલે એ બોિધસદૠદવને સાથે લઈને નીકશૠો. ર઼ૠતામાં બળૠેષણક લૂંટારા મશૠા. બફૠેને બાન પકડીને કહે , ‘આ તમારા િશહૠયને છોડીએ છીએ. એ ધન લઈને પાછો આવે દૠયાં સુધી તમને બાંધી રાખીશું.' બોિધસદૠદવ ગુળૃને કહીને નીકશૠો. ‘મળૠઽૠદેવ હું જલદીથી ધન લઈને પરત થઈશ. તમે અહૂઅ રહો. નગૠહદૠળયોગ થવાનો છે પણ એ સમયે રદૠનવષાળૠ ન કરાવતા. અફૠયથા આ લૂંટારા લોભને વશ થઈને તમારો પણ વધ કરશે.' આવી િશખામણ દઈને બોિધસદૠદવ નીકશૠો. પાછળથી એ મળૠાઽૠણને થયું કે નગૠહદૠળયોગ થયો છે તો હું જલદીથી 9

પછી શાંિતથી ભાત આરોગવા લાઙૠયો. ઞૠયાં ભાત પૂરા કરીને જલપાન કયુળૠ દૠયાં ઝેરને કારણે એ પણ મરણને શરણ થયો.

જ ે રીતે સુદામાચ8રદૠળનું મૂળ ‘મહાઅસૠારોહ ઞીતક' છે, એ જ રીતે રામાયણમાં કૈકયે ીએ દશરથ રાઞી પાસેથી મેળવેલું ‘વચનકથાનક' અને મહાભારતમાં જ ે ‘યગૠહબળૠસૠ' કથાનક છે. સરોવરમાંનો યગૠહ પાંડવોને ગળૠમશઃ બળૠસૠ પૂછ ે અને ઉદૠદર ન આપી શકે એટલે લુબૠ થઈ ઞીય. પછી યુિધ"હૠર ઼ૠવયં આવે અને સરોવરના યગૠહને ઉિચત ઉદૠદરો આપે એટલે બળૠસફૠ થઈને યગૠહ એક વરદાન માગવા કહે અને યુિધ"હૠર લઘુબંધુને ઞૂિવત કરવા કહે . એટલે પછી યગૠહ પુનઃ બળૠસૠ કરે કે ‘બાણાવળી અજુ નળૠ કે બળવાન ભીમને બદલે તૉઅ નકુળ જ ેવા સરળ એવા લઘુબંધુને ઞૂિવત કરવાનું કેમ કઽૠું?' એટલે યુિધ"હૠર ઉદૠદર આપે કે કુતં ીપુદૠળ હું છુ .ં પણ મારી માનળૠી નામની બીઞૂ માતાનો પુદૠળ ઞૂિવત રહે એટલે મારાથી બીઞૂ માતાને અફૠયાય ન થયો ગણાય. ‘ઞીતકકથા-મં જૂ ષા'માં ની બળૠથમ કથા ‘દે વ ધમ્ળૠ' માં ‘રામાયણ' અને ‘મહાભારત'માંની એ કથાનાં મૂળ અવલોકવા મળે છે.

ચોરથી છૂટવાને બોિધસદૠદવ થોડુ ં ધન-નળૠષૠય લઈને ગામમાંથી પરત થયો દૠયાં આટલા બધા લૂંટારાની લાશ ઞ્ઈ. મળૠાઽૠણના દેહના પણ ટુકડા ઞ્યા. અને રદૠનો પણ દૠયાં ઞ્વા મશૠા. એટલે એણે અનુમાન કયુળૠ કે ઙળૠહયોગને કારણે મળૠાઽૠણ પં8ડતે રદૠનવષાળૠ કરીને છૂટી જવા િવચાયુળૠ હશે. વધુ રદૠનો મેળવવા માટે મળૠાઽૠણને કઽૠું હશે – ઙળૠહયોગ પૂણળૠ થવાથી રદૠન નહૂઅ બળૠાબૠ થતાં લોભી લૂંટારાઓએ મળૠઽૠહદૠયા કરી હશે. પછી રદૠનોની માિલકી માટે અંદરોઅંદર લડીને કપાઈ મયાળૠ હશે. બોિધસદૠદવે િવચાયુળૠ અને ગાથા કહી. ‘અનુપાયેન યો અદૠથં, ઈજૠછિત સો િવહઙૠિત ચેતા હિતંસુ વેદમૠભં, સમૠબે તે વસનમનઝગૂ' અથાળૠદૠ, અનુિચત રીતે જ ે ધન મેળવવા ઇજૠછે છે તેનો નાશ થાય છે. ચે8દદેશના લૂંટારાઓએ વૈદભળૠ મળૠાઽૠણને મારી નાઘૠયો અને પોતે પણ મૃદૠયુ પારૠયા.

એક ષૠય"ગૠત બળૠવઞૠયા ધારણ પૂવૉળૠ ઘણાં બધાં ચીવર, ઓઢણાં-પાથરણાં, ખાવા-પીવાની ચીજવ઼ૠતુઓ એક ભંડારમાં સંઙળૠહ કરીને પછી બળૠવઞૠયા ધારણ કરીને આ બધી સામઙળૠીનો પોતાની રીતે ઉપભોગ કરતો. એક વખત બીઞી િભગૠહુઓ િવહાર કરતાં કરતાં દૠયાં આવી પહ્અજૠયા અને બધો સંઙળૠહ ઞ્ઈને એને ભગવાન પાસે લઈ ગયા. ભગવાને–શા઼ૠતાએ–ધમળૠગુળૃએ પૂછ૭ું, ‘િભગૠહુઓ કેમ તમે આ િભગૠહુને પકડીને અહૂઅ મારી પાસે લાષૠયા છો?' િભગૠહુઓએ કઽૠું, ‘ભદંત આપે તો બે-દૠળણ ચીવરની જ છૂટ આપી છે. સંતોષી અને િનલ્ળૠભી અને અપઙળૠહી રહે વાનું કઽૠું છે, પણ આ િભગૠહુ પ8રઙળૠહ રાખે છે.’

(પૃહૠ રપ) ગુજરાતી લોકપરં પરામાં જ ેમ ‘કહે વતકથાઓ' બળૠચિલત છે, ‘દુહાકથા' બળૠચિલત છે, એ બળૠકારે બૌનૠપરં પરામાં પણ આવી ‘ગાથાકથાઓ' બળૠચિલત છે. અનેક ગુજરાતી લોકકથાઓ અને પુરાણકથાઓ ઉપર આ ગાથાકથાઓઞીતકકથાઓનો બળૠભાવ અવલોકવા મળે છે. બળૠભાવ એટલે ઼ૠવીકારવાનો રહે કે, મહાભારતની કથાના સમયની પૂવૉળૠની આ બૌનૠ ઞીતકકથાઓની બળૠાચીન હ઼ૠતબળૠતો બળૠાબૠ થાય છે.

શા઼ૠતાએ આપેલ ઉપદેશ કેમ નથી પાળતો એમ િભગૠહુને કઽૠું. એટલે િભગૠહુએ ગુ઼ૠસામાં બધાં ચીવર ફગાવી દીધાં એટલે પુનઃ શા઼ૠતાએ કઽૠું, તને 10

તારા પૂવળૠજફૠમમાં જળરાગૠહસ–યગૠહ તરીકે લઞૠા અને લોકિનંદા કરીને બાર વષળૠ નહોતાં િવતાવવાં પણૠાં? આથી િભગૠહુએ પુનઃ ચીવર ધારણ કરી લીધું અને શા઼ૠતાએ પૂવળૠજફૠમની કથા કહી.

સૂયળૠકુમાર સરોવરે આષૠયો અને તરત જ પૂછ૭ું, ‘દેવધમળૠ ઞીણે છે?' સૂયળૠકુમારે કઽૠું, ‘હા, સૂયળૠ અને ચંનળૠ દેવધમળૠ છે.' જળરાગૠહસે કઽૠું, ‘ખોટો જવાબ છે.' એટલે એને પકડીને પોતાને િનવાસ઼ૠથાને કેદ કય્ળૠ. સૂયળૠકુમારને વાર લાગી એટલે પોતાના અનુજ બંધુને મોકવૠયો. તેને જળરાગૠહસે પૃજૠછા કરી. તેનો જવાબ ખોટો હોઈને એને પણ પકડીને િનવાસ઼ૠથાને રાઘૠયો. ખૂબ સમય ગયો અને કોઈ પરત ન થયું એટલે બોિધસદૠદવ – મહીશાસક પોતે નીકશૠો. સરોવરે કોઈ દેખાયું નહૂઅ. પોતે પાણી પીવા તળાવમાં પગ મૂગૠયો દૠયાં જળરાગૠહસે બળૠગટ થઈને પૂછ૭ું કે, ‘જલપાન કરતાં પહે લાં મને જવાબ દે કે દેવધમળૠ શું છે?' જવાબળૄપે એક આખી ગાથા કહી સંભળાવી. જળરાગૠહસ સાચો જવાબ ઞીણીને બળૠસફૠ થયો. કહે કે, ‘કોઈ એક ભાઈને તું માગી શકે છે. મહીશાસકે ઓરમાન બંધુ સૂયળૠકુમારને માઙૠયો. જળરાગૠહસે કઽૠું કે, ‘તારા પોતાના ભાઈને માગવાને બદલે ઓરમાનભાઈ કેમ માઙૠયો?' મહીશાસકે કઽૠું કે, ‘ઓરમાન માને એમ ન લાગે કે રાજની ઼ૠપૃહાથી ભાઈને મૉઅ ગુમ કરી દીધો.' જળરાગૠહસે કઽૠું કે, ‘તું માદૠળ દેવધમળૠ ઞીણે છે એટલું જ નહૂઅ, તું એને આચરણમાં પણ ઼ૠવીકારે છે. હું તારા ઉપર બળૠસફૠ છુ .ં ' કહીને બફૠે ભાઈને સ્અબૠયા.

કાશીદેશના વારાણસી નગરીના મળૠઽૠદદૠદ રાઞીને રાઞીની પટરાણીની કૂ ખે બોિધસદૠદવે પુદૠળ ળૄપે જફૠમ લીધો. એનું ‘મહીશાસક' એવું નામ રાઘૠયું. પછી બીઞ્ પુદૠળ થયો એનું નામ ‘ચંનળૠકુમાર' રાઘૠયું. પછી બોિધસદૠદવની માતાનું મૃદૠયુ થયું. રાઞીએ બીઞૂ રાણીને પટરાણી બનાવી, એને પણ સૂયળૠપુદૠળ નામે એક પુદૠળ થયો. રાઞીએ બળૠસફૠ થઈને પુદૠળ માટે વરદાન માગવા કઽૠું. રાણીએ કઽૠું, ‘યથા સમયે હું માગીશ દૠયારે આપઞ્.' પછી સમય જતાં પોતાનો પુદૠળ યુવાન થયો એટલે પટરાણીએ કઽૠું, મહારાજ તમે મને વચન આપેલું, તે આજ ે માગું છુ ં કે મારા પુદૠળને તમે રાજગાદી આપો. રાઞીએ કઽૠું, ભારે તેજ઼ૠવી અને ઋઅમરના મોટા મારા બે પુદૠળો છે એને બદલે તારા પુદૠળને રાઞૠય કેવી રીતે સ્અપું? રાઞીએ પોતાના બફૠે મોટા પુદૠળોને બોલાવીને કઽૠું કે, ‘મૉઅ આ પટરાણીને વચન માગવા કહે લું. એ વરદાન પેટે હવે એની કૂ ખે જફૠમેલા પુદૠળ માટે રાઞૠય માગે છે. તમાળૃં બૂળૃં કરવા કદાચ િવચારે માટે તમે વનમાં ચાવૠયા ઞીઓ અને મારા મૃદૠયુ પછી નગરમાં આવી આપણી કુળપરં પરા બળૠમાણે રાઞૠય ચલાવઞ્.'

બોિધસદૠદવે યગૠહને કઽૠું કે પૂવળૠજફૠમના પાપકમળૠને કારણે તું આ અવ઼ૠથાને પારૠયો છો. હવે પુથૠયકમળૠનું આચરણ કરજ ે. પછી અમુક સમય બાદ િપતાના મૃદૠયુના સમાચાર મળતાં દૠળણ ભાઈઓ રાઞૠયમાં પરત થયા અને રાઞૠયની ધુરા સંભાળી.

બફૠે પુદૠળો રાઞીના આશીવાળૠદ લઈ નીકશૠા. નીચે ઓરમાનભાઈ સૂયળૠકુમાર મશૠો. તેણે પણ ભાઈઓ સાથે વનગમન કયુળૠ. ર઼ૠતામાં એક ઝાડ નીચે દૠળણે ભાઈ બેઠા. તૃષાતુર થયા હોઈને અનુજબંધુ સૂયળૠકુમારને પાણી લેવા મોકવૠયો. કુબેરનું એક સરોવર કુબેરે જળરાગૠહસને – યગૠહને સ્અપેલું અને કહે લું કે, ‘જ ે કોઈ દેવધમળૠ ઞીણતું હોય એને જ પાણીનો ઉપયોગ કરવા દેવો.'

આ ઞીતકકથામાંનાં રાણી નૠારા પોતાના પુદૠળને રાજગાદી મળે એ કથાંશ અને યગૠહના બળૠસૠનો કથાંશ અનુગળૠમે ભરતને ગાદી અપાવવાનો રામાયણનો બળૠસંગ તથા પાંચ પાંડવને જલપાન પૂવૉળૠ પુછાતો યગૠહબળૠસૠ. યુિધ"હૠરનો સાચો 11

ઉદૠદર, એક ભાઈને પરત મેળવવાના કથનવચનનો મહાભારતનો બળૠસંગ ઞીતકકથાથી અનુબળૠાિણત છે. આંિશક પ8રવતળૠન સાથે ઞીતકકથાનાં કથાઘટકો પસૠાનૠતૂળૠ કથાઓમાં કેવાં સંગળૠમણ પારૠયાં છે એના તુલનામૂલક ઼ૠવાપૠયાય માટે સૠળનૠેય સામઙળૠી તરીકે તેને ખપમાં લેવાનાં રહે .

મૂ ળ નૅહૠાં ત તરીકે એની િવશે ષ મહદૠદા છે. ઉપરાં ત ભારતીય કથાસા8હદૠયપરં પરામાં એનું અનુરણન ગૠયાં-ગૠયાં સંભળાય છે એનો અંદાજ પણ આપતો ‘ઞીતકકથા-મંજૂષા' સંઙળૠહ છે. ઽૅદય઼ૠપશૂળૠ કથા-વાતાળૠ, ભારતીય કથાબોધ, મૂવૠયબોધ અને તુલનામૂલક ઼ૠવાપૠયાયના સંદભળૠ માટેની ગંગોદૠળીળૄપ કથાનક, એમ દૠળણ-ચાર કારણોથી ‘ઞીતકથા-મંજૂષા' ભારે મહદૠદવના કથાસંચય તરીકેનું ઼ૠથાન-માન ધારણ કરે છે.

‘અિભઞૠઠાનશાકુતં લ'માંના ઼ૠમૃિતઅિભઞૠઠાનમુનળૠા તરીકે અપાયેલા વૂઅટીવાળા બળૠસંગનું કથાનક ‘બે વચની રાઞી' નામની ઞીતકકથામાં અવલોકવા મળે છે એ પણ એક મહદૠદવનું નૅહૠાંત છે.

000

‘ઞીતકકથા-મંજૂષા'ની કથાઓ પૂવળૠવતૂળૠ ભારતીય કથાસા8હદૠય તરીકે બળૠાચીન સમયની હ઼ૠતબળૠતોના આધારે મનાઈ છે. એક માફૠયતા એવી પણ બળૠચિલત છે કે મળૠાઽૠણપરં પરાનાં બળૠચિલત લૌ8કકકથાનકો કંઠ઼ૠથ-પરં પરામાં બળૠચિલત હોય અને ઞીતકકથાળૄપમાં િલિખત઼ૠવળૄપે ઼ૠથાન પારૠયાં હોય આવો સંભવ પણ કેટલાક અયૠયાસીઓએ ષૠયકત કરે લો છે.

(‘ઞીતકકથા-મંજૂષા', હ8રવવૠભ ભાયાણી, ઈ.સ. ૧૯૯૩, પાસૠળૠ બળૠકાશન, અમદાવાદ)

000 લોકભાષામાં બળૠચિલત લોકકથાનકને િલિખતળૄપે ઞીળવતી ઞીતકકથાઓ બળૠાચીન ભારતીય કથાધન તરીકે ઘણી મહદૠદા ધરાવતો બળૠવાહ છે. એ બળૠવાહધારાની ભારતીય સા8હદૠયની ખરી ઓળખ સમાન કમળૠફળની નૅહૠાંતળૄપ આ કથાઓની મંજૂષા રસબળૠદ, િજઞૠઠાસારસ પોષક અને હવે પછી શું? જ ેવાં રહ઼ૠયોથી સભર કથાખઞીનો છે. કૃિતિનહૠ અિભગમથી તપાસતાં એ ભારતીય ઞૂવનમૂવૠયોને ઞીળવતી વાતાળૠરસથી સભર અને અથળૠપૂણળૠ પણ જણાઈ છે.

q

ઞીતકકથાઓનું બળૠાચીન ભારતીય કથાધન આગવો-અનોખો મૂવૠયબોધ, ભાવબોધ અને સૐઅદયળૠ-રસબોધ ધરાવતી હોઈને ભારતીય કથાપરં પરાના 12

૨

‘અવા6ચીન ક8વતા’નાે પ9રચય

જ યે શ ભો ગા ય તા

જ યે શ ભો ગા ય તા તફૠદૠળીનૌઅધ: જયેશ ભોગાયતાએ સુફૠદરરૠ-કૃત ‘અવાળૠચીન કિવતા'-નો એમના આ લેખમાં વીગતે પ8રચય કરાષૠયો છે. એ ઙળૠફૠથનાં લગભગ બધાં જ મુઘૠય િનળૄપણોને એમણે સુવાજૠય રીતે વણળૠવી બતાષૠયાં છે, તેની નૌઅધ લેવી ઞ્ઈશે. કેટલાક મહદૠદવના મુનૠા : ૧ : અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનો આલેખ રજૂ કરવા માટે સુફૠદરમે અપનાવેલી પનૠિત. ૨ : મપૠયકાલીન ગુજરાતી કિવતાથી અવાળૠચીન કિવતાનું નોખાપથૃં. એમનાં કેટલાંક પૠયાનપાદૠળ તારણો : ૧ : ‘અવાળૠચીન કિવતા’-માં તેઓએ ગુજરાતી કિવતાના નાના-મોટા બળૠવાહોનું સૂગૠહમ અવલોકન ઞ્યું છે. ૨ : ‘અવાળૠચીન કિવતા’-ને તેઓ કાષૠયનું િવવેચન નથી ગણતા, છતાં સુફૠદરરૠ-ની કાષૠયના ગુણો પારખવાની અનૠભુત શ"ગૠતની નૌઅધ લે છે. ૩ : સુફૠદરરૠ-નો અિભગમ : ઐિતહાિસક, સામાિજક કે સાં઼ૠકૃિતક નથી પણ રસિસિનૠ-તરફી છે. ૪ : સુફૠદરમે પાડેલા કિવતાના િવિવધ ઼ૠતબક. ૫ : ‘જૂ નો બળૠવાહ’ શીષળૠક હે ઠળ એ કિવતાનું થયેલું અવલોકન. વગેરે.

‘અવાળૠ ચીન કિવતા’નો પAરચય

સુફૠદરરૠ (૧૯૦૮–૧૯૯૧) ગુજરાતી ભાષાના ઉદૠદમ સજળૠક છે. કિવ, વાતાળૠકાર, િવવેચક, સંપાદક અને અનુવાદક તરીકે સૠળેહૠ કૃિતઓનું બળૠદાન કયુળૠ છે. એમનો ‘અવાળૠચીન કિવતા’ (બળૠ.આ. ૧૯૪૬) િવવેચનઙળૠંથ અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાની િવકાસરે ખા આલેખે છે. ગુજરાત વનાળૠગૠયુલર સોસાયટીએ સુફૠદરરૠને અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનો ઇિતહાસ લખવા માટે પસંદ કયાળૠ હતા. સુફૠદરમે આઠેક વષળૠનો ઼ૠવાપૠયાય કયાળૠ પછી ઈ.સ. ૧૯૪૬માં તેની બળૠથમ આવૃિદૠદ બળૠકટ કરી હતી. ‘અવાળૠચીન કિવતા’ િવવે ચ નઙળૠં થ નું સમઙળૠલગૠહી મૂ વૠયાં ક ન કરવા માટે અયૠયાસીએ બે ભૂિમકા પસંદ કરવી જળૄરી છે. ‘અવાળૠચીન કિવતા’ જ ેમ અવાળૠચીન ગુજરાતી કાષૠયિવવેચનનો ઙળૠંથ છે તેમ તેમાં અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનો ઐિતહાિસક આલેખ પણ છે, એટલે કે ઇિતહાસ પણ છે. અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવ અને કિવતાનું સમઙળૠલગૠહી મૂવૠયાંકન કરવા માટે સુફૠદરમે ઇિતહાસલેખનની પનૠિત પસંદ કરી છે. કોઈ ઇિતહાસકાર દેશ, બળૠદેશ, ભાષા, શાસક, સા8હદૠય કે ગળૠાંિતકારી ઘટનાનો ઇિતહાસ લખવાનું પસંદ કરે દૠયારે ઇિતહાસલેખનની સામઙળૠી મેળવવી એમને માટે 14

જળૄરી છે. ઇિતહાસકાર સંદભળૠસામઙળૠી અને દ઼ૠતાવેઞ્ એકઠાં કરે છે અને પછી ઇિતહાસલેખનની પરં પરામાફૠય તબગૠા પાડીને િવષયનો આલેખ કે િવકાસરે ખા રજૂ કરે છે. પરં તુ ‘અવાળૠચીન કિવતા’નો ઙળૠંથ તો કાષૠયિવવેચનનો ઇિતહાસ છે. દૠયારે બળૠસૠ થાય કે સુફૠદરમે અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાની િવકાસરે ખા આલેખવા માટે કઈ લેખનપનૠિત પસંદ કરી છે. ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથનો અનુગળૠમ ઞ્તાં એમની લેખનપનૠિતનો પ8રચય થાય છે. આ લેખનપનૠિત એમની મૌિલક છે, કાષૠયતદૠદવની તાિદૠદવક સમજ ધરાવનાર અને કાષૠયના ઉદૠદમ ભાવકે સજ ૉળૠલી લેખનપનૠિત ‘ઇિતહાસ’ સંઞૠઠાનો અથળૠિવ઼ૠતાર છે.

કૃિતઓનું સઘન વાચન કયુળૠ હતું. ‘અવાળૠચીન કિવતા’ એ કાષૠયપરં પરાનો ઇિતહાસ લખવા માટે આજ ે બળૠિતમાન કો8ટનો ઙળૠંથ છે. * સુફૠદરમે અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનો આલેખ રજૂ કરવા માટે જ ે પનૠિત પસંદ કરી એનો પ8રચય આબૠયા પછી મહદૠદવની વાત એ આવે છે કે સુફૠદરમે ગુજરાતી કિવ અને કિવતાની સજળૠકતા બળૠગટ કરવા માટે કઈ નૅ"હૠ પસંદ કરી છે. કિવતા અને એમની નૅ"હૠ વજૠચેના તાદાદૠરૠયભાવથી જ ેનો ઙળૠંથ ઼ૠવળૄપે આિવભાળૠવ થયો છે તેની પાછળ િવવેચકની કઈ કાષૠયભાવના સિગળૠય રહી છે. કાષૠયિવવેચન કરવા માટે એમણે જ ે નૅ"હૠ પસંદ કરી છે તેમાં એમની કાષૠયતદૠદવની સૂઝ અને કાષૠયસજળૠનના મુઘૠય કાયળૠ િવશેની સમજ િનણાળૠયક બને છે. સુફૠદરરૠ ઼ૠપહૠપણે માને છે કે કાષૠયનું મૂવૠયાંકન કરવા માટે કાષૠયની પોતાની જ નૅ"હૠ સૌથી વધારે ફૠયાયપૂણળૠ નીવડે છે. કિવતા આનંદની અને સૐઅદયળૠની સૃ"હૠનું સજળૠન કરે છે. સુફૠદરરૠની કિવતાના ઼ૠવળૄપની આ પાયાળૄપ સમજને કારણે એમણે કાષૠયિવવેચન કરતી વખતે કિવનું ઞૂવન કે કિવને ઘડનારાં સામાિજક, આિથળૠક, સાં઼ૠકૃિતક પ8રબળોની ચચાળૠ કરી નથી. એ નૅ"હૠએ ગુજરાતી કિવતાનું િવવેચન કરવા માટે એમણે ઐિતહાિસક, સામાિજક કે સાં઼ૠકૃિતક અિભગમ પસંદ કય્ળૠ નથી પરં તુ કાષૠયમાં રસિસિનૠ પૂણળૠ કરનારાં કાષૠયનાં િવિવધ ઘટકો કે અંગોનું કાયળૠ સૂગૠહમ નજરે તપા઼ૠયું છે. કાષૠયને આકાર આપનારાં િવિવધ ઘટકો જ ેવાં કે છંદ, લય, બાની, અલંકાર, વગેરેનો િવિનયોગ કિવ કેટલી સારી રીતે કરી શગૠયો છે તેની તપાસ કેફૠનળૠમાં રાખે છે. કિવની મૌિલક સજળૠકતા, કિવની બળૠભાવવાદી સજળૠકતા કે અનુકરણવશ સઞીળૠતી કિવતા એમ જુ દી જુ દી કગૠહાની સજળૠકતાને આધારે કાષૠયિવવેચન કયુળૠ છે.

કુલ ૫૭૦ પાનાંના ઙળૠંથને િવવેચકે િવષયની રજૂ આત માટે જુ દી જુ દી સંઞૠઠાઓ વડે િવભાિજત કય્ળૠ છે. ‘નવો બળૠવાહ’ પાના નંબર ૧થી ૪૫૩ના બળૠથમ બળૠકરણનું ‘઼ૠતબક’ ‘બળૠાવેિશક’, ‘ખંડક’ જ ેવી સંઞૠઠાઓ વડે લેખન કયુળૠ છે. આ બધી સંઞૠઠાઓ અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનો આલેખ રજૂ કરવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી બની છે. પાના નંબર ૪૫૫–૪૯૧ને ‘જૂ નો બળૠવાહ’ સંઞૠઠા વડે ‘નવો બળૠવાહ’ સંઞૠઠાથી જુ દો પાણૠો છે. જ ે ઇિતહાસકાર સુફૠદરરૠની દૠળણ જુ દા જુ દા ઼ૠતબકની કિવતાનું ઞૠઠાન દશાળૠવે છે. ‘જૂ નો બળૠવાહ’ બળૠકરણનું પણ ‘બળૠાવેિશક’, ‘ખંડક’ વડે લેખન કયુળૠ છે. પાના નંબર ૪૧૨–૫૩૦ પ8રિશહૠ છે. જ ેમાં સં઼ૠકૃત અને બંગાળી મહાકાષૠયો અને નાટકોના ગુજરાતી સજળૠકોએ કરે લા અનુવાદનો પ8રચય થાય છે અને ‘સંઙળૠહો’ બળૠકરણમાં ગુજરાતી લોકકિવતા અને અફૠય ઼ૠવળૄપની કૃિતઓનો પ8રચય છે. આ ઙળૠંથનું ચુ઼ૠત માળખું ઞ્તાં િવવેચકની િનહૠાપૂણળૠ અને સંશોધનપરક ઇિતહાસનૅ"હૠનો પ8રચય મળે છે. સુફૠદરમે અવાળૠચીન કિવતાનો ઼ૠતબક બળૠમાણેનો ઇિતહાસ લખવા માટે નાનામોટા ૩૫૦ જ ેટલા કિવઓની નાનીમોટી સવા હઞીર જ ેટલી 15

કાષૠયિવવેચન કરતી વખતે કિવનાં કાષૠયોને િવષય બળૠમાણે જુ દાં પાડે છે પરં તુ એ કાષૠયોનું મૂવૠયાંકન કરતી વખતે એમની િવવેચનનૅ"હૠ કાષૠયના િવષયની િવચારણામાં થંભી જતી નથી. પરં તુ કિવએ કાષૠયના િવષયનું કાષૠયદૠવ કેવી રીતે સઞૠયુળૠ છે એના પર જ નૅ"હૠ રહી છે. ઉદાહરણ તરીકે નમળૠદનાં બળૠકૃિતવણળૠનનાં કાષૠયોનું રસલગૠહી મૂવૠયાંકન કરવા માટે નમળૠદની કવૠપનાશ"ગૠત, અલંકારરીિત, વણળૠનરીિત, નૅસૠયિનમાળૠણશ"ગૠત અને અગૠહરમેળ કે માદૠળામેળ છંદની શ"ગૠત – આ બધાં કાષૠયદૠવ િસનૠ કરનારાં ઘટકોની િસિનૠ અને સીમા બંને રજૂ કરે છે.

૧૯૩૦નો ગણાષૠયો છે. બીઞી ઼ૠતબકના બળૠારં ભે બાલાશંકર કંથા8રયાનું ‘કલાફૠત કિવ’ (૧૮૮૫) કાષૠય તેની શૈલી અને સં઼ૠકૃત કાષૠયપરં પરા સાથેના ગાઢ અનુસફૠધાનના બળથી દલપતરામની કાષૠયશૈલીથી જુ દું પડે છે અને તેથી તે કાષૠય ઼ૠવયં બીઞી ઼ૠતબકનું િનમાળૠણ કરે છે. એક વાત અહૂઅ પૠયાન પર લેવાની જળૄર છે તે િવવેચકે બીઞી ઼ૠતબકનો સમયગાળો િપ઼ૠતાળીસ વષળૠનો ગણાષૠયો છે, એનો અથળૠ એ થઈ શકે કે િપ઼ૠતાળીસ વષળૠના સમયગાળામાં એક કરતાં વધુ પર઼ૠપરથી જુ દી કાષૠયશૈલીઓનો આિવહૠકાર ઓછા બળૠમાણમાં થયો હશે. દૠળીઞી ઼ૠતબકનો આરં ભ ૧૯૩૧થી અને ઙળૠંથલેખન પૂળૃં થયાના વષળૠ સુધીનો દશાળૠષૠયો છે. આ ઼ૠતબકને નવીન કિવતાના આરં ભનો ગણાવે છે.

િવવેચકે ‘નવો બળૠવાહ’ શીષળૠકની ગુજરાતી કિવતાના અવાળૠચીન બળૠવાહનું ઼ૠવળૄપ વણળૠષૠયું છે. એ નવા બળૠવાહનું કાષૠયદૠવના ધોરણે િવવેચન કરવા માટે િવવેચકે યોજનાપૂવળૠક ‘઼ૠતબક’ અને ‘ખંડક’માં બળૠવાહને િવશેષ પારદશૂળૠ બનાષૠયો છે. તેના બળૠદૠયેક વળાંકો, આરોહ-અવરોહ, સમૃિનૠ અને સામાફૠયતા ગુજરાતી કિવતાની ઓળખ આપે છે. અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનો આરં ભ કિવ નમળૠદથી નહૂઅ પણ દલપતરામ કિવની નવી શૈલીની કૃિત ‘બાપાની પૂઅપર’(૧૮૪૫)થી થયો.

િવવેચકે કાષૠયિવવેચન માટે કાષૠયનાં ઘડનારાં કાષૠયની બહારનાં પ8રબળોને િનણાળૠયક નથી ગણાષૠયાં પરં તુ કાષૠયકળાનું િનમાળૠણ કરનારાં કાષૠયની સીમામાં જ રહે તાં પ8રબળોને સાથળૠક ગણાષૠયાં છે. ઉદાહરણ તરીકે, બીઞી ઼ૠતબકની ગુજરાતી કિવતા પહે લા ઼ૠતબકની કિવતાથી જુ દી કઈ રીતે પડી? બીઞી ઼ૠતબકની કિવતાનું આંત8રક ળૄપ ઘડવામાં કયાં કયાં કાષૠયિવસૠનાં પોતાનાં તદૠદવોનો ફાળો છે? બીઞી ઼ૠતબકની કિવતાને ઘડનારાં પ8રબળોમાં સં઼ૠકૃત, અંઙળૠેઞૂ અને ફારસી કિવતાનો બળૠભાવ છે. એ ભાષાની કિવતાનાં ઘટકોએ ગુજરાતી કિવતાનાં અંગોનું ઼ૠવળૄપ બદલી નાઘૠયું. છંદ, ભાષા, કાષૠયબળૠકાર, કળાનૅ"હૠ જ ેવાં નવાં પ8રબળોએ ગુજરાતી કિવતાના બળૠવાહને નવી 8દશા આપી. િવસૠકિવતાના ગાઢ સંપકળૠથી બીઞી ઼ૠતબકના કિવઓની ઞૂવનનૅ"હૠ અને કળાનૅ"હૠમાં ધરમૂળથી ફે રફારો થયા. સુફૠદરમે કાષૠયિવવેચનમાં નવી કાષૠયશૈલીનું િનમાળૠણ કરનારાં તદૠદવોમાં કાષૠયનાં અંગભૂત ઘટકોની સિગળૠય ઉપ"઼ૠથિતને જ મહદૠદવ આબૠયું છે. કિવતાકળામાં તબગૠાવાર આવતાં ઉફૠમેષોના મૂળમાં કિવતા જ મુઘૠય શ"ગૠત છે. તેથી કાષૠયિવવેચકે કાષૠયનો

મપૠયકાલીન ગુજરાતી કિવતાથી અવાળૠચીન કિવતાનું નોખાપથૃં નવી શૈલી છે. સુફૠદરમે અવાળૠચીન કિવતાના તબગૠા પાડનારાં તદૠદવોમાં સામાિજક– સાં઼ૠકૃિતક–આિથળૠક પ8રબળોને મુઘૠય નથી ગણાષૠયાં પરં તુ કિવની નૂતન શૈલીનો આરં ભ, એની િસિનૠઓ, એનું અનુકરણ અને અંતે એની ઼ૠથિગતતા કે િનજૂળૠવતા એ ભૂિમકાએ કિવતાના ઼ૠતબક પાડે છે અને પછી ઞૠયારે કોઈ નવો કિવ નૂતન શૈલી વડે કાષૠયસજળૠનનો બળૠારં ભ કરે છે દૠયારે એ નવા ઼ૠતબકની કિવતા બને છે. આ ભૂિમકાએ જ િવવેચકે પહે લો ઼ૠતબક ઈ.સ. ૧૮૪૫થી ૧૮૮૪ સુધીનો ગણાષૠયો છે અને બીઞ્ ઼ૠતબક ઈ.સ. ૧૮૮૫થી 16

અયૠયાસ કરતી વખતે બળૠાદેિશક–દેશ–પરદેશની કાષૠયશૈલીઓનો પ8રચય કેળવવો જળૄરી છે.

ઞ્વા મળે છે, કોઈ પણ કિવની સજળૠકબળૠિતભાના િવિવધ ઉફૠમેષો કેવી રીતે બળૠ઼ૠતુત કરી શકાય એના માટે એક ઇિતહાસલેખક અને કાષૠયઞૠઠ એમ બંને બળૠિતભાના સમફૠવયથી અયૠયાસ કય્ળૠ છે. ઉદાહરણ તરીકે, ‘નવો બળૠવાહ’ બળૠકરણના પહે લા ઼ૠતબકના ખંડક એકના મુઘૠય કિવઓની એક સૂિચ આપે છે. તે સૂિચના બળૠથમ કિવ દલપતરામ છે, અને દલપતરામના કાષૠયસંઙળૠહોની એક સૂિચ આપે છે. એ પછી કિવની સજળૠકતાનું મૂવૠયાંકન કરવા માટે એમની િવવેચકનૅ"હૠ કિવમાનસ અને કાષૠય઼ૠવયં પર જ "઼ૠથર રહી છે. કિવમાનસનું ઘડતર કિવના કિવતા સાથેના ગાઢ અનુબંધથી થાય છે. એ કઈ કિવતા અને કઈ કાષૠયપરં પરાનું સેવન કરે છે તેનાથી કિવમાનસનું ઘડતર થાય છે. કિવમાનસના ઘડતરમાં કિવના ઞૂવનના અનુભવો કરતાં પણ કિવએ કાષૠયદીગૠહા ગૠયાંથી મેળવી છે એનું મહદૠદવ વધારે છે. સુફૠદરરૠનો કિવમાનસના ઘડતર િવશેનો આ િવભાવ આ ઙળૠંથમાં સમાવેલ દરે ક કિવને એકસરખી રીતે લાગુ પડે છે. આ િવભાવની ભૂિમકાએ કિવ દલપતરામ અને કિવ નમળૠદના કિવમાનસ વજૠચેના ભેદને પામી શકીએ છીએ.

