ચિત્રાંગદા — અનુવાદ: નિરંજન ભગત

Chitrangada

Dramatic Poem in Bangla by Rabindranath Tagore

Translated into Gujarati by Niranjan Bhagat Ahmedabad: Gurjar Grantharatna Karyalay, 2019

© તરલા ભગત

પહેલી આવૃત્તિ : 1965 બીજી સંવત્્ધિત આવૃત્તિ : 2019

નકલ : 300 પાનાં : 200

ISBN : 978-93-5162-622-0 કકમત : ૱ 300 આવરણ ચિત : નંદલાલ બસુ અન્્ય રખ્રાંકનો : અવનીન્દ્રનાથ ઠાકર (બંગાળી ત્િતાંગદાની પ્રથમ આવૃત્તિમાંથી) : પ્રકાશક : ગૂજર ગ્થરતન ક્ર્ય્ર્જલ્ય

૨૪

| મત્ણપુર • ૪૦ દૃશ્ય ૩ : તરુતલે ત્િતાંગદા | વૃક્ષ નીિ ત્િતાંગદા • ૫૪ દૃશ્ય ૪ : અરન ઓ ત્િતાંગદા | અરન અને ત્િતાંગદા • ૬૮ દૃશ્ય ૫ : મદન ઓ બસન્ત | મદન અને વસંત • ૭૨ દૃશ્ય ૬ : અરણ્યે અરન | અરણ્યમાં અરન • ૭૪ દૃશ્ય ૭ : મદન ઓ ત્િતાંગદા | મદન અને ત્િતાંગદા • ૭૮ દૃશ્ય ૮ : અરન ઓ ત્િતાંગદા | અરન અને ત્િતાંગદા • ૮૦ દૃશ્ય ૯ : બનિરગણ ઓ અરન | વનિરગણ અને અરન • ૮૪ દૃશ્ય ૧૦ : મદન બસન્ત

૨ :

બંગાળી ચિત્રાંગદ્ર અને તેમણે ર ૧૯૧૩માં કરલો અંગ્જી અનુવાદ, ચિત્ર, બંનેનો અભ્યાસ ક્યયો હતો. મૂળ લેખક પોતે ર અનુવાદક હોઈ, અંગ્જી અનુવાદ મૂળ કત્તની ભાષા અને અત્ભવ્યપ્્ત કરતાં ભાવ અને કથત્્યતવને વ્ વફાદાર છ. સંત્ક્ષતિ હોવા ઉપરાંત અંગ્જી અનુવાદ મૂળ બંગાળીના ઉતકષ્ટ ્ોરણે નથી પહોંિી શકતો. તે છતાં અનુવાદકો સાત પંપ્્ત / પંપ્્તસમૂહોનો અંગ્જીમાંથી અનુવાદ કર છ અને તે પ્રત્યે વાિકનું ધ્યાન દોર છ. તદુપરાંત તેઓ મૂળ બંગાળીનો અનુવાદ પણ દશાધિવે છ. આ અનુવાદ ગદ્યમાં છ. ચિત્રાંગદ્ર નો પ્રથમ ગુરરાતી પદ્યાનુવાદ ત્નરરન ભગતે ૧૯૬૧માં, રવીન્દ્ર શતાબદીના વષધિમાં, ક્યયો ર ૧૯૬૫માં ઉમાશંકર જોશીના

તેમણે એકથી વ્ાર વાર ચિત્રાંગદ્ર ત્વશે ભાષણ આપેલું. ચિત્રાંગદ્ર તેમની ત્પ્ર્ય કત્ત હતી એટલું ર નહીં, તેઓ કહેતા ક રવીન્દ્રનાથનો સાર અને અક ચિત્રાંગદ્ર અને ડ્રકઘર માં છ. ત્નરરન ભગત મેમોહર્યલ ટસટના હેતુઓને ધ્યાનમાં રાખીને ચિત્રાંગદ્ર ની

સંવત્્ધિત

પછી એક ર વષધિમાં ભોળાભાઈ પટલની આ અનુવાદની સમીક્ષા, ‘સમશ્ોકી ત્િતાંગદા’, પ્રગટ થઈ હતી. આ સમીક્ષા સૂક્મ અને અભ્યસત હોઈ તેનો પણ આ પુસતકમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છ. ઉપર રણાવ્યા પ્રમાણે ત્નરરન ભગતે પોતે બે દીર વ્યાખ્યાનોમાં ચિત્રાંગદ્ર નું ત્વદ્વતિાપૂણધિ ત્વશ્ષણ ક્યુિં છ. બેમાંથી એક વ્યાખ્યાન ગુરરાતીમાં છ અને અન્્ય અંગ્જીમાં છ. આ બંનેનો આ્ાર લઈને તેમર પછીથી મળી આવેલી હકીકતોને સમાવીને તૈ્યાર કરલો લેખ, ‘ચિત્રાંગદ્ર : ત્નરરન ભગતની કત્ફ્યત’, અહીં સમાવવામાં આવ્યો છ. ત્નરરન ભગતની અંગત નોં્ સાથેની ચિત્રાંગદ્ર ની ૧૯૬૫ની આવૃત્તિની

પણ આ પુસતકમાં સામેલ કરી છ. ભાત્વ સમીક્ષકો/સંશો્કોને

ચિત્રાંગદ્ર

શબદનો અથધિ રદો થા્ય છ. તે છતાં આ અનુવાદમાં તે શબદો એમના એમ ર વપરા્યા છ. તેને અંગે વ્ સપષ્ટતા જ્યાં તે શબદો વપરા્યા છ તેની નીિ આપેલી પાદટીપમાં કરવામાં આવેલી છ. ત્લપ્યંતરમાં સહા્ય માટ સુજ્ઞાબહેન શાહ અને અત્નલાબહેન દલાલ, તેમર

સુંદર

ચિત્રાંગદ્ર અને ચનરજન ભગત 9

થ્યાં હો્ય એ તમાર જોઈએ? —‘શકન્તલા’, હ તારો નામોચિાર કરુ છ અને એ તમામ એકસાથે કહેવાઈ જા્ય છ. ચિત્રાંગદ્ર ને પણ એ ર ઉદગારો લાગુ પ્ડે. કા ત્લદાસની કલાના ગ્યુઇથેએ કરલા રહસ્યદશધિનને અપૂવધિ મમધિજ્ઞતાથી ખોલી આપનાર કત્વવર રવીન્દ્રનાથની એ નાટ્યરિના છ. ચિત્રાંગદ્ર વાંિતાં એ કાત્લદાસત્પ્ર્ય કત્વની રિના છ એ પ્રતીત્ત ્ડગલે ને પગલે થ્યાં કર છ. મહાભારતના શકન્તલોપાખ્યાનનું કથાસૂત અપનાવતાં કાત્લદાસની કલાએ એમાં એક અપૂવધિ ઉમેરણ ક્યુિં — શાપનું.

અ્પોપ્્ત રવા ગણા્ય. શરીરનું રૂપલાવણ્ય એને ક્ષણેક્ષણે રોમેરોમે ્ડખી રહ છ. પ્રણ્યીઓના રૂપસુ્ાપાનમાં એ તો રએ છ ‘પ્રણ્યનો ત્િરપરાર્ય’. કાત્લદાસની કાવ્યસૃપ્ષ્ટ સાથે રવીન્દ્રસૃપ્ષ્ટનું અહીં સુ્ી ર સામ્ય છ. રવીન્દ્રકત્ત પોતાના આગવા રહસ્યને સાકાર કરવા રદે માગપે વળે છ.

રમ ર, પ્રેમનો

પોતે હારર થા્ય છ.

ન હતું. મત્ણપુરના રારવંશને દેવનું વરદાન હતું ક વંશમાં પુતી રન્મશે નહીં. ત્િતાંગદા અપવાદ નીવ્ડી. પુતસમોવ્ડી બનીને ્નુત્વધિદ્યાસજ્જ થઈ પુરુષવેશે ્યુવરાર તરીક રારકાર કરવા લાગી. એક વાર અરણ્યમાં મૃગ્યા કરતાં બાર વરસના વનવાસે નીકળેલા બ્રહ્મિ્યધિવ્રત્ારી અરનનો અિાનક ભેટો થઈ રતાં ‘હ તો નારી છ’ એ સભાનતા તીવ્રપણે એનામાં પ્રગટી. શૂરમાત્નનીને ગવધિ હતો ક પુરુષના છદ્મવેશે પોતે ્્યારક સૌ ્નુ્ધિરોમાં શ્રેષ્ઠ એવા અરન સાથે સંગ્ામની માગણી કરશે અને પોતાના વીરતવનો પહરિ્ય કરાવશે. એ સપ્ાધિ ક્ષણા્ધિમાં ્્યાં્ય ઓસરી ગઈ. એ નરપુંગવને એક નારી તરીક પોતે જીતી શક

એ ત્નમેષમાં એને સમજાઈ ગ્યું. બીજી સવાર

ચિત્રાંગદ્ર

ત્િતાંગદાએ રૂપ ઉછીનું મેળવ્યું. પણ પ્રેમ કાંઈ ઉછીનો મળે છ? નવરૂપમતી ત્િતાંગદાને અરન તરત વશ થા્ય છ, પણ અભાગણીને પ્રેમ મળતો નથી, મળે છ નકરો ભોગ. છલનાનો — વંિનાનો એને તરત થાક લાગે છ. અરન રમાં રત છ તે તો પોતાનું માગી આણેલું ત્મથ્યા રૂપ છ. એ ત્મથ્યારૂત્પણી મહારાક્ષસી