સુફૠદરમે અવાળૠચીન કિવતાનું મૂવૠયાંકન કરવા માટે મૌિલક અને સંતુિલત કાષૠયસમજને આધારે કેટલીક સવળૠમાફૠય ઐિતહાિસક હકીકતોનો પુનિવળૠચાર કય્ળૠ છે. ઉદાહરણ તરીકે, બીઞી ઼ૠતબકની ગુજરાતી કિવતાનો આરં ભ ‘કુસુમમાળા’(બળૠ.આ. ૧૮૮૭)થી થયો છે એવી સવળૠમાફૠય હકીકતનો એ ઼ૠવીકાર કરતા નથી. બાલાશંકર કંથા8રયાનું ‘કલાફૠત કિવ’ કાષૠય અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાને બીઞી ઼ૠતબકમાં સંગળૠાફૠત કરે છે. આ ફે રિવચારણાનો આધાર એમની શુનૠ કાષૠયભાવના છે. નરિસંહરાવ 8દવે8ટયા કે અંઙળૠેઞૂ કિવતા તરફનો એમનો પૂવળૠઙળૠહ નથી. ‘કલાફૠત કિવ’ કાષૠયમાં સં઼ૠકૃત કાષૠયપરં પરાનું કળાદૠમક અનુસફૠધાન છે. સુફૠદરરૠનું માનવું છે કે નૂતન કિવતા પણ પોતાની કાષૠયપરં પરા સાથે ગાઢ અનુબંધ કેળવીને નવી શૈલીનો આિવહૠકાર કરી શકે છે. ‘કુસુમમાળા’નાં કાષૠયો પર અંઙળૠેઞૂ કિવતાની અસર છે પરં તુ આપણી કાષૠયપરં પરાનું અનુસંધાન નથી. કાષૠયભાષા, કાષૠયશૈલી અને ભાવિવસૠની નૅ"હૠએ તેમાં પાસૠાદૠય કિવતાનો બળૠભાવ છે. સુફૠદરરૠની પરં પરા અનુસંધાનને મહદૠદવ આપવાની કાષૠયસમજને કારણે ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથમાં કાષૠયતદૠદવની બળૠિતહૠા કાષૠયગુણ અને કાષૠયપરં પરાને આધારે કરી છે. આ ભૂિમકાએ જ દલપતરામના ‘બાપાની પૂઅપર’ કાષૠયને અવાળૠચીન કિવતાના બળૠથમ નમૂના તરીકે ગણે છે. એમની ઇિતહાસનૅ"હૠ કાષૠયશા઼ૠના મૂળભૂત િસનૠાંતોની પી8ઠકા ધરાવે છે.

સુફૠદરરૠ કિવબળૠિતભાના િવિભફૠ ઉફૠમેષોને બળૠ઼ૠતુત કરવા માટે કિવતાના િવષયોની મૌિલકતાની સાથે સાથે કિવની છંદશ"ગૠત, નૂતન કાષૠય઼ૠવળૄપની શોધ, છંદબળૠયોગો, બળૠયોગવૃિદૠદ જ ેવાં અંગભૂત તદૠદવોને આધારે કિવબળૠિતભાના િવશેષો દશાળૠવે છે. આને કારણે કિવની બાઽૠ ઓળખ સાવ ગૌણ જ રાખી છે. કિવનું ઞૂવન, અયૠયાસ, ષૠયવસાય, ષૠય"ગૠત િવશેષતા અને મયાળૠદાઓને આધારે કિવબળૠિતભાની ઓળખ આપતા નથી. ઙળૠંથના વાચકો કિવસજળૠકની ઓળખ પામે છે કિવષૠય"ગૠતની નહૂઅ. કિવની કિવતાના ચહે રાનું સૐઅદયળૠ પામે છે અને એ રીતે સમઙળૠ ઙળૠંથ અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનું સૐઅદયળૠદશળૠન કરાવે છે.

સુફૠદરમે નવો બળૠવાહ અને જૂ નો બળૠવાહની કિવતાનો યોજનાબનૠ ઇિતહાસ લખવા માટે જ ે મૌિલક પનૠિત શોધી છે તેનું સાતદૠય આખા ઙળૠંથમાં ઞ્વા મળે છે. કોઈ પણ કિવની સજળૠકબળૠિતભાના િવિવધ ઉફૠમેષો કેવી રીતે આખા ઙળૠંથમાં 17

મપૠયકાલીન ગુજરાતી કિવતાથી અવાળૠચીન કિવતાનું નોખાપથૃં નવી શૈલી છે. સુફૠદરમે અવાળૠચીન કિવતાના તબગૠા પાડનારાં તદૠદવોમાં સામાિજક– સાં઼ૠકૃિતક–આિથળૠક પ8રબળોને મુઘૠય નથી ગણાષૠયાં પરં તુ કિવની નૂતન શૈલીનો આરં ભ, એની િસિનૠઓ, એનું અનુકરણ અને અંતે એની ઼ૠથિગતતા કે િનજૂળૠવતા એ ભૂિમકાએ કિવતાના ઼ૠતબક પાડે છે અને પછી ઞૠયારે કોઈ નવો કિવ નૂતન શૈલી વડે કાષૠયસજળૠનનો બળૠારં ભ કરે છે દૠયારે એ નવા ઼ૠતબકની કિવતા બને છે. સુફૠદરરૠ કયાં ગૠયાં તદૠદવોને નવાં બળૠ઼ૠથાનો તરીકે ગણાવે છે એમાં એમની કાષૠયસમજ મુઘૠય છે. નવાં બળૠ઼ૠથાનો િસનૠ કરનાર તદૠદવોમાં મુઘૠય છે છંદ, કાષૠયના િવષયો, કાષૠયનો આકાર, કિવની રસનૅ"હૠ, કાષૠયબાની, કાષૠય઼ૠવળૄપની આંત8રક રચનામાં બદલાવ, નવાં કાષૠય઼ૠવળૄપોનો આિવહૠકાર, િનઞૂ કાષૠયપરં પરાનું સં વ ધળૠન , નૂ ત ન કાષૠયશૈ લી, નૂ ત ન કાષૠયબાનીની બળૠયોગશીલતા, કાષૠયિવસૠ સાથેનો ગાઢ અનુબંધ અને સાતદૠયપૂવળૠકનું પ8રશીલન – આ બધાં તદૠદવો ‘નવા બળૠ઼ૠથાન’ને સજ ૉળૠ છે.

કરે લાં નવાં બળૠ઼ૠથાનો છે. સુફૠદરમે કાષૠયગુણની િસિનૠ માટે કિવમાનસ જ ેટલું જ મહદૠદવ આબૠયું છે કિવની નવાં બળૠ઼ૠથાનો કરવાની સજળૠકકૃિતને. કાષૠયિવવેચનનાં ઓઞીરો સુફૠદરમે કાષૠયમાંથી જ ઘણૠાં છે. એ ઉછીનાં કે આગંતુક નથી. કિવતાના ઇિતહાસનો લેખક અિનવાયળૠપણે કાષૠયમીમાંસાની ભૂિમકાએ જ ઇિતહાસલેખન કરે . િવવેચકે ‘નવો બળૠવાહ’ના બળૠથમ ઼ૠતબકના મુઘૠય અને ગૌણ કિવઓને જ ે પનૠિતએ જુ દા પાણૠા છે એ જ પનૠિતનું યાંિદૠળક પુનરાવતળૠન કરીને બીઞી અને દૠળીઞી ઼ૠતબકના મુઘૠય અને ગૌણ કિવઓને જુ દા પાણૠા નથી. ઉદાહરણ તરીકે, ઼ૠતબક–૧ના ખંડક–૧નું શીષળૠક છેઃ મુઘૠય કિવઓ; ખંડક–૨નું શીષળૠક છેઃ અફૠય કિવઓ અને એ અફૠય કિવઓને ચાર ભાગમાં જુ દા પાણૠા છેઃ દલપતરિચત કિવતાલેખકો, નમળૠદરીિતના કિવતાલેખકો, બળૠાસંિગક કૃિતઓ અને પારસી બોલીના કિવઓ. હવે ઼ૠતબક–૨ના ખંડક–૧નું શીષળૠક જુ ઓઃ ‘મ઼ૠતરં ગના કિવઓ’ અને એમાં પાંચ કિવઓનો સમાવેશ કય્ળૠ છે. િવવેચકે ઼ૠતબક બીઞીનો સમયગાળો ૧૮૮૫–૧૯૩૦નો દશાળૠષૠયો છે દૠયારે િપ઼ૠતાળીસ જ ેટલા લાંબા સમય પર વહે તા કિવતાબળૠવાહના માદૠળ મુઘૠય કે ગૌણ કિવઓ એવું સીધું સપાટ િવભાજન પૂણળૠ ઓળખ ન આપી શકે. એટલા માટે ઼ૠતબક બીઞીના ચાર ખંડક પાણૠા છે અને બળૠદૠયેક ખંડને િવિશહૠ નામ આબૠયું છેઃ ખંડક–૧ મ઼ૠતરં ગના કિવઓ; ખંડક–૨ સં઼ૠકૃત ઞીગૃિતના કિવઓ; ખંડક–૩ અફૠય કિવઓ, જ ેની સંઘૠયા ૯૨ની છે! અને આ ખંડકની િવશેષતા એ છે કે બહુ ઓછુ ં લખનારા કિવઓ બળૠદૠયે પૂરતો આદર બતાવીને કાષૠયપં"ગૠતઓનાં ઉદાહરણો વડે એમની સજળૠકતાનું દશળૠન કરાષૠયું છે. એ ભલે મુઘૠય કિવની તુલનાએ ગૌણ રઽૠો પરં તુ એમની કાષૠયસજળૠનબળૠીિતએ અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાના ઘડતરમાં અનફૠય ફાળો આબૠયો છે.

સુ ફૠદરમે ‘નવો બળૠવાહ’ બળૠકરણના દૠળણે ય ઼ૠતબકના કિવઓની કિવબળૠિતભાનું ઼ૠવળૄપ વણળૠવવા માટે ‘નવાં બળૠ઼ૠથાનો’ના િવભાગને સૂઝપૂવળૠક યોઞૠયો છે. આને કારણે બળૠદૠયેક ઼ૠતબકના િવશેષ બળૠિતભાશાળી કિવએ અવાળૠચીન કિવતાને નવી 8દશા આપવા માટે જ ે જ ે કલાપૂણળૠ પુળૃષાથ્ળૠ કયાળૠ છે એ બધાનો વાચકને સીધો પ8રચય થાય છે. આને આધારે જ કિવ નમળૠદ, કાફૠત, બ.ક. ઠાકોર અને નાનાલાલે કરે લાં નવાં બળૠ઼ૠથાનોની ઓળખ મળી છે. કિવતાની સમૃિનૠનો આધાર કિવ નૠારા બળૠદૠયેક તબગૠે થતાં નવાં બળૠ઼ૠથાનો જ છે. એ નવાં બળૠ઼ૠથાનો જ કિવતાના િવકાસના આધાર-઼ૠતંભો છે. ઞૠયાં નવાં બળૠ઼ૠથાનો થતાં નથી દૠયાં કિવતા ઼ૠથિગત થઈ ઞીય છે, યાંિદૠળક બની ઞીય છે, બળૠભાવહીન અને િનજૂળૠવ બની ઞીય છે. કિવની સૠળેહૠતાનો આધાર એમણે 18

ખંડક–૪નું શીષળૠક છેઃ રાસ અને બાળકાષૠયો. ઼ૠતબક બીઞીના ચાર ખંડકનાં શીષળૠકો અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતાનાં ષૠયાપ અને ઌઅડાણને સૂચવે છે. બીઞી ઼ૠતબકની ગુજરાતી કિવતાના ઘડતરમાં સં઼ૠકૃત, અંઙળૠેઞૂ અને ફારસી ભાષાની કિવતાનો મોટો ફાળો છે. ગુજરાતી કિવઓની સજળૠનઝંખના અને િગૠહિતઞ્ િવ઼ૠતારવાની ઝંખનામાંથી જ મહાકાષૠય, (મહાકાષૠય લખવાની ઝંખના) ખંડકાષૠય, સૉનેટ અને ગઝલ જ ેવાં નવાં કાષૠય઼ૠવળૄપોનો જફૠમ થયો. િવવેચકે ગુજરાતી કિવતાના આ િવશાળ પટનો પોતાના બળૠકવૠપમાં સમાવેશ કરવા માટે ચાર ખંડની યોજના કરી છે, એ યોજના િવના િપ઼ૠતાળીસ વષળૠના કાષૠયસજળૠનના ઇિતહાસની ચચાળૠ કરવી અશગૠય છે. એ ચાર ખંડકની યોજનાનું સઘન વાચન કરીએ દૠયારે અવાળૠચીન કિવતાની સમૃિનૠનો પ8રચય થાય છે. અવાળૠચીન ગુજરાતી કિવતા િવષય, કાષૠયભાષા છંદ, લય, બાની, અલંકાર, છંદબળૠયોગો અને ઼ૠવળૄપિસિનૠની નૅ"હૠએ અભૂતપૂવળૠ સમૃિનૠ ધરાવે છે – આ વાતની બળૠતીિત િવવેચકની ચાર ખંડકની સઞૂવ યોજનાથી થાય છે. સૌ બળૠથમ સુફૠદરરૠની કિવચેતના અને ભાવકચેતનાએ એ કિવતાની સમૃિનૠ અનુભવી અને તેનું િવભાજન િવિશહૠ યોજના વડે મૂતળૠ કયુળૠ છે. એ જ રીતે ઼ૠતબક દૠળીઞીને ખંડકો વડે િવભાિજત નથી કય્ળૠ પરં તુ ‘બળૠાવેિશક’ એવી સંઞૠઠાથી ઈ.સ. ૧૯૩૧થી આરં ભાયેલી નવીન કિવતાઓનો બળૠવેશક જ લઘૠયો છે. દૠળીઞી ઼ૠતબકના કિવતાબળૠવાહમાં ચાર મુઘૠય કિવઓના બળૠદાનને વણળૠષૠયું છે, એ િસવાય નવીન કિવતાની િસિનૠઓ અને મયાળૠદાઓનું િવગતે વણળૠન કયુળૠ છે.

કિવતાઓનો જ મ8હમા કરે છે. સાવ અઞીથૠયા અને બળૠમાણમાં ઓછી સંઘૠયામાં કાષૠયોનું સજળૠન કરનાર કિવની સજળૠકતા ઉદાહરણો વડે રજૂ કરી છે. સુફૠદરરૠ ની મનુહૠયમાદૠળને ચાહવાની ઞૂવનિફલસૂફીએ એમની કાષૠયબળૠીિતને સમુદાર, ફૠયાયી અને સંતુિલત કરી છે. ઙળૠંથના અંતે બેતાળીસ પાનાંનું પ8રિશહૠ અને ચાળીસ પાનાંની સૂિચ એ માદૠળ ઉમેરણ નથી પરં તુ કિવતાની અનુવાદબળૠવૃિદૠદ અને સંઙળૠહોની અિનવાયળૠતા દશાળૠવી છે. અનુવાદબળૠવૃિદૠદ નૠારા ગુજરાતી કિવતાનો િવ઼ૠતાર થયો છે. સૂિચમાં કતાળૠ, કૃિત અને સંઞૠઠાને એકસાથે સમાવી લીધાં છે. સુફૠદરરૠનો ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથ મુઘૠય બે નૅ"હૠએ માગળૠદશળૠક અને બળૠેરક છે. એક, કિવતાનો સળંગ ઇિતહાસ લખવા માટે સુફૠદરમે તૈયાર કરે લું ષૠયવ઼ૠથાતંદૠળ આજ ે પણ બળૠ઼ૠતુત છે. કિવતાના ઇિતહાસને તધૠયો, હકીકતો કે દ઼ૠતાવેઞ્ના ભારથી લખવાનો નથી. એ બધી તધૠયપરક સામઙળૠીની ભીતર વહે તા કિવતાબળૠવાહનો પૠવિન એકિચદૠદે સાંભળતાં સાંભળતાં કિવચેતનાનો વાઙૠવૈભવ રજૂ કરવાનો છે. કિવતાના કાલખંડના આંતરબળૠવાહોની ગિતને પામવાની છે. જયંત પાઠકે ‘આધુિનક કિવતાબળૠવાહ’ (બળૠ.આ. ૧૯૬૫) ઙળૠંથમાં ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથની યોજનાને મૌિલક રીતે અપનાવી છે. તેમ છતાં ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથની તોલે આવે એવા ઙળૠંથનું સજળૠન થઈ શગૠયું નથી. એક આસને બેસીને િવનૠાની સાધના કરવાની શ"ગૠત ધરાવનાર બળૠિતભાની બળૠતીગૠહા છે!

િવવેચકે ‘જૂ નો બળૠવાહ’ની કિવતાનું એટલી જ િનહૠા અને ગંભીરતાથી અવલોકન કયુળૠ છે. ગાંધીયુગની ઞૂવનભાવનાના કેફૠનળૠથી સાવ સામાફૠય કગૠહાના કિવઓની કિવતાનું ભાવવાહી અવલોકન કયુળૠ છે. મુઘૠય–ગૌણ કે મહાન– સામાફૠયની સામાિજક ભેદનૅ"હૠનો સુફૠદરમે દૠયાગ કય્ળૠ છે. કિવ નહૂઅ

બે, ‘અવાળૠચીન કિવતા’ એ ગુજરાતી કિવતાનો ઇિતહાસ તેની િવકાસરે ખા, તેના નાના-મોટા બળૠવાહોનું સૂગૠહમ અવલોકન છે. આ ઙળૠંથમાં કોઈ એક ઼ૠવતંદૠળ કાષૠયનું િવવેચન નથી, તેમ છતાં િવવેચકની કાષૠયના ગુણો પારખવાની અનૠ 19

ભુત શ"ગૠતનો અનુભવ કરીશું તો ઼ૠવતંદૠળ કાષૠયનું િવવેચન કરવાની નૅ"હૠ બળૠાબૠ થઈ શકે છે. કિવ નહૂઅ કિવતાને જ કેફૠનળૠમાં રાખીને તેનું િવવેચન કરીએ તો કિવતાનો િવષય, કાષૠયભાષા, છંદ, લય, અલંકાર, શૈલી, બાની અને ઼ૠવળૄપની િસિનૠ વણળૠવી શકીએ. કિવતાને કિવતા બનાવનારાં સિગળૠય ઘટકોની કાયળૠશીલતાને વણળૠવી શકીએ. એ આગળ જતાં કિવની સમઙળૠ કિવતાનો અયૠયાસ થઈ શકે. સુફૠદરમે બળૠદૠયેક ઼ૠતબકના નવા બળૠવાહ અને જૂ ના બળૠવાહની કિવતાનું મૂવૠયાંકન કિવતાનું સૐઅદયળૠ િનહૠપફૠ કરનારાં ઘટકોની કાયળૠશીલતા દશાળૠવીને કયુળૠ છે.

િવનૠાથૂળૠિમદૠળો અને અપૠયાપકિમદૠળોને ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથ િવષે અને િવવેચક સુફૠદરરૠ િવશે બીઞૂ મહદૠદવની ઼ૠવાપૠયાયસામઙળૠી મળી રહે તેવા આશયથી પુ઼ૠતકો અને લેખોની એક સૂિચ આપી છે. આ ઼ૠવાપૠયાયસામઙળૠીનું વાચન કરવાથી ઙળૠંથની અને િવવેચકની બંનેની િવશેષ સમૃિનૠનો પ8રચય થશે. અને ઙળૠંથનું અને િવવેચકનું વાચન કરવાની બીઞૂ નૅ"હૠનો પ8રચય થશે. િવવેચનના નવા અિભગમનો અને નષૠય ઇિતહાસલેખનની પનૠિતનો પ8રચય થશે. િવવેચકનું પુનમૂળૠવૠયાંકન કરવાની નૂતન નૅ"હૠનો અનુભવ થશે. મૂળ ઙળૠંથનો સઘન ઼ૠવાપૠયાય કયાળૠ પછી જ તેના પર થયેલા અયૠયાસોનું તટ઼ૠથ ભૂ િમકાએ વાચન કરવાથી ઙળૠં થ વાચનની સાચી િશગૠહા મળી શકે. ઼ૠવાપૠયાયસામઙળૠીનું પરીગૠહાના ઉદૠદર લખવાની સામઙળૠીમાં પ8રવતળૠન કરવાની વૃિદૠદનો દૠયાગ કરવાથી જ સા8હદૠયકળાનું સ"ફૠધાન સંભિવત બને!

કિવની સજળૠનબળૠિતભા કિવતાનાં ઘટકોને કુશળતાથી સંયોિજત નથી કરી શકતી દૠયારે કાષૠય રસાનંદ આપી શકતું નથી. આ બળૠકારનાં નબળાં કાષૠયોનાં એમણે ઉદાહરણ આબૠયાં છે. કાષૠયભાષાની મેદ"઼ૠવતા, અલંકારોનો ખડકલો અને ઊિમળૠલ કિવમાનસની ટીકા કરી છે; પછી ભલે ને મોટો કિવ હોય તો પણ! આ નૅ"હૠએ ઼ૠવતંદૠળ કાષૠયના અથળૠબોધ માટે સુફૠદરમે આપેલી કાષૠયભાવનાનું ઓઞીર જળૄર કામ લાગી શકે છે.

નૌઅધ : ઼ૠવાપૠયાય કરવા માટે પુ઼ૠતકો અને લેખોની યાદી (યાદી સંપૂણળૠ નથી. તેમાં બીઞૂ સામઙળૠી ઉમેરી શકાય.) ૧. વાત આપણા િવવેચનની – િશરીષ પંચાલ, બળૠ.આ. સબૠટેરૠબર, ૨૦૦૫, સંવાદ બળૠકાશન, વડોદરા, સુંદરરૠ – પૃહૠ ૧૨૨થી ૧૪૯ ૨. િનરં તર – નીિતન મહે તા. બળૠ.આ. ફે મળૠુઆરી, ૨૦૦૭, બળૠકાશક લેખક પોતે, િવવેચક સુફૠદરરૠઃ પુનમૂળૠવૠયાંકન, પૃહૠ ૬૭થી ૭૮ ૩. િનિમદૠદ – રાજ ેશ પંણૠા, બળૠ.આ. ફે મળૠુઆરી, ૨૦૦૪, બળૠકાશક લેખક પોતે, ‘અવાળૠચીન કિવતા’માં ઇિતહાસ આલેખન, પૃહૠ ૭૯થી ૯૩ ૪. અિભષૠયા"બૠ – જયેશ ભોગાયતા, બળૠ.આ. માચળૠ, ૨૦૧૯, બળૠકાશક લેખક પોતે, િવવેચક સુફૠદરરૠઃ પૃહૠ ૨૮૯થી ૩૦૩ ૫. સા8હદૠયના ઇિતહાસની િવભાવનાઃ ‘અવાળૠચીન કિવતા’ના આધારે ઼ૠવાપૠયાયલેખ – બાબુ સુથાર, બળૠકાશકઃ તથાિપ દૠળૈમાિસક, વષળૠ–૩, અંક–૧૦, 8ડસેરૠબર– ફે મળૠુઆરી, ૨૦૦૮, પૃહૠ ૬૨થી ૭૩.

સુફૠદરરૠનો ‘અવાળૠચીન કિવતા’ ઙળૠંથ િવવેચકો અને વાચકોનો આદર પામતો રઽૠો છે. તેના બળૠકાશનવષળૠથી (૧૯૪૬) શળૄ કરીને આજ પયળૠત તેનું ગૌરવ થયું છે, મૂવૠયાંકનો થયાં છે, પુનમૂળૠવૠયાંકનો થયાં છે, કિવતાના ઇિતહાસલેખનના ઙળૠંથ તરીકે પણ તેનો સઘન અયૠયાસ થયો છે. તેનું બળૠકાશન જ ે વષળૠમાં થયું –૧૯૪૬– એ જ વષળૠમાં તેને મ8હડા પા8રતોિષક મશૠું હતું. બળૠકાશન પછીના બે દાયકા દરરૠયાન તેની દૠળણ આવૃિદૠદઓ બળૠગટ થઈ હતી અને ઑગૠટોબર ૨૦૦૪માં પુનમુળૠનળૠણ થયું હતું.

q

20

૩

:વનરાગનાે 8વજય અેટલે ‘વસંત8વજય’ – મ>ણશંકર રA: ભB ‘કાC’

ન રે શ શુ ગૠલ

ન રે શ શુ ગૠલ ઞૂવનરાગનો િવજય એટલે ‘વસં ત િવજય’ – મિણશં ક ર તફૠદૠળીનૌઅધ:

રદૠનઞૂ ભડૠ ‘કાફૠત’

❖

નરે શ શુગૠલના આ લેખમાં અપૠયયન-અપૠયાપનમાં ઉપયોગી મહદૠદવના મુનૠા આ બળૠમાણે છે :

❖

– ભારતીય સા8હદૠયમાં કથાને પનૠમાં ષૠયગૠત કરવાની પરં પરા અને ખથૠડકાષૠય.

❖

– કાફૠતનાં ખથૠડકાષૠયોની િવશેષતાઓ.

❖

નરે શ શુગૠલનાં મફૠતષૠયો :

ભારતીય સા8હદૠયમાં કથાને પનૠમાં ષૠયગૠત કરવાની પરં પરા જૂ ની છે. અનેક મહાકાષૠયોથી માંડી લઘુ કાષૠય઼ૠવળૄપોમાં કથાઓ વણાતી આવી છે. ખંડકાષૠય સંઞૠઠા પણ છેક સં઼ૠકૃત સા8હદૠયથી ઊતરી આવી છે. મપૠયકાળ અને અવાળૠચીનકાળમાંય એકાિધક ભારતીય ભાષાઓમાં ખંડકાષૠયો લખાયાં છે. બળૠસંગકાષૠયો લખાયાં છે. પનૠવાતાળૠઓથી માંડી આઘૠયાનો, પદમાળાઓમાં જૂ ની–નવી કથાઓ રચાતી આવી હોવાના અનેક પુરાવા ઉપલમૠધ છે.

૧ : ટૂ કં ીવાતાળૠ જ ેવો તીષળૠ ગિતબોધ કરાવનારો સંવેદનિપંડ તે ખથૠડકાષૠય. ૨ : ખથૠડકાષૠય અને પુરાકવૠપનની બળૠયુ"ગૠત ૩ : 'વસંતિવજય'ની િવશેષતાઓ અને કિવકમળૠ વગેરે. ❖ નરે શ શુગૠલે લેખમાં બળૠારરૠભે ખથૠડકાષૠયના ઼ૠવળૄપ આ8દ િવશે માંડીને વાત કરી અને દૠયારબાદ ‘વસંતિવજય’ની આ઼ૠવાદપરક સમીગૠહા કરી, એ બળૠકારે એમણે િવષયને સુફૠદર ફૠયાય આબૠયો છે, તેની નૌઅધ લેવી ઞ્ઈશે.

પણ ગુજરાતીમાં જ ે ખંડકાષૠયો લખાયાં, ખાસ કરીને કિવ કાફૠત નૠારા જ ે આગવા ઼ૠવળૄપનું ખેડાણ થયું, તે પેલી પરં પરા સાથે સીધું કહી શકાય એવું અનુસંધાન નથી ધરાવતું એય એક હકીકત છે. કથાનકોની પસંદગી, સં઼ૠકૃત અગૠહરમેળ છંદનો બળૠયોગ, કેટલીક આલેખન બળૠયુ"ગૠતઓ, ખાસ કરીને બળૠકૃિતનું વણળૠન અને પાદૠળોનું ષૠય"ગૠતદૠવ, જળૄર સં઼ૠકૃત પરં પરા સાથે અનુસંધાન ધરાવે છે. પણ ખંડકાષૠયનું આંતરળૄપ, ઞૂવનને ઞ્વાની નૅ"હૠ અને આલેખનની આંત8રક રીિત ઙળૠીક ટળૠૅજડીની પરં પરા સાથે સીધું જ અનુસંધાન ધરાવે છે. કાફૠત ગુજરાતી ખંડકાષૠયોના જનક તરીકે, એ ઼ૠવળૄપને એના ઉજૠચતમ િશખરે પહ્અચાડનાર તરીકે અને એ ઼ૠવળૄપમાં રહે લી શગૠયતાઓ ચૂઅધી બતાવવાની રીતે

22

અનફૠય છે. એ િવરલ કહી શકાય એવું આગવું બળૠ઼ૠથાન ઊભું કરી શગૠયા છે. એમના પુરોગામીઓ અને અનુગામીઓ કરતાં પણ વધારે સઞૠ, વધારે સઘન અને ઉદૠદમકગૠહાનાં ખંડકાષૠયો આપીને િવિશહૠ િસિનૠને વરે લા કિવ તરીકે બળૠ઼ૠથાિપત છે. સંઘૠયાની રીતે ઓછાં કાષૠય આબૠયાં, એક જ કાષૠયસંઙળૠહ ‘પૂવાળૠલાપ’ અને એ પણ પોતે તો એ સંઙળૠહ પણ ઞ્વા નહૂઅ પામેલા. છંદો પરનું એમનું બળૠભુદૠવ, છંદ સાથે કરે લા બળૠયોગો, ભાવ અને િવચારની સાથે છંદને વણવાની–પલોટવાની એમની આગવી આવડત, એકદમ નાડૠાદૠમક અને ભાવકને સીધો જ જકડી લેનારો આરં ભ, તીષળૠ રીતે લગૠહયગામી વહે તો કથાવેગ, સાદી રજૂ આતમાંય ગૂંથાતા ભાવોની સંકુલ અનુભૂિત, મૂળ કથાનકનાં પાદૠળોને મળતાં નવાં જ પ8રમાણો અને ષૠય"ગૠતદૠવની રે ખાઓ; અને એ બધુંય ઉપસાવવા માટે બળૠકૃિતતદૠદવોનો જ ે રીતે એ ઉપયોગ કરી ઞીણે છે તે એમને બીઞી કરતાં સાવ અનોખા સાિબત કરે છે. એટલે જ આપણા િવવેચકોએ થોડુ ં આદૠયંિતક લાગે તો પણ થઈને કઽૠું છે કે કાફૠત એટલે ખંડકાષૠય અને ખંડકાષૠય એટલે કાફૠત. – આ બધી રીતે સંમત થવાય એવી વાત છે. કેમ કે, એમના સમકાલીનો અને અનુગામી અનેક કિવઓએ ખંડકાષૠયો લખવાનો બળૠયાસ કય્ળૠ છે, કેટલીક બાબતોમાં સફળ થાય હોય તેવું પણ બફૠયું છે. પણ હકીકત એ છે કે કોઈ કિવ કાફૠતે જ ે ઌઅચાઈ બળૠાબૠ કરી એ નથી કરી શગૠયા.

અને પનૠબંધની મયાળૠદાઓને વટોળીને એક એકાંકી જ ેવી નાડૠાદૠમક ચુ઼ૠતીની અનુભૂિત કરાવતું આ સા8હદૠય઼ૠવળૄપ અનફૠય છે. એમાં મૂળ કથાનું અનુકરણ નથી, મૂળ કથાઅંશને લઈને અનુસજળૠન કરવા સાથે આગવા િવિશહૠ નૅ"હૠકોણને બળૠગટાવવું, બળૠસરાવવું એ ખંડકાષૠયનાં આગવાં લગૠહણો બની રઽૠાં છે. કમનસીબે એ 8દશામાં બળૠયદૠનો તો વતળૠમાન સમયે પણ કેટલાક કિવઓ નૠારા થઈ રઽૠા છે પણ એ કગૠહાએ પહ્અચતું ખંડકાષૠય કાફૠત પછી નથી સઞીળૠયું એય એક હકીકત છે. +

+

+

ખંડકાષૠય િવશે વાત કરતા હોઈએ દૠયારે ઼ૠવાભાિવક જ પુરાકવૠપન અને એ બળૠયુ"ગૠતને પણ સમજવી ઞ્ઈએ. અહૂઅ િવગતે અવકાશ નથી એટલે ટૂ કં માં એની િવગતો ઞ્ઈએ. આપણે ઞીણીએ છીએ કે આ8દમકાળથી જ માણસે એની આસપાસ ફે લાયેલી બળૠકૃિતને, સૃ"હૠને ઓલખવાના, ઞીણવાના, સમજવાના અને જ ે સમઞીય તે બીઞીને સમઞીવવાના બળૠયદૠનો કયાળૠ છે. એ મથામણમાંથી કૉરૠયુિનકેશનનું સાધન એવી ભાષાનો આિવભાળૠવ થયો. સાથોસાથ પોતાનામાં રહે લા મૂળભૂત ભાવો – રિત, ગળૠોધ, ભય, બળૠસફૠતા કે િવ઼ૠમયનેય સમજવાની મથામણ એણે કરી. આગળ જતાં એ ભાવોને િનયંિદૠળત રીતે, પોતાના સંપૂણળૠ અંકુશમાં આલેખવાની, અિભષૠયગૠત કરવાનીય મથામણ કરી જ ે એને કલાઓની દુિનયા ખોલવા તરફ લઈ જનાર નીવડી. આ બધું કરવામાં સદીઓ ગઈ હશે. પણ એ મધૠયો એનું અપાર મહદૠદવ છે. જ ે એને નણૠું કે જ ે બાબત એને મદદળૄપ થઈ એના બળૠદૠયે ડર કે લગાવ અનુભષૠયો. િવિવધ

ખંડકાષૠયો એ માદૠળ કથાકાષૠયો નથી, એ ખાલી બળૠસંગકાષૠયો નથી, નથી એ દીઘળૠ કાષૠય. એ તો ટૂ કં ીવાતાળૠ જ ેવો તીષળૠ ગિતબોધ કરાવનારો સંવેદનિપંડ છે. એમાં ભારોભાર સંઘષળૠ અને ચચરાટ આપનારો અંત છે. પાદૠળિવકાસ, બળૠસંગની જમાવટ અને બળૠમાણમાં ટૂ કં ા ફલકમાંય િવ઼ૠતરતો ષૠયાપ તથા ચૈતિસક "઼ૠથિતનું આલેખન કરતું આગવું ઼ૠવળૄપ છે. ભાવોના પલટા, ઊિમળૠબળૠાબવૠય 23

કલાઓ, િવચાર ને પછી િવચારજૂ થોથી િવચારસરણી બની, રીત-8રવાઞ્ સઞૠયાળૠ ને અપનાષૠયાં, માફૠયતાઓ, સમાજષૠયવ઼ૠથાઓ, રાઞૠયષૠયવ઼ૠથા – એમ કાળગળૠમે િવકસતો ગયો. આ આખીએ બળૠિગળૠયામાં એણે અનેક બળૠતીકો, કથાઓ, કવૠપનાઓ, પાદૠળો, સનૠ-અસનૠની માફૠયતાઓ સજળૠતો ગયો. પુરાકવૠપનને સમજવા માટે હાલ તો બળૠાથિમક એવી દૠળણ બાબતોને સમઞૂએ:

રાઘૠયો. 8રિલિજયસલી એમ કયુળૠ. પણ ઘણી વાર અને બળૠેઝફૠટરની પોતાની બળૠિતભાના ઉછાળે એ મૂળ કથાને પોતાના સમય સંઞ્ગો અને સમજ બળૠમાણે થોડીઘણી બદલતો રઽૠો, મરોડતો રઽૠો ને કથાઓ બે રીતે આપણી સામે આવી. એક બળૠાચીન હ઼ૠતબળૠતોમાં બળૠમાણમાં મૂળળૄપે જળવાઈને અને સમાફૠતરે લોકળૄપે બદલાઈને આવેલી. આ પણ પુરાકવૠપન સાથે સંકળાયેલો એક બળૠકાર છે. ‘જય’ નામની નાનકડી કથામાંથી ‘મહાભારત’ બનવું કે પછી ભારતભરમાંય જ ે મહાભારતનાં અનેક ળૄપો મળે છે એ આ બળૠકારની બળૠિગળૠયાને સમજવા પૂરતું છે.

રોિજંદા ઞૂવનમાં આપણે ઞ્ઈએ છીએ કે લોકોના કપાળમાં િવિવધ બળૠકારનાં િતલક, ટપકાં, કે ઘર આંગણે સાિથયો, ગળૠોસ, ઓમકાર, ચોગૠસ રં ગના ચોગૠસ હે તુથી થયેલા આકારો ઇદૠયા8દ બળૠતીકો છે. એના નૠારા કશુંક ને કશુંક સૂચવાય છે. એ પાછા કોઈ ને કોઈ પુરાકથા, પુરાકવૠપન કે િવચારને સૂચવતાં હોય છે. એનાથી સંબળૠદાય, િવચારસરણી, મૂવૠયો કે આઙળૠહ, દુરાઙળૠહો આપોઆપ સૂચવાઈ જતા હોય છે. માણસના રોજબરોજના ઞૂવનમાં આ બધું બહુ ગાઢ રીતે વણાયેલું હોય છે. સમયાફૠતરે એમાં સુધારાવધારા ને આઙળૠહો ઉમેરાતા રહે કે નાશ પણ પામતાં રહે . જ ેમ કે, બૌનૠ ધમળૠ સાથે સંકળાયેલી કેટલીયે બાબતો આજ ે ગુજરાતના બળૠઞીમાનસમાંથી ભૂંસાઈ ચૂકી છે. ઞૠયારે જ ૈનોના માંસાહારનો આઙળૠહ જ ૈનેતર ગુજરાતી બળૠઞી પર પણ એટલો જ હાિવ છે. આ પૂવૉળૠ થઈ ગયેલાં સામાિજક રીત-8રવાઞ્, બળૠતીકો કે િવચારોની અસરો છે. આ બધું સા8હદૠયમાં કોઈ ને કોઈ રીતે વણાયા િવના નથી રહે તું. કૃિતમાં આ બધું પડછે રહીને કૃિતને હાડમાંસ બગૠહે છે.

આપણે જ ેને આ કાષૠય િનિમદૠદે સમજવાની છે એ બળૠયુ"ગૠત એટલે પુરાકવૠપનની બળૠયુ"ગૠત. જ ે સીધા ઼ૠપહૠળૄપે તો પ"સૠમના સા8હદૠયના અયૠયાસથી આવેલી બળૠયુ"ગૠત છે. કિવ સભાન રીતે કોઈ બળૠાચીન કે જૂ ની– ઞીણીતી કથાને તૈયાર બીબાળૄપે અપનાવે છે. મોટા ભાગે ઘટનાગળૠમ અને પાદૠળોની િવિશહૠ ઓળખ પણ ઞીળવે છે પણ પછી જ ે પોતાને સજળૠનલીલા કરવી છે તે આ બળૠયુ"ગૠતને િવિશહૠ બનાવે છે. જૂ ની કથામાં નવો જ નૅ"હૠકોણ, નવું જ અથળૠઘટન અને કશુંક નગૠર અને સાંબળૠત સમયસંદભળૠમાં કહે વાની મથામણ કરે છે. ખાસ કરીને પાદૠળમાનસમાં જવાનું વલણ, ચોગૠસ હે તુપૂવળૠકના વતળૠન કે ફે રફારોને અિભષૠયગૠત કરવાની મથામણ કરે છે. આ બળૠયુ"ગૠત અવાળૠચીન સા8હદૠયની નીપજ છે. આ ખંડકાષૠય આ બળૠયુ"ગૠતના આસૠળયે સઞીળૠયું છે.

સા8હદૠયના સંદભળૠમાં આ વાતને બીઞૂ રીતે પણ ઞ્ઈ શકાય. એક એવી પરં પરા કંઠપરં પરાએ ચડીને આપણા સુધી પહ્અચી. કેમ કે, સાગૠહરોની સંઘૠયા સાવ ન8હવદૠ હોય એવો ખા઼ૠસો ગાળો આપણા દેશે, સમાજ ે ઞ્યો છે. એટલે સા8હદૠયના બળૠસરણ માટે જ ે જ ે રીતો અ"઼ૠતદૠદવમાં આવી તે તે રીતોએ જૂ ની કથાઓને બની શકે દૠયાં સુધી મૂળને વળગીને રજૂ કરવાનો આઙળૠહ પણ

‘વસંતિવજય’ એક એવું જ નવા સંવેદનિવસૠને આકારતું ખંડકાષૠય છે. ઞ્ઈએ— + 24

+

+

નહૂઅ નાથ નહૂઅ નાથ ન ઞીણો કે સવાર છે આ બધું ઘોર અંધાળૃં હઞૂ તો બહુ વાર છે. પં"ગૠતઓથી આરં ભાતા ‘વસંતિવજય’ નામના ખંડકાષૠય િવશે એ બળૠગટ થયું દૠયારથી અદૠયાર સુધીમાં ન ઞીણે કેટલા િવનૠાનોએ એના િવશે લઘૠયું હશે! એની સંરચનાને તપાસવી હમેશાં ગમે એવો ચુ઼ૠત બંધ, આંતરસંઘષળૠનું ગળૠિમક િનળૄપણ, ખુવૠો અંત, આરં ભથી માંડી અંત સુધીમાં જ ે મો8હની સઞીળૠય છે તે પળ માટેય ભાવકને છોડે નહૂઅ એવું ધસમસતું વેગીલું આલેખન અને રચના પૂરી થયે િચદૠદમાં જફૠમતો બોધ – આ રચનાને અનોખી બનાવે છે.

કિવ કાફૠતના સા8હદૠયસજળૠનમાં દાંપદૠયઞૂવન એક બહુ જ મોટુ ં પ8રબળ છે. પહે લી પદૠની નમળૠદા બળૠદૠયેનો એમનો બળૠેમ એમનાં કેટલાંય કાષૠયોમાં અિભષૠયગૠત થયો છે. પણ નાની ઋઅમરે થયેલું એનું અવસાન કાફૠતને ઝંઝેડી નાંખનાળૃં નીવડે છે. બીઞૂ પદૠનીનું નામ પણ નમળૠદા (નાની). એણે કાફૠતના ઞૂવનના સૌથી મોટા સંઘષળૠ સમયમાં જ ે રીતે ટકાષૠયા તે પણ કાફૠત માટે એક અઞ્ડ અનુભવ છે. બીઞૂ પદૠની સાથેનો ઼ૠનેહ પણ એમણે મુગૠતમને આદૠમકથનાદૠમક લખાણોમાં ખૂલીને ષૠયગૠત કય્ળૠ છે. પહે લી પદૠનીથી થયેલ પુદૠળ (બળૠાણલાલ)ની બીમારી અને અકાળે અવસાન – કાફૠતના ઞૂવનમાં સતત આષૠયા કરતાં આવા અક઼ૠમાતોએ કિવને હમેશાં બળૠેમ માટે તલસતા રાઘૠયા છે. અધૂરા િમલનની વેદના એમના સજળૠનનો બળૠમુખ રાગ બની રહી રઽૠો છે. ‘રમા’, ‘ચગળૠવાકિમથુન’થી માંડી મોટા ભાગની રચનાઓમાં આ ઼ૠવર તાર઼ૠવરે અનુભવાય છે. ‘વસંતિવજય’માં પાંડુ અને માનળૠીના બળૠણયિમલનને એમણે જ ે રીતે આલેઘૠયો ને એમના િચદૠદની સંવેદના જ ે રીતે આપણી સામે આવી છે તે આખીએ ઘટના સા8હદૠયપરં પરામાં બેઞ્ડ છે. એટલે કે, કાફૠતે આ કાષૠય માટે જ ે કથાબીજ પસંદ કયુળૠ છે એ પસંદગી પોતે જ ઘણા અથળૠમાં એમના સમયમાં અનોખી બની રહે . િમથ નામની બળૠયુ"ગૠતનો િવિનયોગ આ અથળૠમાં કિવ કાફૠતે આગવી રીતે કય્ળૠ એ પહે લી ન્અધપાદૠળ િસિનૠ.

કથાનક ઞીણીતું છે – મહાભારતના બળૠારં ભે જ ભગવાન ષૠયાસ સાથેના િનયોગથી કૌરવવંશને બળૠાબૠ થયેલા બે રાજકુમાર એટલે ધૃતરાહૠળૠ અને પાંડ.ુ એક દાસીથી થયેલ િવદુરઞૂ. મોટાભાઈ ધૃતરાહૠળૠ અંધ હોવાથી રાજગાદી પર બેસતો રાઞી પાંડુ ચગળૠવતૂળૠ બનીને મહારાઞી બને છે, મહાબળૠતાપી છે. સંઞ્ગોવશાદૠ એક વખત મૃગ-યુગલનો િશકાર કરતાં અઞીણતાં જ એ ળૄપમાં રિતકમળૠમાં મઙૠ એવા ઋિષ અને ઋિષપદૠનીને હણી નાંખે છે ને પ8રણામે સૠળાપ પામે છે. હવે પછી પાંડુ ઞ્ રિતસંબંધ બાંધશે તો મૃદૠયુ પામશે! – મૂળ મહાભારતમાં રહે લી આ કથા પછી તો બીઞૂ બાજુ એ ફં ટાઈ ઞીય છે ને ‘મહાભારત’ સઞીળૠય છે. એ કથા તો અદૠયંત ઞીણીતી છે અને અહૂઅ એમાં જવાનું કોઈ કારણ નથી. એક સંવેદનશીલ એવા કિવ કાફૠત આટલા કથાનકને ખપમાં લે છે. જ ેમાં મહાભારતકાર ગયા નથી એ સૠળાપ પારૠયા પછીની પાંડન ુ ા િચદૠદની "઼ૠથિત શી હશે? એની બે પદૠનીઓ એક તો કુતં ા અને બીઞૂ માનળૠી. બંને ઼ૠવળૄપવાન પદૠનીઓ સાથેના એના લઙૠઞૂવનની શી વલે થઈ હશે? એ િવશે પૂવૉળૠનો સજળૠક મૌન છે. કાફૠત એ ખાલીપાને ભરવા કે સમજવા આ ખંડકાષૠય લખે છે.

+

+

+

પહે લી જ પં"ગૠતથી ભાવકનું િચદૠદ આ ઉજૠચારણમાં ખૉઅચાય ન ખૉઅચાય દૠયાં તો બહુ સહજ રીતે કાફૠત બીઞૂ પં"ગૠતમાં ભાવક સાથે કદમ િમલાવતા કહી દે કે,

25

િચંતા ન કરો, આ અદૠયારની વાત નથી. નહૂઅ નાથ, નહૂઅ નાથ-નાં વચનો નીકશૠાંને તો યુગો વહી ગયા છે. સાથોસાથ એ પણ ઼ૠમરણમાં લાવી આપે કે યુગો પછીએ આ વચનો બોલનાર-સાંભળનારને કોઈ ભૂવૠયા નથી!

િનનળૠા બળૠશાંત જરીયે ન હતી થયેલી, દુઃ઼ૠવબૠન દશળૠન મહૂઅ જ િનશા ગયેલી, પાંડન ુ ે િનનળૠા નથી આવી. રાત ખરાબ ઼ૠવબૠનો ઞ્વામાં વીતી છે. િચદૠદ અ઼ૠવ઼ૠથ છે એટલે એને થાય કે લાવ થોડી વાર બહાર જઈને ખુવૠામાં આંટા માળૃં , ફળૃં , મન હળવું કળૃં આવું િવચારતો એ ઝૂંપડીમાંથી બહાર આવે છે દૠયાં જ કાષૠયારં ભે મૂકવામાં આવેલી ‘નહૂઅ નાથ, નહૂઅ નાથ’ બોલતી, બીઞૂ કુ8ટરમાં સૂતેલી રાણી માનળૠીનો અવાજ સંભળાય છે. એ ઌઅઘમાં છે પણ સામેની કુ8ટરમાં સૂતેલા પિત તરફ જ એની ઞીણે નજર, સચેત છે! – આ બફૠેના બળૠગાઢ બળૠેમને બળૠકાશમાં લાવનાર પં"ગૠતઓ છે. ઞ્કે, વહે લી સવારની ગાઢ િનનળૠામાં ખોવાયેલી માનળૠી એટલું બોલીને પાછી ઌઅઘમાં સરી પડી છે. આ વાત પછીથી થયેલા બળૠકૃિતના િવજયને સૂચવનારો સંકતે છે. િનનળૠા, આહાર અને મૈથુન જ ેવી બળૠાથિમક જળૄ8રયાત હમેશાં િવજયી નીવડે એવો સંકતે . બફૠે બળૠેમીઓ અવશ છે પ8ર"઼ૠથિત સામે. એકને ઌઅઘ ચડી છે, સામે રાઞીને િનનળૠાિવયોગ થયો છે. પાંડુ એમ કહીને માનળૠીને સાંદૠવના આપી દે છે કે, ‘હા મને ખબર છે, હઞૂ સવાર થવાને વાર છે, હું ઼ૠનાન કરવા નથી જતો. આ તો અહૂઅ-દૠયાં આંટા માળૃં છુ .ં હવે બૠહો ફાટવામાં જ છે. પછી િનદૠયકમળૠ કરીશ.’

કાફૠતની આ કુશળતા છે. ભાવકને એ દૠવ8રત સંધાન કરાવી આપે. બહુ જ લાઘવથી, છંદોલયમાં છતાં બોલચાલના શમૠદો જ ેવી સંવાદ સધાવાની શ"ગૠત આ પં"ગૠતઓમાં તરત જ ઊભરી આવે. આપણે ભાવક તરીકે પાંડુ અને માનળૠીના િચદૠદ સાથે બહુ જ ઝડપથી ઞ્ડાઈ જઈએ તે માટેની કિવબળૠયુ"ગૠત કાિબલેદાદ છે. બે જ પં"ગૠતમાં આપણને પાદૠળ, ઼ૠથળ અને એ સમયબળૠદૠયગૠહ કરાવી દે છે. જુ ઓ એ પં"ગૠત– િગAરના બળૠાંતમાં કોઈ બાંધી પણળૠકુટી નૠય, બંને રાઞૠઠી તથા રાઞી કરતાં કાલ દૠયાં ગૠહય. આ બે જ પં"ગૠતમાં ઼ૠથળ સૂચવાઈ ગયું. કોઈ પવળૠતોની વજૠચે સામાફૠય એવી બે ઝૂંપડી બાંધી છે. એકમાં બેય રાણીઓ અને બીઞીમાં રાઞી કાળનો ગૠહય કરતાં રહે છે. અહૂઅ માદૠળ બળૠાસ અને છંદ મેળવવા માટે જ ‘નૠય’ અને ‘ગૠહય’ શમૠદ નથી વપરાયા, એ ઞ્ઈ શકાશે. બળૠાકૃિતક જઙૠયાએ પદૠનીઓ સાથે ઞૂવન ઞૂવવું અને ઞૂવનનો ગૠહય કરવો – આ બેય બાબત એકસરખી નથી. આ તો ‘ગૠહય’ ષૠયિતત કરી રઽૠા છે. વેડફી રઽૠા છે. ઞૂવનને વેડફવાથી િવશેષ શું બજૠયું છે એમની પાસે? આ યુગલ વજૠચે િમલનની કોઈ શગૠયતા નથી, નદીના 8કનારા જ ેમ સાથે રહે વાનું છે પણ સામે જ રહે વાનું. એ આખીયે વાત આ ‘ગૠહય’ શમૠદથી આલો8કત થઈ ઞીય.

એટલું બોવૠયા પછી કિવ એના િચદૠદમાં કૅમેરાને લઈ ઞીય છે. આપણી સામે પહે લી વાર પાંડન ુ ી અકળામણ પાછળનું કારણ આ રીતે બળૠગટ થાય છે– “સાળૃં થયું િબળૠય સખી થઈ છે બળૠસુબૠ, સાચી િબના નAહ જ રાખી શકાત ગુબૠ,” આ પં"ગૠતઓ પાંડન ુ ા િચદૠદમાં ચાલતા ઌઅડાં તોફાનનો અણસાર આપે છે. પાંડુ અંદરથી અ઼ૠવ઼ૠથ છે. પણ સભાન છે. પોતાને મળેલા પદૠની-િમલનિવયોગના સૠળાપની અસરને એ સમજ ે છે. પોતે જ નહૂઅ, પદૠની પણ બળૠાણ ખોઈ

આટલી ભૂિમકા આબૠયા પછી તરત જ એ રાઞી પાંડન ુ ા મનની અવ઼ૠથાને આપણી સામે આલેખે છે. આછા લસરકે પણ ઘાટા અને અસરકારક રં ગો સાથે.

26

બેસે એવી ભયંકર િનયિત છે. એ બાબતે પાંડુ સભાન છે પણ અંદરથી અવશ પણ છે. ઇજૠછાઓ પરનો દાબ પણ આછી લકીરળૄપે કાફૠતે આરં ભથી જ આલેખવા માંણૠો છે.

પાંડુ સરળ માણસ થોડો છે? રાઞી છે, પરમવીર રાઞી છે, ઝટ એ એની અવ઼ૠથા બળૠગટ ન કરી દે! સમાફૠતરે એનું એક ગ8રમાપૂણળૠ ષૠય"ગૠતદૠવ પણ આ રીતે ઘડાતું ઞીય. આસપાસનાં ઼ૠથળોમાં એ પદૠની સાથે હરે –ફરે ને ગમતાં ઼ૠથળોને એક રાઞીની રીતે નામો પણ આબૠયાં છે. એ િનનળૠા ન આવવાથી સમય પસાર કરવા, બેચેનીને હળવી કરવા િનિમદૠદે કુ8ટર બહાર નીકશૠો છે પણ ઞીય છે ગૠયાં? તો કહે – એવા સરોવર પાસે જઈ પહ્અચે છે જ ેનું નામ એમણે ‘માનળૠીિવલાસ’ રાઘૠયું છે! આ બળૠકારનું એનું યળૠમણ એક તાપસનું તો ન હોય! એક તો સૠળાપ પારૠયા પછી આ રીતે રાજપાટ છોડીને વાનબળૠ઼ૠથ તો ઼ૠવીકાય્ળૠ પણ સાથે યુવાન–સુંદર પદૠનીને વનમાં લઈ જઈને ઞીણે કે સૠળાપને ચ8રતાથળૠ થવાનું િનિમદૠદ પણ પૂળૃં પાણૠું! આ વાત પોતે જ કેવી િવરોિધતા જફૠમાવે છે?! સૠળાપ મશૠો છે એમાં જ ે વાત મહદૠદવની છે એ જ કે પિત-પદૠનીએ દૂર રહે વાનું છે! પણ િનયિત એમને એ 8દશામાં િવચારવા નથી દેતી ને સાથે જ રહે , ભલે તાપસળૄપે પણ સાથે રહે વાની ગંભીર ભૂલ કરે છે.

પછી તરત જ જંગલની એ માદક વહે લી સવારનું વણળૠન ગુજરાતી પનૠનું કૌવત તપાસનાર સૌ કોઈ માટે ઉપયોગી બને એવું છે. કિવ સભાન રીતે ભાવકને ચાંગળુંક અણસાર આપીને પાછા બળૠકૃિતની અસરથી ભયાળૠભયાળૠ એ બળૠદેશના વણળૠનમાં ખૉઅચી ઞીય છે. એ સમયે ભાવક છટપટતો રહે તો રહે ! એને ઝટ બધું આપી દે તો વગળૠકિવષૠયાપાર શાનો? કંસારી તમરાંઓના અવાઞ્ આવતા હતા, ઼ૠથળ કાલ છતાં શાંત બંનેને ભાવતા હતા! વહે ઠંડો વાયુ કરી દઈ બધે શાંિત વનમાં, ઘણા થોડા આજે ઉડુગણ બળૠકાશે ગગનમાં, હઞૂ એકે બળૠાણી િગAર મહૂઅ નહૂઅ ઞીઙળૠત દીસે, વધે અંધારામાં નરવર અગાડી વન િવશે.

પછીની પં"ગૠતમાં પાંડન ુ ું િચદૠદ આપણી સામે કિવએ ખુવૠું મૂકી દીધું! ઝાંખી ભરે લ જલની "઼ૠથરતા જણાય, ઞ્તાં જ તકળૠ નૃપના ગૠયહૂઅયે તણાય. અહૂઅ ઼ૠપહૠ રીતે રાઞીના િચદૠદની દોલાયમાન અવ઼ૠથા આલેખાઈ છે. એના મગજમાં નૠફૠનૠ ચાલે છે. એ કશાક નૅઢ િનસૠય માટે મથે છે પણ સામેના જળની જ ેમ "઼ૠથરતા ઉપરથી જ જણાય છે, અંદરથી તો ‘તકળૠ નૃપના ગૠયંહીય તણાય’. એ કયું નૠફૠનૠ લડી રઽૠો છે તે તો આપણને ઼ૠવાભાિવક જ ખબર છે પણ એ કેટલી માદૠળામાં વધી ગયું હશે? એ આગળ આલેખાઈ એ પં"ગૠતઓને હવે ફરી ફરી વાંચીએ દૠયારે જ સમઞીય એમ છે. રાત આખી, કદાચ

ઞૠયાં જવું હતું તે આષૠયું સર સુંદર પાસનું, આબૠયું હતું પુરા જેને નામ ‘માનળૠીવલાસ’નું. આ કિવની સંરચનાકીય સમજ, ભાવકિચદૠદમાં કઈ રીતે ભાવપલટાઓ સાધીને ગળૠમશઃ પોતાને જ ે અિભબળૠેત છે એવા કાષૠયિવસૠમાં લઈ જવો એની પાગૠી સમજ છે. કાષૠયગભળૠમાં ગૂંથવા ધારે લ આંતરસંઘષળૠમાં લઈ જવા માટે ભાવકને તૈયાર કરતા ઞીય છે.

27

આજની રાદૠળી જ નહૂઅ, આગળની રાતો પણ દુઃ઼ૠવબૠનો ભરે લી જ ગઈ હશે. આવા વીર યોનૠાને બીઞૂ ઘટનાઓ તો શી રીતે ગભરાવી શકે? પણ પદૠની સાથેના િમલનની પળો જ ે આગળના ઞૂવનમાં િવતાવી છે, એની ઼ૠમૃિતઓ થોડી કોઈ સૠળાપના કારણે ભૂંસાઈ ઞીય? એ તો બધું ભયુળૠ ભયુળૠ િચદૠદમાં અકબંધ છે. અને કમનસીબે એ ઼ૠમૃિતઓ િનનળૠાને આવવા નથી દેતી. અને કદાચ િનનળૠા આવી ઞીય તો ઼ૠવબૠનો પણ એ િમલનના જ આવે છે – અને એ િમલનની ઘટના ઼ૠવબૠનમાં ભજવાય દૠયાં જ ઞીગૃત િચદૠદ આવનાર મૃદૠયુ, એ પણ િબળૠયતમા સમેતના મૃદૠયુની આશંકાથી ઼ૠવાભાિવક જ ભયાનક અનુભવ કરાવનાળૃં નીવડે! આ નૠફૠનૠ પાંડન ુ ા િચદૠદ પર છવાયેલું છે. એ માનળૠી કે કુતં ી સમગૠહ બળૠગટ ન થઈ ઞીય એનીય મથામણ પાંડએ ુ કરવાની છે. પૃધૠવી પર મોટાં મોટાં યુનૠો ઞૂતવાં કદાચ સહે લાં પડે, શરીર ઉપર પડતા ઘાને એક સમયે ઝીરવી લેવા સહે લા લાગે પણ અંદરની વેદના, િવયોગની વેદના, શરીરની મૂળભૂત એવી ઇ"ફૠનળૠયભૂખની સતામણી સામેની વેદના સહે વી ને ઞૂતવી સહે લી નથી. એમાંય ઞૠયારે િબળૠય પાદૠળ સમીપ હોય, સહજ ઉપલમૠધ હોય અને બફૠેની સરખી મનઃ"઼ૠથિત હોય છતાં દૂરી ઞીળવી રાખવાની હોય દૠયારે એમ ઞૂવવું સહે લું નથી. કિવ કાફૠતની અનેક રચનાઓમાં આવી દૈ8હક અને ચૈતિસક દૂરી અને સમાફૠતરે સાિમબૠયની સહોપ"઼ૠથિતના કારણે બળૠગટતો ઞૂવલેણ તલસાટ કળૃણ રીતે ગૂંથાઈને આવે છે.

‘િનહાળું છુ ં શું હું મનહર વસંતબળૠસરને? અરે રે ! શેની શી અનુભવ કળૃં છુ ં અસર એ?” પાંડન ુ ી આ ઼ૠવગતો"ગૠત પછી તરત જ નૅરેટરનું ઼ૠટૅટમેફૠટ – ‘ઘણા 8દવસનું પેલું યોગાંધદૠવ ગયું હતું.’ અહૂઅ કિવનો ઼ૠપહૠ એવો પગૠહ ઉનૠઘા8ટત થાય છે. એ ‘યોગાંધદૠવ’ શમૠદ બળૠયોઞૂને ‘ઞૂવનરાગ’ની સામે ‘તપહઠ’ને ઼ૠવીકારતા નથી. રાઞી પાંડુ માટે તો ભલે ‘અંધ’ હોય તોય ‘યોગ’ જ િજંદગીને ટકાવી રાખનાળૃં બળ છે. એટલે બીઞૂ જ પળે મનમાં ફરી નૅઢ થઈને – ‘ગમી ના એ વૃિદૠદ, ઽૅદયરસથી સંયમ ચણૠો, થઈ ફૠહાવાવેળા, નૃપિત કહી એવું મહૂઅ પણૠો.’ જળમાં પડે છે, ને ઼ૠનાન કરવાને લીધે વૃિદૠદઓ થોડી શાંત થઈ. ગુજરાતી સા8હદૠયમાં અદૠયંત બળૠિસનૠ થયેલી પં"ગૠતઓ એના મુખેથી સરી પડે છે: “શાને થવું પિતત આસૠળમધમળૠનાથી? સૐઅદયળૠ શું? જગત શું? તપ એ જ સાથી” આ છે ચરમકગૠહાએ પહ્અચેલું આંતરનૠફૠનૠ. હવે એ તદૠકાલ તો વૃિદૠદ ઉપર કાબુ મેળવી લે છે, પણ એ ગૠયાં સુધી ટકશે એ બળૠસૠ તો આપણા મનમાં રહે જ. અને આમ પણ ઞૠયારે ઞૠયારે કશાક િનણળૠય પર આવો દૠયારે િનયિત હમેશાં આડી ઊતરે જ. એ એવી પ8ર"઼ૠથિતનું િનમાળૠણ કરીને જ રાખે કે માનવ એના િનણળૠયમાંથી ડગી જવા મજબૂર થઈ ઞીય. ભાઙૠયે જ કોઈ િવરલા હોય જ ે ટકી રહે .

ઊઘડતી સવારે તરોતાઞી ળૄપે ઞીગી ઊઠેલી વનસૠળીની અનૠભુત સંપદા રાઞીના ધૈયળૠને ડગાવી નાંખે છે. જુ ઓ–

ઘડીક ઼ૠવ઼ૠથતા અનુભવતો પાંડુ પાછો કુ8ટર સુધી પહ્અચે છે. પદૠનીઓને મળવા એમની કુ8ટર પાસે ઞીય છે. હવે જુ ઓ િનયિતનો કમાલ. આખીયે પ8ર"઼ૠથિતમાં જ ે વધારે ઼ૠવ઼ૠથ રહી શકી છે, વહે લા બળૠૌઢદૠવને ઼ૠવીકારી ચૂકલ ે ી

“ઊઠી ઞ્તાં શોભા બહુ જ બદલાયેલ નીરખી ડઙૠયું પાછુ ં ધૈયળૠ, ઼ૠમરણ મહૂઅ આવી િબળૠય સખી

28

મોટી અને પહે લી પદૠની કુતં ીની હાજરી આ બંને માટે જળૄરી હતી. ઞ્ હાજર હોત તો કદાચ રાઞીની ઉપર પણ શાંત વૃિદૠદનો દાબ રહે ત. પણ વહે લી સવારે કંઈ કામથી કુતં ી પણ એ વખતે હાજર નથી. માદૠળ ળૄપવતી પદૠની માનળૠી કુ8ટરમાં એકલી છે. એનું વણળૠન કિવએ એક જ પં"ગૠતમાં આ રીતે કયુળૠ છે. સાથોસાથ એકાંત મળતાં જ પાંડમુ ાં આવેલો ભાવપલટો પણ જુ ઓ–

વહી જતાં ઝરણાં સૠળમને હરે , નીરખતાં રચના નયનો ઠરે મધુર શમૠદ િવહં ગ બધાં કરે , રિસકના ઽૅદયો રસથી ભરે ! વસંતે ઼ૠથાપેલું બળૠબલ િનજ સારળૠાઞૠય સઘળે, નવાં ળૄડાં વ઼ૠો તળૃવર ધરે છે સહુ ઼ૠથળે, બધી સામઙળૠી એ મદનરસથી સૃ"હૠ ભરતી જનોના જુ ઼ૠસાને અિત ચપલ ઉદીબૠ કરતી.

ઝીણા વવૠકલને આજે એણે અંગે ધયુળૠ હતું. નહૂઅ લાવથૠયને ઓછુ ં વનવાસે કયુળૠ હતું. “નથી શું કુંતાઞૂ? નAહ અરર આંહી રહી શકે િબળૠયે! તું એકાકી? ઼ૠવજન િવણ વૃિદૠદ ગૠયમ ટકે? ખરે દૠયારે આનો અનુભવ જરા આજ કરીએ, જરા આ પાસેના ઉપવન િવશે કાંઈ ફરીએ”

કિવ કાફૠત પણ કાિલદાસની જ ેમ બળૠકૃિતતદૠદવનો સહારો લેવામાં અષૠવલ છે. ખાસ કરીને એમના આ જ નહૂઅ, બધાં જ ખંડકાષૠયોમાં િનયિત અને વનસૠળી, બળૠકૃિતનો જ ે ઉપયોગ કય્ળૠ છે તે ભાઙૠયે જ કોઈ અફૠય કિવ કરી શગૠયો છે. અહૂઅ બે-ચાર પં"ગૠતઓમાં સતત એ આપણને સચેત કરતા રહે છે કે આ નૃપિત કઈ િનયિત તરફ ધસમસી રઽૠો છે? અંત કળૃણ જ આવવાનો એ તો આપણે ઞીણીએ જ છીએ પણ દૠયાં પહ્અચતાં પહે લાં આ બળૠેમીયુગલની જ ે બળૠબળ ધખના છે એકબીઞીને પામવાની, નૈકડૠને માણવાની – તે માનવઞીતનું િનયિત સામેનું ઞીણે કે મોટુ ં શ઼ૠ છે. આમ તો િનયિતને સરં ડર થયા િવના માણસને કોઈ અફૠય માગળૠ જ નથી, એ જફૠમ અને મરણને ગૠયારે ય પોતાની ઇજૠછા અનુસાર ફે રવી શકતો નથી, પણ એ વજૠચેના સમયને પોતાની રીતે, પોતાની ઇજૠછા અનુસાર ઞૂવી લેવાના જ ે ઉધામા કરે છે તે એના િનધાળૠરનો િવજય છે.

આ િવિધનો ખેલ છે. એ બહુ મુખર રીતે કિવ કાફૠતે જણાષૠયું છે. કુતં ાને એ ‘ઞૂ’ લગાડીને સંબોધે છે. એમની ગેરહાજરીએ એની દબાયેલી વૃિદૠદનો દાબ છૂટી ગયો, એ પણ આ જ પં"ગૠતઓમાં ષૠયંિજત થઈ ગયું. એ તાપસ મટી ગયો ગૠહણાધળૠમાં ને ભતાળૠ–પિત બની ગયો. અને સામે પગૠહે માનળૠી પણ ના ન પાડી શકી. આવનારા અિનહૠનો બળૠભાવ કેવો હોય છે – એવી આ પળને કુશળ રીતે આલેખી છે. પૂવાળૠસૠળમ એટલે કે ગૃહ઼ૠથાસૠળમની બુિનૠ પાછી આવી ગઈ એનામાં. પુહૠપધફૠવા એવા કામદેવનાં જ ે આયુધો છે એનો તો અહૂઅ તોટો જ ગૠયાં છે?

ધીમે ધીમે છટાથી કુ સુમરજ લઈ ડોલતો વાયુ વાય, 29

આ પં"ગૠતઓ ન સાંભળી હોય એવોય કોઈ ભાઙૠયે જ સા8હદૠયરિસક હશે. પાંડ-ુ માનળૠીયુગલ વનમાં એકમેકની સાથે ફરતું ફરતું એક લતામંડપ સુધી પહ્અચી ગયું છે. બળૠગટળૄપે હઞૂ કશુંય થયું નથી પણ બફૠેના મનમાં કેવો ઉકળાટ હશે એ જુ ઓ–

અધવજૠચે અટકી પડે છે પણ એમ થવાથી તો નૃપને શાંિત મળવાને બદલે વપૠયો વલોપાત મળે છે. એ બળૠગટપણે બોલી ઊઠે છે િવઽૠવળ થતો– િબળૠયે! માનળૠી! આહા! સહન મુજથી આ નથી થતું, નહૂઅ મારે ઞ્ઈએ તપફલ, ભલે એ સહુ જતું, ચલાવી દે પાછી મધુર ઼ૠવરની રરૠય સAરતા, છટાથી છોડી દે! અરર! ગૠયમ રાખે િનયિમતા? ને હવે નૅરેટર કહે છે–

‘સાંભશૠું મોહ પામીને હવે કોAકલકૂ જન િબળૠયા પંચમ વૃ"હૠથી ફૠહાવાનું થાય છે મન’ જરા શંકા પામી, તનૠિપ નAહ કાંઈ કહી શકી વળી એવી ભીિત નૃપવદન ઞ્તાં નAહ ટકી. બંનેનાં મનની હાલત સરસ રીતે આ પં"ગૠતઓમાં અિભષૠયગૠત થઈ ઞીય છે. માનળૠીનેય શંકા તો ઞીય છે પિતના બદલાયેલા ભાવ સંદભૉળૠ પણ ચહે રા પરના ભાવ ઞ્તાં એવું લાગતું નથી એટલે રાહત પણ અનુભવે છે. પણ આ તો રાઞીઞૂનો હુકમ. એ ન માને એવું તો કેમ બને? કિવ સહે તુક રીતે ‘પિત’ કે ‘ભતાળૠ’ કે ‘઼ૠવામી’ને બદલે ‘રાઞીઞૂ’ શમૠદ વાપરે છે. માનળૠી ગાવાની શળૄઆત કરે છે. રાઞી પર જ નહૂઅ, આસપાસનાં ઼ૠથળ પર, વનરાિજ પર એની અસર એવી જ ચુંબકીય થઈ છે. રાઞીની આંખમાં ને અંગમાં આવતો બદલાવ કિવએ ન્અપૠયો છે–

વૃિદૠદઓ પરથી તેનો અિધકાર ગયો હતો, અપૂવળૠ પૠવિનથી પૂરો મદોફૠમદૠદ થયો હતો. હવે પેલી દોલાયમાન "઼ૠથિતય નથી રહી. એમણે યોગઞૂવન ઞૂવવાનું છે, તાપસ બનીને રહે વાનું છે, ઞૂવનરસથી દૂર રહીને તપ કરવાનું છે એ વાત હવે સાવ હાંિસયામાં છે. િચદૠદમાં સંપૂણળૠ રીતે િમલનની ઝંખના અને દૂરીનું તીષળૠ ભાન જ કબઞ્ કરી બેઠુ ં છે. પશુમાદૠળમાં કામમદૠદ િચદૠદ બધા જ બળૠકારના ભયથી પર થઈ ઞીય છે. અંધ થઈ ઞીય છે. હવે રાઞી પાંડન ુ ી એવી જ અવશ હાલત છે. સામે માનળૠી થોડી સભાન છે, પણ એક બાજુ ઼ૠવામીની ઇજૠછાઓને પૂરી કરવાનું વચન અને સમાફૠતરે પોતાની ઇજૠછાની બળૠબળતા પણ એટલી જ સિગળૠય છે. તેમ છતાં એ દૂર રહે વાનો બળૠયાસ જળૄર કરે છે. ગૠહમા માગે છે ને કહે છે–

ખૉઅચાયો પણ વેગ પૂણળૠ કરતાં, આવી "઼ૠથિતની ઼ૠમૃિત રાખે અંકુશ, તોય ઼ૠપહૠ વપુમાં દેખાય છે િવકૃ િત. આ લતામંડપમાં બળૠેમીયુગલની એકલતા, એમને મળેલું એકાંત અને વસંતરાજને માફક આવે એવો સમઙળૠ તામઞીમ આ દોલાયમાન એવી વૃિદૠદવાળા બળૠેમીઓને ગૠયાંથી રોકી શકે?! તેમ છતાં પિતમાં આવી રહે લા બદલાવને માનળૠી ઓળખી ઞીય છે ને ઘડીક માટે સહે મી ઞીય છે. એનું ગાન

“ડળૃં છુ ,ં ભય પામું છુ ,ં ઞ્ઈને આજ આપનેઃ અરે ! કેમ િવસારો છો ઋિષના ઉઙળૠ શાપને?”