છ. પણ અરન? અરણ્યમાં નમતા પહોર ‘અનંત દાહરદ્ર� મત્યધિ માનવનું’ એ ત્િંતવી રહો હતો, ત્યાં સરોવરતટ અપૂવધિ નારીરૂપ જોવા પામે છ. ‘ફરી એક વાર કદી…’ દશધિન થા્ય એમ ઝંખે છ ત્યાં ર એ સુંદરી આવીને બારણાં ઠેલે છ. એ જ્યાર કહે છ ક પોતે કોઈ વીર કાર ત્શવપૂજાવ્રત આિરી રહી છ, ત્યાર ખ્યાત્તનું વૈતથ્ય સમજાવતાં અરન એને કહે છ : ‘ત્મથ્યાની કરો ના ઉપાસના’. પણ સુંદરી (ત્િતાંગદા) જ્યાર નામ પા્ડીને ત્પ્ર્યતમ તરીક અરનનો ઉલ્ખ કર છ ત્યાર એ, પોતાના હૃદ્યમાં ત્િતાંગદા પ્રત્યે પ્રેમનો અંકર સરખો ન ફટ્યો હોવા છતાં, કવળ રૂપલોલુપતાથી કહે છ : અત્્ય વરાંગને, એ અરન, એ પાં્ડવ, એ ગાં્ડીવ્નુ િરણે શરણાગત, એ તો ભાગ્યવાન. પેલી

પ્રવેશક

્્યાં એની મનોમૂત્તધિ? ્્યાં આ દૈન્્ય? એનાથી પુછાઈ જા્ય છ : ‘તમે પાથધિ?’ એ પ્રશ્ન પાછળની વેદનાનો અણસારો પણ પામ્યા ત્વના અરન, મોટ પરાક્રમ કરતો હો્ય તેમ, િાટવિન ઉચિાર છ : હા, હ પાથધિ. દેવી તમારા હૃદ્યદ્વાર પ્રેમાતધિ અત્તત્થ.

‘પ્રેમાતધિ’ એ શબદો, સરોવરસુંદરીની

કરી અરનને કરી રહો અનરન કોને માટ? માર માટ નહીં. આ ઉદગારો અરનને સંભળાવવા માટ નથી તેટલા પોતાનું મનોમંથન પ્રગટ કરવાના ત્િતાંગદાના પ્ર્યતનરૂપ છ. રૂપલાભથી મળ્ો તે પોતાનો મનનો માનેલો પેલો અરન નહીં, પણ કોઈક રૂપત્પપાસુ, ક્ષણમાં વ્રત છો્ડ એવો, માણસ છ. અરનને મેળવનાર સાિી ત્િતાંગદા નથી તે પોતે જાણે છ, તેમ પોતાને મળ્ો તે પણ સાિો અરન નથી શું એવી એને આશંકા થા્ય છ, અત્િતાંગદા અનરનને પામે છ. ઇચછા હતી ત્િતાંગદા અરનને પામે તેની. એ આતધિસવર પુકારી ઊઠે

ચિત્રાંગદ્ર

રૂપકળણમાં ્ડબતો બિાવવો મુશકલ છ. એ તો એમાં પોતાના ‘કીત્તધિપ્્લષ્ટ જીવનનું પૂણધિ ત્નવાધિપન’ માને છ. ત્િતાંગદા િીતકાર કરી ઊઠે છ : નથી હ આ, નથી હ આ, હા્ય, પાથધિ, હા્ય, હક્યા્ય તે દેવની આ છલના છ. જાઓ, જાઓ, પાછા જાઓ, પાછા જાઓ, વીર! ત્મથ્યાની કરો ના ઉપાસના. અરને ત્િતાંગદાને

‘ત્મથ્યાની કરો ના ઉપાસના’ અનેકગણા

કપટરૂપ. પોતાનું સાિ સવ-રૂપ અરનને ત્નવેહદત કરવા એ ઝંખે છ, પણ આ ‘અરન’ સંતુષ્ટ છ અત્યાર ત્િતાંગદાના કપટરૂપમાતથી. બેવ્ડ ધ્યે્ય ત્સદ્ધ કરવાનું છ : આ સુંદરી નહીં પણ સાિી ત્િતાંગદા અરન સમક્ષ પ્રણત્્યનીરૂપે ઉપપ્સથત થા્ય તે, અને એ સાિી ત્િતાંગદા માટ અરનના મનમાં ખરખર પ્રેમ રન્મે તે. i અરન બ્ ભૂલીને વષધિભર આ રૂપકલ્ોત્લનીમાં તણા્ય છ. ત્િતાંગદા પ્રત્તક્ષણે આ ત્વ્ડબનાના અસહ ભાર નીિ દબાતી છતાં અરનને રોકતી નથી, બલક અસહા્યપણે એને સંતપધિવા ત્સવા્ય બીજો કોઈ માગધિ જોઈ શકતી નથી. મદનને એ કહે છ તેમ, પોતે બળે છ અને બાળે છ. અરનનો પ્રણ્યોપિાર તો પોતાની, ઉછીની

પોતે

ફલને તો ફટ્યા પછી, પહરપ્વ થ્યા પછી ર તે ફલરૂપે પ્રગટવું રહ… હવે તો એના ક્રમે આ રૂપપ્રફલ્નમાંથી પ્રેમફલન સુ્ી પહોંિા્ય તેની રાહ જોવી રહી. અને એ આદેશે છ : ‘જા વતસે, ્યૌવનઉતસવે.’ ત્િતાંગદાને રમાંથી પસાર થવું પ્ડ છ તે કરતાં તો પાવધિતીની તપશ્ચ્યાધિ

સારી.

માગવા જા્ય છ તો સામેથી એ સુંદરી પ્રશ્નાથધિત્િહનને વ્ રરુ બનાવે છ : મને રવી રઓ છો તેવી છ હ. બીજો કશો પહરિ્ય નથી. અરનને એ પરવે છ. કહે છ ક એને નથી નામ, ્ામ, ગોત ક ગૃહ; એ તો છ નરી મેરસુવણધિછટા, કસુમગં્, તરગની ગત્ત એ તો ્્યાર્ય તે બં્નને જાણતી ર નથી. પણ એ પરવણી પાછળ કોઈ ગૂઢ, ગાઢ અંતરવેદના ્ડોહક્ય કરી રતી એની નરર િઢ્ા વગર રહેતી નથી. ગત વસંતનાં મૃત પુષપ સાથે

ચિત્રાંગદ્ર

અને ઉમેર છ : હે પૌરવ, કાલ એને જોઈ હોત આ ર વનપથ પર આ ર પૂણાધિતીર, એ ર દેવાલ્ય મહીં, હસી તમે િા્્યા જાત! ‘જાત’ શું, ગ્યા ર હતા

ર છ.

નાથ,

કહે છ : ત્વિારુ છ વીરાંગના કોને કાર ્રી રહી આટલું કઠોર આ વ્રત? એને શેનો અભાવ છ? કટલું કઠોર એ વ્રત તે તો રના ઉપર વીતે છ તે જાણે છ, એટલે તો છલ્ા શબદો ઉપર એ તૂટી પ્ડ છ . એને શેનો અભાવ છ? એ તો અભાત્ગની! એની પાસે હતું ર શું? વી્યધિ એનું રિી રહ અભ્રભેદી દુગધિમ કો દુગધિ િાર કોર અવરુદ્ધ કરી રુદ્યમાન એવું રમણીહૃદ્ય. રમણી તો સહર ર અંતરવાત્સની સંગોપને રાખે

પ્રવેશક 17

પણ અરનને અજાણ એવો પહરપ્સથત્તનો કટાક્ષ પણ છ, કમ ક અત્યાર પોતાના ત્પ્ર્યતમ અરનની પ્ડખે હોવા છતાં એનામાંની અંતર-નારી તો ‘ત્નત્ય એકાહકની’ ર છ. પણ ત્નભધિતસધિનાનો એનો સૂર રમ રમ ઊંિો િઢ છ તેમ તેમ અરન વ્ ને વ્ ત્િતાંગદામ્ય થતો જા્ય છ. કમ્રરસભવ કરતાં અહીં ઊલટી ર ્યોરના

રવા્ય છ : ‘ત્શરીષકોમળું આ રૂપ પરા્યા વસ્ત્ર રમ, ત્છન્ન કરી તમારા પદ તલે રોળી દઉં તો એ ક્ષત્ત સહેવાશે તમારાથી? કાત્મનીની છલકલા, મા્યામંત, દૂર કરીને પોતે ઊભી રહે એ પુરુષની દૃપ્ષ્ટને સારુ લાગશે? રાત્તની ક્રી્ડાસહિરી હદવસની કા્યધિસહિરી થા્ય, વામ બાહ સમ દત્ક્ષણ બાહની સતત અનુિરી બની રહે, તો તે શું વીર હૃદ્યને ગમશે?’ ત્િતાંગદાની વાત િાલતી હતી. શા માટ આ નારી પોતાની વાત કર છ? આ ક્ષણે અરનના મનમાં સમૃત્તસંસકારો જાગવા લાગ્યા હશે? વનાંતરાલમાં મળેલો પેલો ્ીટ ત્વત્િત ્નુ્ાધિરી બાલવીર, અરણ્યના ત્શવમંહદરમાં પ્રેમત્નવેદન કરી ગ્યેલી પેલી રૂપહીન નારી, મત્ણપુરની ્યુવરારસમોવ્ડી કમારી ત્િતાંગદા, અને આ પૂણધિ સુંદરી — એ બ્ાં્યમાં ઊપસવા કરતી

ચિત્રાંગદ્ર

પહરપાત રગાવે છ. તેરપ્સવની, પામું તારો પહરિ્ય વચિે વચિે વાતમાં ને વાતમાં ર. એની પાસે તારો ર આ સૌંદ્યધિનો રાત્શ, લાગી રહો મૂત્તધિ માત,

ત્શ્પરવત્નકા!