30

પણ વનવાસી પાંડ-ુ રાજ હવે અવશ છે. એનામાં જ ે તીષળૠતાથી િમલનઝંખના, એકબીઞીમાં ભળી જવાની ઉદૠકટતા ચરમ અવ઼ૠથાએ છે. કાષૠયમાં આદૠમસંઘષળૠની ચરમઅવ઼ૠથા આ પં"ગૠતઓમાં આલેખાઈ છે. અનેક યુનૠોમાં િવજ ેતા થયેલો આ નરપિત આજ ે િચદૠદની રં ગભૂિમ પર પોતાની જ ઞીત સામે િનળૄપાય થઈને લાચાર છે!

ઞીણે સાવ લાચાર બની ગઈ છે. એ તો આઞૠઠા માનવા િસવાય કંઈ કરી શકે એવી "઼ૠથિતમાં નથી, નથી િચદૠદની, તો નથી શરીરની! અને એટલે જ– િવચાર કરવા જેવો હવે વઘૠત રઽૠો નAહ, ઝંપલાવી પડી માનળૠી નરે ફૠનળૠ-ભુજની મહૂઅ. એક જ ઝાટકે, અદૠયંત િનમળૠમ રીતે કિવ આખીયે વાતનો વૂઅટો વાળી દે છે કાષૠયાફૠતે, ભાવકને ચચરતો રાખીને. ખુવૠો અંત છે. ભાવકિચદૠદમાં હવે પછીની ઘટના, હવે પછીની એ યુગલની "઼ૠથિત, તલસાટ અને એનો અંત, કુતં ીની "઼ૠથિત ભિવહૠય જ ેને જ ે િવચારવું હોય તે. કિવ તો આવી પળ સુધી લાવીને મૂકી આપે છે. કાષૠયનો આવો અંત પણ બેઞ્ડ છે. એ ખરે ખર અંત થોડો છે એ પછીની યાદૠળા ભાવકિચદૠદમાં આરં ભાવા માટેની ઞીણે કે કીક છે.

ઘટે છે શું દેવી! ઽૅદય પર આ િનદળૠય થવું? અરે રે! આ આવું બળૠબલ દુઃખ! મારે ગૠયહૂઅ જવું? સંપૂણળૠ અવશ એવો ભૂપેફૠનળૠ પાંડુ અસહાય અને આઞૂઞૂ કરતી હાલતમાં પોકારી ઊઠે છે– િબળૠયા! િબળૠયા! િબળૠયા! તારા હાથમાં સવળૠ હાય રે ! દૠવરાથી દેહ ઞ્ડી દેઃ આ તો નહૂઅ ખમાય રે ! એક િવચગૠહણ, િવચારવાન, વીર અને તાપસ એવો નરપુંગવ રાઞી પાંડુ કેટલી હદે દેહધમળૠની સામે લાચારી અનુભવે છે તે આ પં"ગૠતઓમાં ઊભરી આવે છે. એ સમયે પાંડન ુ ું િચદૠદ સાવ બંધ હાલતમાં નથી. એને ઘૠયાલ છે, પોતે જ ે કરી રઽૠો છે તેનું પ8રણામ કેવું તો દુહૠકર આવવાનું છે એ પણ ઞીણે છે. પણ એ અવશ છે, કહે છે–

એ તો છેવૠે કથન કરે છે ચાર પં"ગૠતમાં– નહૂઅ ચાલે આથી ગત સમયમાં દૂર ઽૅદય પણૠા શમૠદો છેવૠા સૠળુિત પર બહુ મંદ સદય. જરા દૠળુડૠાં વાગૠયો કંઈ કંઈ થઈને રહી ગયાં હઞીરો વષ્ળૠ એ પછી પણ હવે તો વહી ગયાં. માનવઞીતને મળેલો આવો ઝંખનાનો અિભશાપ કેવી કેવી ઘટનાઓ સજ ૉળૠ છે, સદીઓથી વલોવાતાં આવાં કંઈ કેટલાંય બળૠેમીઓની આ િનયિતએ કઈ વલે કરી હશે? એનો િનઃસૠાસ નાંખતો કિવ પાછો વતળૠમાનને સાંધી આપે છે કે હઞીરો વષ્ળૠ એ પછી પણ હવે તો વહી ગયાં!

“ઞીથૃં બધું, પણ દીસે "઼ૠથિત આ નવીનઃ માળૃં નથી બલ, બફૠયો જલ મૠહાર મીન. દેવી િવચાર કરવા સઘળા તઞૂ દે, રે હાય! ઼ૠપશળૠસુખ, બળૠાણસખી! હઞૂ દે!” બળૠેયસી અને પદૠની એવી માનળૠી પિતની આ પાણી િવનાની માછલી જ ેમ તરફડતી હાલત વધારે કઈ રીતે ઞ્ઈ શકે ? પિતની આ તડપ સામે માનળૠી

પાછા વતળૠમાન ગૠહણમાં આવીએ દૠયારે આરં ભે હતા એ ગૠયારે ય નથી બની શકવાના. કેમ કે આપણી વજૠચે આ ‘ઘટના’ ને આ પાદૠળોની સંવેદનાઓ પસાર

31

થઈ ચૂકી છે. વસંતનો િવજય થયો છે, યોગ-િવચારનો પરાજય. ઞૂવનનો જય થયો છે. ભલે ને િજંદગીની આકરી 8કંમત ચૂકવવી પડી હોય! +

+

હોય દૠયારે પાંડન ુ ી આ અધીરાઈ! એટલે એ આસપાસ બળૠસરે લા વસંતરાજની અસર ગણવી કે નૃપિતના દેહરાગની ઉદૠકટતા ગણવી? આ િવજય કોનો? આ નૅ"હૠએ એમનાં બીઞીં કાષૠયો પણ ઞ્વા જ ેવાં ખરાં.

+

_________________________________

‘વસંતિવજય’ને અનેક િવવેચકોએ તપા઼ૠયું છે. ‘નહૂઅ નાથ નહૂઅ નાથ’ના નકારથી આરં ભાતા આ કાષૠયમાં જ ે કળૃણાફૠતનું સૂચન છે તે તો ન્અધાયું જ છે પણ આ જ કાષૠયને આસાનીથી ઼ૠટેજ પર થોડા જળૄરી સુધારા-વધારા સાથે ભજવી શકાય એવી ગુંઞીશને પણ ઞ્વી ઘટે. સાથોસાથ આ જ કાષૠયને ઞ્ નાનકડી િફવૠમમાં ળૄપાફૠત8રત કરી નાંખવું હોય તો તે અણધાયુળૠ પ8રણામ આપે એવી િચદૠળાદૠમકતા કિવ કાફૠતે આલેખી છે તે બાબતે પણ ઼ૠવતંદૠળ વાત થઈ શકે. એ જ રીતે આ કાષૠયના છંદ અને છંદ પલટાઓને એ એ બળૠસંગોની સાથે મૂલવતા જઈને પણ એના છંદકમળૠને, ભાષાકમળૠને પણ ઼ૠવતંદૠળલેખળૄપે તપાસી શકાય. એ રીતે કેટલીક તપાસ થઈ પણ છે.

ન્અધ – આ લેખ તૈયાર કરવા માટે સૠળી ચંનળૠકાફૠત શેઠ સંપા8દત ‘પૂવાળૠલાપ’ની (બળૠ. આદશળૠ બળૠકાશન, સાર઼ૠવત સદન, ગાંધી માગળૠ, બાલા હનુમાન સામે, અમદાવાદ–380001, બળૠ.આ. 2005)નો આસૠળય લેવામાં આષૠયો છે. આભાર.

q

છેવૠે એક મુનૠો જળૄરી લાગે છે તે આ, ખંડકાષૠયમાં આલેખાયેલા િવચારવલણ બાબતે. ભારતીય પરં પરામાં બળૠેમની બળૠા"બૠ એટલે આદૠમા સાથેનું ઞ્ડાણ. (પ"સૠમમાંય બૠલેટોિનક લવની પરં પરા છે જ) ઞૠયારે કાફૠતનાં કાષૠયોમાં આદૠમાનું ઞ્ડાણ તો છે જ છે, પણ સાથોસાથ દૈ8હક નૈકડૠનો એમનો આઙળૠહ આપણી પરં પરાથી થોડો જુ દો પડી ઞીય એવો છે. ‘વસંતિવજય’માં એ બળૠધાનપણે આલેખાયું છે. બાકી બફૠે પદૠની ગૃહ઼ૠથાસૠળમ છોણૠા પછી પણ વાનબળૠ઼ૠથમાં િનકટ જ રહે છે. એટલે કે ઼ૠથળની રીતે એ દૂર નથી. આ"દૠમક રીતે તો સતત સાથે જ છે. તેમ છતાં પાંડન ુ ે જ ે દૂરી ખટકે છે એ દૈ8હક વધારે છે એમ લાઙૠયા િવના ન રહે . એક બાજુ પદૠની સમેત મૃદૠયુ સુધી ખૉઅચી જનારો સૠળાપ 32

૪

અાધુFનક સા9હH : સંIા અને લJણાે

િન સ ગળૠ આ હી ર

િન સ ગળૠ આ હી ર તફૠદૠળીનૌઅધ: ❖

િનસગળૠ આહીરનો આ લેખ 'આધુિનકતા અને આધુિનક સા8હદૠય'ની સુફૠદર િનળૄપણા કરે છે. એમણે મુનૠાસર વાત કરીને િવષયને સરસ ફૠયાય આબૠયો છે.

❖

એમના આ લેખમાં વધારે પૠયાનપાદૠળ મુનૠા આ છે :

આધુ િનક સાAહદૠય : સં ઞૠઠા અને લગૠહણો

આધુ િનક સાAહદૠય :

– ‘આધુિનક’ શમૠદ સમયવાચક નથી પણ ગુણવાચક છે.

– આધુિનક સા8હદૠયની બળૠભાવકતા.

– િવિવધ કલાવાદનો બળૠભાવ.

– ચાવૠસળૠ ડાિવળૠનનો ઉદૠગળૠાંિતવાદ, 8કકૉળૠગાડળૠનું માણસના અ"઼ૠતદૠવ િવશેનું દશળૠન, િસઙૠમંડ ભળૠોઈડના મનોિવઞૠઠાનપરક િવચારો, કાલળૠ માગૠસળૠ, આવૠબટળૠ આઇફૠ઼ૠટાઇન, વગેરે મહામનાઓએ રજૂ કરે લી નષૠયિવચારધારાઓ — આધુિનકતાના સંદભળૠમાં આ સૌ િવશે માંડીને વાત કરી શકાય. ❖

બાકીના તમામ મુનૠા જ ેની એમણે પેટાશીષળૠકો બાંધીને ચચાળૠ કરી છે. એમાં– – ‘આધુિનક’ સંઞૠઠાના અથ્ળૠ – આધુિનક સા8હદૠયનાં લગૠહણો – પરં પરાથી િવજૠછેદ અને બળૠયોગશીલતા – ળૄપિસિનૠની િજકર

❖

એટલા મુનૠાઓ િવશે િવશેષ અપૠયયન કરવાથી આ િવષયને સારી રીતે સમઞૂ શકાશે.

‘આધુિનકતા’ કે ‘આધુિનક સા8હદૠય’ જ ેવી સંઞૠઠાઓને સરળતાથી સમઞીવી શકાય તેવી નથી. દશળૠન, ધમળૠ, િવઞૠઠાન, રાજકારણ, અથળૠકારણ વગેરેને કારણે જફૠમેલી સંકુલ અને સંગૠહોભક "઼ૠથિતને કારણે શુનૠ અને િનરપેગૠહ એવું નવોફૠમેષયુગૠત સા8હદૠય એટલે આધુિનક સા8હદૠય એમ કહી શકાય. ‘આધુિનક સા8હદૠય’માં ‘આધુિનક’ શમૠદ સમયવાચક નથી પણ ગુણવાચક છે. એ અથળૠમાં ‘આધુિનક સા8હદૠય’ એટલે ચોગૠસ લગૠહણો ધરાવતું ચોગૠસ કાલખંડનું સા8હદૠય એવો અથળૠ લેવાનો છે. સા8હદૠય માનવકેફૠનળૠી છે. સા8હદૠય અને કલાની બળૠવૃિદૠદ જ માનવ માટેની, માનવ નૠારા થતી બળૠવૃિદૠદ છે. ઼ૠવાભાિવક છે કે આ બળૠવૃિદૠદમાં માનવ અને માનવનો સંસાર જ કેફૠનળૠમાં હોય. સા8હદૠય એટલે જ માનવઞૂવનની સમઙળૠતયા ગિતિવિધને કલાદૠમક રીતે ઝીલતી સંવેદનશીલ સૐઅદયાળૠદૠમક બળૠવૃિદૠદ. દેશકાળના બળૠભાવ, સાં઼ૠકૃિતક બળૠવાહો, સામાિજક સંઘટનાઓ ઇદૠયા8દ સા8હદૠયને બળૠદૠયગૠહ કે પરોગૠહ રીતે બળૠભાિવત કરે જ. બદલાતા સમય અને સં ઞ્ગો બળૠમા ણે સા 8હ દૠય સ ત ત પ 8ર વ તળૠ ન પા મ તું ર હે તું હો ય છે. નવોફૠમેષ ઝીલતું, નવાંનવાં ઼ૠવળૄપો ઼ૠવીકારતું, િવિભફૠ િવષયોને આવકારતું, 34

િવિશહૠ િનળૄપણરીિતઓ ઼ૠવીકારતું સા8હદૠય સતત બદલાતું રઽૠું છે. સા8હદૠય હોય જ છે સતત બળૠવા8હત; એક મુકામ ઉપરથી બીઞી મુકામ ઉપર લિલત ગિત કરતું. એ અથળૠમાં કશુંક છોડીને કશુંક ઞ્ડવું એ સા8હદૠયનો ગુણધમળૠ છે.

આધુ િનક સાAહદૠય માટે નાં પAરબળો :

આધુિનક સા8હદૠયને માનવઞૂવનની એક અદૠયંત મહદૠદવની અને બળૠભાવક ઘટના તરીકે ઞ્વું ઞ્ઈએ. સમઙળૠ િવસૠમાં એક અથવા બીઞીં કારણોસર મોટા ફે રફારો અનુભવાઈ રઽૠા હતા. ધમળૠ, નીિત, િવઞૠઠાન, રાઞૠય અને રાજકારણ, વેપાર, િશગૠહણ, સામાિજક "઼ૠથિત, બળૠવાસ, સાં઼ૠકૃિતક આદાનબળૠદાન, નવી શોધખોળ ઇદૠયા8દને કારણે માનવઞૂવન પડખું ફરી રઽૠું હતું. ધમળૠ િવશેના પરં પ8રત ઘૠયાલો બદલાયા હતા. નવી શોધોએ ઈસૠરના અ"઼ૠતદૠવ સામે બળૠસૠ ઊભા કયાળૠ હતા. ઼ૠવગળૠ અને નરકના ઘૠયાલો બદલાયા હતા. ઔનૠોિગક ગળૠાંિતને કારણે યંદૠળવાદ િવકિસત થતો ગયો. માણસની શ"ગૠત સામે યંદૠળોની શ"ગૠત વધારે બળૠબળ બનતી ગઈ. ભૌિતકતાવાદ વકરતો ગયો. વેપાર અને મૂડીવાદનું ઞ્ર વપૠયું. ઉનૠોગધંધાઓ શહે રમાં હોવાને કારણે શહે રીકરણ વધતું ગયું. સં઼ૠથાનવાદ અને સારળૠાઞૠયવાદ િવ઼ૠતારવા લાઙૠયા. વધારે ને વધારે પામી લેવાની લાઽૠમાં માણસમાંથી સંવેદના ઓછી થતી ગઈ અને વ઼ૠતુઓ તરફનો બળૠેમ વધતો ગયો. ભૌિતકતા તરફની દોડ અને સતત રઝળપાટને કારણે માનવીનું અમાનવીયકરણ થતું રઽૠું. બૠલેગ જ ેવી મહામારીએ માણસને લાચાર બનાવી દીધો. યુનૠોએ ભયંકર ખાનાખરાબી સજૂળૠ – આ બધી વૈ"સૠક પ8ર"઼ૠથિતએ માણસના અ"઼ૠતદૠવ સામે ઘણા બધા બળૠસૠો ઊભા કરી દીધા. પહે લાં ધમળૠ અને ઈસૠરમાં સૠળનૠા ધરાવતો માણસ હવે એકલો, અધૂરો અને પાંગળો લાગવા લાઙૠયો. એકાએક ઊભી થયેલી આ િવકટ "઼ૠથિતમાં માણસને ટકી રહે વા માટે નવા આધારની જળૄર પડી. કશુંક નવું અને કશુંક સાચકલું િસનૠ કરવાની એક આબોહવા ઊભી થઈ. એ રીતે,

આધુિનક સા8હદૠય સમઙળૠ િવસૠમાં વદૠદાઓછા બળૠમાણમાં બળૠભાવક પ8રણામ લાવનાર સાવળૠિદૠળક આંદોલન જ ેવું બની રઽૠું. સા8હદૠયના સમઙળૠ ઇિતહાસમાં ‘આધુિનકતા' સંઞૠઠા જ ેટલો ષૠયાપક, બહુગામી બળૠભાવ અફૠય એક પણ સંઞૠઠાએ પાણૠો નથી. આ અથળૠમાં સા8હદૠયના સંદભૉળૠ ‘આધુિનકતા’ સંઞૠઠા ઞીણવી ખૂબ જળૄરી છે. િવસૠના અદૠયંત બળૠિતભાસંપફૠ, બળૠભાવશાળી, સંવેદનશીલ, બળૠબુનૠ, િવચારશીલ, પૂવળૠઙળૠહમુગૠત એવા સજળૠકોએ અમુકતમુક 8દશામાં સાવ નવાં ધોરણો ઼ૠથાિપત કરતી રચનાઓ કરી. એ બળૠકારની સા8હદૠયરચનાઓમાં પ રં પ રા નો િવ જૠછે દ હ તો , ઼ૠથા િપ ત ધો ર ણો સા મે િવ નળૠો હ હ તો . િવષય, રચનારીિત અને ઼ૠવળૄપ સંદભૉળૠ નવોફૠમેષ હતો. એ બળૠકારના િવનળૠોહાદૠમક સા8હદૠયને સારો બળૠિતસાદ સાંપણૠો અને સા8હદૠયમાં સાવળૠિદૠળક બદલાવની મગૠમ આબોહવા ઊભી થઈ, જ ે ધીરે ધીરે બળૠભાવક રીતે િવસૠસમઙળૠમાં બળૠસરી ગઈ. આ બળૠમાણે, ઓગણીસમી સદીના પૂવાળૠધળૠથી લઈને વીસમી સદીના પૂવાળૠધળૠ સુધીના સા8હદૠયમાં આવેલા વૈ"સૠક બદલાવને આધુિનક સા8હદૠય કહી શકાય. ગુજરાતી સા8હદૠયમાં સુરેશ ઞ્ષીને કારણે ૧૯૫૫ પછીથી આધુિનક સા8હદૠયનો બળૠભાવ બળૠબળ બને છે અને ૧૯૮૦ સુધી અસરકારક રહે છે.

35

બળૠભાવક સાવળૠિદૠળક વૈ"સૠક ઘટનાઓને કારણે આધુિનક સા8હદૠયની ભૂિમકા રચાઈ.

સામાફૠય રીતે કિવ બૉદલેરની બળૠતીકવાદી કિવતાથી આધુિનકતાની શળૄઆત થાય છે. બળૠતીકવાદ પછી શુનૠ કિવતા અને કવૠપનવાદ ઼ૠવીકૃત થાય છે. દૠયાર પછીથી ચોગૠસ િવચારસરણી અને સમજ સાથે ઘનવાદ, દાદાવાદ, પરાવા઼ૠતવવાદ જ ેવા અનેક સા8હ"દૠયક વાદોનો બળૠભાવ િવ઼ૠતરે છે. એ રીતે સા8હદૠયમાં આધુિનક વલણ બળૠબળ અને નૅઢ થતું ઞીય છે.

એકસામટા આવી પડેલા આવા નવા પડકારોને કારણે બળૠિતભાસંપફૠ અને સંવેદનપટુ માણસ િવચાર કરે જ. ચાવૠસળૠ ડાિવળૠનના ઉદૠગળૠાંિતવાદે માનવ અને ઈસૠર િવશેની ધારણાઓ બદલી નાખી. 8કકૉળૠગાડળૠ જ ેવા િવચારકોએ માણસના અ"઼ૠતદૠવ િવશે પાયાની િવચારણા કરી. િસઙૠમંડ ભળૠોઇડ નામના મનોિવઞૠઠાનીએ માણસના મન અને મનોવલણ િવશે બહુ જ પાયાની તેમજ ચ્અકાવનારી શોધો સામે ધરી. કાલળૠ માગૠસળૠ જ ેવા સામાિજક િનસબત ધરાવતા અથળૠશા઼ૠીએ આિથળૠક મૂવૠયોને જુ દી રીતે મૂકી આબૠયાં. આવૠબટળૠ આઇફૠ઼ૠટાઇને સાપેગૠહતાની અદૠયંત મહદૠદવની િવચારણા સામે ધરી. આવી તો અનેક ઘટનાઓ સમાંતરે બનવા લાગી. નવી સમ઼ૠયાઓ સામે આવી તો નૂતન ઉઘાડ પણ થયો. માનવઞીત માટે નવી 8દશા ખૂલી. ઞૂવનહે તુ, સંવેદના, સંબંધ, સજળૠનાદૠમકતા, કમળૠ ઇદૠયા8દ સંદભૉળૠ ફે રિવચારણા કરવા માટે સંવેદનપટુ અને િવચારશીલ લોકો બળૠવૃદૠદ થયા. કહો કે એમ કરવું અિનવાયળૠ બની ગયું. ઼ૠવાભાિવક છે કે આવી નવી અને બળૠભાવક પ8ર"઼ૠથિતનો પહે લો સં઼ૠપશળૠ કિવઓ, સા8હદૠયકારો અને કલાકારોને થાય. એમનાથી સંગૠહોભક, સંકુલ, ષૠયાપક અને િવપરીત "઼ૠથિતને અિભષૠય"ગૠત આબૠયા વગર રહી જ ન શકાય એ સમઞૂ શકાય એવું છે. પરં તુ, એને માટે પરં પરાઓ અને ઼ૠથાિપત કલામૂવૠયો કામ આવે એવાં નહોતાં. ઞૂવન જ ઞૠયારે િવસંવાદી અને સંકુલ બની ગયું હોય દૠયારે પરં પરાગત સા8હદૠયરીિતઓ કામ ન આવે. માણસ સામે ઊભા થયેલા નવા પડકાર માટે નવાં સા8હ"દૠયક ઓઞીરો રચવાની જળૄ8રયાત ઊભી થઈ. એ રીતે સા8હદૠયમાં અનેક સજળૠકો નૠારા, અનેક દેશમાં, અનેક ધારાઓમાં જ ે નવોફૠમેષ બળૠગડૠો એને આધુિનક સા8હદૠય કહે છે.

‘આધુ િનક’ સં ઞૠઠાના અથ્ળૠ :

‘આધુિનકતા’ સંઞૠઠા અનેકાથૂળૠ છે. એ સમયવાચક છે તેમ ગુણવાચક છે. એ સંવેદના છે અને મનોવલણ પણ છે. ‘અધુના’ શમૠદ પરથી ‘આધુિનક’ શમૠદ બફૠયો છે. અંઙળૠેઞૂમાં એને માટેનો શમૠદ છે ‘મૉડનળૠ’. મુઘૠયદૠવે તે સમય સાથે ઞ્ડાયેલી સંઞૠઠા છે. હમણાંનું, અદૠયારનું, તાજુ ,ં નવું એવા એના સમયવાચક અથળૠ થાય છે. જ ે જૂ નું નથી, જ ે છેવૠામાં છેવૠી ઢબનું છે, જ ે હાલનું છે તે આધુિનક કહે વાય છે. આમ છતાં એવું ઞ્વામાં આવે છે કે જ ે નવું, તાજુ ં કે છેવૠી ઢબનું લાગતું હોય તેમાં કશી નવીનતા ન પણ હોય. એમાં પરં પરા અને જુ નવાણીપથૃં વતાળૠતું હોય તો એને આધુિનક ન કહી શકાય. એટલે, ‘આધુિનક’ શમૠદને ચુ઼ૠતપણે સમય સાથે ઞ્ડી શકાય ન8હ. દરે ક જમાનામાં જૂ નું અને નવું સાથેસાથે જ ચાલતું હોય છે. સમકાલીન, સમસામિયકથી આધુિનકતાને જુ દી ગણવી પડે. વ઼ૠતુતઃ જ ે જૂ નાથી જુ દું પડે અને નવીનતાને આદૠમસાદૠકરનાળૃં હોય તે આધુિનક છે. એનો અથળૠ એ થયો કે ‘આધુિનક’ સંઞૠઠા ગુણવાચક છે. આધુિનક હોવું એ પ8રવતળૠનલગૠહી ગુણ છે. નવીનતા, તાજગી, જુ દાપથૃં જ ેમાં હોય તે 36

આધુિનક કહી શકાય. એટલે, જૂ નું હોય તેમાં પણ આધુિનકતા હોઈ શકે છે. સા8હદૠયના સંદભળૠમાં ઞ્ઈએ તો કાિલદાસ, વાવૠમી8ક વગેરેમાં આધુિનકતાના અનેક ગુણો છે. ઞૠયારે , અદૠયારના ઘણા સા8હદૠયકારો જુ નવાણી વલણો ધરાવે છે. આ અથળૠમાં ‘આધુિનક’ સંઞૠઠા ગુણવાચક િવશેષ, સમયવાચક ઓછી છે એમ કહી શકાય.

આધુ િનક સાAહદૠયનાં લગૠહણો :

સામાિજક, ધાિમળૠક, વૈઞૠઠાિનક, વૈચા8રક, મનોવૈઞૠઠાિનક, રાજકીય, શાસકીય, સાં઼ૠકૃિતક રીતે આવેલા બદલાવને કારણે નવા િવષયો, િભફૠ ઼ૠવળૄપો, તાજગીસભર સંિવધાન, નૂતન રચનારીિત, િવિશહૠ ભાષાની આવસૠયકતા ઊભી થઈ. માનવમૂવૠયોમાંની કટોકટી, િવસંવાદ, સં8દઙૠધતા, સંકુલતા, િવ"જૠછફૠતા, િનયળૠાળૠિત, હતાશા, ખં8ડત અ"઼ૠતદૠવ ઇદૠયા8દ માટેની અિભષૠય"ગૠત કંઈ પરં પ8રત સા8હ"દૠયક ઓઞીરો વડે થવી શગૠય નહોતી. મહામાનવ કે મહાનાયક માટે અવકાશ નહોતો. હારે લા, થાકેલા, અધૂ8રયા, ભાંગી પડેલા સામાફૠય લોકો જ નજર સામે હતા. ઞૂવન આદશળૠ, રં ગીન કે સંપૂણળૠ નહોતું. િજંદગીમાં સુખ કરતાં દુઃખની માદૠળા વધારે હતી. સમઙળૠ માનવઅ"઼ૠતદૠવ સામે ઞ્ખમ ઊભું થયેલું અનુભવાયું. મૂવૠયકેફૠનળૠી ન8હ 8કફૠતુ મૂવૠયિનરપેગૠહ, આદશળૠલગૠહી ન8હ પરં તુ નરી વા઼ૠતિવકતાસભર, સંવાદી ન8હ બલકે િવસંવાદી સૃ"હૠએ અિભષૠય"ગૠતલગૠહી નવા પડકારો ઊભા કયાળૠ. પરં પ8રત ઼ૠવળૄપો, શૈલી, ભાષા, રચનાબળૠયુ"ગૠતઓ નવી સા8હ"દૠયક આબોહવાને અનુકૂળ આવે તેવાં નહોતાં. નવી પ8ર"઼ૠથિતને તીષળૠતયા, સચોટ રીતે, બળૠભાવક રીતે ષૠયગૠત કરવા માટે ભાષાકીય અને સંિવધાનલગૠહી નવી તરાહોની શોધ અિનવાયળૠ બની રહી. એટલે જ આધુિનક સા8હદૠયમાં ન્અધનીય ફે રફારો ઞ્વા મશૠા. સા8હદૠયની નૅ"હૠએ આ બધાં બહુ જ બળૠભાવક "઼ૠથદૠયંતરો હતાં. સમઙળૠ િવસૠમાં િનઞૂ રીિતએ બળૠભાવક બનેલા આધુિનક સા8હદૠયનાં નોખાંિનરાળાં, ન્અધપાદૠળ, ચોગૠસ લગૠહણો છે. સામાફૠયતઃ કોઈ પણ સા8હદૠયકૃિત િનળૄબૠય, ઼ૠવળૄપ, િનળૄપણ અને ભાષા જ ેવા ચાર આયામમાં એકરસ થઈને આવે છે. એની એવી સાવયવ સંવા8દતા જ સા8હદૠયકૃિતનો

આધુિનક હોવું એ સંવેદન છે, ભાવના છે. ષૠયાપક અથળૠમાં ઞ્ઈએ તો આધુિનકતા માનવચેતનાનો બહુ જ મહદૠદવનો ઼ૠપંદ છે, શાસૠતીનું અગદૠયનું પાસું છે. તે માનવને સતત ગિત, નૂતનતા, અપૂવળૠતા, ચમદૠકૃિત, િવ઼ૠમય, બળૠયોગ તરફ બળૠે8રત કરે છે. ગૠવિચદૠએ બાઽૠ રીતે કે ઼ૠપહૠ રીતે ન પણ પરખાય. એનો બળૠભાવ ગહન હોય તો પણ બળૠજૠછફૠ હોઈ શકે છે. વળી, એ મનોવલણ પણ છે. રીતભાત કે સં઼ૠકારના ળૄપે એનું બળૠગટીકરણ થતું હોય છે. બંિધયાર હોય તેને મુગૠત કરવું, ઼ૠથિગતને ગિતશીલ કરવું, ઼ૠથાિપતને ઉદૠથાિપત કરવું, પરં પરા ચાતરીને ચાલવું, ળૄ8ઢઓનો દૠયાગ કરવો, નવીનતા ઼ૠવીકારવી, પૂવળૠઙળૠહોથી મુગૠત થવું, કશુંક નવું અને પડકારળૄપ કરવા માટે તૈયાર થવું, િવનળૠોહ કરવો, જૂ નું તોડીને નવું રચવું, અપૂવળૠતા તરફનો ઝોક હોવો એ બધાં આધુિનક હોવાનાં લગૠહણો છે. બળૠિતભાના બળે પરં પરાનો દૠયાગ કરી સતત બળૠયોગશીલ રહીને અનેક સંભાવનાઓમાં ગિત કરવી એ આધુિનકતા છે. નાવીફૠય પરદૠવેની ખંતપૂવળૠકની ખેવના આધુિનકતાનું મહદૠદવનું અંગ છે.

37

બળૠાણ છે. આ ચાર આયામ અને આધુિનકતા સંલઙૠ અફૠય લાગૠહિણકતાઓ નીચે બળૠમાણે છે :

પરં પરામાંનું તમામ બદલી નાખવાની િજકર આમ તો પડકારળૄપ હતી, પરં તુ નવાનવા બળૠયોગ માટેનો ઉદૠસાહ પણ બહુ જ હતો. એ બીઞૂ વાત છે કે ઘણી વાર એ બળૠકારના બળૠયોગો બળૠયોગખોરીમાં પ8રણમતા હતા. આમ છતાં અનેક બળૠયોગોનાં સકારાદૠમક અને બળૠભાવક પ8રણામો સાંપણૠાં. ઍમૠસડળૠ, બળૠતીકવાદ, પ રા વા ઼ૠત વ વા દ વ ગે રે બળૠયો ગ શી લ તા નાં બળૠશ ઼ૠય અં ગો છે . રચનાબળૠયુ"ગૠતઓમાંના બળૠયોગો ન્અધપાદૠળ છે. નાટકગૠહેદૠળે હૅ પિનંઙૠસ વગેરેનો બળૠયોગ બહુ ઼ૠતરીય રઽૠો. સમઙળૠતયા ઞ્ઈએ તો અનુભવાય છે કે પરં પરાના દૠયાગની બળૠબળતાએ બળૠયોગશીલતાની બહુ ગામી અને ષૠયાપક 8દશાઓ ખોલી આપી.

િવનળૠોહ અને સીમોવૠં ઘ ન :

આધુિનક સા8હદૠયનું સૌથી ન્અધપાદૠળ લગૠહણ હોય તો તે પરં પ8રત સીમાઓને ઉવૠંઘવી. સા8હદૠયમાં જ ે કંઈ પરં પરાથી િસનૠ થઈને બંિધયાર થઈ ગયેલું તે સામેનો િવનળૠોહ કરવામાં આષૠયો. આ િવનળૠોહ તમામ ઼ૠતરે ઞ્વા મળે છે. જ ે કંઈ ઼ૠથાિપત, ળૄઢ, બળૠચિલત હોય તેને ઉવેખવું; િનષેધ નૠારા નવી ઼ૠથાપના કરવી એવી સમજ નૅઢતર બની. ઉજૠછેદ કરીને નૂતન પ8રમાણોનો આિવહૠકાર કરવો એવું વલણ આધુિનક સા8હદૠયમાં રઽૠું છે. જૂ નાને આઘાત આપવાનો મહામંદૠળ આધુિનકોએ હૈ યે રાઘૠયો હતો. િવ઼ૠથાપના નૠારા ઼ૠથાપનાની 8હમાયત કરવામાં આવી. સીમામાં બંિધયાર રહે લી સા8હ"દૠયક ઼ૠથગિતતાને તોડવા-મરોડવાનું કેફૠનળૠમાં રઽૠું. સા8હદૠયની તમામ પ8રપાટીએ િવનળૠોહ નૠારા સીમોવૠંઘન થવા લાઙૠયું.