દૃપ્ષ્ટ પામ્યો છ. એ કહે છ : ‘સા્કની પાસે પ્રથમ તો ભ્રાપ્ન્ત આવે, મનોહર મા્યારૂપ ્રીને; સત્ય તો ત્યાર પછી ર, અંતરમાં અને બહાર પ્રકાશ પા્ડતું, ભૂષણત્વહીનરૂપે દેખા દે. તે સત્ય તારી અંદર ્્યાં છ? મને તે આપ. મારામાં ર સત્ય હો્ય તે તું લે. એ ત્મલન ત્િરકાલીન હશે, શ્રાપ્ન્તહીન હશે.’ રએ છ તો સુંદરી અશ્રુ સારી રહી છ. કદાિ એ હષધિનાં અશ્રુ છ. પણ એ જાણવાની હજી એને વાર છ. ત્પ્ર્યાને દૂભવી છ એમ માની એ ત્ફલસૂફીની વાતો પ્ડતી મૂક છ, અને ‘તારુ મનોહર રૂપ તે મારાં પુણ્યનું ફળ છ’ કહી એને રીઝવવા કર છ. ત્િતાંગદાની સત્ય સવ-રૂપે પ્રગટ થવાની તક જાણે આવતાં ર ખસી જા્ય છ, પણ એને એનું રૂપ ્ડખ્યું ન હો્ય તો તે પહેલી વાર આ પ્રસંગે, કમ ક અરન હવે પ્રેમ કર છ એ રૂપની પાર રહેલા અંતરનારી–સવરૂપને. વષધિની અવત્્ પૂરી થવામાં છ.

પ્રવેશક

ત્િતાંગદા રહી છ. અને

ર અરન ઝંખે છ. ઉછીના રૂપની એને હવે ઈષાધિ નથી. એણે

આ કીત્મ્યો ક્યયો પ્રેમે. ર પ્રેમ માટ વંિનાનો આશરો લી્ો તે પ્રેમને ર ખોઈ બેસવાનું થા્ય તોપણ પોતાનું પૂણધિ સત્ય સવ-રૂપ પ્રગટાવવું એ જોખમ ખે્ડવાની ત્િતાંગદાએ હમેશ તૈ્યારી દાખવી છ. પોતાનામાંના સત્યનો સાક્ષાતકાર કરવાની શપ્્ત પ્રેમ દ્વારા ર મળે છ અને સત્યપ્રાપ્તિ દ્વારા ર પૂણધિ પ્રેમ મળે છ. સત્યનું

નામ

અહીં કત્વ એક પુરાણક્પન (myth) ની

વીત્યા પછી!

અરને નગરમાં ત્િતવાહન રાજાની ત્િતાંગદા નામની િારુદશધિના દુહહતાને ઇચછા પ્રમાણે ત્વિરતી જોઈ અને એને માટ એને કામના થઈ, ર એણે રાજા આગળ વ્ય્ત કરી, એવો સી્ો કથોપક્રમ છ. રવીન્દ્રનાથ એ કથામાં વરદાનની વાત ઉમેર છ અને ત્િતાંગદાને એક પુરાણક્પન (myth) બનાવે છ. ત્મથ્યા અને સત્ય વચિેની રસાકસીનું એ પુરાણક્પન છ. રવીન્દ્રનાથની સમગ્ સાહહત્યસૃપ્ષ્ટમાં એમણે સરલાં બે પુરાણક્પનો એમના ત્વત્શષ્ટ સૂક્મ વૈ્યપ્્તક વૈભવનો ત્નદપેશ કરી રહે છ. એક છ અમલનું, બીર છ ત્િતાંગદાનું. એ બંને રવીન્દ્રનાથની આધ્યાપ્તમક વ્યપ્્તતા સમરવાની િાવીઓ છ. અમલનું પુરાણક્પન એ ‘મહાઅજાનાર પહરિ્ય’ (મહાઅજાણ્યાના પહરિ્ય) માટની

તીવ્ર ઝંખનાનું છ. ત્િતાંગદાના પુરાણક્પન દ્વારા એ સૂિવે છ :

ચિત્રાંગદ્ર

સરસીતીર ત્નવધિસન થતી મ્યુત્સ્ડાેરાના છપાઈને કરલાં દશધિનની ્યાદ અપાવે એ રીતનું ન હોત તો િાલત. તીજા દૃશ્યના આરભમાં ત્િતાંગદાએ કહેલી વાતો, મદન ર મનત્સર છ અને માનવના મનની બ્ી વાતો જાણે ર છ તેની આગળ કોઈની પણ આગળ, એ રીતે કહેવા માટ નાટ્યદૃપ્ષ્ટએ અત્નવા્યધિ રરૂર

પ્રમાણે રાખી નથી. કત્વસહર લ્યસૂઝથી ભાઈશ્રી ત્નરરન ભગત તે તે પ્રસંગનો ભાવલ્ય ગુરરાતીમાં ્યથાવત્ સંક્રાંત કરી શ્્યા છ એ ત્સત્દ્ધ આહલાદક છ. ૫–૧૧–૧૯૬૫ ઉમ્રશકર જોશી

પ્રવેશક

: તુત્મ પંિશર? મદન : આત્મ સેઇ મનત્સર, ટને આત્ન ત્નત્ખલેર નરનારી-હહ્ય વેદનાબન્્ને. ત્િતાંગદા : કી વેદના કી બન્્ન જાને તાહા દાસી. પ્રણત્મ તોમાર પદે. પ્રભુ, તુત્મ કોન્ દેવ? વસંત : આત્મ ઋતુરાર. રરા મૃત્યુ દૈત્ય ત્નમેષે ત્નમેષે બાહહર કહરતે િાહે ત્વશ્વેર કકાલ; આત્મ ત્પછ ત્પછ ત્ફર પદે પદે તાર કહર આક્રમણ; રાત્તહદન સે સંગ્ામ. આત્મ અત્ખલેર સેઇ અનન્ત ્યૌવન. ત્િતાંગદા : પ્રણામ તોમાર ભગવન્. િહરતાથધિ દાસી દેવ-દરશને. મદન : ક્્યાણી,

તાપે

ચિત્રાંગદ્ર

મદન અને વસત

: તમે પંિશર?

: હા, હ એ ર મનત્સર. બાં્ી જાણ નર અને નારીનાં હૃદ્ય વેદનાના બં્નથી. ત્િતાંગદા ઃ શી વેદના, શું બં્ન જાણે છ આ દાસી. પ્રણમું તમાર પદે. પ્રભુ, તમે કોણ દેવ? વસંત : હ છ ઋતુરાર. રરા મૃત્યુ બંને દૈત્ય ક્ષણે ક્ષણે ત્વશ્વને કકાલ કરવાને િાહે, એની પૂંઠે પૂંઠે ફરી પદે પદે એના પર કરુ છ હ આક્રમણ, રાત્તહદન આ સંગ્ામ! હ છ અત્ખલનું એ ર અનંત ્યૌવન.

:

તમને ભગવન્!

અનગ આશ્રમ

મદન : શુત્નબાર રહહનુ ઉતસુક. ત્િતાંગદા : આત્મ ત્િતાંગદા મત્ણપુરરારકન્્યા. મોર ત્પતૃવંશે કભુ પુતી રપ્ન્મબે નાહદ્યાત્છલા હેન વર દેવ ઉમાપત્ત તપે તુષ્ટ હ્યે. આત્મ સેઇ મહાવર વ્યથધિ કહર્યાત્છ. અમોર દેવતાવા્્ય

્નુત્વધિદ્યા રારદં્ડનીત્ત. ત્િતાંગદા : તાઇ પુરુષેર વેશે ત્નત્ય કહર રારકાર ્યુવરારરૂપે, ત્ફહર સવેચછામતે; નાહહ જાત્ન લજજા ભ્ય, અન્તઃપુરવાસ; નાહહ જાત્ન હાવભાવ, ત્વલાસિાતુરી; ત્શત્ખ્યાત્છ ્નુત્વધિદ્યા, શુ્ ત્શત્ખ નાઇ, દેવ, તવ પુષપ્નુ કમને બાઁકાતે હ્ય ન્યનેર કોણે. વસંત : સુન્યને, સે ત્વદ્યા ત્શખે ના કોનો નારી; ન્યન આપત્ન કર આપનાર કાર,

ચિત્રાંગદ્ર

: સુણવાને ઉતસુક છ.

: હ છ ત્િતાંગદા, મત્ણપુરરારકન્્યા.