શુ નૠ , ઼ૠવાયદૠદ અને ઼ૠવયં પ યાળૠ બૠ સાAહદૠય :

આધુિનક સા8હદૠય ધમળૠબોધ, નીિત, ઉપદેશ, સારાસાર, ઞૂવનહે તુ, સંદેશ, સામાિજક િનસબત જ ેવા પરં પ8રત ઘૠયાલોથી મુગૠત થાય છે. તે માદૠળ કલા ખાતર કલા અને સા8હદૠય ખાતર સા8હદૠય બની રહે છે. એને બહારનાં કોઈ વળગણો કે અવલંબન પાલવતાં નથી. સા8હદૠયકૃિત તથાકિથત બધા આધારોથી મુગૠત થઈ ઼ૠવાયદૠદ અને ઼ૠવયંપયાળૠબૠ બની રહે છે. કૃિત પોતે પોતાના જ બળ પર ઊભી રહે વા સગૠહમ બને છે. કૃિતને િસનૠ કરનારાં, કૃિતને કૃિત તરીકે ઼ૠથાિપત કરનારાં ધોરણો કૃિતએ પોતે જ રચી લેવાનાં રઽૠાં. આ રીતે, સા8હદૠય કેવળ સા8હદૠયકલાના ઞ્રે ટકી રહે તો શુનૠ અનુભવ બની રઽૠો. ભલે આ "઼ૠથિત પડકારળૄપ હતી પણ સામે પગૠહે સા8હદૠયકાર માટે નવી જ સંભાવનાઓ આકા8રત કરવાની ઼ૠવાયદૠદતા પણ હતી જ. સા8હદૠય નૠારા

પરં પરાથી િવજૠછેદ અને બળૠયોગશીલતા :

આધુિનક સા8હદૠયે િવનળૠોહ અને સીમોવૠંઘન કેફૠનળૠમાં રાઘૠયા હોવાને કારણે તોડફોડ બહુ જ થઈ. એ સાથે જ સંભાવનાનાં અનેક નૠાર ખુવૠાં થયાં. પરં પરાિસનૠ િવષયવ઼ૠતુની પસંદગી, સા8હદૠયનો ઉનૠેશ, સા8હદૠય઼ૠવળૄપો, ભાષા, રચનાતરાહો ઇદૠયા8દની સામે બળૠસૠો ઊભા કરવામાં આષૠયા.

38

નીિતબોધ કે ઞૂવનસંદેશ આપવાના ઉદૠદરદાિયદૠવમાંથી સા8હદૠયકાર મુગૠત થયો. વા઼ૠતવની કલા ન8હ પણ કલાનું વા઼ૠતવ કેફૠનળૠમાં આવતું ગયું.

વા઼ૠતવપરક િવષયવ઼ૠતુ :

આધુિનક સા8હદૠયમાં િવષયોનું વૈિવપૠય તો ખળૃં , ષૠયાપકતા પણ આવી. હવે કદયળૠ કે કુળૄપતાનો છોછ ન રઽૠો. ઞૂવનને રં ગરોગાન કરીને આદશળૠના વાઘા પહે રાવીને ષૠયગૠત કરવાનું નહોતું. માણસ જ ેવો છે તેવો, ઞૂવન જ ેવું ગૠહુનળૠ કે તુજૠછ હોય તેવું સા8હદૠયનો િવષય બનવા માંણૠું. તૂટલ ે ુંફૂટલ ે ું કે સાંધેલું ઞૂવન, નૈ રાસૠય, િનહૠફળતા, અધૂ ર પ, ખં 8ડતતા, પં ગુ તા, સૠળનૠાભં ગ , િવસૠાસઘાત, દૠળાસદી, અકમળૠથૠયતા ઇદૠયા8દ સા8હદૠયનો િવષય બને છે. મહાન ઉનૠેશો અને ઞૂવનસંદેશને તાકવા મથતા આદશળૠવાદી િવષયવ઼ૠતુનો રીતસરનો િતર઼ૠકાર કરવામાં આષૠયો. અનેક વાર વ઼ૠતુમાંથી અવ઼ૠતુ સુધીની ગિત થવા લાગી. િવષયવ઼ૠતુ હોય તો પણ એને પાતળું કરી દેવામાં આષૠયું.

ળૄપિસિનૠની િજકર :

સા8હદૠયબળૠકાર અને ળૄપ વજૠચે તાિદૠદવક ભેદ છે. સા8હદૠયબળૠકાર એક સંિસનૠ થયેલો, સવળૠમાફૠય, પરં પરા નૠારા પુહૠ થયેલો સા8હ"દૠયક ઢાંચો છે. સા8હદૠયમાં જ ે કથિયદૠવ છે તેને ચોગૠસ આકૃિતમાં અવત8રત થવામાં એ કામ લાગે છે. આને સા8હદૠયની ભાષામાં યાંિદૠળક ળૄપ પણ કહી શકાય. આધુિનક સા8હદૠયમાં ળૄપ િવશેની િવચારણા કેફૠનળૠમાં રહી. કોઈ બાઽૠ ઢાંચા કે સા8હદૠયબળૠકારનો આધાર લીધા િવના કથિયદૠવ જ એક ચોગૠસ બળૠકારનું ળૄપ ધરે તેવા સાવયવ ળૄપની 8હમાયત કરવામાં આવી. કથિયદૠવ, િનળૄબૠય કોઈ ઢાંચામાં ઢાળી દેવાથી ળૄપ િસનૠ થાય તે બળૠકારની યાંિદૠળકતાનો િવરોધ કરવામાં આષૠયો. કથિયદૠવ ઼ૠવયં ળૄપ ધરે એ માટેની કલાકીય મથામણ કરવામાં આવી. આ રીતે, િવષયવ઼ૠતુ અને સા8હદૠયબળૠકારના િભફૠદૠવને બદલે સાવયવ ઼ૠવયંપયાળૠબૠ ળૄપિનિમળૠિતનો મ8હમા થયો. સા8હદૠયમાં ળૄપિનિમળૠિત જ બળૠાણબળૠદ છે; ળૄપ એની સમઙળૠતામાં હોય છે એવી આધુિનકોની સમજ મહદૠદવની છે.

ભૂ િમ઼ૠપશૂળૠ પાદૠળસૃ "હૠ :

ગિણકાઓ, િભખારીઓ, ગાંડાઓ, રોગીઓ, દૠળા8હતો, શોિષતો, પી8ડતો ઇદૠયા8દ જ ેવાં પૂવૉળૠ અવગણાયેલાં પાદૠળો હવે સા8હદૠયના કેફૠનળૠમાં આવવા લાગે છે. વા઼ૠતવ સાથે રોજબરોજનો સંઘષળૠ અનુભવતાં સામાફૠય અને સરે રાશ પાદૠળોની અંતરં ગી સૃ"હૠનું બહુ િવધ આલેખન થવા લાઙૠયું. પરં પ8રત પાદૠળો કરતાં આ સૃ"હૠ તનૠન જુ દી અને બળૠભાવક હતી. અથડાતાં, કૂ ટાતાં, ભૂલો કરતાં, નાનપ અનુભવતાં, થાકી જતાં, હારી જતાં, મોત ઝંખતાં પાદૠળોની ગિતિવિધ મનનીય પણ રહી. મહાનાયક ન8હ, નાયક ન8હ, િવ-નાયક બની રહે તાં પાદૠળો ઞીણે. ચહે રા વગરનાં, નામ વગરનાં, ઓળખ વગરનાં, 39

઼ૠવબળૠિતહૠા વગરનાં પાદૠળો પણ આષૠયાં. વા઼ૠતવપરક પાદૠળસૃ"હૠ નૠારા માનવીય ગિતિવિધની િવિવધા આકા8રત કરવાનું વલણ ખા઼ૠસું બળૠભાવક રઽૠું.

િવિવધ કલાવાદનો બળૠભાવ :

આધુિનકતા એક ષૠયાપક અને બળૠભાવક પ8રબળ બની રઽૠું. માદૠળ સા8હદૠય જ ન8હ, અનેક કલાઓમાં એની સકારાદૠમક અસર પડી. બળૠિતભાવાન કોઈ સજળૠક કે કલાકારની વૈચા8રક, ભાવાદૠમક કે સજળૠનપરક અિભષૠય"ગૠતને સારો બળૠિતસાદ મળતો થયો અને એમ કોઈ ચોગૠસ લગૠહણોવાળી કૃિતઓનું સજળૠન થવા લાઙૠયું. એ રીતે બળૠતીકવાદ, પરાવા઼ૠતવવાદ, ઘનવાદ, અ"઼ૠતદૠવવાદ વગેરે અનેક વાદો અ"઼ૠતદૠવમાં આષૠયા. આધુિનક સા8હદૠયને સમૃનૠ કરવામાં આવા અનેક વાદોનો મહદૠદવનો ફાળો છે. દરે ક વાદનું મૂળ વલણ તો બળૠયોગશીલ, િવનળૠોહાદૠમક, નૂતન રચના તરફનું જ હતું. એ રીતે પૂવૉળૠ જ ેનો િવચાર સુપૠધાં નહોતો થયો એવી કલાકૃિતઓનું િનમાળૠણ થવા લાઙૠયું. જ ેમ કે, વા઼ૠતવથી પરનું એક સબળ અને ષૠયાપક એવું વા઼ૠતવ હોય છે. એ વા઼ૠતવ સાંવેિગક, સે"ફૠનળૠય, અમૂતળૠ હોય છે. એના તાણાવાણા નૅઢ ન હોય તેમ સુ઼ૠપહૠ પણ ન હોય. આવી પરાવા઼ૠતવવાદી સૃ"હૠને મૂતળૠ ળૄપ આપવાની મથામણ જ રરૠય અને પડકારળૄપ છે. એવું જ અફૠય વાદોમાં પણ બફૠયું.

સૂ ગૠહમ, ગહન, મનોચૈ ત િસક િનળૄપણની Aહમાયત :

આધુિનક સા8હદૠય ઝીથૃં ઞ્તું થયું. એ ઝડપથી સરી જવાને બદલે અટકીઅટકીને બધું નીરખતું થયું એમ કહી શકાય. આધુિનક સા8હદૠયનું આ બહુ જ મહદૠદવનું "઼ૠથદૠયંતર છે. પરં પ8રત સા8હદૠય ઘટનાબળૠધાન હતું, કાયળૠવેગને મહદૠદવ આપતું હતું, કશુંક સતત બનતું રહે એની માવજત કરતું હતું. એના બદલે આધુિનક સા8હદૠય ઘટનાનું િનગરણ કરવાની કે ઓગાળવાની 8દશામાં આગળ વપૠયું. બહારના બનાવો કરતાં ભીતરની, ચૈતિસક ગિતિવિધને વધારે મહદૠદવ આપવામાં આષૠયું. માનવમનની સંકુલતા, દંભ, મૂંઝવણો, મિલનતા, ઞીતીય સંઘષળૠને ખૂબ બારીકાઈથી િવકસવા દેવામાં આષૠયાં. સાવ નગથૠય લાગે તેવી બાબતોને ઉઠાવ આપવામાં આષૠયો. મનોવલણના સૂગૠહમ વણળૠન કે િનળૄપણ નૠારા ગહનગભીર વા઼ૠતવ રચવામાં આષૠયું. મનોિવઞૠઠાનગૠહેદૠળે થયેલી અનેક શોધોને આધુિનક સા8હદૠયમાં બળૠદૠયગૠહ કે પરોગૠહ લાભ મશૠો છે.

સં િવધાન અને િવિવધ રચનાબળૠયુ "ગૠતઓની માવજત :

ળૄપને િસનૠ કરવાની, શુનૠ સા8હદૠય રચવાની મથામણને કારણે આધુિનક સા8હદૠયે પોતીકી અનેક તકનીકો અને રચનાબળૠયુ"ગૠતઓ શોધી કાઢી. ળૄપિસિનૠ માટેનાં પરં પ8રત ઓઞીરો નવી ળૄપિનિમળૠિતમાં ખપમાં લાગે તેવાં નહોતાં. અનેક ઼ૠતરે થી સ"ફૠધીકરણ (જગૠ઼ૠટાપૉઝ), સંયોજના (કૉલાઝ), સંિચદૠળણા 40

(મૉફૠટાઝ), ઼ૠવબૠનસૃ"હૠ, કપોલક"વૠપત (ફૅ ફૠટસી), ઇ"ફૠનળૠયષૠયદૠયય વગેરે રચનાબળૠયુ"ગૠતઓનો ભરપૂર ઉપયોગ કરવામાં આષૠયો. એના નૠારા માનવમનની અપ8રિમત સંકુલતા અને સૂગૠહમતાને સુપેરે બળૠગટ કરી શકાઈ. ઞૂવનમાં જ ે સં8દઙૠધતા બળૠવેશી ગઈ તેને આવી બળૠયુ"ગૠત થકી જ નૂતન પ8રમાણો સાંપણૠાં છે. સા8હદૠયે આદરે લી આ ખોજ બહુ ગામી છે અને સમૃનૠ છે. આધુિનક સા8હદૠય એકસાથે જ અનેક ધારામાં વહે વા લાઙૠયું. એ સૂગૠહમતમ અને ષૠયંજનાસભર બનતું ગયું. એવી કલાકેફૠનળૠી માવજત માટે અનેક બળૠયુ"ગૠતઓ િસનૠ કરવામાં આવી.

મુગૠત કરવાનું કામ પણ આધુિનકોએ કયુળૠ. કોશગત અથળૠનો િવ઼ૠતાર કય્ળૠ, નૂ ત ન પદાવિલઓ રચી, પદાફૠવયની અને ક શગૠયતાઓ તપાસી, વાગૠયરચનાઓની અનેક તરાહો િસનૠ કરી, કૐઅસ ઇદૠયા8દ િલિપિચઽૠનોને એના મહદૠદમ ઼ૠતરે બળૠયોજવાની કોિશશ કરી. આમ, ભાષાકીય રીતે આધુિનકોએ બહુ ઼ૠતરીય અને બહુ ગામી િસિનૠ હાંસલ કરી. એક અથળૠમાં એમ કહી શકાય કે આધુિનકોના હાથે ભાષાનું નવસં઼ૠકરણ થયું.

q

સજળૠક ભાષાની Aહમાયત :

ભાષા સાધન ન8હ પણ ઼ૠવયં સાપૠય બની. હવે ભાષા નૠારા સા8હદૠયને િસનૠ કરવાનું કેફૠનળૠમાં ન રઽૠું 8કફૠતુ ઼ૠવયં ભાષાને જ િસનૠ કરવાની સાધના કરવામાં આવી. બધાં પરં પ8રત પ8રમાણોથી ભાષાને મુગૠત કરીને તાઞૂ, નરીનીતરી સજળૠકભાષા તરીકે ઼ૠથાપના કરવામાં આવી. ભાષા સા8હદૠયના આદૠયંિતક અંગ તરીકે પણ ઞ્વામાં આવી. એટલે અથળૠથી નથળૠ તરફની ગિત ચાલી. ઇરાદાપૂવળૠક અથળૠઘટનને ગૂંચવવામાં આષૠયું. શમૠદ અથળૠિનરપેગૠહ, તકળૠમુગૠત અને ઼ૠવયંપયાળૠબૠ બનાવવાની કોિશશ થઈ. અનેક ભાષાકીય નવી તરાહો િસનૠ કરવામાં આવી. બળૠતીક, કવૠપનને સુંદરતમ ઼ૠથાન અપાયું. કેવળ નાદ અને લય નૠારા ળૄપિસિનૠ કરવામાં આવી તેમજ નરી શા"મૠદક રમતો રમીને અથળૠમુગૠત સૐઅદયળૠ રચવામાં આષૠયું. શમૠદને એના મહદૠદમ ળૄપમાં આધુિનકોએ જ િસનૠ કરવાની મથામણ કરી. શમૠદને શા"મૠદક વળગણોમાંથી 41

૫

કલાની KાLા - લMલત અને લMલતેતર કલાઅાે વNેનાે ભેદ

િજ તે ફૠનળૠ મૅ ક વા ન

િજ તે ફૠનળૠ મૅ ક વા ન તફૠદૠળીનૌઅધ: િજતેફૠનળૠ મૅકવાને લેખમાં કલાની ષૠયાઘૠયા કરવાનો ઼ૠતુદૠય બળૠયાસ કય્ળૠ છે. ‘કલા' સંઞૠઠા સાથે સંકળાયેલા અનેક સંદભ્ળૠ અને અનુબફૠધોની સોદાહરણ ચચાળૠ કરીને એમણે હબળૠટળૠ રીડ અને ઍબરગળૠોરૠબી જ ેવા ઘૠયાત િવચારકો કલા િવશે કેવાં કેવાં મફૠતષૠયો ધરાવે છે, તે દશાળૠષૠયું છે. એ ળૄપે એમણે િવષયનો ઉઘાડ કય્ળૠ છે. અયૠયાસીઓ એમાં બળૠવેશીને લેખના હાદળૠને પામવા ઉદૠસુક થઈ શકે, તેવાં એ સૌ િનળૄપણોની નૌઅધ લેવી ઞ્ઈશે. મહદૠદવના મુનૠા : ૧ : કલાની ષૠયાપકતા અને અિનવાયળૠતા ૨ : કલાના ઼ૠવળૄપ સંદભૉળૠ, સૐઅદયળૠ અને આંનદ ૩ : લિલત અને લિલતેતર કલાઓની મહદૠદા િવશે, એક આડવાત. વગેરે.

કલાની ષૠયાઘૠયા - લિલત અને લિલતે ત ર કલાઓ વજૠચે નો ભે દ કલા એટલે શું? (કલાની ષૠયાઘૠયા) ‘કલા’ શમૠદ ઞૠયારે આપણે સાંભળીએ દૠયારે આપણા મનમાં જુ દા જુ દા અથ્ળૠ આવી શકે. કોઈકને લાગે કે કલા એટલે કોઈ સુંદર વ઼ૠતુ – કશી કલાકૃિત, મૂિતળૠ કે િચદૠળ કે ફૂ લદાની કે એવું કંઈક કલાદૠમક રમકડુ.ં કોઈને લાગે કે કલા એટલે કોઈ ખાસ આવડત કે કૌશલ. એવી ખાસ આવડત કે કૌશવૠયનો ઉપયોગ કરીને બનાવેલી કોઈક વ઼ૠતુ – પછી તે લાકડાની કે પધૠથરની કે માટીની કે ધાતુની મૂિતળૠ હોઈ શકે, સુંદર ફિનળૠચર હોઈ શકે, સુંદર વાસણ હોઈ શકે. કોઈને ઼ૠકૂ લમાં િવષય તરીકે ભણાવાતા ‘િચદૠળકલા’, ‘સંગીતકલા’, ‘નૃદૠયકલા’ પણ યાદ આવે. કોઈને કલા શમૠદ સાંભળતાં ‘કળા કરતો મોર’ પણ ઼ૠમરણમાં આવે. તો કોઈને ‘કુદરતની કળા’ જ ેવા સુંદર પહાડો, નદી, જંગલ, સમુનળૠ, સૂય્ળૠદય-સૂયાળૠ઼ૠત વખતના રં ગો, સુંદર ફૂ લો, વગેરે જ ેવા બળૠાકૃિતક સૐઅદયળૠનો પણ િવચાર આવી શકે, જ ેને આપણે ‘કુદરતની કરામત’ કહીએ છીએ. આ રીતે કલા શમૠદના ઘણા બધા અથ્ળૠ દરે કના મનમાં હોય છે. અહૂઅ આપણે ન્અપૠયા એ બધા જ અથ્ળૠમાં કોઈ સવળૠસામાફૠય બાબત હોય તો એ છે સૐઅદયળૠ. સુંદરતાનો અનુભવ કરાવનારી કોઈ પણ બાબત હોય એને આપણે કળા કહીએ છીએ.

43

શમૠદકોશમાં પણ ‘કલા’ શમૠદ સાથે સૐઅદયળૠનો સંદભળૠ ઞ્ડાયેલો છે. ‘સાથળૠ ઞ્ડણીકોશ’ ‘કળા’ શમૠદના સાત જ ેટલા અથ્ળૠ આપે છે, એમાં ‘કલા એટલે હુ ફૠર; કસબ’ અને ‘કલા એટલે સૐઅદયળૠયુગૠત રચના કે તેવી 8હકમત (યુ"ગૠત)’ એ અથળૠ આપણી ચચાળૠમાં મહદૠદવના છે. કલા એટલે કશાક સૐઅદયળૠનું િનમાળૠણ કરવું. કોઈ ખાસ હુફૠર કે કૌશવૠય વડે સૐઅદયળૠયુગૠત રચના કરવી તે કલા. પછી તે સુંદર િચદૠળ હોય, િશવૠપ હોય, સંગીતનો કોઈ રાગ કે પૠવિન હોય, કે કાષૠય. એ બધાંને આપણે કલા કહી શકીએ. કલાની આવી કેટલીક ષૠયાઘૠયાઓ પણ ઞીણીતી છે તે ન્અધીએ:

કલા એ મનુહૠયઞૂવન સાથે બળૠાચીનકાળથી ઞ્ડાયેલી છે. ગુફામાં રહે તા આ8દમાનવોમાં પણ કલા અને સૐઅદયળૠનો ઘૠયાલ હશે એનો પુરાવો એ યુગની ગુફાઓમાં દોરાયેલાં ભૂઅતિચદૠળોથી મળે છે. એ સમયનાં હિથયારો કે વાસણો મળી આષૠયાં છે તેની ઉપર ઞ્વા મળતી કોતરણી પણ એનો પુરાવો આપે છે. આ8દઞીિતઓનાં ગીતો, નૃદૠયો, વાનૠો પણ એનો પુરાવો છે. આમ, માણસમાં કલાની અિભળૃિચ તેના ષૠય"ગૠતદૠવનો જ એક ભાગ છે. ટૉવૠ઼ૠટૉયે પણ આ બાબતને પૠયાનમાં રાખીને કઽૠું છે કે કલા માનવીની એક મૂળભૂત અને બળૠાથિમક બળૠવૃિદૠદ છે. કલાઓના સજળૠન અને ભાવનમાં માણસને આ8દકાળથી જ રસ રહે લો છે. વળી, કલા એ ભાષાની જ ેમ માણસઞીતની આગવી િવશેષતા છે. એ અથળૠમાં જ એક સં઼ૠકૃત સુભાિષતમાં કહે વાયું છે કે

હબળૠટળૠ રીડ નામના િવનૠાન કહે છે કે, “રં ગ, ળૄપ, રે ખા, આકૃિત કે વાણીમાં મનના આવેગોની કે ભાવની અિભષૠય"ગૠત એટલે કલા.” અહૂઅ રં ગ, ળૄપ, રે ખા, આકૃિતમાં િચદૠળ, િશવૠપ, ઼ૠથાપદૠય જ ેવી કલાઓ આવે અને વાણીમાં સા8હદૠય તથા સંગીત જ ેવી કળાઓનો સમાવેશ થાય. આ બધી કલાઓમાં સજળૠકના મનમાં જ ે િવચારો, ભાવ કે સંવેદન રહે લાં હોય એની અિભષૠય"ગૠત જ હોય છે ને? (બળૠો. ઍબરગળૠોરૠબીએ એટલે જ કઽૠું છે કે, Expression is an art.)

सािहत्यसंगीतकलािवहीन: साक्षात्पशु: पुच्छिवषाणहीन: । અથાળૠદૠ, ‘સા8હદૠય સંગીત અને કલા વગરનો મનુહૠય પૂંછડા અને િશંગડાં િવનાના પશુ સમાન છે.’ દરે ક ષૠય"ગૠતને કોઈ ને કોઈ બળૠકારની કલામાં રસ પડતો હોય છે. ભણેલાગણેલા સુસં઼ૠકૃત લોકો હોય કે સાવ અભણ સામાફૠય વગળૠના લોકો હોય એ બધાને પોતાના વ઼ૠાલંકાર વગેરેમાં પોતાની પસંદગી હોય છે. એમાં તથા પોતાના ઘરના સુશોભનમાં એમની સૐઅદયળૠભાવના જ રહે લી હોય છે. ખૂબ જ સૠળીમંત લોકો ઞીણીતા િચદૠળકારોનાં મ્અઘાં િચદૠળો પોતાના ઘરની દીવાલ પર લગાવતા હોય છે, તો સામાફૠય લોકો સાદાં િચદૠળો, તસવીરો, કૅલેફૠડર વડે ઘરની દીવાલ સઞીવતા હોય છે. સાવ નાના ગામડામાં રહે તા ઙળૠામજનો કે જંગલમાં વસતા વનવાસીઓ પણ પોતાના ઘરની દીવાલ પર ઞીતે િચદૠળો દોરીને એને શણગારતા હોય છે. િચદૠળો કે િશવૠપ ઞ્વાનું, તેને પોતાના ઘરમાં ગોઠવવાનું, ગીત-સંગીત સાંભળવાનું લગભગ બધાને ગમતું હોય છે.

બળૠો. ઍબરગળૠોરૠબીએ કલાની ષૠયાઘૠયા આ રીતે પણ આપી છે: “ધારે લું પ8રણામ િનપઞીવવા ચોકસાઈપૂવળૠક અને િવચારપૂવળૠક યોજ ેલ કૌશલ.” આ ષૠયાઘૠયા અનુસાર િચદૠળ, સંગીત, સા8હદૠયની સાથે સાથે સુથારીકામ, લુહારીકામ, દરઞૂકામ, વગેરેને પણ કલામાં સમાવવા પડે. કેમ કે એ બધી કામગીરીમાં પણ કોઈ િન"સૠત પ8રણામ િનપઞીવવા ચોકસાઈપૂવળૠક કૌશવૠય બળૠયોજવામાં આવે છે, તેથી એને પણ કલા કહી શકાય. (એના િવષે આપણે આગળ થોડી ચચાળૠ કરીશું.) હવે કલાની ષૠયાપકતા અને અિનવાયળૠતા િવશે થોડી ન્અધ કરીએ.

44

વાચનમાં જ ેને રસ ન હોય કે અભણ હોવાને લીધે વાંચી ન શકતા હોય એવા લોકોને પણ કથા-વાતાળૠ સાંભળવાનું, કોઈ ટીવી સૠળેણી કે િફવૠમ ઞ્વાનું તો ગમતું જ હોય છે. આમ, કલા મનુહૠયના રોજબરોજના ઞૂવન સાથે વણાયેલી છે.

કલાબળૠવૃિદૠદ અને કલાકારોનો મ8હમા થતો આષૠયો છે. બળૠિતભાશાળી િચદૠળકારો, િશવૠપકારો, સંગીતકારો, સા8હદૠયકારો િવસૠિવઘૠયાત બફૠયા છે. સૉઅકડો વષ્ળૠ પૂવૉળૠ થઈ ગયેલા આવા કલાકારોને આજ ે પણ લોકો યાદ કરે છે, તેમની કલાકૃિતઓને આજ ે પણ એટલી જ ચાહે છે.

હવે સવાલ થાય કે શા માટે માણસને આવી કલાબળૠવૃિદૠદમાં રસ પડે છે? કેમ એને કલાકૃિતઓનું આકષળૠણ થાય છે? — તો એના જવાબમાં કહી શકાય કે સૐઅદયળૠના દશળૠનની ઝંખના મનુહૠયમાદૠળના િચદૠદમાં રહે લી છે. કોઈ પણ સુંદરતાનું દશળૠન એને આનંદ આપે છે. બળૠાકૃિતક સૐઅદયળૠ ઞ્ઈને જ ેમ માણસ બળૠસફૠ થઈ ઞીય છે એમ બળૠકૃિત પરથી બળૠેરણા લઈને કલાકારે સજ ૉળૠલું િચદૠળ, િશવૠપ કે સા8હદૠય ઞ્ઈને / વાંચીને તે બળૠસફૠતાનો અનુભવ કરે છે. સંગીત સાંભળવામાં કોઈ પણ દેશના, કોઈ પણ ઋઅમરના લોકોને આનંદ આવે છે. ભષૠય રીતે બંધાયેલું ઼ૠથાપદૠય ઞ્ઈને પણ મનમાં એક ઞીતના આનંદની, ભષૠયતાની અનુભૂિત થાય છે. એટલે જ લોકો દેશ-િવદેશથી ઘણા પૈસા ખચૂળૠને આઙળૠામાં તાજમહે લ, ઇિજબૠના િપરાિમડો કે પૅ8રસમાં એિફલ ટાવર ઞ્વા ઞીય છે. મોટાં રૠયુિઝયમોમાં બળૠિસનૠ િચદૠળકારનાં િચદૠળો અને િશવૠપકારોનાં િશવૠપો ઞ્વા ઞીય છે. ઞીણીતા સંગીતકારો-ગાયકોની કૉફૠસટળૠમાં મોટી સંઘૠયામાં લોકો હાજરી આપે છે અને ઝૂમી ઊઠે છે. નાટકો–િફવૠમો–ટીવી સૠળેણીઓ અને વેબ િસરીઝોનો મોટો મનોરં જનઉનૠોગ પણ ખૂબ િવક઼ૠયો છે. આ બધાંની પાછળ માણસની આનંદ બળૠાબૠ કરવાની ઝંખના રહે લી છે. માદૠળ રોટી, કપડાં અને મકાન મળી ઞીય તેનાથી માણસની બળૠાથિમક જળૄ8રયાતો સંતોષાય છે. પણ એ બળૠાબૠ થયા પછી મનના આનંદ અને આદૠમાની બળૠસફૠતા માટે મનુહૠય કલાનો આશરો લે છે. આમ કલા એ પણ માનવીની મૂળભૂત કે બળૠાથિમક જળૄ8રયાત જ ેટલી જ મહદૠદવની છે. અને એટલે જ બળૠાચીનકાળથી આવી

આમ, કલાના ઼ૠવળૄપ સંદભૉળૠ બે તદૠદવો મહદૠદવનાં છે: સૐઅદયળૠ અને આનંદ. કોઈ પણ કલા સૐઅદયળૠનું સજળૠન કરે છે અને એ સૐઅદયળૠનું દશળૠન આપણને આનંદ આપે છે. કલાના ઼ૠવળૄપ અને માનવઞૂવનમાં તેની અિનવાયળૠતા અંગે ઞ્યા પછી હવે કલાના બળૠકારો – લિલત અને લિલતેતર કલા િવશે, તેમની વજૠચેના ભેદ િવશે થોડી ન્અધ કરીશું. લિલત અને લિલતેતર કલા આપણે આગળ ઞ્યું કે બળૠા. ઍબરગળૠોરૠબીએ આપેલી કલાની ષૠયાઘૠયા અનુસાર તો સુથારીકામ, લુહારીકામ, દરઞૂકામ, વગેરેને પણ કલા કહી શકાય. તો પછી િચદૠળ, િશવૠપ, સંગીત વગેરે કલાઓ કરતાં આ કલાઓ કઈ રીતે જુ દી પડે છે? — એના બળૠયોજનને આધારે તે જુ દી પડે છે. આપણે ન્અપૠયું કે િચદૠળ, િશવૠપ, સંગીત, સા8હદૠય જ ેવી કલા મનુહૠયિચદૠદને આનંદ આપવા માટે છે. એ બધી કલાઓથી આપણી કશી ભૌિતક જળૄ8રયાતો સંતોષાતી નથી પણ આપણા મનને બળૠસફૠતા કે આનંદની અનુભૂિત આ કલાઓ કરાવે છે. એટલે કે, િચદૠળ, સંગીત વગેરે કલાઓનું બળૠયોજન આનંદ આપવાનું છે. તે સૐઅદયળૠ કે લાિલદૠયના સજળૠન વડે મનુહૠયને આનંદ આપે છે

45

તેથી તેને ‘લિલત કલાઓ’ કહે વામાં આવે છે. ( ‘લિલત’નો અથળૠ જ થાય સુંદર, મનોહર ) અંઙળૠેઞૂમાં તને Fine Art સંઞૠઠાથી ઓળખવામાં આવે છે.

નથી એવું કેમ? — એનું કારણ એ છે કે લિલત કલાઓના સજળૠન માટે તેના સજળૠકમાં િવિશહૠ શ"ગૠત કે બળૠિતભા આવસૠયક હોય છે. આવી ‘બળૠિતભા’ કે ‘ટૅલેફૠટ’ દરે કમાં હોતી નથી. એ ઈસૠરદદૠદ કે કુદરતી રીતે મળેલી ભેટ છે અને બહુ ઓછા લોકોમાં ઞ્વા મળે છે. ઞૠયારે લિલતેતર કલાઓમાં જ ે કૌશલ છે એ કોઈને પણ શીખવી શકાય. તાલીમશાળાઓમાં તાલીમ આપીને આપણે કોઈ પણ ષૠય"ગૠતને સાળૃં સુથારીકામ, દરઞૂકામ, રસોઈકળા શીખવી શકીએ છીએ. પણ એવી તાલીમ આપીને કોઈને અનૠભુત િચદૠળકાર, સંગીતકાર કે સા8હદૠયકાર બનાવી શકાતા નથી. િચદૠળમાં રં ગો અને આકારોની સમજ કે સંગીતમાં સૂર અને વાનૠની બળૠાથિમક સમજ કે તાલીમ આપી શકાય, કિવતામાં છંદ, અલંકાર કે ભાષાસઞૠતા કોઈને શીખવી શકાય પણ એનાથી કોઈને મહાન િચદૠળકાર, સંગીતકાર, કિવ બનાવી શકાતા નથી. એટલે જ અંઙળૠેઞૂમાં ઞીણીતી ઉ"ગૠત છે કે Poets are born. (‘કિવઓ જફૠમે છે.’) આપણે બનાવી શકતા નથી. વળી, લિલત કલાઓ માણસના નૈિતક અને બૌિનૠક િવકાસ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. ઞૠયારે ઇતર કલાઓ માણસના ભૌિતક અને શારી8રક સુખ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. લિલત કલામાં કોઈ જડ નીિતિનયમો કે બંધન નથી, એમાં સજળૠક પાસે િવિવધ બળૠયોગો વડે મૌિલક સજળૠન નૠારા સૐઅદયળૠિનમાળૠણ કરવાની અનેક તક રહે લી છે. ઞૠયારે લિલતેતર કલામાં ચોગૠસ માળખું, િન"સૠત આકારો, િનયત કદ-માપ વગેરેનાં બંધનો હોય છે. બહુ બધા બળૠયોગોની મોકળાશ એમાં હોતી નથી. એમાં સૐઅદયળૠ કરતાં ઉપયોિગતા કે સગવડનું વધારે પૠયાન રાખવાનું હોય છે. આ બધાં કારણોને લીધે લિલતેતર કરતાં લિલત કલાઓને વધારે મૂવૠયવાન ગણવામાં આવે છે.

ઞૠયારે સુથારીકામ, દરઞૂકામ વગેરે કલાઓનું બળૠયોજન આપણી ભૌિતક જળૄ8રયાત સંતોષવાનું છે. જ ેમ કે સુથારે તૈયાર કરે લું લાકડાનું ફિનળૠચર– બારી-બારણાં વગેરે, ક8ડયા-િમ઼ૠી વગેરેએ તૈયાર કરે લું ઘર, દરઞૂએ તૈયાર કરે લાં વ઼ૠો, રસોઈ કરનારે તૈયાર કરે લી રસોઈ, વગેરે આપણી ઞૂવનજળૄ8રયાતો પૂરી પાડે છે. તેથી આ કલાઓને લિલતેતર (લિલતથી ઇતર, લિલત િસવાયની) કલાઓ કહે વામાં આવે છે. તેને યાંિદૠળક કલાઓ કે હુ ફૠર કલાઓ (Mechanical Art) પણ કહી શકાય. એમાં મુઘૠય બળૠયોજન સૐઅદયળૠસજળૠનનું કે આનંદનું હોતું નથી પણ એવી કલાઓનું બળૠાથિમક બળૠયોજન ઉપયોિગતાનું હોય છે, તેથી તેમને ઉપયોગી કલાઓ કે અંઙળૠેઞૂમાં Useful Art કહે વામાં આવે છે. તેમાં કલા-સૐઅદયળૠનું તદૠદવ ગૌણ હોવાથી એને Lesser Art (ઊતરતી કલા) પણ કહે વામાં આવે છે. આવી કલાઓમાં સુથારીકામ, લુ હારીકામ ઉપરાં ત ક8ડયાકામ, દરઞૂકામ, સીવણકળા, માટીકામ (કુભ ં ારીકામ), વણાટકામ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. એક આડવાત: લિલત કલાઓનો આપણા ઞૂવનમાં ઼ૠથૂળ રીતે કશો ઉપયોગ નથી. તેનાથી આપણી કોઈ ભૌિતક જળૄ8રયાત પૂરી થતી નથી, છતાં લિલત કલાઓનું કેમ વધારે મહદૠદવ આંકવામાં આવે છે? તેના કલાકારો કેમ આટલી બળૠિસિનૠ કે નામના મેળવે છે? ઞૠયારે કે સુથારીકામ જ ેવી કલાઓ આપણા રોજબરોજના ઞૂવનમાં ઉપયોગી હોવા છતાં એને લિલત કલા જ ેટલો મોભો મળતો નથી. કોઈ સુથાર કે દરઞૂ કે ક8ડયાને કલાકાર જ ેવી બળૠિસિનૠ મળતી

q 46

૬

લMલત કલાઅાે અને તેમનું વગPકરણ

િજ તે ફૠનળૠ મૅ ક વા ન

િજ તે ફૠનળૠ મૅ ક વા ન

તફૠદૠળીનૌઅધ: િજતેફૠનળૠ મૅકવાનનો આ લેખ સરળ ભાષામાં સમુિચત િવચારો રજૂ કરે છે, એ એની િવશેષતા છે.

લિલત કલાઓ અને તે મ નું વગૂળૠકરણ

લેખમાં મહદૠદવના મુનૠા : ૧: ઇ"ફૠનળૠયોને આધારે : આંખની કલાઓ (નૅસૠય કલા) અને કાનની કલાઓ (સૠળાષૠય કલા) ૨ : ઉપાદાનને આધારે લિલત કલાઓની િવશેષતાઓ. ૩ : ઉપાદાનચચાળૠ અને તેમાં હે ગલનાં મફૠતષૠયોની ઉપકારકતા. પરફૠતુ એમણે કરે લો હે ગલના અથળૠઘટનનો અ઼ૠવીકાર પૠયાન આપવાઞ્ગ છે. એમનું કહે વું એમ છે કે કલાની ઉજૠચાવચતાનો ગળૠમ માદૠળ આવાં ઉપાદાનોને આધારે ન આપી શકાય. દરે ક કલાને પોતાની આગવી િવશેષતાઓ અને મયાળૠદાઓ હોય છે. એમનાં કેટલાંક િનળૄપણો પણ પૠયાનપાદૠળ છે : ૧ : નૃદૠયને તેઓ સંગીતની એક શાખા ગણે છે. કારણ આપે છે કે એમાં સંગીતના તાલ કે લય બળૠમાણે શરીરની મોહક મુનળૠાઓ (અંગમરોડ કે અંગભંિગ)નો ઉપયોગ થાય છે.

લિલત કલાઓમાં સામાફૠય રીતે આ પાંચ કલાઓને મુઘૠય ગણવામાં આવે છે : (૧) ઼ૠથાપદૠય, (૨) િશવૠપ, (3) િચદૠળ, (૪) સંગીત અને (૫) સા8હદૠય. આ ઉપરાંત (૬) નૃદૠય અને (૭) નાટક કે િફવૠમમાં ઉપયોગમાં લેવાતી અિભનયકલા પણ મહદૠદવની કલાઓ છે. (ઞ્કે નૃદૠયમાં સંગીતના તાલ કે લય બળૠમાણે શરીરની મોહક મુનળૠાઓ (અંગમરોડ કે અંગભંિગ)નો ઉપયોગ થાય છે તેથી તેને સંગીતની એક શાખા ગણી શકાય. એ રીતે નાટક કે િફવૠમ અને તેમાં થતો અિભનય કોઈ વાતાળૠ કે બળૠસંગ પર આધા8રત હોય છે તેથી તેને સા8હદૠયનો એક ભાગ કહી શકાય.)

૨ : નાટક કે િફવૠમને તેઓ સા8હદૠયનો એક ભાગ ગણે છે. કારણ આપે છે કે એમાં થતો અિભનય કોઈ વાતાળૠ કે બળૠસંગ પર આધા8રત હોય છે.

સંગીત, નૃદૠય, નાટક જ ેવી કલાઓ લોકોની સામે બળૠદૠયગૠહ રીતે રજૂ થતી હોવાથી તેને બળૠદૠયગૠહ કલાઓ કે મંચન કલાઓ કહે વામાં આવે છે. અંઙળૠેઞૂમાં તેને ‘પરફૉિમળૠગ આટળૠ’ (ભજવણીની કલા) કહે વાય છે.

૩ : ભાષાના માપૠયમની એમણે એક મયાળૠદા દશાળૠવી છે : જ ે બળૠાદેિશક ભાષામાં સા8હદૠય રચાયું હોય તે ભાષાબળૠદેશ પૂરતો જ તેનો બળૠભાવ રહે છે. અફૠય ભાષાસમાજ સુધી તે પહ્અચી શકતું નથી. બળૠભાવગૠહેદૠળ સીિમત રહે છે.

લિલત કલાઓનું વગૂળૠકરણ બે રીતે કરવામાં આવે છે : (૧) કલાના ભાવન માટે ઉપયોગમાં લેવાતી ઇ"ફૠનળૠયોને આધારે અને (૨) કલાકૃિતના સજળૠન માટે ઉપયોગમાં લેવાતા ભૌિતક પદાથ્ળૠ કે ઉપાદાનોને આધારે .

ઇદૠયા8દ.

48

(૧) ઇ"ફૠનળૠયોને આધારે : આંખની કલાઓ (નૅસૠય કલા) અને કાનની કલાઓ (સૠળાષૠય કલા)

(હે ગલ નામના કલાિવવેચકે આ માપૠયમો કે ઉપાદાનોને આધારે કલાની ઉજૠચાવચતા દશાળૠવી છે, એટલે કે કલાસજળૠન માટે ઉપયોગમાં લેવાતાં સાધનોને આધારે તેનું ચ8ઢયાતાપથૃં કે ઊતરતાપથૃં દશાળૠષૠયું છે. તેમના મત બળૠમાણે ઼ૠથાપદૠયનું ઉપાદાન સૌથી વધારે ઼ૠથૂળ હોવાથી એ ઊતરતી કો8ટની કલા ગણાય. ઼ૠથાપદૠયથી ચડતાગળૠમે િશવૠપકલા આવે, િશવૠપકલાથી ચડતાગળૠમે િચદૠળકળા, તે પછી સંગીત અને સૌથી ઉપરના ગળૠમે સા8હદૠયની કળા આવે, કેમ કે તેનું ઉદૠપાદન – અથળૠયુગૠત પૠવિન કે શમૠદ – એ સૌથી વધુ સૂગૠહમ છે એટલે સા8હદૠયને સૌથી ચ8ડયાતી કલા એમણે કહી. ઞ્કે હે ગલનું આવું અથળૠઘટન સાવ િનરથળૠક અને િબનજળૄરી છે. કલાની ઉજૠચાવચતાનો ગળૠમ માદૠળ આવાં ઉપાદાનોને આધારે ન આપી શકાય. દરે ક કલાને પોતાની આગવી િવશેષતાઓ અને મયાળૠદાઓ હોય છે. દરે ક કલામાં પોતાની કૃિત સફળ કે િસનૠ કરવાની પનૠિતઓ પણ જુ દી જુ દી હોય છે. તેથી આવી આગવી િવશેષતાવાળી એક કલાની બીઞૂ કલા સાથે સરખામણી કરવી અને તેને ચ8ડયાતી કે ઊતરતી ગણવી એ યોઙૠય જણાતું નથી. એક િશવૠપને બીઞી િશવૠપ સાથે કે એક િચદૠળને બીઞી િચદૠળ સાથે સરખાવી શકાય પણ એક િશવૠપને સંગીતના કોઈ રાગ સાથે કે એક િચદૠળને કોઈ કાષૠયકૃિત સાથે સરખાવવાની કોઈ ભૂિમકા જ નથી. માટે આવી સરખામણીનો કોઈ અથળૠ નથી.)

િશવૠપ, ઼ૠથાપદૠય, િચદૠળ, નૃદૠય જ ેવી કલાઓ ઞ્વાની કલાઓ છે. એટલે કે તે આંખ નૠારા આપણા િચદૠદ સુધી પહ્અચે છે, એને ઞ્ઈને આપણે તેની અનુભૂિત કરીએ છીએ. ઞૠયારે સા8હદૠય અને સંગીત જ ેવી કલાઓ સાંભળવાની કલાઓ છે. એટલે કે કાન નૠારા તે આપણા િચદૠદને ઼ૠપશૉળૠ છે, તેને સાંભળીને આપણે તેનો આનંદ અનુભવીએ છીએ. આ રીતે િશવૠપ, ઼ૠથાપદૠય અને િચદૠળ આંખની કલાઓ કે ચગૠહુઙળૠાઽૠ કલાઓ (નૅસૠય કલા) કહે વાય છે. ઞૠયારે સા8હદૠય અને સંગીત એ કાનની કલાઓ કે કણળૠઙળૠાઽૠ કલાઓ (સૠળાષૠય કલા) કહે વાય છે. નૃદૠય, નાટક, િફવૠમ જ ેવી કલાઓના ભાવનમાં આંખ અને કાન બંનેનો ઉપયોગ થતો હોવાથી તે કલાઓને નૅસૠય-સૠળાષૠય કલાઓ કહે વામાં આવે છે. (૨) ઉપાદાનને આધારે લિલત કલાઓની િવશેષતાઓ બધી કલાઓ કલાકૃિતના સજળૠન માટે જુ દાં જુ દાં ઉપાદાનો એટલે કે સાધનો કે માપૠયમનો ઉપયોગ કરે છે. ઼ૠથાપદૠયમાં પધૠથર, ઊઅટો, ચૂનો, િસમેફૠટ જ ેવાં ઼ૠથૂળ ઉપાદાનની જળૄર પડે છે. િશવૠપમાં પણ પધૠથર, ધાતુ, લાકડુ,ં માટી કે મીણ જ ેવાં ઉપાદાનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. િચદૠળમાં કૅફૠવાસ કે કાગળ જ ેવા ફલક ઉપર રં ગ અને રે ખાઓ વડે કલાકૃિત િસનૠ કરવામાં આવે છે. સંગીતમાં સૂર કે પૠવિનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. અને સા8હદૠયમાં ભાષા કે અથળૠસભર શમૠદોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ ઉપાદાનોમાં ઊઅટ, પધૠથર, ચૂનો, ધાતુ, લાકડુ,ં કાગળ, રં ગો વગેરે માપૠયમો ઼ૠથૂળ છે, ઞૠયારે સૂર અને શમૠદનાં માપૠયમો સૂગૠહમ છે.

હવે ઉપાદાન કે માપૠયમને આધારે દરે ક કલાની મહદૠદવની લાગૠહિણકતાઓ િવશે ન્અધ કરીશું.

49

઼ૠથાપદૠયકલા :

જઈ શકે છે. ઼ૠથપિત અને તેની મદદમાં આવનાર માણસો તથા ઉપલમૠધ સાધન-સામઙળૠી એ બધાં વજૠચે સંવા8દતા અને સુમેળ સધાય દૠયારે જ ઉદૠદમ ઼ૠથાપદૠયનું િનમાળૠણ થાય છે. વળી િવરાટ ઼ૠથાપદૠયના િનમાળૠણ માટે ઘણો સમય અને ઘણી સંપિદૠદની જળૄર પડે છે.)

઼ૠથાપદૠય એટલે કલાદૠમક રીતે મકાન બાંધવાની કલા. આગળ ન્અપૠયું તેમ પધૠથર, ઊઅટો, ચૂનો, િસમેફૠટ, વગેરે સામઙળૠી ઼ૠથાપદૠયકલાનું ઉપાદાન છે. આવી ઼ૠથૂળ, ભૌિતક ચીઞ્ના ઉપયોગ વડે ઼ૠથાપદૠય રચવામાં આવે છે. ઼ૠથાપદૠયની મૂળ 8ડઝાઇન કે ભાત રચનારને ઼ૠથપિત (આ8કળૠટગૠે ટ) કહે વામાં આવે છે. ઼ૠથાપદૠયની રચનામાં ઼ૠથપિત જ ે ઼ૠથળે ઼ૠથાપદૠય રચવાનું હોય તે ઼ૠથળ મુજબ બળૠમાણમાપ નગૠી કરીને દીવાલો, ઼ૠતંભો, કમાનો, ઘુરૠમટ, િમનારા, વગેરેની એવી રચના કરે છે કે આખુંય ઼ૠથાપદૠય સુંદર બની રહે અને ઞ્નારને તેનું સૐઅદયળૠ અને ભષૠયતા આકષૂળૠ રહે . મોટા ભાગે મં8દર, મ"઼ૠજદ, દેવળ (કેથેડલ ળૠ ) જ ેવાં ધમળૠ઼ૠથાનો આવા ભષૠય ઼ૠથાપદૠય તરીકે ઞ્વા મળે છે. આવાં ધમળૠ઼ૠથાનોએ આપણે જઈએ છીએ દૠયારે એનાં ઌઅચાં િશખરો, િવશાળ ઼ૠતંભો, આકષળૠક છત તથા ઘુરૠમટો, સભામંડપ, ગભળૠગૃહ, વગેરેની ભષૠયતા, દૠયાં પડતાં છાયા-બળૠકાશનું આયોજન એ બધું આપણને મુઙૠધ બનાવે છે. આ બધું ઞ્તાં આપણા મનમાં પરોગૠહ રીતે પરમતદૠદવના િવરાટ ઼ૠવળૄપની, તેમની ભષૠયતા અને 8દષૠયતાની અનુભૂિત થાય છે. ઞ્કે ધમળૠ઼ૠથાનો ઉપરાંત અફૠય ઘણાં િવિશહૠ ઼ૠથાપદૠયો તેના દશળૠકોને આવી ભષૠયતાનો અનુભવ કરાવે છે. જ ેમ કે, તાજમહે લનું સૐઅદયળૠ, ઇિજબૠના િપરાિમડની ભષૠયતા િવસૠબળૠિસનૠ છે. હવે તો મહાનગરોમાં લેટ઼ૠે ટ ટૅગૠનૉલૉઞૂ અને આધુિનક એ"ફૠજિનય8રં ગના કમાલથી બનતી બહુમાળી ઇમારતો (દુબઈનો બુજ ળૠ ખલીફા ટાવર વગેરે) પણ આવાં અનૠભુત ઼ૠથાપદૠયોમાં ઼ૠથાન પામે છે.

િશવૠપકલા : િશવૠપકલાને મૂિતળૠિવધાન કલા પણ કહે વાય છે. આ કલામાં કોઈ પણ પધૠથર, લાકડુ,ં માટી, ધાતુ કે મીણ જ ેવાં માપૠયમોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે; આરસપહાણ કે અફૠય કોઈ પધૠથર કે કાહૠ ઉપર હથોડી અને ટાંકણાના ઉપયોગથી િશવૠપ કંડારવામાં આવે છે. ઘણી વાર માટીમાંથી િશવૠપ ઘડવામાં આવે છે અને તેના વડે િબબું બનાવીને તેમાં ઓગાળેલી ધાતુ ઢાળીને ધાતુનું િશવૠપ રચવામાં આવે છે. ભારતમાં નટરાજની િવઘૠયાત મૂિતળૠથી લઈને મીનાગૠહી મં8દર, મોઢેરા અને કોણાકળૠનું સૂયળૠમં8દર, ખજુ રાહો જ ેવાં અનેક મં8દરોમાં ઞ્વા મળતી મૂિતળૠઓ િશવૠપકળાના ઉદૠદમ નમૂના છે. માઇકલએફૠજ ેલો જ ેવા અબળૠિતમ િશવૠપીનાં િવિવધ િશવૠપો પણ અનૠભુત કલાકૃિતઓ છે. કુશળ િશવૠપી વડે કોતરવામાં આવેલાં િશવૠપોનું સૐઅદયળૠ, શરીરનાં અંગ-ઉપાંગોની સબળૠમાણતા, ચહે રા ઉપરના ભાવોની નઞીકત વગેરે એટલું મોહક હોય છે કે આવાં િશવૠપ ઞ્ઈને ભાવકો મંદૠળમુઙૠધ બની ઞીય છે. આવાં પરં પરાગત આકષળૠક િશવૠપો ઉપરાંત આધુિનક િશવૠપીઓએ સજ ૉળૠલાં મનુહૠય, બળૠાણી કે અફૠય વ઼ૠતુઓનાં બળૠતીકાદૠમક િશવૠપો ઘણા નવા જ અથળૠસંદભ્ળૠ બળૠગટાવતાં હોય છે. મૂિતળૠિવધાનમાં એના ઉપાદાનની મયાળૠદાને કારણે ગિતશીલતા દશાળૠવવી મુસૠકેલ હોય છે. એટલે ગિતમાન ષૠય"ગૠત કે બળૠાણીનું િશવૠપ કંડારવામાં િશવૠપીએ કશીક િવિશહૠ યોજના કરવી પડે છે. ઞ્કે કુશળ િશવૠપી દોડતા ઘોડાની

(઼ૠથાપદૠય એ સમૂહની કલા છે. એની 8ડઝાઇન કરનાર ઼ૠથપિત ખૂબ કુશળ હોય પણ એને બનાવનારા કારીગરો અને મજૂ રો ઞ્ પૠયાન ન રાખે અને બાંધકામમાં સબળૠમાણતા ન જળવાય તો આખા ઼ૠથાપદૠયનો દેખાવ બગડી 50

કેશવાળી કે ગિતમાન માણસનાં વ઼ૠો ઊડતાં હોય એવું િશવૠપ કંડારીને ગિતશીલતાનો આભાસ ઊભો કરે છે અને િશવૠપને ઞૂવંત બનાવી શકે છે. (હવે તો મેડમ તુસાદ રૠયુિઝયમ જ ેવા સંઙળૠહાલયોમાં િવિવધ સેિલિમળૠટીઝના મીણના િશવૠપને અસલ વ઼ૠો, વાળ વગેરેથી સઞીવીને એકદમ સઞૂવ લાગે એવાં – આબેહૂબ િશવૠપો મૂકવામાં આવે છે.)

સંગીતકલા : સંગીતનું ઉપાદાન નાદ કે પૠવિન (અવાજ) છે. આ નાદ બે રીતે ઉનૠભવે છે : મનુહૠયના કેળવાયેલા કંઠમાંથી ઉનૠભવતું કંઢૠસંગીત અને િવિવધ બળૠકારનાં વાનૠયંદૠળોમાંથી ઉનૠભવતું વાનૠસંગીત. િવિવધ વાનૠો વડે સજળૠવામાં આવતા સંગીતને અથળૠયુગૠત શમૠદો સાથે કોઈ સંબંધ નથી. તેમાં માદૠળ સૂરના આરોહ-અવરોહથી જ અવનવી ધૂનો સજળૠવામાં આવે છે. મનુહૠયકંઠમાંથી ઉનૠભવતા સૂરોને પણ શમૠદો િવના માદૠળ આલાપ કે િવિવધ રાગરાિગણીઓળૄપે રે લાવાય છે. પરં તુ ઘણી વાર ગીતરચનામાં નાદ સાથે શમૠદોનો પણ ઉપયોગ થતો હોય છે. આવી સંગીતકલામાં સંગીત સાથે કિવતાની કલા પણ સંકળાતી હોય છે, પરં તુ તેમાં મહદૠદવ તો સંગીત અને લયનું જ રહે છે.

િચદૠળકલા : િચદૠળકલામાં કાગળ કે કૅફૠવાસની સપાટી ઉપર, તો ગૠયાંક ભૂઅત કે છત ઉપર પણ િચદૠળકાર રં ગ અને રે ખાઓના સૂઝપૂવળૠકના ઉપયોગથી સુંદર િચદૠળ સજ ૉળૠ છે. િચદૠળકલામાં સપાટ ફલક ઉપર જ િચદૠળ રચવાનું હોવાથી અહૂઅ િશવૠપની જ ેમ દૠળીજુ ં પ8રમાણ હોતું નથી. પરં તુ સારો િચદૠળકાર રં ગ અને રે ખાના િવિશહૠ બળૠયોગ વડે િદૠળપ8રમાણયુગૠત નૅસૠય ચીતરી શકે છે. ષૠય"ગૠત કે પદાથળૠની ઘનતા, દૂરતા કે િનકટતા એ ઉપસાવી શકે અને એ રીતે િચદૠળને ઞૂવંત બનાવી શકે છે. રં ગ-રે ખાના અનૠભુત સંયોજનથી દોરાયેલાં િચદૠળો ભાવકોનું મન મોહી લે છે. રાઞી રિવ વમાળૠનાં કે રિવશંકર રાવળનાં િચદૠળો આજ ે પણ આપણને આકષૉળૠ છે. િલયોનાદ્ળૠ દ િવફૠચી, વાન ગોગ કે િપકાસો જ ેવા િવસૠબળૠિસનૠ િચદૠળકારોનાં િચદૠળો દુિનયાભરમાં ખૂબ આકષળૠણ ધરાવે છે. આવા ઑ8રિજનલ િચદૠળો ખૂબ મૂવૠયવાન, અિત મ્અઘાં પણ હોય છે.

સંગીતમાં નાદ કે પૠવિન એકદમ સૂગૠહમ માપૠયમ છે. આ ઉપાદાનની િવશેષતા એ છે કે તેમાં અમૂતળૠતા, અ઼ૠપહૠતા કે સં8દઙૠધતા રહે લાં છે. એને લીધે જ મનુહૠય તેમજ બળૠાણીઓના િચદૠદ ઉપર તે બળૠદૠયગૠહ અસર કરનારી કલા છે. ભણેલા-ગણેલા લોકોથી લઈને સાવ જંગલમાં વસતા આ8દવાસી સુધી અને બાળકથી માંડીને મોટી ઋઅમરનાં ઼ૠી-પુળૃષો સુધી દરે કના િચદૠદને તે બળૠભાિવત કરે છે. આ કારણે જ સંગીતને વૈ"સૠક ભાષા (યુિનવસળૠલ લૈઅઙૠવેજ) કહે વામાં આવે છે. સંગીતનું માપૠયમ વધારે શુનૠ હોવાથી ઘણા િવવેચકો તેને શુનૠ કલા (બૠયોર આટળૠ) તરીકે પણ ઓળખાવે છે.

િચદૠળકલામાં માદૠળ મૂળ નૅસૠયની નકલ કરવામાં સાથળૠકતા નથી. કુશળ િચદૠળકાર મૂળ િવષયને પોતાના િવિશહૠ અથળૠઘટન સાથે આલેખે છે. િવિવધ વ઼ૠતુઓ અને રં ગોનો બળૠતીકાદૠમક ઉપયોગ કરીને િચદૠળમાંથી િવિવધ સંકતે ો બળૠગટાવે છે. જુ દા જુ દા દેશકાળમાં િચદૠળની જુ દી જુ દી અનેક શૈલીઓ બળૠચિલત બની છે. આધુિનક સમયગાળામાં િવલગૠહણ િચદૠળાદૠમકતા દશાળૠવતી ‘મૉડનળૠ આટળૠ’ની શૈલી પણ િચદૠળકલામાં ખૂબ ઞીણીતી છે.

(નૃદૠયની કલાનો િવચાર પણ સંગીતની જ એક શાખા તરીકે કરી શકાય. નૃદૠયનું ઉપાદાન શરીરનાં અંગ-ઉપાંગો છે. સંગીતના તાલે શરીરની િવિવધ મુનળૠાઓ કે મોહક અંગભંિગમાઓ નૠારા નૃદૠયની બળૠ઼ૠતુિત કરવામાં આવે છે. કેટલાંક ખાસ નૃદૠયોમાં નૃદૠયકાર માટે િવિવધ વેશભૂષા અને વ઼ૠાલંકારો પણ 51

આવસૠયક હોય છે. આપણા દેશમાં િવિવધ રાઞૠયો બળૠમાણે ભરતનાડૠરૠ, કથકલી, કૂ ચીપૂડી, કધૠથક, મિણપુરી, ઓ8ડસી જ ેવાં અનેક શા઼ૠીય નૃદૠયોની શૈલીનો ઘણો િવકાસ થયો છે.)

યાદ રાખવું સરળ છે અને એટલે જ લોકકંઠ ે સદીઓ સુધી તે જળવાય છે. િવસૠનું મોટા ભાગનું કાષૠયસા8હદૠય પનૠમાં રચાયું છે. (તેમાં મહાકાષૠય, આઘૠયાન, ખંડકાષૠય ઊિમળૠકાષૠયનાં – ગીત, ગઝલ, સૉનેટ, મુગૠતક જ ેવા બળૠકારોનો સમાવેશ થાય છે.) ગનૠમાં સાદી, વાતચીત–ષૠયવહારની ભાષા ઞ્વા મળે છે. તે સાદાં સપાટ વાગૠયોમાં ષૠયગૠત થાય છે. ઞ્કે અથળૠના િવિશહૠ સંદભ્ળૠ વડે તેને પણ રસબળૠદ બનાવવામાં આવે છે. વળી, ગનૠનો પણ િવિશહૠ લય સજૂળૠ શકાય છે. (ગનૠમાં વાતાળૠ, નવલકથા, નાટક, લિલત િનબંધ જ ેવાં ઼ૠવળૄપોમાં સા8હદૠયસજળૠન થાય છે.)

સાAહદૠયકલા : સા8હદૠયનું માપૠયમ શમૠદ છે. શમૠદ એવું માપૠયમ છે જ ે બીઞૂ કોઈ પણ કલાના ઉપાદાન કરતાં વધુ સૂગૠહમ અને વધુ શ"ગૠતશાળી છે. સા8હદૠયકાર ઞૠયારે શમૠદોનો બળૠયોગ કરે છે દૠયારે શમૠદ અને અથળૠનો એક ખાસ સંબંધ િનમાળૠણ થાય છે. શમૠદકોશના િન"સૠત અથળૠ ઉપરાંત તેમાંથી િવિશહૠ રમણીય અથળૠ તે બળૠગટાવે છે. તે શમૠદોનો જુ દા બળૠકારનો અથળૠસંદભળૠ રચી આપે છે. સા8હદૠયકાર શમૠદોનો િવશેષળૄપે ઉપયોગ કરીને િચદૠળ, નાદ, લય વગેરે બળૠયોઞૂને નવાં નવાં ળૄપોનું િનમાળૠણ કરે છે. એને લીધે રોિજંદા વપરાશની કે બીઞીં શા઼ૠોની ભાષા કરતાં સા8હદૠયની ભાષા જુ દી હોય છે, રસ અને સૐઅદયળૠલગૠહી હોય છે. માનવઽૅદયનાં સૂગૠહમ ભાવો અને સંવેદનોને ષૠયગૠત કરવા માટે શમૠદો જ ેવું શ"ગૠતશાળી માપૠયમ બીજુ ં કોઈ નથી. તેમાં સૂગૠહમથી માંડીને િવરાટ સુધીના, મનુહૠયના બળૠણયથી માંડીને ઉજૠચ આપૠયા"દૠમક અનુભવ સુધીના અનેક િવષયો – અનેક ભાવસંવેદનો સચોટ અને સરસ રીતે રજૂ કરવાની ગૠહમતા છે. અને એટલે જ સા8હદૠય સૌથી ઉદૠદમ કલા ગણાય છે. બીઞૂ કલાઓ કરતાં સા8હદૠય સૌથી ઓછાં ઉપાદાન વડે સૌથી સારી અિભષૠય"ગૠત કરી શકતું હોવાથી તેને અફૠય લિલત કલાઓ કરતાં ચ8ડયાતું ગણવામાં આષૠયું છે.

ભાષાના માપૠયમની એક મયાળૠદા એ છે કે, તેનું બળૠભાવગૠહેદૠળ સીિમત છે. જ ે બળૠાદેિશક ભાષામાં સા8હદૠય રચાયું હોય તે ભાષાબળૠદેશ પૂરતો જ તેનો બળૠભાવ રહે છે. અફૠય ભાષાસમાજ સુધી તે પહ્અચી શકતું નથી. ઞ્કે સમથળૠ સજળૠકોનું સા8હદૠય તો અનુવાદ કે ભાષાંતર પામીને અફૠય ભાષાના ભાવકો સુધી પહ્અચતું જ હોય છે. શેગૠસિપયરનાં નાટકો ભારતીય ભાવકોને અને કાિલદાસની કૃિતઓ પ"સૠમી દેશોના ભાવકોને આજ ે પણ ખૂબ આકષૉળૠ છે. આવું થાય દૠયારે ભાષા બંધનળૄપ લાગતી નથી. સમથળૠ સા8હદૠયકૃિતઓમાં રહે લું સનાતન કલાતદૠદવ ઼ૠથળ, સમય અને માપૠયમનાં બંધનોને અિતગળૠમીને લાંબા સમય સુધી ટકી રહે છે.

q

સા8હદૠયમાં ગનૠ અને પનૠ એ બે મુઘૠય બળૠકારો છે. પનૠમાં સુઆયોિજત આરોહ-અવરોહની સાથે લયબનૠ, બળૠાસયુગૠત ભાષા બળૠયોઞીય છે. તેથી પનૠ 52

૭

‘ઇRાવર’ : રઘુવીર ચાૈધરીનાે સંકેતાUક સામાVજક પ9રવેશ

હ િસ ત મ હે તા

હ િસ ત મ હે તા

તફૠદૠળીનૌઅધ: આ લેખમાં, હિસત મહે તાએ રચેલાં મહદૠદાપૂણળૠ મફૠતષૠયો :

‘ઇજૠછાવર’ : રઘુ વીર ચૌધરીનો સં કે તાદૠમક

૧ : અિભગમ : નવલકથાના ઼ૠવળૄપ માટે જળૄરી િશ઼ૠતવાળો અિભગમ. સં વે દ ન, સજળૠનાદૠમક અિભષૠય"ગૠત. િવચારમફૠથનમાં પદૠળકારદૠવ. ૨ : નવલકથાનો સૂચક સૂર : મ"ફૠદરનું કાચું બાંધકામ, દીવાલમાં િતરાડ. પૂઞીરીના ચા8રદૠળયની િતરાડ. સમાજમાં પડેલી િતરાડ. કથાનું કેફૠનળૠિબફૠદુ. ૩ : આખી નવલકથાનાં બે કથનકેફૠનળૠ : લેખકનું પોતાનું અને બીજુ ં તે પૂનમના િચદૠદમાં ચાલતા િવચારોનું. ૪ : મુઘૠય અને ગૌણ પાદૠળોના સરૠબફૠધો અને તેથી ઊભી થયેલી માયાઞીળ. ૫ : નવલના કથાઘાટમાં કારણભૂત વાનાં : કથનરીિત, વ઼ૠતુસંકલના, ભાષાશેલી અને વણળૠનરીિત. ૬ : રઘુવીર ચૌધરી માટે સજળૠનષૠયાપાર ઞૂવનષૠયાપારથી જુ દો રઽૠો નથી. તેઓ માનવઞૂવનની અસિલયતના ઉપાસક. એમને મન લખવું કે સરજવું એટલે ઞૂવવું. = = ચચાળૠપાદૠળ મફૠતષૠય : નવલકથામાં રચાયેલા એક ઉદૠદમ અને આ દ શળૠ ગા મ ની ક વૠપ ના ની સા થળૠ ક તા . તે ની ‘ 8હ ફૠદ ઼ૠવરાજ’ ‘કવૠયાણઙળૠામ’ અને ‘રામરાઞૠય’ સાથે કરી શકાયેલી તુલના. = = અપૠયેતા માટે વધારે પૠયાનપાદૠળ મુનૠો : ધારાવાહી લેખન િવશેનું રઘુવીર ચૌધરીનું મફૠતષૠય.

સામાિજક પAરવે શ એક નવલકથાકાર તરીકે પોતાની હરીફાઈ તો માદૠળ ગોવધળૠનરામ સાથે જ છે, એવું હળવા અંદાજમાં વારં વાર કહે તા આપણા ઞૠઠાનપીઠ સફૠમાિનત નવલકથાકાર રઘુવીર ચૌધરી માટે સજળૠનષૠયાપાર કદી ઞૂવનષૠયવહારથી અલગ રઽૠો નથી. તેઓ એક નવલકથાકાર લેખે માનવઞૂવનની અસિલયતના ઉપાસક રઽૠા છે. એમને મન લખવું કે સજળૠવું એટલે ઞૂવવું. સજૠચાઈથી, સુંદરતાથી અને સૠળેય઼ૠકર ભાવનાથી ઞૂવવું. ઞૂવનની લગોલગ જ નહૂઅ, પણ બળૠદૠયગૠહ ઞૂવનની વજૠચોવચ રહીને, માનવસંસારની મઝધારે રહીને રઘુવીર ચૌધરીએ પોતાની શમૠદસાધના કરી છે અને એ નૠારા સમાજની સેવા કરવાનો ફળદાયી ઉપગળૠમ દાખષૠયો છે. તેથી જ ઼ૠતો, તેઓ આપણા એક સફળ, ઉદૠદમ અને લોકિબળૠય નવલકથાકાર તરીકે ઘૠયાત છે. તેઓ બહુ મુખી બળૠિતભાના સજળૠક છે. તેમણે નવલકથા ઉપરાંત નવિલકા, નાટક, િવવેચન, સંપાદન, કિવતા, રે ખાિચદૠળ, ષૠયંગ-િવનોદ, ઇિતહાસ અને પદૠળકારદૠવ જ ેવાં અનેક ઼ૠવળૄપ – ગૠહેદૠળોને ખેડી ઞીથૠયાં છે. ઞ્કે તેમણે સજળૠનની શળૄઆત કિવતાથી કરે લી. સમય જતાં એ કિવઞૂવે વાતાળૠકાર અને નવલકથાકાર રઘુવીર ચૌધરીને પોષણગૠહમ ભાથું પીર઼ૠયું. પ8રણામે ગુજરાતી ભાષાને બીઞૂ વખત ઞૠઠાનપીઠ સફૠમાિનત નવલકથાકાર મશૠાનો ગૌરવ-આનંદ સાંપણૠો.

54

સગાઈએ વેવાઈ, સજળૠને સમથળૠ પુરોગામી, સફૠમાને પુરોગામી ઞૠઠાનપીઠ નવલકથાકાર પફૠાલાલ પટેલ સાથે સજળૠક-ગોદૠળનો સંબંધ ધરાવનાર રઘુવીર ચૌધરીએ આપણી ભાષાને ૪૫થી પણ વધુ નવલકથાઓ આપીને રિળયાત કરી છે.

બનવાનું ન પાલવે... કશુંક ષૠયગૠત થાય એમાં એણે પણ િનિમદૠદ બનવાનું છે.’ (કથાલેખનની કેિફયત, આ. 2018, પૃ. 35) કથા, તેમાંય નવલકથાને રઘુવીરભાઈએ પોતાનાં બધાં સજળૠનોમાં સૌથી વધુ ચાહી છે. એ પછી લઘુનવલ હોય કે મહાનવલ, નાની કથા હોય કે કથાદૠળયી, પાદૠળબળૠધાન નવલકથા હોય કે વ઼ૠતુબળૠધાન નવલકથા હોય, દિલતચેતનાને ઉઞીગર કરતી નવલકથા હોય, ઙળૠારૠય પ8રવેશની હોય કે પછી નગરસં઼ૠકૃિતની હોય, તેઓ પૂરેપૂરી િન઼ૠબતથી, ઉદૠદમોદૠદમ સજળૠકતાથી અને સંવેદનશીલ અિભગમથી નવલસજળૠન કરે છે. તેમની ‘ઇજૠછાવર’ નવલકથા પણ ગુજરાતી નવલકથાગૠહેદૠળે ગજુ ં કાઢેલી, ઙળૠારૠય પ8રવેશની ઓથે આપૠયા"દૠમક માનવતાને પ્અખતી, સફળ અને લોકિબળૠય નવલકથા છે.

રઘુવીરભાઈના લેખનનો બળૠારં ભ દશેક વષળૠની ઋઅમરથી થઈ ગયો હતો. તેમને બાળપણમાં ભજનમંડળીઓએ, 8કશોરવયે માણસાની હાઈ઼ૠકૂ લે, યુવાકાળે િવસનગરની કૉલેજ ે, કૉલેજ દરરૠયાન બુધસભા અને ભોળાભાઈ પટેલ આ8દના સંપકૉળૠ, અપૠયાપન સમયે અનેક દૈિનકો અને સામિયકોએ સતત ઘણૠા છે. કહી શકાય કે આ સજળૠકને તેમના પદૠળકારદૠવે અને પદૠળકારદૠવને તેમની સજળૠનાદૠમકતાએ પોહૠયા છે. તેમણે ગૠયારે ક પોતાના બળૠવચનને મઠારીને છપાષૠયું, ગૠયારે ક આ઼ૠવાદ લેખ થયો, ગૠયારે ક કોઈ િવચારબળૠેરક પુ઼ૠતકને વતળૠમાન સંદભળૠમાં મૂલવવાની તક ઝડપી, ગૠયારે ક વાતાળૠ-કથાના કોઈક બૠલોટે ધગૠો મારીને કથાસા8હદૠયનું સજળૠન કરાષૠયું, તો ગૠયારે ક હે તુલગૠહી બળૠસૠોની ચચાળૠમાં પણ ઝંપલાષૠયું... આ રીતે ઘડાતો ગયો આદૠમિનહૠ, સમ"હૠિનહૠ અને સજળૠનિનહૠ રઘુવરીય છાપ મૂકી જતો એક સજળૠકિપંડ, નામે નવલકથાકાર રઘુવીર ચૌધરી.