ત્પતૃવંશે કદી પુતી રનમશે નહીં

ગ્યા એવો વર દેવ ઉમાપત્ત

થઈ

એ આશીવાધિદ

છ બહ તેથી તારો ત્પતા તને પુતની સમાન પાળી રહો, શીખવી છ ્નુત્વધિદ્યા, રારદં્ડનીત્ત. ત્િતાંગદા : તેથી પુરુષના વેશે ત્નત્ય કરુ રારકાર ્યુવરારરૂપે, ફરુ સવૈરપણે. જાણ નહીં લજજા, ભ્ય, અંતઃપુરવાસ; જાણ નહીં હાવભાવ, ત્વલાસિાતુરી. શીખી છ હ ્નુત્વધિદ્યા. કવળ ન શીખી, દેવ, કવી રીતે તાકવાનું ન્યનના ખૂણામાંથી તમારુ આ પુષપબાણ. વસંત : સુન્યને, નારીને એ ત્વદ્યા શું કૈં શીખવાની હો્ય? ન્યન તો પોતે કર ન્યનનું કામ.

અનગ આશ્રમ

ભૂત્મતલે ત્િર્ારી મત્લન પુરુષ. ઉહઠતે કહહનુ તાર અવજ્ઞાર સવર સર રતે—નહ્ડલ ના, િાહહલ ના ત્ફર. ઉદ્ધત અ્ીર રોષે ્નુ-અગ્ભાગે

તા્ડના—સરલ સુદીર દેહ

તીરવેગે

કૌતુકર મૃદૂહાસ્યરખા બુત્ઝ સે બાલક-મૂત્તધિ હે હર્યા આમાર. ત્શખે પુરુષેર ત્વદ્યા, પ’ર પુરુષેર વેશ, પુરુષેર સાથે થેક, એતહદન ભુલે ત્છનુ ્યાહા, સેઇ મુખે િ્યે, સેઇ આપનાતે-આપત્ન-અટલ મૂત્તધિ હે હર’, સેઇ મુહતપેઇ જાત્નલામ મને, નારી આત્મ. સેઇ મૂહતપેઇ પ્રથમ દેત્ખનુ સમમુખે પુરુષ મોર. મદન : સે ત્શક્ષા આમાહર સૂલક્ષણે. આત્મઇ િેતન કર હદઇ એકહદન જીવનેર શુભ

ચિત્રાંગદ્ર

િીર્ારી મત્લન પુરુષ. ઊઠી રવા કહ એને અવજ્ઞાના સવર, ન તો સહેર ખસ્યો, ન તો એણે જો્ય મારી સામે. ઉદ્ધત અ્ીર રોષે ્નુષ્યના અગ્ભાગે

સરલ સુદીર દેહ

ગુતિ કૌતુકની મૃદુ હાસ્યરખા જોઈને આ મારી નાના બાળ રવી મૂત્તધિ! શીખી પુરુષની ત્વદ્યા, પહે્યયો પુરુષનો વેશ પુરુષની સાથે રહી. આટલો સમ્ય હ ર ભૂલી હતી, એનું મુખ જોતાં, આતમપ્સથત અટલ એ મૂત્તધિ જોતાં એ ર ક્ષણે મનમાં મેં જાણ્યું હ તો નારી. એ ર ક્ષણે પ્રથમ મેં જો્યો મારી સામે આવી ઊભો કો’ પુરુષ. મદન : એ તો મારુ ર ત્શક્ષણ સુલક્ષણે! જીવનની કોઈ એક શુભ પુણ્ય

અનગ આશ્રમ 29

શુનેત્છનુ બટ, સત્યપાલનેર તર દ્વાદશ વતસર વને વને બ્રહ્મિ્યધિ પાત્લછ અરન. એઇ સેઇ પાથધિવીર! બા્્યદુરાશા્ય કત હદન કહર્યાત્છ મને, પાથધિકીત્તધિ કહરબ ત્નષપ્રભ આત્મ

ભુરબલે; સાત્્બ અવ્યથધિ લક્્ય;

છદ્મવેશે

શૌ્યધિવી્યધિ ્યાહા હકછ ્ુલા્ય ત્મલા્ય લત્ભતામ દુલધિભ મરણ, સેઇ તાઁર િરણેર તલે. કી ભાત્બતેત્છનુ મને નાઇ. દેત્ખનુ િાહહ્યા ્ીર િત્લ ગેલા વીર, વન-અન્તરાલે. ઉહઠનુ િમહક; સેઇક્ષણે રપ્ન્મલ િેતના; આપનાર હદલામ ત્્ક્ાર શતવાર. ત્છ ત્છ મૂઢ, ના કહરત્લ સમભાષણ, ના શુ્ાત્લ કથા, ના િાહહત્લ ક્ષમાત્ભક્ષા, બબધિરર મતો રહહત્લ દાઁ્ડા્યે—હેલા કહર િત્લ ગેલા

ચિત્રાંગદ્ર

છ બહ સત્યપાલનને કાર

વષધિ વને વને બ્રહ્મિ્યધિ

છ અરન, એ ર શું આ પાથધિવીર! બા્્યદુરાશામાં કટલા્ય હદન મનમાં મેં

મારા ભુરબલ વ્ડે,

લક્્ય.

શૌ્યધિવી્યધિ સૌ કઈ ્ૂળમાં ર રોળીને હ પામી હોત દુલધિભ મરણ એના િરણમાં. મનમાં શું ત્વિા્યુિં હ જાણ નહીં. જોઉં છ તો ્ીરથી એ િાલી ગ્યો વીર વનની ઓ પાર! િમકી હ ઊઠી. એ ર ક્ષણે સફરી ગઈ િેતના. પોતાને મેં ત્્ક્ારી કૈં સો સો વાર. છી, છી, મૂઢ! ક્યુિં નહીં સંભાષણ, ક્યયો ન સંવાદ, માગી નહીં ક્ષમાત્ભક્ષા, બબધિરની રમ હ તો કવળ ત્યાં ઊભી રહી. અવગણી િાલી ગ્યો વીર. મને

મદન : બલે ્યાઓ બાલા. મોર કાછ કહર્યો ના કોનો લાર. આત્મ મનત્સર; માનસેર સકલ રહસ્ય જાત્ન. ત્િતાંગદા : મને નાઇ ભાલો તાર પર કી કહહનુ આત્મ, કી ઉતિર શુત્નલામ. આર શુ્ા્યો ના ભગવન્. માથા્ય પહ્ડલ ભેંગે લજજા વજ્રરૂપે, તબુ મોર

આત્મ. પત્ત્યોગ્ય નહહ વરાંગને.’ પુરુષેર બ્રહ્મિ્યધિ! ત્્ક્ મોર, તાઓ આત્મ નાહરનુ ટલાતે. તુત્મ જાન, મીનકતુ, કત ઋત્ષ મુત્ન કહર્યાછ ત્વસરન નારીપદતલે ત્િરાત્રત તપસ્યાર ફલ. ક્ષત્ત્યેર બ્રહ્મિ્યધિ. ગૃહે ત્ગ્ય ભાંત્ગ્ય ફત્લનુ ્નુઃશર ્યાહા હકછ ત્છલ, હકણાંહકત એ કહઠન બાહ—ત્છલ જા ગવપેર ્ન

કાલ મોર— લાંછના કહરનુ તાર

આક્રોશભર.

ચિત્રાંગદ્ર

ઃ બો્્યે જા તું, બાલે!

કને સહેર પણ શરમાતી નહીં.

તો મનત્સર, માનસનું સકલ રહસ્ય

તો જાણ.

ઃ મનમાં ન િેન!

ને સાંભળ્ું શું

અનગ આશ્રમ

પ્રાણ! જાણ નહીં કમ કરી પાછી ફરી રર. દુઃસવપનથી ત્વહવલની રમ છલ્ી એની વાત મારા કાને શૂલ રમ વાગી— ‘બ્રહ્મિારી વ્રત્ારી હ તો, પત્ત્યોગ્ય નથી, વરાંગને!’ પુરુષનું બ્રહ્મિ્યધિ! ત્્ક્ મને! િત્લત ન કરી શકી એને. તમે જાણો છોને મીનકતુ! કટલા્ય ઋત્ષમુત્ન લાંબી એવી તપસ્યાનું ફલ નારીના િરણતલે સમત્પધિત કરી ગ્યા! ક્ષત્ત્યનું બ્રહ્મિ્યધિ! રર રઈ ભાંગી નાંખ્યું ્નુશર, સવધિ ર કૈં હતું મારી કને. હકણાંહકત મારો

સામાન્્ય લલના, ્યાર તસત નેતપાતે માને પરાભવ વી્યધિબલ, તપસ્યાર તેર. હે અનંગદેવ, સબ દમભ મોર એક દન્્ડે લ્યેછ ત્છત્ન્યા—સબ ત્વદ્યા સબ બલ કરછ તોમાર પદાનત. એખન તોમાર ત્વદ્યા ત્શખાઓ આમા્ય, દાઓ મોર અબલાર બલ, ત્નરસ્ત્રેર અસ્ત્ર ્યત. મદન : આત્મ હબ સહા્ય તોમાર. અત્્ય શુભે, ત્વશ્વર્યી અરને ત્રત્ન્યા વન્દી કહર આત્ન હદબ સન્મુખે તોમાર. રાજ્ઞી હ્ય હદ્યો તાર દં્ડ પુરસકાર ્યથા-ઇચછા. ત્વદ્રોહીર કહર્યો શાસન. ત્િતાંગદા : સમ્ય થાહકત ્યહદ, એકાહકની આત્મ ત્તલે ત્તલે હૃદ્ય તાઁહાર કહરતામ અત્્કાર, નાહહ િાહહતામ દેવતાર સહા્યતા. સંગીરૂપે થાહકતામ સાથે, રણક્ષેતે હતેમ સારત્થ, મૃગ્યાતે રહહતામ અનુિર, ત્શત્બરર દ્વાર જાત્ગતામ રાત્તર પ્રહરી, ભ્તરૂપે પૂત્રતામ, ભૂત્યરૂપે કહરતામ

ચિત્રાંગદ્ર

સામાન્્ય લલના, રના તસત નેતપાતે પરાભવ પામે વી્યધિબલ, તપસ્યાનું તેર. હે અનંગદેવ, તમે મારો સવધિ દંભ એકસાથે છીનવી છ લી્ો. સવધિ ત્વદ્યા, સવધિ બલ તમાર િરણ ્રુ. હવે તો આ તમારી

સામે, મહારાજ્ઞી બનીને તું આપરને દં્ડ પુરસકાર રવી તારી ઇચછા, ત્વદ્રોહી પર કરર તું શાસન. ત્િતાંગદા ઃ સમ્ય જો હો્ય એકલી હ ્ીર ્ીર એના હૃદ્યની પર અત્્કાર પ્રાતિ કરુ, િાહ નહીં દેવતાની સહા્યતા. સાથી બની ઊભી રહ સાથે, રણક્ષેતે બની રહ સારત્થ, મૃગ્યામાં બની રહ અનુિર, ત્શત્બરને દ્વાર જાગીને હ બની રહ રાત્તની પ્રહરી, ભ્તરૂપે કરુ એની પૂજા, ભૃત્યરૂપે

અનગ આશ્રમ 35

ત્િરસથાન લત્ભતામ સેથા. જાત્ન આત્મ એ પ્રેમ આમાર શુ્ ક્રન્દનેર નહે; ્ય નારી ત્નવાધિક્ ્્યપે ત્િરમમધિવ્યથા ત્નશીથન્યનરલે કર્ય પાલન, હદવાલોક ઢક રાખે મલાન હાત્સતલે, આરન્મત્વ્વા, આત્મ સે રમણી નહહ,

કામના કભુ

પ્રલાપવાહદની. હકન્તુ આત્મ ્યથાથધિ હક તાઇ? ્યેમન સહસ્ર નારી પથે ગૃહે, િાહર હદક, શુ્ ક્રન્દનેર અત્્કારી, તાર િ્ય બેત્શ નઇ આત્મ? હકન્તુ હા્ય, આપનાર પહરિ્ય દેઓ્યા, બહ ્્યપે બહ હદને રટ, ત્િરજીવનેર કાર, રન્મરન્માન્તર વ્રત. તાઇ અત્સ્યાત્છ દ્વાર તોમાદેર, કરત્છ કઠોર તપ. હે ભુવનર્યી દેવ, હે મહાસુન્દર ઋતુરાર, શુ્ એક હદવસેર તર રિાઇ્યા દાઓ—રન્મદાતા ત્વ્ાતાર

નારીર કરૂપ.

ચિત્રાંગદ્ર

અનગ આશ્રમ

્ારણ ત્યાં કરુ સદા્યનું સથાન. જાણ છ આ પ્રેમ મારો કવળ ન ક્રદનને કાર. ર નારી ત્નવાધિક ્્યપે ત્નશીથન્યનરલે ત્િરમમધિવ્યથા સહી અને હદવસના મલાન હાસ્ય ત્વશે છપાવી એ રાખે

કદી્ય તે ત્નષફળ ન જા્ય,

જો એક વાર પ્રકાત્શત કરુ ત્નશ્ચ્ય હ ્રુ એને મારા બાહબં્ે. હા્ય, હતત્વત્્, તે હદવસ કવી મને જોઈ હતી શરમથી કત્િત, શંહકત, કત્પત નારી, ત્વવશ, ત્વહવલ, પ્રલાપવાહદની! હકતુ શું ્યથાથધિ એવી છ હ? રવી આ સહસ્ર નારી વાટરાટ, રર બહાર િાર કોર માત ક્રદનની અત્્કારી? એમનાથી નથી શું હ કૈં ત્વશેષ? હકન્તુ હા્ય, પોતાનો આ પહરિ્ય ્ીરરથી બહ હદન પછી ર હ આપી શક, એ તો ત્િરજીવનનું કા્યધિ, રન્મરન્માતનું વ્રત એટલે તો આવી છ હ તમાર આ દ્વાર, કરુ છ

અપૂવધિપુલકભર ઉઠે પ્રસફહટ્યા લક્મીર િરણશા્યી પદ્મેર મતન. હે વસંત, હે વસંતસખે, સે વાસના પુરાઓ આમાર શુ્ હદનેકર તર. મદન : તથાસતુ. વસંત : તથાસતુ. શુ્ એકહદન નહે, વસંતેર પુષપશોભા એક વષધિ ્હર રહર્યા તોમાર તનુ રહહબે ત્વકત્શ.

ચિત્રાંગદ્ર

અનગ આશ્રમ

પુલકથી પ્રફલ્ી જો જા્ય લક્મીના િરણશા્યી પદ્મની સમાન! હે વસંત, હે વસંતસખે, એ વાસના પૂણધિ કરો એકમાત હદવસને

મને હ્ય,

સેથા વનલક્મીગણ સનાન કર ્યા્ય, ગભીર પૂત્ણધિમારાતે સેઇ સુતિ સરસીર પ્સનગ્ શષપતટ શ્યન કરન સુખે ત્નઃશંક ત્વશ્રામે સખત્લત-અંિલે. સેથા તરુ-અન્તરાલે અપરાહનવેલાશેષે, ભાત્બતેત્છલામ આશૈશવજીવનેર કથા; સંસારર મૂઢ ખેલા દુઃખસુખ ઉલહટ પાલહટ; જીવનેર અસન્તોષ, અસમપૂણધિ આશા, અનન્ત દાહરદ્ર� એઇ મતધિ માનવેર. હેનકાલે

ત્નભૃત ને ત્નરાલ્ય ક જાણે ત્નઃસતબ્ મધ્યાહને અહીં વનલક્મીગણ સનાન કરી જા્ય, ગભીર પૂત્ણધિમારાતે એ ર સુતિ સરસીના પ્સનગ્ શષપતટ સુખ મહીં પોઢી જા્ય ત્નઃશંક ત્વશ્રામે, સખત્લત અંિલે. પેલા તરુઅંતરાલે નમતા પહોર ત્વિારતો હતો મારા આખા્ય તે જીવનની વાત, સંસારની મૂઢ લીલા, સુખદુઃખ ઊથલપાથલ, જીવનનો અસંતોષ, અસંપૂણધિ આશા, અનંત દાહરદ્ર� મત્યધિ માનવનું. તે

સુખાવેશે. નાત્મ ્ીર સરોવરતીર કૌતૂહલે દેત્ખલ સે ત્નર મુખચછા્યા, ઉહઠલ િમહક. ક્ષણપર મૃદુ હાત્સ હેલાઇ્યા વામ બાહખાત્ન, હેલાભર એલાઇ્યા હદલા કશપાશ; મુ્ત કશ પહ્ડલ

આરપ્્તમ આલજ્જ આભાસ, સરોવર પા-દુખાત્ન ્ડબાઇ્યા દેત્ખલા આપન િરણેર આભા. ત્વસમ્યેર નાઇ સીમા. સેઇ ્યેન પ્રથમ દેત્ખલ આપનાર. શ્વેત શતદલ ્યેન કોરકવ્યસ જાત્પલ ન્યન મુહદ—્યહદન પ્રભાતે પ્રથમ લત્ભલ પૂણધિ શોભા, સેઇહદન હેલાઇ્યા ગ્ીવા, નીલ સરોવરરલે પ્રથમ હે હરલ આપનાર, સારાહદન રહહલ િાહહ્યા સત્વસમ્યે. ક્ષણપર, કી જાત્ન કી દુખે, હાત્સ ત્મલાઇલ મુખે,

ચિત્રાંગદ્ર

મચણપુર

નમી સરોવરતીર કતૂહલે જોઈ રહી ત્નરમુખછા્યા. િમકી ત્યાં ઊઠી ક્ષણમાં ર મૃદુ હસી. ્ડાબો હાથ હલાવતી, હહલ્ોળતી, કશ એના

બની પગ પાસે વીખરા્યા.

જોઈ રહી પોતાના બે

ત્વકાસ, જોઈ રહી નવગૌર દેહ પર ર્તવણધિ લજજાવંતી આભા, સરોવર બંને પા્ય ઝબોળીને જોઈ રહી િરણની શોભા. ત્વસમ્યની ન્હોતી સીમા, કમ જાણે પ્રથમ ર પોતાને ન જોતી હો્ય! શ્વેત શતદલે જાણે ત્નર કત્લકાલ બં્ નેતે વ્યતીત ન ક્યયો હો્ય! એ હદન પ્રભાતે પ્રથમ પામી એ પૂણધિ શોભા એ ર હદન નમાવીને ્ડોક નીલ સરોવરરલે પોતાને એ પહેલી વાર નીરખીને હદનભર ત્વસમ્યથી બેસી રહી!