૧૯૮૭માં બળૠગટ થયેલી, ૨૨૬ પૃહૠ અને ૧૮ બળૠકરણમાં િવભગૠત થયેલી, ઙળૠામઞૂવનને ઓથે માનવઞૂવનના પડકારોને, તેનાં આછાં-કાળાં પાસાઓને આલેખતી ‘ઇજૠછાવર’ રઘુવીર ચૌધરીની ૨૩મી નવલકથા છે. બળૠારં ભે જ એ કહી દઋઅ કે આ નવલકથામાં રઘુવીરભાઈનો અિભગમ ઍકેડિે મક (઼ૠવળૄપને જળૄરી એવી ચુ઼ૠત િશ઼ૠતવાળો) છે, સંવેદન અને અિભષૠય"ગૠત સજળૠનાદૠમક છે, અને િવચારમંથન પદૠળકારદૠવનું છે. આમ તો ‘ઇજૠછાવર’ ૮૦ના દાયકાના અધવજૠચે, સૠળી હરીફૠનળૠ દવેના તંદૠળીપદે, ‘જફૠમભૂિમ બળૠવાસી’ના ૧૯ હબૠામાં બળૠથમ વખત બળૠિસનૠ થઈ હતી. આમ તો આપણે જ ેને ફુ લટાઇમ નવલકથાકાર કહી શકીએ તેવા સૠળી રઘુવીર ચૌધરીની મોટા ભાગની નવલકથાઓ છાપાઓ-સામિયકોનાં ધારાવા8હક ઼ૠતંભલેખનોમાંથી મળે છે. જ ે માટે તેઓ લખે છે કે...

તેઓ જ ેટલી સંવેદનશીલતાથી સજળૠનાદૠમક સા8હદૠય સજ ૉળૠ છે, તેટલા જ સૠળમ અને સાતદૠયથી સમ"હૠિનહૠ પદૠળકારદૠવને પણ ખેડ ે છે. લખવું એ એમના માટે ઞીણે કે એક મજબૂરી છે. લેખન સિગળૠયતા એમના માટે ઼ૠવ઼ૠથતા છે. તેમણે લખેલું છે કે ‘મૂળનો હું સૠળિમક છુ ,ં તેથી હજુ થાગૠયો નથી. હે ગલ અને માગૠસળૠ વજૠચેનું નૠૈત ચાલુ જ રહે વાનું. પણ એ સાચું છે કે માણસ પગથી િવચારી શકતો નથી અને મ઼ૠતકથી ચાલી શકતો નથી. લેખકને અપંગ

55

‘હું સમાજિનહૠ અને હે તુલગૠહી લેખનને કલાિવરોધી માનતો નથી. બધું હે તુલગૠહી લેખન સપાટ હોતું નથી. ઞૂવનસદૠયની બળૠતીિત કલાની બળૠિગળૠયા નૠારા અપૂવળૠ ઞૂવંતળૄપ પામે છે... (એક) નવલકથાકાર અનાયાસ સુધારકની ફરજ અદા કરે તો એ કાયળૠ ભલે સજળૠનાદૠમક ન હોય, રચનાદૠમક પદૠળકારદૠવનું તો ખળૃં જ. સા8હદૠય અને પદૠળકારદૠવ વજૠચે અંતર એટલું જ છે કે પદૠળકારદૠવ ઝડપથી રચાયેલું સા8હદૠય છે અને સા8હદૠય એ ઘૂંટલ ે ું પદૠળકારદૠવ છે, આ ઞીણીતી ષૠયાઘૠયા કિવતા-નાટકને ભલે લાગુ ન પડે, કથાસા8હદૠયની આછી ઓળખ તો આપી શકે તેમ છે.’ (‘કથાલેખનની કેિફયત’, આ. ૨૦૧૮, પૃ. ૪૫)

‘ઇજૠછાવર’માં એક નાના સરખા ગામ માનપુરની વાત છે. આમ તો આ ગામ ભ"ગૠતભાવથી ભરે લું છે અને મં8દર તરફ વળેલું છે. મં8દરના પૂઞીરી ચતુર ગ્અસાઈએ ગામલોકોમાં ‘બાપઞૂ’ તરીકેનો અહોભાવ ઊભો કય્ળૠ છે. કથાનો ઉઘાડ ભારે વરસાદના વાતાવરણનો છે. ગામ આખું જળબંબાકાર છે. દૠળણ 8દવસથી અિવરત વરસી રહે લા વરસાદે ગામના તળાવને છલકાષૠયું છે. ઙળૠામજનો ઘરમાં ભરાઈ ગયાં છે. પણ કથાનાિયકા-મજૂ રણ પૂનમને પેટ ભરવા માટે મજૂ રીના પૈસા લેવા મજબૂરીથી બહાર નીકળવું પણૠું છે. પાછા ફરતાં એ પાણીના બળૠવાહમાં તણાય છે. પેલા મં8દરનો પૂઞીરી ચતુર ગ્અસાઈ, ઉફૉળૠ બાપઞૂ એને તણાતી બચાવે છે, ઓરડી પર લાવે છે, ભીનાં વ઼ૠો બદલાવડાવે છે, અને એ આખી ભીની-ભીની ઘટનામાં લપસી પડીને પોતાનું મહં તપથૃં ભૂલે છે. પૂનમ તો બાપઞૂને દેવતુવૠય માને છે. એમને શરીર સ્અપતાં ભારોભાર સંકોચ છે, પણ લેશમાદૠળ િવરોધ નથી. એના સમપળૠણભાવનો લાભ પેલો પુળૃષ પૂઞીરી બરાબર ઉઠાવે છે. પૂનમ આ ગામમાં થોડા 8દવસ ઉપર જ પોતાના સાસરે થી અહૂઅ આવી છે. તેનો પિત બાબુ એને િપયર મૂકીને કમાવા માટે શહે ર ગયો છે. તો બીઞૂ તરફ ગામના પૂવળૠસરપંચ રામભાઈનો પુદૠળ અને વતળૠમાન સરપંચ નાનુકાકાનો સગો ભદૠળીઞ્ મંગળ, ઇજનેરનું ભણીને, શહે રને છોડીને પોતાને ગામ પરત ફય્ળૠ છે. અહૂઅ કથાનાિયકા પૂનમ છે, તો કથાનાયક મંગળ જ લાગે તેવું િનળૄપણ આ બંને પાદૠળનું થયું છે. છતાં પૂનમ અને મંગળ બંને બળૠણયે કે લઙૠ સંબંધે ગૠયાંય બંધાયાં નથી. મંગળનું લઙૠ તો કમુ સાથે નગૠી થયું છે. મંગળ ભણેલો, ઇજનેરનું કામ કરતો, કાવાદાવા કે અ઼ૠપૃસૠયતામાં ન માનનારો આદશળૠવાદી યુવાન છે. પોતાનાં જ ેની સાથે લઙૠ થયાં છે તે કમુને માટે (તેની મહદૠદવાકાંગૠહી ઞૂવનશૈલી ઞીણીને) માને છે કે પોતે તેને (કમુને) સુખી નહૂઅ કરી શકે. તેથી તે કમુને કહી શકે છે કે તને બધી છૂટ

ભલે ને કોઈ નવલકથા હબૠાવાર બળૠિસનૠ થઈ હોય, પણ રઘુવીરભાઈ સૌ પહે લાં પોતાના મનમાં તેને માટેનો આખો બૠલોટ ઘડી દે છે, એ કથાનો છેક અંત સુધીનો મનોઆલેખ તૈયાર કરી દે છે; એ પછી તેને કાગળ ઉપર ઉતારે છે. વળી એ બળૠથમ ડળૠાભૠટનું પુનઃલેખન કરે છે, અને પછી તૈયાર થયેલી નવલકથા છાપાના પાને હબૠાવાર અવતારે છે. આ ‘ઇજૠછાવર’નું પણ એવું જ. કારણ કે તેમાં કથાની સંયોજના કે સંકલનમાં ચુ઼ૠત અને સફળ ગિત અનુભવાય છે. માટે જ રઘુવીરભાઈની નવલકથાઓને, અને આ નવલકથાને પણ, ‘છાપાળવી’નું કાળું લેબલ લાઙૠયું નથી. ‘જફૠમભૂિમ બળૠવાસી’માં હબૠાવાર બળૠિસનૠ થયા પછી સૌ બળૠથમ વખત તે આર.આર. શેઠની બળૠકાશન કંપની નૠારા ૧૯૮૭ના નવેરૠબરમાં બળૠગટ થઈ, અને દૠયાર બાદ રઘુવીરભાઈની પોતાની બળૠકાશન સં઼ૠથા ‘રં ગનૠાર બળૠકાશન’ નૠારા વષળૠ ૨૦૧૩થી ૨૦૨૦ વજૠચે તેની બીઞૂ ચાર આવૃિદૠદઓ બળૠિસનૠ થઈ છે. જ ે આ નવલકથાની બહોળી બળૠિસિનૠ અને લોકિબળૠયતાની સાગૠહી પૂરે છે.

56

છે, આપણી નાતમાં પુનલળૠઙૠ થાય છે, તને સાળૃં સગું મળે અને સુખી થા એમ હો તો હું મારા તરફથી છૂટુ ં કરવા રાઞૂ છુ ,ં મને લાગે છે કે હું તમારા કોડ પૂરા નહૂઅ કરી શકુ.ં મંગળ પોતાના સગાકાકા નાનુભાઈને પણ ખોટા ર઼ૠતે કે ખોટા કામમાં સાથ આપતો નથી. તેથી જ ઼ૠતો પૂનમને મંગળભાઈ ઉપર ઘથૃં માન છે. પર઼ૠપર માન હોય પણ આકષળૠણ નહૂઅ, એવા નાજુ ક ને નમણા પ8રવેશમાં પૂનમ અને મંગળનું િચદૠળણ થયું છે. દૠળીઞી બળૠકરણે તો પૂનમ પોતાના સાસરે વડસર કાયમને માટે જતી રહે છે. પૂનમનો ભાઈ તીકમ પોતાની પદૠની પાલી સાથે સંસાર હં કારે છે. મજૂ રી કરે છે, કમાય છે, ભજનો ગાય છે. સાદુંસીધું ઞૂવન ઞૂવે છે. તે મં8દરના લંપટ પૂઞીરી ચતુર ગ્અસાઈને પણ ખૂબ જ સૠળનૠાથી ભઞૂ શકે તેટલો ભોળો છે.

સમય જતાં ચતુર પૂઞીરી પોતાની દાસી, ચેલી તરીકે ખલનાિયકા જ ેવા ચ8રદૠળવાળી દીપાને રાખે છે. પૂનમનો દીકરો િવકરમ (વીકો) વડસરમાં આવે છે, ને મં8દરનાં ચીકુ તોડે છે, દૠયારે દીપા તેને પધૠથર મારીને લોહી કાઢે છે. બીઞૂ તરફ મંગળની પદૠની કમુ પોતાના મહદૠદવાકાંગૠહી ઼ૠવભાવને કારણે (અને તેના િપતા ડમાળી અને ભાઈ દલુના હ઼ૠતગૠહેપથી) લઙૠ તોડીને જતી રહે છે. પાછળથી મંગળના સનૠગુણો અને સાસ8રયાંના ભલાઈ ભરે લા ઼ૠવભાવનો અહે સાસ થતાં તે પેટ ભરીને પ઼ૠતાય છે. પૂનમનો દીકરો વીકો મોટો થઈને ટળૠગૠે ટર ચલાવે છે, અને પોતાના બીમાર િપતા બાબુનો જમણો હાથ બની રહે છે. ચતુર ગ્અસાઈની દાસી (કે દેવદાસી પણ) પોતાનો કાળો રં ગ બતાવે છે, ઙળૠામજનોને કનડે છે, મજૂ રોનું શોષણ કરે છે. પેલી તરફ ભારોભાર પ઼ૠતાતી કમુ બી.એ. પાસ થાય છે. પોતાની જનેતા રાઈમાના આઙળૠહને કારણે મંગળ કમુને સામે ચાલીને અિભનંદન આપવા ઞીય છે. બંને વજૠચે મનમેળ વધે છે. એક નોકરીના ઇફૠટરષૠયૂમાં પોતાના ઉપરીની ગેરહાજરીને કારણે મંગળ ઞીતે જ કમુનો ઇફૠટરષૠયૂ લે છે. પછી તે કમુને સમઞીવે છે કે ઞ્ પોતે આ નોકરી જતી કરે તો કોઈ જળૄ8રયાતવાળા ગરીબને તેનો લાભ મળે. કમુ મંગળનું કઽૠું માને છે, મંગળને ઞૂતે છે અને છૂટાં પડેલાં મંગળ અને કમુ ફરીથી ઞ્ડાય છે.

ચતુર ગ્અસાઈ ગામના મં8દરમાં પડેલી િતરાડને છુ પાવતા–છાવરતા ઞીય છે. તેઓ સરપંચને ગવળૠભેર કહે પણ છે કે... ‘નાનુભાઈ, દેવળનું બાંધકામ ઞ્ઈએ એટલું સાળૃં નથી. મારે બહુ પૠયાન રાખવું પડે છે... એક નાનકડી િતરાડ પડેલ, પણ મૉઅ એવો રં ગ કરાવી દીધો કે ભગૠતોને દેખાય જ નહૂઅ.’ સાવ સાહિજક લાગતો આ સંવાદ આખી નવલકથાનો સૂચક સૂર છે. કથાનું ઞીણે કે આ જ કેફૠનળૠિબંદુ છે. બાંધકામ કાચું છે. પડેલી િતરાડ પહોળી થતી ઞીય છે. ઢાંકી ઢંકાતી નથી, અને એક 8દવસ આખરે મં8દરનો પૠવંસ થાય છે. આ િતરાડ પેલી દીવાલની નહૂઅ, પણ પૂઞીરી ચતુરના ચા8રદૠળયની છે. એને પહોળી થવા દેવામાં નાનુભાઈ જ ેવા તકવાદી સરપંચનો સથવારો મશૠો છે. છેવટે પૠવંસ માદૠળ મં8દરનો નહૂઅ, પણ ગામમાં ફે લાયેલા ભ"ગૠતના ડોળનો, અપિવદૠળ ઘટનાઓનો અને અમાનવીય વતળૠનોનો થાય છે.

મંગળ પૂનમના ભાઈ તીકમને, પિત બાબુને, દીકરા વીકાને ખૂબ મદદ કરે છે, મજૂ રી કામ આપે છે. તેમની સાથે અ઼ૠપૃસૠયતાના ભેદભાવ ભૂલીને ઼ૠવજનની જ ેમ વતૉળૠ છે. મં8દરમાં થયેલી ચોરીનું ખોટુ ં આળ પૂનમના દીકરા વીકા ઉપર મુકાયું છે. તેને પોલીસ જ ેલમાં પૂરે છે. પૂનમ વષ્ળૠ પછી મં8દરમાં ઞીય છે, માથું પીટી પીટીને ભગવાનને રોષપૂવળૠક ફ8રયાદ કરે છે. આખરે મંગળ જ વીકાને પોલીસથી છોડાવે છે, અને પોતાની વાડીની બાજુ માં બનતા તળાવના કામમાં ઞ્તરે છે. આવી ઘટનાઓમાં ઞ્વા મળે છે કે માદૠળ પેલા 57

મં8દરની દીવાલ ઉપર પડેલી િતરાડ જ નહૂઅ, પણ ગામના બદમાશ લોકો અને પૂઞીરી જ ેવા ચા8રદૠળયહીન માણસોને કારણે સમાજમાં પડેલી િતરાડ – આ બંને િતરાડોમાં પાણી ભરાયું છે, અને આખરે એક 8દવસ મં8દરનો પૠવંસ થાય છે. ચતુર ગ્અસાઈ અને તેની ચેલી દીપા તો પોતાની ગોઠવણ કરીને બીઞી મં8દરમાં ખસી ગયાં છે. પૠવંસ થયેલું મં8દર અને વાડી એમ જ પડી રહે છે. કથાને અંતે આખું ગામ એક થઈને એ જઙૠયાએ ભજન ગાય છે. મંગળની પદૠની કમુ પણ તેમાં ઞ્ડાય છે. લેખક છેવૠે એક જ વાગૠય લખીને કથા પૂરી કરે છે કે ‘(હવે) આખું ગામ ઞીગી ગયું હતું.’

સમપળૠણભાવ છે. સમય જતાં ચતુરની હવસને તે ઓળખી લે છે. એમની ઇજૠછામાં બળજબરીનું વલણ પારખી લે છે, છતાં તેની ખુવૠી અવગણના કરી શકતી નથી. તેથી તેમનાથી દૂર રહે વાનું પસંદ કરીને સાસરે જતી રહે છે. ‘અપળૠણ થવાની ગૠહણ અને ઓળખવાની ગૠહણ’, એ બંને વજૠચેનું અંતર પૂનમના મનમાં ઼ૠપહૠ થતું ઞીય છે, જ ે પેલી મં8દરની િતરાડના ળૄપકથી વાચકને તરત જ સમઞીઈ ઞીય છે. મં8દરની દાસી અને કથાની ખલનાિયકા દીપા ઞૠયારે પોતાના પુદૠળ વીકાને ચીકુ તોડવા બદલ પધૠથર મારીને લોહી કાઢે છે દૠયારે એ દેવતુવૠય બાપઞૂ આગળ ભારોભાર રોષ બળૠગટ કરીને પડકાર ફૉઅ કી શકે છે, તો બીઞૂ તરફ દીકરા વીકાને ખોટી રીતે પોલીસમાં પકડાવાય છે દૠયારે એ જ મં8દરના ગભળૠગૃહમાં ધસી જઈને ભગવાનની મૂિતળૠ ઉપર લોહીનો છંટકાવ કરે છે. પૂનમના આ િચદૠળણથી એટલું ઼ૠપહૠ થાય છે કે કથામાં િવનળૠોહનો ભાવ કોઈ પુળૃષપાદૠળ કરતાં પણ ઼ૠીપાદૠળના મનમાં વધારે વેધક રીતે ખૂવૠયો છે.

આમ તો આ આખી કથા બે કથનકેફૠનળૠો ઉપર ચાલે છે. એક તો લેખકે પોતાનું કથનકેફૠનળૠ ઊભું કયુળૠ છે તે, અને બીજુ ં પૂનમના િચદૠદમાં ચાલતા િવચારોનું પણ એક સબળ કથનકેફૠનળૠ અહૂઅ છે. આ બંને કેફૠનળૠ ઉપરથી કહે વાયેલી કથા વાતાળૠદૠમક ઘટાટોપ રચે છે. ચતુર ગ્અસાઈ, પૂનમ અને મંગળ, આ દૠળણ પાદૠળો કથાના મુઘૠય કથાનકમાં સૌથી વધુ ભશૠાં છે. બીઞૂ તરફ પૂનમનો ભાઈ તીકમભગત, દીકરો વીકો, મંગળની પદૠની કમુ, તેનાં માતાિપતા રાઈમા તથા રામુકાકા અહૂઅ બીઞૂ હરોળનાં ચ8રદૠળપાદૠળો તરીકે સરસ રીતે ચીતરાયાં છે. દીપા આ કથાનું કાળું પાદૠળ છે, પણ એની ખલનાિયકી ચતુર ગ્અસાઈની કાળી બાજુ કરતાં ચ8ડયાતી નથી. તીકમની પદૠની પાલી, મંગળના કાકા નાનુભાઈ, કમુના િપતા ડમાળી અને ભાઈ દલુ, પૂનમનો પિત બાબુ, નાનુકાકાનાં પદૠની ફુ લીકાકી, આ બધાં સાવ નાનાં–ગૌણ પાદૠળો કથાની 8દશાને અને ગિતને સંકોરવામાં મદદ કરે છે.

કથાનાયક મં ગ ળ ભણે લો, ઇજને ર , નવી િવચારસરણીવાળો, અ઼ૠપૃસૠયતામાં ન માનતો, 8દલની સજૠચાઈનો યુવાન છે. પોતાની એક શહે રથી બીઞી શહે રમાં ખોટી રીતે બદલી થાય છે, દૠયારે પણ તે અડગ રહીને નોકરી કરે છે. મં8દરના પૂઞીરી ગ્અસાઈની અમાનવીયતા સામે મંગળની માનવતા અહૂઅ અડીખમ ઊભી છે. એના બીઞીં પાદૠળો સાથેના સંબંધોમાં અને સહજ ષૠયવહારોમાં આગવી ઞૂવનનૅ"હૠ અને ઞૂવનમૂવૠયોનાં દશળૠન થાય છે. તેનું િચદૠળણ એક સંવેદનશીલ બૌિનૠક તરીકેનું થયું છે. પોતાની પદૠની કમુને પણ તે સાચી વાત કહે તાં ખચકાતો નથી, અને મં8દરના બાપઞૂની ખોટી વાત સામે િવરોધ કરતાં ડરતો નથી. આભડછેટનો ઘૠયાલ તેને એક માણસ તરીકે હલાવી નાંખે છે, એના િવચારતંદૠળ અને સંવેદનતંદૠળને િવિગૠહબૠ કરે છે. તે એક િનખાલસવૃિદૠદનો સઞૠન યુવાન છે.

પૂનમ ગામડાની અભણ, દિલત, પ8રણીત અને સમજણ–સજૠચાઈથી ભરી-ભરી નવોઢા છે. પોતાના મૂળભૂત સં઼ૠકારોને કારણે તે મં8દરના પૂઞીરી ચતુર ગ્અસાઈને દેવતુવૠય માને છે. પોતાની એ સૠળનૠામાં માનવભાવ નહૂઅ, પરં તુ 58

ચતુર ગ્અસાઈ તો પાપવૃિદૠદનું બળૠતીક છે. મં8દરની દીવાલમાં વધતી જતી િતરાડ ગ્અસાઈની મિલનવૃિદૠદની વૃિનૠનો પયાળૠય છે. તે દિલત યુવતી પૂનમનું શારી8રક શોષણ કરી શકે છે, છતાં તેની સાથે ઞીહે રમાં તો અભડાતા હોય તેવો દેખાડો કરે છે. બીઞૂ તરફ દિલતપાદૠળ મનુભાઈના પુદૠળ જશુએ પશા પટેલની પુદૠળી સાથે કરે લા બળૠેમને ગેરકૃદૠય ઠેરવી શકે છે. એક જુ વાન સાધુ તરીકે આવેલો આ ચતુર ગ્અસાઈ ઙળૠામજનો માટેનો ‘બાપઞૂ’ છે, પરં તુ જ ેમજ ેમ કથા આગળ વધતી ઞીય તેમ-તેમ પોતાનાં વાણી-વતળૠન-િવચારને કારણે ભાવક માટે તે ખલનાયક છે. ગામના ખટપ8ટયા સરપંચ નાનુભાઈએ આ બાપઞૂને અંગત ચેલી (દાસી) રાખવામાં મદદ કરી, એટલે દીપા દાસી સાથે તે ખુવૠેઆમ અનૈિતક ઞૂવન પસાર કરે છે. પૂનમને તળાવના પાણીમાં તણાતી બચાવી લીધા પછી તેના શરીરનું સુખ માણવા વારં વાર લલચાયેલો આ ચતુર ગ્અસાઈ માટે લેખક લખે છે કે...

સહુ નું ભલું કરવામાં માને છે અને પ8ર"઼ૠથિતનો ભોગ પણ બને છે. મંગળની પદૠની કમુનું પાદૠળ લેખકે ઓછા લસરકામાં, છતાં ઽૅદયપ8રવતળૠન કરી શકતા સઞૠન પાદૠળ તરીકે ઉપસાષૠયું છે. શળૄઆતે મહદૠદવાકાંગૠહી અને અિભમાની કમુ જ ેમ-જ ેમ કથા આગળ ચાલતી ઞીય તેમ-તેમ પસૠાદૠદાપના સાગરમાં ડૂ બકી મારતી અને તેમ કરતાં મંગળના ઞૂવનમાં પાછી ફરતી એક સં઼ૠકારી ગૃ8હણી તરીકેની છાપ ઊભી કરે છે. ચતુર ગ્અસાઈની ચેલી દીપાએ પોતાનાં કાર઼ૠતાનોથી ઙળૠામજનોના, તેમ ભાવકના ઽૅદયમાં કાળો રં ગ ઊભો કય્ળૠ છે, મજૂ રો સાથે ઓરમાયું વતળૠન કરતી, જુ ઢૠુ ં બોલીને સાચા માણસને હે રાન કરતી, પોતાના ઼ૠવાથળૠ ખાતર ભગવાનના મં8દરને અભડાવતી દીપાને આખરે ચતુર ગ્અસાઈ સાથે ગામ છોડીને જતું જ રહે વું પડે છે. આવાં ગૌણપાદૠળો કથાને પોતાની 8દશા, ચુ઼ૠતતા અને ગિત આપવામાં સહાયકારક બફૠયાં છે. આ રીતે ‘ઇજૠછાવર’ની કથામાં િનળૄપાયેલાં મુઘૠય અને ગૌણપાદૠળો અરસપરસના સંબંધોની ઊભી થયેલી માયાઞીળમાં સરળ રીતે ગૂંથાયાં છે. એ દરે કની િગળૠયા-બળૠિતિગળૠયા દરરૠયાન પાદૠળગત અસિલયત ઉપસાવવામાં લેખક સફળ થયા છે. કારણ કે પાદૠળોના ભીતરી પોતમાંથી ઊભાં થતાં અપ8રિચત વલણો કથાને સરળ વેગ આપે છે. પાદૠળોની ગિતિવિધ, વાણી-વતળૠન અને વણળૠન, આ દૠળણેય બાબતમાં નવલકથાકાર સઞીગ રઽૠા છે. તેથી ગૠયાંય પણ, કોઈ પણ પાદૠળ ઉપર લેખક પોતે જ સવાર થઈ ગયા હોય, કે પછી પાદૠળો લેખકની જ ભાષા બોલતાં હોય તેવું બફૠયું નથી.

‘સૠળાવણી પૂઞીના બીલીપદૠળને ઞીણે કે ગ્અસાઈએ હાથમાં લીધું હતું. ખોળામાં ધારણ થયેલી પૂનમ હતી માદૠળ સુગંિધત સૠાસ – ચતુર ગ્અસાઈ આ ઼ૠમરણને સૂકા લૂઅબુની જ ેમ ફૉઅ કી દેવા માંગે છે, પણ એ એમના અંત8રયાળમાં ખરે છે પા8રઞીતનું ફૂ લ બનીને.’ ચતુર ગ્અસાઈના મનમાં ભારોભાર પાપકમ્ળૠ કયાળૠ પછી પણ પાપનો ભાવ ઞીગતો નથી, પછી બળૠાય"સૠદૠદની વાત તો ઘણી દૂર રહી. મંગળના કાકા નાનુભાઈ ગામના સરપંચ છે, અને કાળાંધોળાં કરવામાં પાવરધા છે. તેથી ચતુર ગ્અસાઈ જ ેવાં ખલપાદૠળોના ટેક ે ઊભેલા, એવાં પાદૠળોને ટેકો આપતા આ ચ8રદૠળમાં લેખકે ભારોભાર અમાનવીય તદૠદવો િનદૉળૠસૠયાં છે. પૂનમનો ભાઈ તીકમ એક સીધોસાદો યુવાન છે. જ ે ઞીતમહે નતથી ઞૂવે છે,

‘ઇજૠછાવર’માં આપણી પરં પરાગત નવલકથાની રીિતએ વ઼ૠતુઉઘાડ થયો નથી. અહૂઅ બળૠથમ બળૠકરણમાં નાડૠાદૠમક ઘટનાઓ આલેખાય છે, અને એ ઘટનાઓ પછવાડે કથાનું પોત બંધાતું ઞીય છે. કથનરીિત અને વ઼ૠતુસંકલનની સફળતા કથાને કૃિતનો, રચનાનો, નવલનો કળાઘાટ આપે છે. બળૠથમ નૅ"હૠએ 59

આ નવલકથાની રચનારીિત ભલે રૈ િખક લાગે, પણ આખરે તો એ પાદૠળોનાં આંતર-બાઽૠ વલણોને ઼ૠફુ ટ કરતી, અને તે માટે આગળ-પાછળ વહે તી કથાળૄપે આલેખાઈ છે. કથાના આ8દ-અંત તો અમાનવીય, અસંવેદનશીલ માણસના અને વૈભવી મં8દરના િવપૠવંસની બળૠિગળૠયા સાથે ઞ્ડાયેલા છે. પરં તુ એ િનદૉળૠશ અહૂઅ સંકતે ાદૠમક રીતે મૂકીને લેખકે કથાનું વાતાળૠદૠમક ઼ૠવળૄપ સંપૂણળૠતયા સાચવી રાઘૠયું છે. કારણ કે અહૂઅ ઘટના નહૂઅ પરં તુ પાદૠળ જ સિવશેષ સિગળૠય છે, તેથી પાદૠળોની િગળૠયા-બળૠિતિગળૠયાઓ કથાને વેગ આપે છે. કથાનાયક મંગળના દાંપદૠયઞૂવનનો િવસંવાદ એક ઼ૠવાયત ઘટક છે, તો વળી એની અ઼ૠપૃસૠયતા િવરોધી, માનવતા તરફી માફૠયતાઓની ઓથે ચાલી આવતી ઘટનાઓ કથાના મુઘૠય ઘટકમાં બળૠવાહી રીતે ગૂંથાઈ છે. આખી કથાનું કેફૠનળૠિબંદુ તો મં8દરની દીવાલમાં પડેલી િતરાડમાં રહે લું છે. કથાનાં પાદૠળો, ઘટનાઓ અને વાતાવરણને સંકતે ાદૠમક રીતે ઉપસાવતી આ િતરાડનો સૂિચતાથળૠ જ ેમ-જ ેમ ખૂલતો ઞીય છે, તેમ-તેમ કથા ખૂલતી ઞીય છે. દેવળનું બાંધકામ કાચું રહી ગયું છે, પડેલી િતરાડ મોટી થતી ઞીય છે, િવ઼ૠતરતી ઞીય છે, ઢાંકી ઢંકાતી પણ નથી અને છેવટે તે મં8દરનો પૠવંસ કરીને જ રહે છે – આ ઼ૠથૂળ ઘટનાને લેખક પાદૠળના મનોજગત સાથે, વાતાવરણની ગિતિવિધ સાથે, સમાજના ષૠયવહારો સાથે, માનવઞૂવનની આપૠયા"દૠમકતા સાથે ‘નહૂઅ સાંધો નહૂઅ રે ણ’ના ફૠયાયે ગૂંથી શગૠયા છે. આ કારણે ‘ઇજૠછાવર’ની સંયોજના-સંકલનમાં સહે જ ેય કૃિદૠળમતા કે િશિથલતા જણાતી નથી. આખી કથાનું સંિવધાન અહૂઅ મં8દરની િતરાડના િનિમદૠદે કેફૠનળૠોપસારી બની રહે છે.

એકવચનનો જ રઽૠો છે. અહૂઅ કથનનું વાતાળૠદૠમક ઼ૠવળૄપ, ઘટનાઓને ઉપયોગી એવું નાડૠાદૠમક ઼ૠવળૄપ, વણળૠનની સાદગી, સંવાદની સહજતા અને ટૂ કં ાં-ટૂ કં ાં વાગૠયોમાં ચ8રદૠળિચદૠળણની રીિત, આ બધું જ કથાના કળાદૠમક ઘટાટોપને મદદળૄપ બને છે. આખી કથામાં કથનની સાદગી છે, છતાં તેની વેધકતા ઓછી થઈ નથી. સંવાદો જળૄર પૂરતા હોવા છતાં વણળૠનોનો ભાર વપૠયો નથી. વાગૠયરચનાઓ ટૂ કં ી હોવા છતાં સંયુગૠત અને સંકુલ વાગૠયોનાં ઉદાહરણો ઠેર-ઠેર મળે છે. ‘િશવિલંગ પર નાગદેવની ફણા શોભે છે તેમ બાપઞૂના મું8ડત મ઼ૠતક પર પૂનમનું ભરાવદાર અંબોડાવાળું મુખ ઝૂકલ ે ું હતું.’ ‘બળૠસાદનો ઼ૠવાદ, મં8દરની ઼ૠવજૠછતા, ધૂપની સુગંધ અને ચતુર ગ્અસાઈની હું ફ પૂનમ માટે ઞૂવનમાં ગૠયારે ય ન કવૠપેલું સુખ છે.’ ‘એને પહે લી વાર ચતુર ગ્અસાઈ વામણા લાઙૠયા, ચીકુના ઝાડ જ ેવા, ઞૠયારે મંગળભાઈ? સાત માથોડુ ં ઌઅચા લૂઅબડા જ ેવા. લૂઅબડો કડવો ઝેર, પણ આ મોસમમાં તમે એનો મહોર પાણીમાં નાંખીને નયણા કોઠે પીઓ તો આખું વરસ દેહ ગજવેલ જ ેવી રહે .’ ભાષાશૈલી અને વણળૠનરીિતને કારણે પણ ‘ઇજૠછાવર’ એક સહજપણે ઊપસી આવેલી સુનૅઢ નવલકથા બને છે, અને તેને સુનૅઢ રીતે ઉપસાવવામાં લેખકનો ઙળૠારૠય સમાજનો બોલીબળૠયોગ, લહે કાઓ, કહે વતો, ષૠયંગ–કટાગૠહો (જ ે રઘુવીરભાઈમાં ન હોય તો જ નવાઈ) રીત8રવાઞ્ માટેના ળૄ8ઢબળૠયોગો, કથાના ભાષાબળૠયોગો નવલકથાની કથનરીિતને મદદળૄપ બને છે.

‘ઇજૠછાવર’ની કથનરીિત અને ભાષાશૈલી અદૠયંત વેધક, સહજ અને પાદૠળોિચત છે. લે ખ કનું કથન઼ૠવળૄપ અને પાદૠળોના િચદૠદમાં ચાલતું િવચાર઼ૠવળૄપ, આ બંને ધરી ઉપરનો ભાષાબળૠયોગ તો દૠળીઞી પુળૃષ

‘ઇજૠછાવર’માં અ઼ૠપૃસૠયતાનો મુનૠો કોઈ ઉપદેશાદૠમક વલણથી કે સુધારાવાદી બળૠચારથી િનળૄપાયો નથી. કથાનાં પાદૠળો એ માટે કોઈ જ ેહાદ 60

જગવતાં કે િવરોધ ચળવળો કરતાં દશાળૠષૠયાં નથી. એટલે કે આભડછેટનો બળૠસૠ અહૂઅ એક સામાિજક બળૠસૠળૄપે ચચાળૠયો નથી. અથાળૠદૠ અહૂઅ કોઈ સુધારાવાદી બળૠચારકનું વલણ નથી. પણ પાદૠળો વજૠચેના સંબંધોમાં, સહજ ષૠયવહારોમાં એ બળૠસૠ બળૠામાિણક માફૠયતાળૄપે ષૠયગૠત થયો છે. એ બળૠસૠનું અહૂઅ બળૠાધાફૠય છે, છતાં એ કથાના ભાગળૄપે, પાદૠળના સહજ ઉનૠગારળૄપે આવતો હોઈ કથામાં રસાઈ ગયેલો, ભળી ગયેલો ભાવ બને છે, ચળવળ નહૂઅ. એક તરફ મંગળ, રઈમા, રામભાઈ, ફૂ લીકાકીનું કુટુબ ં અને સામે પગૠહે તીકમનું કુટુબ ં , બંને એકબીઞી સાથે શેઠ-નોકર કે વેપારી-ઙળૠાહકને નાતે સંકળાયેલા છે. પેલી તરફ વડસરમાં પણ પૂનમનું કુટુબ ં કમુ અને તેના િપતા દલુભાઈના કુટુબ ં સાથે ઘરાકને નાતે ઞ્ડાયેલું છે. એક દિલત અને સવણળૠ વજૠચેનો આવો નાતો કથામાં માનવીય તદૠદવની બળૠ઼ૠથાપના કરે છે. આ મુનૠાને િનિમદૠદ બનાવીને લેખક ઘટનાને, વાતાવરણને કે પાદૠળને કુ8ં ઠત કરતા નથી, એ કારણ જ આ કથાને નવલના ઼ૠવળૄપમાં સફળ કરે છે. વળી અહૂઅ િનળૄપાયેલી કથા માદૠળ વા઼ૠતિવકતાનું દ઼ૠતાવેઞૂકરણ નથી, પણ વા઼ૠતિવકતાનું આદશળૠમય, કળામય, સૐઅદયળૠમં8ડત ળૄપાંતર જ છે. આ રીતે વા઼ૠતવનું કળામાં થતું ળૄપાંતરણ જ આ નવલકથાની ખરી સફળતા છે એમ ચોગૠસ કહી શકાય.