ભાત્બલામ મને, ્રની ખુત્લ્યા હદલ ઐશ્વ્યધિ આપન. કામનાર સમપૂણધિતા િમહક્યા ત્મલાઇ્યા ગેલ. ભાત્બલામ કત ્યુદ્ધ, કત હહસા, કત આ્ડમબર, પુરુષેર પૌરુષગૌરવ, વીરતવેર ત્નત્ય કીત્તધિતૃષા, શાન્ત હ્ય લુટાઇ્યા

ભૂમે, ઓઇ

ઠેલે! (દ્વાર ખુત્લ્યા) એ કી! સેઇ મુત્તધિ. શાન્ત હઓ હે હૃદ્ય. કોનો ભ્ય નાઇ મોર વરાનને. આત્મ ક્ષતકલજાત, ભ્યભીત દુબધિલેર ભ્યહારી. ત્િતાંગદા : આ્યધિ, તુત્મ અત્તત્થ આમાર. એ મપ્ન્દર આમાર આશ્રમ. નાહહ જાત્ન કમને કહરબ અભ્યથધિના, કી સતકાર તોમાર તુત્ષબ આત્મ. અરન : અત્તત્થ-સતકાર તવ દરશને, હે સુન્દરી! ત્શષ્ટવા્્ય

સૌભાગ્ય મોર. ્યહદ નાહહ લહ

પ્રશ્ન

ચિત્રાંગદ્ર

મનમાં મેં ત્વિા્યુિં ક ્રતીએ જાણે એનું ખોલી નાંખ્યું ઐશ્વ્યધિ. કામનાની સંપૂણધિતા િમકીને શમી ગઈ. ત્વિા્યુિં મેં કટલાં્ય ્યુદ્ધ, કટલી્ય હહસા, કટલો્ય આ્ડબર, પુરુષનું પૌરુષ-ગૌરવ,

શાંત બની

પાસે લેટી પ્ડે. ફરી એક વાર કદી … અર, કોણ દ્વાર ઠેલે? (દ્વાર ખોલીને) આ શું? એ ર મૂત્તધિ! શાંત થા હૃદ્ય! તમને ન હજો મારો ભ્ય, વરાનને! હ તો ક્ષતકલજાત, ભ્યભીત દુબધિલનો ભ્યહારી! ત્િતાંગદા ઃ આ્યધિ, તમે મારા અત્તત્થ છો, આ મંહદર છ મારો આશ્રમ. જાણ નહીં કવી રીતે કરુ અભ્યથધિના, કવી રીતે કરુ અત્તત્થસતકાર? અરન ઃ અત્તત્થસતકાર તમારા દશધિને, હે સુંદરી! તમારુ આ ત્શષ્ટ

મચણપુર 45

ત્િતાંગદા : ગુતિ એક કામના-સા્ના-તર એકમને કહર ત્શવપૂજા. અરન : હા્ય, કાર કહરછ કામના રગતેર કામનાર ્ન. સુદશધિને, ઉદ્યત્શખર હતે અસતાિલભૂત્મ ભ્રમણ કરત્છ આત્મ; સતિદ્વીપમાઝે

બલ મોર મોર કાછ પાઇબે વારતા. ત્િતાંગદા : ત્તભુવને પહરત્િત ત્તત્ન, આત્મ ્યાર િાહહ. અરન : હેન નર ક આછ ્રા્ય. કાર ્યશોરાત્શ અમરકાંત્ક્ષત તવ મનોરાજ્યમાઝે કહર્યાછ અત્્કાર દુલધિભ આસન. કહો નામ તાર, શુત્ન્યા કતાથધિ હઇ. ત્િતાંગદા : રન્મ તાઁર સવધિશ્રેષ્ઠ નરપત્તકલે, સવધિશ્રેષ્ઠ વીર. અરન : ત્મથ્યા ખ્યાત્ત બે્ડ ઓઠે મુખે મુખે કથા્ય કથા્ય; ક્ષણસથા્યી બાષપ

ચિત્રાંગદ્ર

ઃ ગુતિ એક કામનાની સા્નાને કાર એકમને કરુ ત્શવપૂજા.

ઃ હા્ય કોને કાર કામના?

સવ્યમ્ તો છો રગતની કામનાનું ્ન!

ઉદ્યત્શખર થકી અસતાિલભૂત્મ લગી

કહી શકો, મારી પાસે પામી શકો એની કથા. ત્િતાંગદા ઃ હ તો રને િાહ ત્તભુવને પહરત્િત છ એ. અરન ઃ એવો નર કોણ છ આ ્રા પર? કોનો ્યશોરાત્શ તમારા આ અમરકાંત્ક્ષત મનોરાજ્ય મહીં કરી રહો અત્્કાર, ્રી રહો દુલધિભ આસન? કહો એનું નામ, સુણીને હ બનીશ કતાથધિ! ત્િતાંગદા ઃ રન્મ એનો સવધિશ્રેષ્ઠ નરપત્તકલે, સવધિશ્રેષ્ઠ વીર એ તો. અરન ઃ ત્મથ્યા ખ્યાત્ત છળી ઊઠે મુખે મુખે, વાતે વાતે; ક્ષણસથા્યી બાષપ રમ ઉષાને્ય છળી શક સૂ્યધિ

ત્િતાંગદા : સેઇ વંશે ક આછ અક્ષ્ય્યશ વીરન્દ્રકશરી નામ શુત્ન્યાછ? અરન : બલો, શુત્ન તવ મુખે. ત્િતાંગદા : અરન, ગાં્ડીવ્નુ, ભુવનત્વર્યી. સમસત રગત્ હતે સે અક્ષ્ય નામ, કહર્યા

લુકા્ય

્યતને

કહો એઇ વેલા—

હ્ય તબે હૃદ્ય ભાંત્ગ્યા છ્ડ હદઇ તાર, બે્ડાક સે ઉ્ડ ઉ ્ડ શૂન્્યે શૂન્્યે મુખે મુખે, તાર સથાન નહે નારીર અન્તરાસને. અરન : અત્્ય વરાંગને, સે અરન, સે પાં્ડવ, સે ગાં્ડીવ્નુ, િરણે શરણાગત સેઇ ભાગ્યવાન. નામ તાર, ખ્યાત્ત તાર, શૌ્યધિવી્યધિ તાર, ત્મથ્યા હોક, સત્ય હોક, ્ય દુલધિભ લોક કરછ તાહાર સથાનદાન, સેથા હતે આર તાર કોરો ના ત્વચ્યુત, ક્ષીણપુણ્ય હૃતસવગધિ હતભાગ્યસમ.

ચિત્રાંગદ્ર

ઃ એ ર વંશે કોણ છ અક્ષ્ય્યશ વીરન્દ્રકસરી? નામ સુણ્યું છ ક? અરન ઃ બોલો, સુણ હ તમાર મુખે! ત્િતાંગદા ઃ અરન, ગાં્ડીવ્નુ,

છ એ?

છ અરન નામ?

ક્ષણમાં ર! ત્મથ્યા કદી હો્ય જો એ હૃદ્ય આ ભાંગી એને વેરી દઉં. એક કાનેથી એ બીર કાન, એક મુખેથી એ બીર મુખ ભલે ભમે. એનું નથી સથાન આ નારીના અંતરઆસને. અરન ઃ અત્્ય વરાંગને, એ અરન, એ પાં્ડવ, એ ગાં્ડીવ્નુ િરણે શરણાગત, એ તો ભાગ્યવાન. એનું નામ, એની ખ્યાત્ત, એનું શૌ્યધિવી્યધિ ત્મથ્યા હો્ય, સત્ય હો્ય, ર દુલધિભ લોક આપ્યું એને સથાન દાન,

અરન : તુત્મ ભાંત્ગ્યાછ વ્રત મોર. િન્દ્ર ઉહઠ ્યેમન ત્નમેષે ભેંગેે દે્ય ત્નશીથેર ્યોગત્નદ્રા-અન્્કાર. ત્િતાંગદા : ત્્ક્, પાથધિ, ત્્ક્! ક આત્મ, કી આછ મોર, કી દેખેછ તુત્મ,

જાન આમાર. કાર લાત્ગ આપનાર

ત્વસમૃત. મુહતપેક

સવ્યસાિી

્રા, દુઇ હસતે ત્છન્ન કહર સત્યેર બન્્ન. કોથા ગેલ પ્રેમેર મ્યાધિદા? કોથા્ય રહહલ પ્ડ નારીર સમમાન? હા્ય, આમાર કહરલ અત્તક્રમ આમાર એ તુચછ દેહખાના, મૃત્યુહીન અન્તરર એઇ છદ્મવેશ ક્ષણસથા્યી. એતક્ષણે પાહરનુ જાત્નતે ત્મથ્યા ખ્યાત્ત વીરતવ તોમાર. અરન : ખ્યાત્ત ત્મથ્યા, વી્યધિ ત્મથ્યા, આર બુત્ઝ્યાત્છ. આર મોર સતિલોક સવપન મને હ્ય. શુ્ એકા પૂણધિ તુત્મ, સવધિ તુત્મ,

ચિત્રાંગદ્ર

કરી રહો અનરન કોને માટ? માર માટ નહીં. મારાં આ બે નીલોતપલ ન્યનને માટ. મારા આ બે નવનીત્નપ્ન્દત બાહપાશે સવ્યસાિી અરન બં્ાઈ ગ્યો ત્છન્ન કરી બંને હાથે સત્યનું બં્ન. ્્યાં છ પેલી પ્રેમની મ્યાધિદા? ્્યાં છ પેલું નારીનું સન્માન? હા્ય, મારો આ ર તુચછ દેહ મને અત્તક્રમી ગ્યો. મૃત્યુહીન અંતરનો આ તો છદ્મવેશ ક્ષણસથા્યી. આ ર ક્ષણે જાણ્યું મેં તો ત્મથ્યા ખ્યાત્ત, ત્મથ્યા તારુ વીરતવ છ. અરન ઃ ખ્યાત્ત ત્મથ્યા,

હદપ્ગવહદક ઉઠેત્છલ ઉન્મેત્ષત હ્ય એક મુહતપેર માઝે. આર સકલેર પલે પલે ત્તલે ત્તલે તબે જાના ્યા્ય બહ હદને; તોમાપાને ્યેમત્ન િ્યત્છ અમત્ન સમસત તવ પે્યત્છ દેત્ખતે,

કૈલાસત્શખર

રલ, ્યત ત્નમને િાઇ. મધ્યાહનેર

સવણધિનત્લનીર સુવણધિમૃણાલ-સાથે ત્મત્શ નેમે ગેછ અગા્ અસીમે, કાઁત્પતેછ આઁહક બાઁહક રલેર હહલ્ોલે, લક્ષકોહટ અપ્નિમ્યી નાત્ગનીર મતો. મને હલ ભગવાન સુ્યધિદેવ સહસ્ર અંગુત્લ ત્નદપેત્શ્યા હદલેન દેખા્યે, રન્મશ્રાન્ત કમધિ્લાન્ત મતધિરને, કોથા આછ સુન્દર મરણ અનન્ત શીતલ. સેઇ સવચછ અતલતા દેખેત્છ તોમાર માઝે. િાહર હદક હતે

અંગુત્લ ્યેન દેખા્ય હદતેછ

ચિત્રાંગદ્ર

ઉન્મેત્ષત થ્ય હશે એક ક્ષણ મહીં.

સૌને પલે પલે ્ીર ્ીર બહ હદન પછી્ય

પામી શક.

આ તો પ્રથમ ક્ષણે ર તને સમગ્

પામું.

રલ, મધ્યાહનની રત્વરપ્શમરખાવત્લ સવણધિનત્લનીના સુવણધિમૃણાલ સાથે ભળી અને શમી ગઈ અગા્ અસીમે, કપી રહી વળી વળી રલના હહલ્ોલે લક્ષકોહટ અપ્નિમ્ય નાગણની રમ. મને થ્ય ભગવાન સૂ્યધિદેવ સહસ્ર અંગુત્લ થકી ત્નદપેશીને રન્મશ્રાન્ત કમધિકલાંત મત્યધિરનોને શું બતાવી ન રહો જાણે — ્્યાં છ પેલું સુંદર મરણ અનંત શીતલ. એ ર સવચછ અતલતા નીરખી મેં તારી મહીં. િોમેરમાં

દૃપ્ષ્ટ ્યેન અન્તરર બાહ હ્ય ક્ડ

આત્સછ આમા્ય; ઉતિતિ હૃદ્ય છહટ્યા આત્સતે િાહે સવાિંગ ટહટ્યા, તાહાર ક્રન્દનધવત્ન પ્રત્ત અંગે ્યેન ્યા્ય શુના. એ તૃષણા હક ત્ફરાઇતે પાહર? (વસંત ઓ મદનેર પ્રવેશ) હે અનંગદેવ, એ કી રૂપહતાશને ત્રરછ આમાર, દગ્ હઇ, દગ્ કર માહર. મદન : બલો, તન્વી, કાત્લકાર ત્વવરણ. મુ્ત પુષપશર મોર કોથા કી સાત્્લ

શુત્નતે વાસના.

મારાં અંગેઅંગ ભેદી છદી છટવાને ચહા્ય, એનો ર ક્રદનધવત્ન મારા દેહમાં હ સુણી રહી. આ તૃષણાને હ કમ કરી િાલી રવા કહ? (વસંત અને મદનનો પ્રવેશ) હે અનંગદેવ, આ તે ક્યા રૂપહતાશને હોમી દી્ી મને, હ તો બળી રહી અને બાળી રહી. મદન ઃ કહો, તન્વી, ગઈ કાલે બન્્યું ર કૈં. મુ્ત પુષપશર મારુ ક્ય કા્યધિ ્્યાં રઈને સા્ી આવ્યું, સુણવાની ઇચછા મને થા્ય. ત્િતાંગદા ઃ કાલ સંધ્યા

કહરતેત્છલામ પાન; ભુત્લતેત્છલામ પૂવધિ ઇત્તહાસ, ગતરન્મકથાસમ. ્યેન આત્મ રારકન્્યા નહહ; ્યેન મોર નાઇ પૂવધિપર; ્યેન આત્મ ્રાતલે એકહદને ઉઠેત્છ ફહટ્યા, અરણ્યેર ત્પતૃમાતૃહીન ફલ; શુ્ એક વેલા પરમા્યુ, તાહર માઝે શુને

વસંત : એકહટ પ્રભાતે ફટ અનન્ત જીવન, હે સુન્દરી. મદન : સંગીતે ્યેમન, ક્ષત્ણકર તાને, ગુંરહર, કાઁહદ્યા ઓઠે અન્તહીન કથા. તાર પર બલો. ત્િતાંગદા : ભાત્બતે ભાત્બતે સવાિંગે હાત્નતેત્છલ રુમેર હહલ્ોલ દત્ક્ષણેર વા્યુ. સતિપણધિશાખા હતે ફલ્ માલતીર લતા

ચિત્રાંગદ્ર

કરતી’તી પાન, ભૂલતી રતી હ પૂવધિ ઇત્તહાસ ગતરન્મની કો કથા રમ, જાણે હ તો રારકન્્યા ન’તી, જાણે માર ન’તો પૂવાધિપર, જાણે હ તો એક ર હદવસ મહીં ફટલું કો અરણ્યનું

નમાવીને ્ડોક, વા્યુસપશપે ખરી રવું, ્ૂળ માંહી

રવું ક્રદનત્વહીન, અને એમ આહદઅંતહીન કસુમકાહહની મારી પૂણધિ કરુ. વસંત ઃ એક ર પ્રભાત મહીં ફટ્યું અનંત જીવન, હે સુંદરી. મદન ઃ સંગીતે રવી રીતે ક્ષત્ણકની તાને ગુંજી ર્ડી ઊઠે અંતહીન કથા, ત્યાર પછી શું થ્ય તે કહો! ત્િતાંગદા ઃ ત્વિારતાં ત્વિારતાં દત્ક્ષણનો વા્ય વહી લાવ્યો ત્નદ્રાનો હહલ્ોલ, સવાિંગમાં વ્યાપી વળ્ો. સતિપણધિ શાખામાંથી ફલ્ માલતીની લતા આલસ્યઆવેશે મારા ગૌર દેહ પર અપપી રહી ત્નઃશબદ િુંબન.

વૃક્ષ નીિે ચિત્રાંગદ્ર

િમહક ઉહઠનુ જાત્ગ. દેત્ખનુ, સન્ન્્યાસી પદપ્રાન્તે ત્નત્નધિમેષ દાઁ્ડા્ય ર્યેછ પ્સથરપ્રત્તમૂત્તધિસમ. પૂવાધિિલ હતે

સર એસે પપ્શ્ચમે હે ત્લ્યા

પલ્વેર ભાર સતપ્મભત અટવી. સેઇમતો ત્િતાત્પધિત દાઁ્ડાઇ્યા, દીરકા્ય વનસપત્તસમ, દં્ડ્ારી બ્રહ્મિારી છા્યાસહિર. પ્રથમ સે ત્નદ્રાભંગે િાહર હદક િ્ય મને હલ, કબે કોન્ ત્વસમૃત પ્રદોષે જીવન ત્યત્ર્યા, સવપનરન્મ લત્ભ્યાત્છ કોન્ એક અપરૂપ મોહત્નદ્રાલોક, રનશૂન્્ય મલાનજ્યોતસના વૈતરણીતીર.

ચિત્રાંગદ્ર

સપશધિ કર તીવ્ર કોઈ લાલાસથી.

ત્યાં ઊઠીને હ જાગી ગઈ.

છ તો સંન્્યાસી પગ પાસે ઊભો રહો

રમ.

િન્દ્રકરચછા્યા, સુતિ વા્યુ, જ્યોતસનાલોક મસૃણ ને પ્સનગ્ અં્કાર, પલ્વનો પુંર ત્શર ્રી સતંત્ભત અટવી, એની રમ છા્યાસહિર દં્ડ્ારી બ્રહ્મિારી દીરકા્ય વનસપત્ત રમ ત્િતાત્પધિત ઊભા રહા. પ્રથમ આ ત્નદ્રાભંગ, એમાં િાર કોર જો્ય અને મને થ્ય ્્યાર ક્યા

ત્પ્ર્યતમે!’ ગભીર આહવાને

એક દેહ મહીં સો સો રન્મ પામી એક સાથ.