ગ્અસાઈનું સંસારી ઼ૠવળૄપ અને સંસારી મંગળનું સાધુ ળૄપ એનું ઉદૠદમોદૠદમ સૠળુંગ છે. વળી આ આખી કથા મં8દરના પૠવંસ આગળ પૂરી થતી નથી. એ પછી પણ ગામમાં એ જ ઼ૠથળે ભજન થાય, એમાં આખું ગામ ઞ્ડાય, સહુ ને ઞીગી ગયાનો અહે સાસ થાય, વૈભવી મં8દરની જઙૠયાએ ભજનની સાદગી અને ભાવ સઞીળૠય, આ અંત જ સૂચવે છે કે લેખકને બળૠસૠો ઊભા કરવામાં નહૂઅ, પણ ઊભા થયેલા બળૠસૠોને શાંત પાડવાનો આપૠયા"દૠમક અિભગમ અિભબળૠેત છે. આ રીતે ‘ઇજૠછાવર’માં એક ઉદૠદમ અને આદશળૠ ગામની કવૠપના સાથળૠક થતી લાગે છે. ગાંધીઞૂના ‘8હં દ ઼ૠવરાજ’ જ ેવી, ગોવધળૠનરામના ‘કવૠયાણઙળૠામ’ જ ેવી, દશળૠકના ‘રામરાઞૠય’ જ ેવી, આદશળૠ પ8ર"઼ૠથિત અહૂઅ કોઈ પણ બળૠકારના ચમદૠકાર વગર, ઉપદેશ વગર, મારફાડ ઘટનાઓ વગર, અનાયાસે જ રચાઈ આવે છે, જ ે એક કળાકારની, કૃિતની, નવલકથાની સાચી જળૄ8રયાતનો િનદૉળૠશ છે. રઘુવીરભાઈને ઉદૠદર ગુજરાતના ગામડાઓનો ઌઅડો પ8રચય હોય એ ઼ૠવાભાિવક છે. એ પ8રચયવાળા વા઼ૠતવને નજર સમગૠહ રાઘૠયા પછી પણ લેખક એક જુ દા જ િનરીગૠહણથી પોતાની આગવી, કળાદૠમક, સૂગૠહમ નૅ"હૠવાળી કથાસૃ"હૠ રચી શગૠયા છે. માનપુર અને વડસર જ ેવાં ગામડાં તો ઠેર-ઠેર રહે વાનાં, એમાં સાિદૠદવકતા અને બળૠપંચોની સહોપ"઼ૠથિત પણ હોવાની, અફૠયાયનો િવનળૠોહ અને ફૠયાય તોળવાવાળાઓનો સથવારો પણ હશે જ બધે, પરં તુ એ બધું જ કૃિતની રગેરગમાં ફરે , એમાંથી એક દીઘળૠનૅ"હૠ મળે, આષળૠનૅ"હૠ મળે, રસાઈને–ચળાઈને આવતો ઉપદેશ મળે, દૠયારે જ એક કથા નવલકથા બને. રઘુવીર ચૌધરીની ‘ઇજૠછાવર’નું પણ એવું જ.

માનવમાદૠળમાં રહે લી નબળાઈઓ અને ભલાઈઓ ઉપરાંત આ કથામાં દૠળીજુ ં એક તદૠદવ પણ અંડરટોનમાં વહે છે, તે છે લેખકનું આપૠયા"દૠમક વલણ. કથાની વ઼ૠતુસંયોજનામાં વણાઈ આવતા આ આપૠયા"દૠમક વલણને પામવા વાચકે ઝીણી નજર કરવી જ પડે. કારણ કે આ વલણ જુ દે-જુ દે ઠેકાણે, િનિમદૠદે અને પાદૠળે આછા લસરકાથી ચીતરાયું છે. એટલે કે તે મુખર નથી. મંગળ, તીકમ, રામભાઈ, ફૂ લીકાકી, રાઈમા, પૂનમ... આ પાદૠળોના મુખે મુકાયેલા સંવાદો અને વતળૠનો, વણળૠનો અને પ8રવેશોમાં એ ખીલતું રહે છે. સાધુ ચતુર

q 61

૮

‘Wશયાળાની સવારનાે તડકાે’ લMલત Fનબંધના સા9હH[કારમાં માતબર ઉમેરણ ભ ર ત સો લં કી

ભ ર ત સો લં કી ‘િશયાળાની સવારનો તડકો’

તફૠદૠળીનૌઅધ: ❖

ભરત સોલંકીનો આ લેખ એ રીતે પૠયાનપાદૠળ છે કે એમાં ડગલીના મોટા ભાગના િનબફૠધો િવશે એમના જ શમૠદોમાં િવવરણ કરવામાં આષૠયું છે. બળૠારરૠભે મૂકલ ે ી 'િનબફૠધ' સંઞૠઠાની સમજૂ તી સારી છે. આ િનબફૠધસંઙળૠહને તેઓ 'માતબર ઉમેરણ' કહે છે, એ િવચારણીય છે. એવો એક બળૠસૠ પણ સૌએ િવચારવા જ ેવો છે કે ડગલીના આ એક સંઙળૠહ પછી ગુજરાતી સા8હદૠયગૠહેદૠળે અનેકશ: ઼ૠપૃહણીય િનબફૠધકારો થઈ ગયા છે અને સંઘૠયાબંધ સુફૠદર િનબફૠધો મશૠા છે, દૠયારે િનબફૠધકાર ડગલી અને કોઈ એક બીઞી િનબફૠધકારનો તુલનાદૠમક અયૠયાસ કરાય તો કેવું?

લિલત િનબં ધ ના સાAહદૠયબળૠકારમાં માતબર ઉમે ર ણ ‘િનબંધ’ એ મૂળે સં઼ૠકૃત ભાષાનો શમૠદ છે, જ ેનો અથળૠ ‘જ ેમાં િવશેષ બળૠકારનું બંધ કે સંગઠન હોય તેવી કૃિત’ એવો થાય છે. આપણે ઞીણીએ છીએ તેમ ગુજરાતી સા8હદૠયમાં ‘િનબંધ’ શમૠદ અંઙળૠેઞૂ ‘Essay’ના પયાળૠય તરીકે બળૠયોઞીયેલો છે. અહૂઅ ‘Essay’ શમૠદનો અથળૠ ‘બળૠયદૠન’ એવો થાય છે. ઞ્કે સા8હદૠય઼ૠવળૄપના સંદભળૠમાં તેનો અથળૠ Literary Composition or Treatise થાય છે. ષૠયાપક અથળૠમાં િનબંધ એટલે સંિગૠહબૠ ઼ૠવળૄપવાળી એકાઙળૠ અને સુ"સૠહૠ ગનૠમાં લખાયેલી કૃિત તે. િનબંધ િવશે આટલી સંિગૠહબૠ ભૂિમકા પછી િનબંધકાર વાડીલાલ ડગલીના ‘િશયાળાની સવારનો તડકો’ િનબંધસંઙળૠહ િવશે કેટલાક િવચારો મૂકવાનો ઉપગળૠમ છે. વાડીલાલ ડગલીનો એકમાદૠળ િનબંધસંઙળૠહ ‘િશયાળાની સવારનો તડકો’ ૧૯૭૫માં બળૠથમ આવૃિદૠદળૄપે બળૠગટ થાય છે. આ િનબંધસંઙળૠહમાં કુલ છદૠળીસ િનબંધો ઙળૠંથ઼ૠથ થયેલા છે. આ િનબંધોમાં િવષયવૈિવપૠય, અિભષૠય"ગૠતની િવિશહૠ તરે હો તેમજ સરળ પદાવલી ઞ્વા મળે છે. િનબંધકાર િનબંધના શીષળૠકને વળગી રહીને તેની આસપાસ ફરતા ઞીણે કે ભાવક સાથે ગોહૠી માંડ ે છે. આ સંઙળૠહના બળૠથમ િનબંધ ‘આકાશ બધે આસમાની છે’ િવશે વાત કરીએ તો તેમાં મૂળે તો તેમનાં માસીના દીકરા લંડન ભણવા જતા તે વખતે મુંબઈ સુધી િવદાય આપવા 63

જવાનો બળૠસંગ છે. આવા બળૠસંગના િનબંધમાં સજળૠક સહે જ ે િભફૠ િભફૠ સં઼ૠકૃિત અને સયૠયતાની વજૠચેય એકસરખા માનવભાવોને વણી લે છે. જુ ઓ :

‘ચાલતાં ચાલતાં’ િનબંધમાં સજળૠક પોતાના ચાલવાના શોખની વાત કરી ચાલવાના ફાયદા બતાવે છે. ચાલતાં ચાલતાં તન-મન બળૠફુ "વૠત થાય છે. શરીરમાં નવી તાજગી અનુભવાય છે. આ સંદભળૠમાં સજળૠક લખે છે :

“ભૂગોળનું અંતર કે ભાષાની દીવાલ માણસનું ઽૅદય ફે રવી શકતાં નથી. આપણો પહે રવેશ જુ દો હોય, ખાનપાનની રીતો જુ દી હોય, સામાિજક ષૠયવહારો જુ દા હોય, સાધારણ સુખસમૃિનૠ વધુ હોય, બળૠેમ કરવાની અને પરણવાની રીત જુ દી હોય કે આપણી સાં઼ૠકૃિતક ભૂિમકા જુ દી હોય એથી કંઈ આપથૃં ઽૅદય બદલાતું નથી.”

“હું ચાલું છુ ં દૠયારે માળૃં મન આશાભરી સૃ"હૠમાં બળૠવેશે છે. મન પરથી જડતાનાં ઞીળાં હટી ઞીય છે. મનના ઓરડામાં બળૠકાશ ફરી વળે છે. કશું જ મુસૠકેલ લાગતું નથી.” ચાલવાના ફાયદા વણળૠવતાં વણળૠવતાં ને ચાલતાં ચાલતાં િનબંધકાર કેટલીક પં"ગૠતઓ પણ ઉજૠચારે છે જ ે િનબંધને વધુ આ઼ૠવાનૠ બનાવે છે :

પૂવળૠની હોય કે પ"સૠમની સં઼ૠકૃિત હોય, સં઼ૠકૃિત હોય કે સા8હદૠયકૃિત હોય બધી જ ઉદૠદમ કૃિતઓમાં રહે લી સમાનતાના સંદભળૠમાં િનબંધકાર લખે છે:

“હથેળી બે વજૠચે મુસીબત ધરીને મસળશું, નવી નૅ"હૠ ઞ્રે અનુકૂળ નવા ઘાટ ઘડશું.” * “મેળૃ માપતાં ઞીતને આપી પાતળી કાગળ કાયા!” * “બેસે છે ભાઙૠય બેઠાનું, ઊભું ઊભા રહે લનું, સૂતેલાનું સૂતું, ચાલે ભાઙૠય ચલફૠતનું.” ‘રીતભાતની રાહત’ જ ેવા બોલચાલના શમૠદોને િનબંધનો િવષય બનાવી તેમાં રીતભાતના સંદભૉળૠ િચંતન રજૂ કરતાં સજળૠક ન્અધે છે :

“ઘાટ ઘ8ડયા પછી નામળૄપ જૂ જવાં અંતે તો હે મનું હે મ હોયે.” અહૂઅ િવસૠની મહાન સજળૠકોની કૃિતઓની સહજ તુલના પણ થઈ ઞીય છે. િવસૠસા8હદૠય હોય કે માનવઞૂવન હોય, સંવેદન હોય કે સુખદુ:ખ હોય તેને કોઈ દીવાલો નડતી નથી. સજળૠક અહૂઅ આગળ લખે છે: “દુિનયાના બધા જ લોકો દુ:ખ ટાળવાનો બળૠયદૠન કરે છે. બધાને બળૠેમ કરવો ગમે છે. બધાને હસવું ગમે છે. બધાને દુ:ખ વખતે રડવાનું મન થઈ ઞીય છે. બધાને સુખ ઞ્ઈએ છે. બળૠેમ, િધગૠાર, જફૠમ અને મૃદૠયુ – બધાને વદૠદીઓછી તીષળૠતાથી હલાવી મૂકે છે.”

“રીતભાત સં઼ૠકા8રતાનું એક પાસું છે. કોઈ પણ બળૠઞીની સં઼ૠકા8રતાનું પોત તપાસતાં પહે લાં એ બળૠઞીની રીતભાત ઞ્યા િવના નહૂઅ ચાલે. સામી ષૠય"ગૠતની લાગણીનો િવચાર કરીએ તે ઘડીથી રીતભાતની શળૄઆત થાય છે.”

આમ, આ રીતે િવસૠના કોઈ પણ ખૂણે જ ેમ આકાશ આસમાની હોય છે તેમ માનવસંવેદનાઓ પણ એકસરખી હોય છે.

64

સજળૠક આગળ જતાં રીતભાતને અનેક સંદભ્ળૠ સાથે ઞ્ડી આપે છે. જ ેમ

આવા િશગૠહણની સામે કેવું હળવું ને આનંદદાયક િશગૠહણ હોઈ શકે તેની ચચાળૠ પણ કરી સજળૠક સાચી િશગૠહણપનૠિત િવશે 8દશાિનદૉળૠશ પણ કરે છે.

“રીતભાતના મહાલયના પાયામાં કાળઞૂ છે. કાળઞૂ ન કરે એ રીતભાતનો િવચારે ય કેમ કરી શકે? આમ કાળઞૂ, બળૠેમ, રીતભાત, સં઼ૠકા8રતા એવી રીતે અરસ-પરસ ગૂંથાયેલાં છે કે ગૠયાં એક અટકે અને ગૠયાં બીજુ ં શળૄ થાય એ કોઈ ચોગૠસપણે કહી ન શકે.”

‘િશયાળાની સવારનો તડકો’ િનબંધમાં સજળૠકનું વેરાવળનું િશગૠહણ, છાદૠળાલય અને િશગૠહણ દરિમયાનના િવિવધ બળૠસંગોને વણી લેવામાં આષૠયા છે. ઘરની આિથળૠક િવટંબણાઓની વજૠચેય ર઼ૠતો કાઢી સજળૠકને વેરાવળ શાળામાં અયૠયાસ અથૉળૠ મૂકવામાં આવે છે. દૠયાં તેમના આકષળૠણને લેખક આ રીતે દશાળૠવે છે :

કે,

‘દૠયાગની ટોપી’ િનબંધમાં સજળૠક મનુહૠયના દંભ પર કટાગૠહ કરે છે. સદૠદા, હોનૠા, મંદૠળીમંડળ વગેરેમાં દૠયાગના નામે જ ે દંભ આચરવામાં આવે છે તે બહાને મોટો દૠયાગ કય્ળૠ છે તેવું બતાવવામાં આવે તેને સજળૠક ે અહૂઅ ખુવૠો પાણૠો છે. સજળૠક ન્અધે છે :

“મને િવનૠાિવહારની પાંચ ચીઞ્એ જકડી લીધો : શાળામાં જધૠથાબંધ આટલી બધી છોકરીઓ, સાવ નવા જ સૂરનાં ગીતો, આંબાવાડી વજૠચે શાળા, ચચાળૠસભા અને ગણવેશ.”

“ઞૠયારે આપણે દૠયાગની બાઽૠ પૂઞી કરીએ છીએ દૠયારે એનું સૌથી કળૃણ પ8રણામ એ આવે છે કે સાવ સામાફૠય સુખસગવડોની પણ મનમાં વાસના રહી ઞીય છે.”

આમ, પછી તો સજળૠક ઉપરની પાંચેય બાબતોને િવ઼ૠતારથી, નૅહૠાંતથી વણળૠવે છે અને એના ફાયદા પણ વણળૠવે છે. ‘ગાંધીને બારીએ મતૠા’ િનબંધમાં આપણે કેવા ગાંધીભગૠત થયા છીએ તેની િચંતા અને િચંતન રજૂ થયાં છે. આજ ે ગાંધીઞૂના નામે સભાઓ, મેળાવડાઓ, ગાંધીઞૂની તકતીઓ, ફોટા, હાર વગેરેમાં અઢળક ખચાળૠઓ થાય છે પણ ગાંધીિવચારને અનુસરનારા કેટલા? આ િનબંધમાં કેટલાંક િચંતનો આ રીતે રજૂ કયાળૠ છે :

‘ભણાવતાં ભણાવતાં’ િનબંધમાં સજળૠક ે આપણી ભણતરપનૠિત પર પોતાનાં િચંતનો રજૂ કયાળૠ છે. આપણે દૠયાં ભણાવવાની પનૠિત કેટલી વરવી છે તેનું િચદૠળણ કરતાં લેખક લખે છે : “બાળકોને ભણાવતાં ભણાવતાં બળૠેમ કરી શકાય એ કવૠપના િવરોધાભાસી લાગે. કમનસીબે આપણે દૠયાં િવનૠાદાનની બળૠવૃિદૠદને િનદળૠયતાના ચોકઠામાં જકડી નાખી છે. ‘સોટી વાગે ચમચમ ને િવનૠા આવે રમઝમ’ – આપણા િશગૠહણનું હજુ યે બળૠતીક છે.”

“આપણને ગાંધી ઞ્ઈએ છે, ગાંધીિવચાર ઞ્ઈતો નથી.” “આપણે ગાંધીઞૂને સાવળૠજિનક અફીણની ગોળી બનાવી દીધા છે, એનો અમલ ચડે, અને આપણો ગૠહુમૠધ અંતરાદૠમા પાછો પોઢી ઞીય.”

“અદૠયારે તો ભણતર એટલે મા8હતી મગજમાં ખીચોખીચ ભરો એવી માફૠયતા બળૠવતૉળૠ છે.”

65

આ સંઙળૠહના આ િનબંધો ઉપરાંત ‘કામ ટાળવાનો થાક’માં કામને ટાળવાથી ઊભી થતી મુસૠકેલીઓ િનબંધકારે િભફૠ-િભફૠ ઉદાહરણોથી ષૠયગૠત કરી છે. ‘િનવૃિદૠદની યાતના’ િનબંધમાં િનવૃદૠદ થનારની મનો"઼ૠથિત વણળૠવી છે. ‘ચપટીક ઉમેરણ’ િનબંધમાં ઞૂવનની સાથળૠકતા, િનરથળૠકતા શેના આધારે નગૠી થઈ શકે તેનું િચંતન રજૂ થયું છે. ‘આપૠયા"દૠમકતાની શેખી’ િનબંધમાં દેશભ"ગૠત, આપૠયા"દૠમકતા વગેરે શમૠદો અને તેનો કેટલાક માણસો કેવો દંભ કરે છે, તે હળવી કટાગૠહયુગૠત શૈલીમાં લેખકે સુપેરે રજૂ કયુળૠ છે. ‘મોતનો ભાર’ િનબંધમાં મોત પરનું િચંતન તથા મોતની માફૠયતાઓનાં િવિવધ પાસાંને લેખકે બળૠગટ કયાળૠ છે, ને છેવટે મોતના સહજ ઼ૠવીકારનો મ8હમા કય્ળૠ છે. આ ઉપરાંત આ સંઙળૠહના અફૠય િનબંધો જ ેવા કે ‘મનની ઉઘાડી બારી’, ‘બૌિનૠકની શોધમાં’, ‘મ્અઘી સાદગી’, ‘િસનેમામાં’, ‘સગવડો’, ‘સરકાર કરતાં એક ડગલું આગળ’, ‘સાં઼ૠકૃિતક બળૠતીકો’, ‘ના કહે વાની કળા’ અને ‘સવારનું છાપું’, વગેરે િભફૠ િભફૠ િવષયસૃ"હૠ િનળૄપતા આ઼ૠવાનૠ િનબંધો છે. ટૂ કં માં, ‘િશયાળાની સવારનો તડકો’ િનબંધસંઙળૠહમાં વાડીલાલ ડગલીએ લિલતિનબંધના ગૠહેદૠળમાં ચોગૠસપણે માતબર ઉમેરણ કયુળૠ છે તેમ કહી શકાય. ઞૂવન િવશેના આદશ્ળૠ, ષૠયવહાળૃ અિભગમ, ઞૂવનમૂવૠયોની માવજત, વગેરેને સમુિચત રીતે આ િનબંધસંઙળૠહમાં મૂકી આપેલાં ઞ્ઈ શકાય છે. સંદભળૠસૂિચ : ૧. િનબંધ : ઉનૠભવ અને િવકાસ, બળૠવીણ દરઞૂ ૨. િનબંધ અને ગુજરાતી િનબંધ, સં. જયંત કોઠારી ૩. ઼ૠવળૄપ સ"ફૠધાન, સં. સુમન શાહ 1. બાર સા8હદૠય઼ૠવળૄપ, સં. બળૠસાદ મળૠઽૠભડૠ

q 66

૯

ટી.અેસ. અેMલયટ 8વશે કે ટલાંક મંતKાે

ભ ર ત સો લં કી

ભ ર ત સો લં કી તફૠદૠળીનૌઅધ:

ટી.એસ. એિલયટ િવશે કે ટ લાં ક મં ત ષૠયો

ભરત સોલંકીએ કરે લી આ સરૠપાદકીય નૌઅધ અયૠયાસીઓને કામ આવી શકશે.

ટી.એસ. એિલયટનું વીસમી સદીના પૂવાળૠધળૠમાં યુરોપના સજળૠક-િવવેચકમાં ન્અધપાદૠળ ઼ૠથાન છે. પ"સૠમની આ સદીની કાષૠયિવભાવના અને કાષૠયિવવેચન પર તેમનો અસાધારણ બળૠભાવ પડેલો ઞ્ઈ શકાય છે. પ"સૠમનાં કળા-સા8હદૠય અને િવવેચન પર જ ે વળાંકો આષૠયા તે માટે ટી.એસ. એિલયટની કાષૠયિવચારણા જ મહદૠદવનું પ8રબળ છે. આવા બળૠભાવક સજળૠક –િવવે ચ કની ગુ જ રાતી િવવેચનસા8હદૠયમાં ખાસ કરીને તેમની ‘કાષૠયિવચારણા’, ‘પરં પરા અને વૈય"ગૠતક બળૠિતભા’ તેમજ ‘કિવતાના દૠળણ ઼ૠવર’ િવશે કેટલાંક અવતરણો અહૂઅ ટાંકવાનો બળૠયદૠન છે. ડૉ. સુમન શાહ : “એિલયટે કશું સળંગસૂદૠળ પોએ8ટગૠસ નથી રજૠયું. એમણે આગવું એ઼ૠથે8ટગૠસ પણ નથી િવકસાષૠયું, બલકે એમાં તો જવવૠે જ ગયા છે. મુઘૠયદૠવે એમણે સા8હદૠયિવવેચનની પરરૠપરાગત પ8રપાટી ઼ૠવીકારી છે. ખાસ તો એમણે ઉપલમૠધ પરરૠપરા પચાવીને િવવેચનના િસનૠાંતપરક તેમજ બળૠદૠયગૠહ બંને પગૠહે ઘથૃં ઼ૠવકીય કાયળૠ કયુળૠ છે. એ અથળૠમાં એિલયટ પ"સૠમની સમઙળૠ િવવેચન-પરરૠપરાને િવકસાવનારા વૈય"ગૠતક બળૠિતભા ધરાવતા ન્અધપાદૠળ સા8હદૠય પુળૃષ છે.”

68

ડૉ. મિણલાલ હ. પટેલ :

ડૉ. બહે ચરભાઈ પટેલ :

“ખરે ખર એક કિવ અને િચંતક અને િવવેચક તરીકે એિલયટનું માનસ સમજવાનું એટલું સરળ નથી. એક બાજુ બળૠાચીન ઙળૠીક સા8હદૠયની પરં પરાનો ઌઅડો અયૠયાસ અને અંઙળૠેઞૂ સા8હદૠયના મહાન કિવઓનો અયૠયાસ એને પરં પરાિભમુખ બનાવે છે. બીઞૂ બાજુ પોતે જ ે સમયમાં ઞૂવી રઽૠા હતા એ સમયના બળૠસૠો િવશે તેઓ અદૠયંત ઉદૠકટપણે કિવબળૠિતભાના તેમજ એક િવચારક અને િવવેચક તરીકેની બળૠિતભામાં પહે લી નજરે જ સમ઼ૠત ભૂતકાળ સાથેનું અનુસંધાન અને વતળૠમાન સમયની અિભઞૠઠતા બંને એકીસાથે ઞ્ડાઈને આવતાં દેખાય છે.”

“એિલયટ પરં પરાને ભૂતકાળનું અચલાયતન માનતો નથી. તેના મતે પરં પરા બળૠાચીન વાવ નથી. પરં પરાને તે િવકસાવવાનો બળૠભાવ ગણે છે. પરં પરામાં પ8રવતળૠનના નવા ઉફૠમેષોનો ઉમેરો થવો ઞ્ઈએ. પરં પરાના બળૠવાહમાં નવીન ઉમેરાય ને પરં પરા નવા ળૄપે વહે એ અિભબળૠેત છે. પરં પરા તૂટે એ હાિનકારક છે. પરં પરામાં નવી સેરો ઉમેરાવી ઞ્ઈએ. પરં પરા એટલે ળૄ8ઢબનૠતા નહૂઅ. પરં પરાનો િવકાસ થવો ઞ્ઈએ, તેમાં પ8રવતળૠન આવવું ઞ્ઈએ. અને એ પ8રવતળૠન નવીન હોવું ઞ્ઈએ. નવી વૈય"ગૠતક બળૠિતભા પરં પરાને નવ-પ8રવિતળૠત કરે છે.”

ડૉ. રમણલાલ ઞ્શી : ડૉ. િશરીષ પંચાલ :

“કોઈ પણ સજળૠક પોતાના અંગત અનુભવોને અિભષૠય"ગૠત આપીને મહાન કલાકાર બની શકતો નથી. એથી જ આદૠમાિભષૠય"ગૠતમાં રાચતા રોમે"ફૠટક કિવઓનો એણે િતર઼ૠકાર કય્ળૠ છે. મહાન કિવતામાં, એિલયટના મતે કોઈ ને કોઈ એવા િનવોળૠ"ગૠતક તદૠદવ બળૠદૠયે સંકતે હોય છે જ. કિવ પોતાના ષૠય"ગૠતદૠવથી પર બની આદૠમાને એની ઼ૠવેજૠછાએ આકાર ઙળૠહણ કરવા દેવા માટે પોતે જ માપૠયમ બની ઞીય છે. એનો અથળૠ એવો નથી થતો કે એિલયટે ષૠય"ગૠતદૠવનું મહદૠદવ લેઘૠયું નથી. એ તે કરે છે, પણ ષૠય"ગૠતદૠવ અને સંવેગને સમાનાથૂળૠ ગણતા નથી અને ષૠય"ગૠતદૠવ જ કિવનું સવળૠ઼ૠવ છે એમ પણ ઼ૠવીકારતા નથી.”

“પરં પરાની સાથે વૈય"ગૠતક બળૠિતભા કઈ રીતે સંકળાયેલી છે એ મુનૠો પણ િવચાર માગી લે છે. એિલયટ માને છે કે ઞૠયારે કોઈ નવી કૃિત રચાય છે દૠયારે એની બધી જ પુરોગામી કળાકૃિતઓને એ બળૠભાિવત કરી મૂક ે છે. બળૠવતળૠનમાન કૃિતઓ જ ે આદશળૠ ષૠયવ઼ૠથા ઊભી કરે છે એને નવી કૃિત બદલી નાંખે છે. અહૂઅ એિલયટ ‘નવી કૃિત’ શમૠદો ઼ૠથૂળ અથળૠમાં બળૠયોજતા નથી. જ ે કૃિત પાછળ વૈય"ગૠતક પુળૃષાથળૠ હોય, જ ે કૃિત ગણનાપાદૠળ પુરવાર થવાની હોય તે ‘નવી કૃિત’.”

69

ડૉ. સુમન શાહ :

આદાન-બળૠદાન થાય છે. આ આદાન-બળૠદાનને એિલયટ બહુ િવશાળ અથળૠમાં કાષૠયના સામાિજક બળૠયોજન તરીકે ઓળખાવે છે.”

“એિલયટની આ િનવોળૠય"ગૠતકની િવભાવના િનતાફૠત ઼ૠવળૄપે ઍ"ફૠટરોમા"ફૠટક છે. અંગતના િબનંગત કલાળૄપનો, અમૂતળૠના મૂિતળૠકરણનો તેમજ સામઙળૠીના ળૄપાફૠતરનો આ ન્અધપાદૠળ ઘૠયાલ એટલે જ એિલયટના સમકાલીનોમાં તેમજ નષૠય િવવેચકોમાં િબળૠય થઈ પડેલો, ને આકારવાદ ળૄપે ઝગેલો. આખી વાત કાષૠયસંયોજન અને કાષૠયપુનૠગલ પર આવીને ઊભી હતી. એમાં એક તરફથી એિલયટે ઑમૠઝે"ગૠટવ કો8રલે8ટવની વાત ઉમેરી, તો બીઞૂ તરફથી કાષૠયને ઞૂવ-િવઞૠઠાનીઓની માફક ઑગૉળૠિનક રોલ ગથૠયું. છતાં, આવી મૂવૠયવાન સમજથી સંયોઞીયેલા કાષૠયને કિવતા વૈય"ગૠતક નૈપુથૠયનો ઉફૠમેષ કહીને એિલયટ નષૠય િવવેચકોની જ ેમ બેસી નથી રઽૠા. ઉફૠમેષના એ તદૠદવને એમણે પરરૠપરા-સંદભૉળૠ તપા઼ૠયું છે ને મૂલષૠયું છે.”

ડૉ. સુમન શાહ : “પરં પરા એટલે એિલયટને મન સીધી લીટીમાં વહે તી ઇિતહાસ-ધારા નહૂઅ, પેઢી-દર-પેઢીનું સપાટ સાતદૠય નહૂઅ, કે ભૂતકાળનું પુરાવતળૠન પણ નહૂઅ – પરરૠપરાને િવશેના એવા ઼ૠથૂળ િવચારોથી એિલયટ બચી શગૠયા છે. એમને મન પરરૠપરા એટલે ભૂત અને વતળૠમાનનો એક અિભફૠ, અિવભાઞૠય ઼ળૠોત. વતળૠમાનને ભૂતકાળ બળૠભાિવત કરે એવાં એનાં ખરે ખરાં મૂવૠયવાન તદૠદવો વતળૠમાન લગી તરતાં-િવ઼ૠતરતાં હોય. પરરૠપરા એવી ઞૂવફૠત બળૠિગળૠયા છે. વતળૠમાનને એ ઞીથૠયે-અઞીથૠયે ઘણૠા કરે છે. આ ભૂિમકાએ કહી શકાય કે સારી સા8હદૠયકૃિત હં મેશાં ભૂતકાલીન સમૃિનૠની યાદ તાઞૂ કરાવે છે.”

ડૉ. િશરીષ પંચાલ :

ડૉ. મિણલાલ હ. પટેલ

“પરં પરા આદૠમસાદૠ કરીને રચાયેલી કિવતા નૠારા સરવાળે તો સમઙળૠ ભાષાને, બળૠઞીને લાભ થવાનો. અહૂઅ એિલયટ એક બીઞૂ મહદૠદવની વાત કરે છે. આજ ે આપણે ફ8રયાદ કરીએ છીએ કે કિવતા સમકાલીન સમાજમાંથી બ8હહૠકૃત થઈ છે, બહુ ઓછા લોકો કિવતાનું વાચન કરે છે. પરં તુ એિલયટની નૅ"હૠએ મોટા ભાગની બળૠઞી કિવતા ન વાંચે તો પણ એ બળૠઞીને કિવતા નૠારા તો લાભ થતો જ હોય છે, કારણ કે કિવઓ નૠારા ભાષા અવાર-નવાર સઞૂવન થયેલો કિવ શમૠદ બળૠઞી પાસે એક અથવા બીઞૂ રીતે આવી ચઢે છે. એિલયટની નૅ"હૠએ િનરામય સમાજમાં એક ઘટક અને બીઞી ઘટક વજૠચે

“એિલયટ કિવતાના દૠળણ ઼ૠવરની વાત કરે છે : (૧) ઼ૠવગત ઼ૠવર (૨) પરગત ઼ૠવર (૩) પાદૠળગત ઼ૠવર. સંવેદનશીલતાનો ભંગ કાષૠયમાં ન થવો ઞ્ઈએ. એમ કહીને એિલયટ કિવતા અને ભાષાનો િવ઼ૠતારથી િવચાર કરે છે. કિવતા માદૠળ એક જ ભાષામાં અને કિવની જ ભાષામાં જ ઊતરી શકે એમ એિલયટ માને છે. કિવતાના અનુવાદને આથી જ એ ઼ૠવીકારતા નથી. એમના મતે કિવતા અનુવાદથી પર છે. કિવતાની ભાષામાં કિવની સં઼ૠકારચેતના હોય છે. એનો અનુવાદ અશગૠય છે. ભાવ અને ભાષાના સંવાદની પણ િજકર કરી છે. કિવતાનું સામાિજક કાયળૠ બતાવતાં એિલયટ આનંદ ઉપરાંત પરોગૠહ રીતે 70

અથળૠબોધને પણ ચૂઅધે છે. કિવતા બળૠઞીને ઘડે છે. અને એને એ 8દશાદોર આપે છે એમ એિલયટ માને છે.” “ડૉ. બહે ચરભાઈ પટેલ : “એિલયટ કહે છે, કાષૠયના દૠળણ ઼ૠવર હોય છે : બળૠથમ ઼ૠવર તે છે, જ ેમાં કિવ બીઞી કોઈ સાથે નહૂઅ, પણ પોતાની સાથે વાત કરે છે, િનૠતીય ઼ૠવર તે છે, જ ેમાં કિવ બીઞીઓ ભાવકો સાથે વાત કરે છે, અને તૃતીય ઼ૠવર તે છે, જ ેમાં કિવ પોતે વગૠતા બફૠયા િવના પરોગૠહ રીતે પાદૠળોના માપૠયમથી બોલે છે.” આમ, ઉપર બળૠમાણેના એિલયટ િવશેનાં કેટલાંક મંતષૠયો પરથી તેની કાષૠયિવચારણા સમઞૂ શકાય તેમ છે. ગુજરાતી િવવેચનમાં ટી.એસ. એિલયટ િવશે ખૂબ જ ચચાળૠિવચારણા થઈ છે. અહૂઅ તો માદૠળ કેટલાંક બળૠમુખ મંતષૠયો ટાંકવાનો બળૠયાસ કરી એિલયટની કાષૠયિવચારણાને સમજવાનો બળૠયદૠન છે. *** સંદભળૠ સૂિચ : (૧) કિવ-િવવેચક એિલયટ – સુમન શાહ (૨) પાસૠાદૠય સા8હદૠય મીમાંસાના સીમા઼ૠતંભો – ડૉ. બહે ચરભાઈ આર. પટેલ (૩) પ"સૠમનું સા8હદૠય િવવેચન – િશરીષ પંચાલ (૪) એિલયટ – સંપા. ધીળૃ પરીખ (૫) સા8હદૠયમીમાંસા – મિણલાલ હ. પટેલ, હરીશ પં8ડત 71