‘્્યો, ્્યો, મારુ

સવધિસવ છ

જીવનવલ્ભ!’ બંને બાહ પ્રસા્યાધિ મેં,

ચિત્રાંગદ્ર

અન્્કાર ઝાઁત્પલ મેહદની. સવગધિમતધિ દેશકાલ દુઃખસુખ જીવનમરણ અિેતન હ્ય ગેલ અસહ પુલક. પ્રભાતેર પ્રથમ હકરણે, ત્વહગેર પ્રથમ સંગીતે, વામ કર હદ્યા ભર ્ીર ્ીર શય્યાતલે

ઉદ્યપવધિતે નવકીત્તધિ-સૂ્યયોદ્ય પાઇબે પ્રકાશ. ઉહઠનુ શ્યન છાહ્ડ ત્નશ્વાસ ફત્લ્યા; માલતીર લતાજાલ હદલામ નામા્ય સાવ્ાને, રત્વકર કહર અન્તરાલ સુતિમુખ હતે. દેત્ખલામ િતુહદધિક સેઇ પૂવધિપહરત્િત પ્રાિીન પૃત્થવી. આપનાર આરબાર મને પ્ડ ગેલ, છહટ્યા પલા્ય

ચિત્રાંગદ્ર

િંદ્ર અસત થ્યો વને, અં્કાર ્ડબી ગઈ પૃથવી. સવગધિ મત્યધિ, દેશકાલ, દુઃખસુખ, જીવનમરણ અિેતન બની ગ્યાં અસહ સફરણે. પ્રભાતના પ્રથમ હકરણે, ત્વહગના પ્રથમ સંગીતે

હાથે ટકો દઈ ્ીર ્ીર

બેઠી થઈ,

રવું

રહ,

જાણે શીણધિ અવશેષ. ત્નપત્તત ઉન્નત લલાટપટ અરુણની આભા મત્યધિલોક નવઉદ્યપવધિતે નવકીત્તધિસૂ્યયોદ્ય પ્રગટી ન રહો જાણે! ત્નઃશ્વાસ નાંખીને હ શય્યા ત્યાગી ઊભી થઈ, માલતીની લતા હળવેથી નમાવી મેં નીિી. સૂરરના હકરણની આ્ડ સુ તિમુખ ઢાંકી દી્ું. જો્ય તો મેં િાર બાર એની એ ર પૂવધિપહરત્િત પ્રાિીન પૃથવી. એકાએક મન મહીં થ્ય ત્નરનું સમરણ, પોતાની ર છા્યાથી ર તસત

વૃક્ષ નીિે ચિત્રાંગદ્ર

નન્દનવનેર ગન્્ મોહદત-મ્ુર— તોમાર કરાનુ પાન, તબુ એ ક્રન્દન! ત્િતાંગદા : કાર, દેવ, કરાઇલે પાન! કાર તૃષા ત્મટાઇલે! સે િુમબન, સે પ્રેમસંગમ એખનો ઉહઠછ કાઁત્પ ્યે-અંગ વ્યાત્પ્યા વીણાર ઝંકાર-સમ, સે તો મોર નહે!

સા્ના્ય

એ મા્યાલાવણ્ય મોર; અન્તરર દહરદ્ર રમણી, હર્તદેહે બસે રબે ત્િરહદનરાત. મીનકતુ, કોન્ મહારાક્ષસીર હદ્યાછ બાઁત્્્યા અંગસહિરી કહર છા્યાર મતન— કી અત્ભસમપાત! ત્િરન્તન તૃષણાતુર લોલુપ ઓષ્ઠર કાછ આત્સલ િુમબન, સે કહરલ પાન. સેઇ પ્રેમદૃપ્ષ્ટપાત— એમત્ન આગ્હપૂણધિ, ્યે-અંગેતે પ્ડ સેથા ્યેન અંહકત કહર્યા રખે ્યા્ય વાસનાર રાંગા ત્િહનરખા— સેઇ દૃપ્ષ્ટ

ચિત્રાંગદ્ર

મોહહત મ્ુર એવી શિીની પ્રસાદસુ્ા એનું તને કરાવ્યું મેં પાન, તો્ય તે આ શું ક્રદન? ત્િતાંગદા ઃ કોને, દેવ, કરાવ્યું આ પાન? કોની તૃષા ત્છપાવી આ? એ િુંબન, એ

વીણાના

તો કપી ઊઠ્ા

ત્મલનની સુખદ સૌ સમૃત્ત સાથે અત્તસફટ પુષપદલ રમ ખરી રશે, અંતરથી દહરદ્ર આ સ્ત્રી શૂન્્યદેહે બેસી ર્હેશે હદવસ અને રાત. મીનકતુ, કઈ મહારાક્ષસીની સાથે બાં્ી દી્ી મને એની અંગસહિરી કરી, એની છા્યા રમ? કવો અત્ભશાપ! ત્િરતૃષાતુર લોલુપ અ્ર સમીપે આવ્યું િુંબન એણે પેલી રાક્ષસીએ ક્યુિં એનું પાન. એ

ર દૃપ્ષ્ટપાત

અંગ પર

નીિે ચિત્રાંગદ્ર

ત્િતાંગદા : કાલ રાતે હકછ નાહહ મને ત્છલ દેવ. સુખસવગધિ એત કાછ હદ્યત્છલ ્રા, પે્યત્છ હક ના પે્યત્છ કહર ત્ન ગણના આતમત્વસમરણસુખે. આર પ્રાતે ઉઠે, નૈરાશ્યત્્ક્ારવેગે

અન્તર ટહટછ હૃદ્ય. મને

એક એક રરનીર

વાસરશય્યા્ય; અત્વશ્રામ સંગે રહહ પ્રત્તક્ષણ દેત્ખતે હઇબે િક્ષુ મેત્લ તાહાર આદર. ઓગો, દેહેર સોહાગે અન્તર જબત્લબે હહસાનલે, હેન શાપ નરલોક ક પે્યેછ આર. હે અતનુ વર તવ ત્ફર લઓ. મદન : ્યહદ ત્ફર લઇ, છલનાર આવરણ ખુલે ફલે હદ્ય કાલ પ્રાતે કોન્ લાર દાઁ્ડાઇબે આત્સ પાથપેર સન્મુખે, કસુમપલ્વહીન હેમન્તેર

ચિત્રાંગદ્ર

મન મહીં, દેવ!

સાવ ર ત્નકટ હતું.

ન પામી

આ સવારથી

ને ત્્ક્ારના

કરી ન મેં ગણના.

રમ વસી ગઈ અંદર ને બહાર, હવે એને ભૂલી નહીં શક. સપતનીને સજાવીને સવહસતે સ્યતને પ્રત્તહદન વસાવવી રહી મારી આકાંક્ષાના તીથધિ રવી વાસરશય્યાની પર. અત્વશ્રામ એની સાથે રહી પ્રત્તક્ષણ જોવો રહો થઈ રહો એનો ર આદર. અર, દેહના આ સોહાગથી અંતર તો રલી રહ હહસાનલે. આવો શાપ નરલોક મળ્ો હશે કોઈને્યે? હે અતનુ, તારો આશીવાધિદ પાછો લે તું! મદન ઃ મારો આશીવાધિદ જો હ પાછો

ત્િતાંગદા : સેઓ ભાલો. એઇ છદ્મરૂત્પણીર િ્ય શ્રેષ્ઠ આત્મ શતગુણે. સેઇ આપનાર કહરબ પ્રકાશ; ભાલો ્યહદ નાઇ લાગે, રૃણાભર િલે જાન ્યહદ, બુક ફટ મહર ્યહદ આત્મ, તબુ આત્મ— આત્મ રબ. સેઓ ભાલો, ઇન્દ્રસખા. વસંત : શોનો મોર કથા. ફલેર

તાપપ્્લષ્ટ

આપન ગૌરવે

હે હર્યા તોમાર

બત્લ માત્નબે ફા્ગુની.

ત્ફર ્યાઓ, વતસે, ્યૌવન-ઉતસવે.

ચિત્રાંગદ્ર

ઃ એ ર ઠીક, પેલી છદ્મરૂત્પણીથી શતગુણ શ્રેષ્ઠ છ હ! હવે તો હ સવ્યમ્ પોતાને હા, પ્રગટીશ. અને એમને આ ગમતું ના હો્ય, રૃણા કરી િાલી રવું હો્ય, હ્યાફાટ ર્ડી ર્ડી મરવાનું હો્ય માર, તો્ય હ તો હ ર રહ એ ર

ખરી રશે આપમેળે તાપ મહીં તપી તપી લર તારા લાવણ્યનો ભાર, ત્યાર તું તો પોતાના ર ગૌરવથી પ્રગટશે. તને નીરખીને ત્નરને શું નૂતન સૌભાગ્ય પ્રાતિ થ્ય માનશે ફા્ગુની. જા, પાછી જા, વતસે, ્યૌવનઉતસવે!

વૃક્ષ નીિે ચિત્રાંગદ્ર

્યેન સારાવેલા િિલ ઉલ્ાસે, અંગુત્લર આગે આગે. દેત્ખતેત્છ આર ભાત્બતેત્છ. ત્િતાંગદા : કી ભાત્બછ. અરન : ભાત્બતેત્છ અમત્ન સુન્દર ક’ર ્ર, સરત્સ્યા ઓઇ રાંગા પરશેર રસે, પ્રવાસ હદવસગુત્લ ગેઁથે ગેઁથે ત્પ્ર્ય અમત્ન રત્િબે માલા, માથા્ય પહર્યા અક્ષ્ય આનન્દ-હાર ગૃહે ત્ફર ્યાબ. ત્િતાંગદા : એ પ્રેમેર ગૃહ આછ? અરન : ગૃહ નાઇ? ત્િતાંગદા : નાઇ. ગૃહે ત્ન્ય ્યાબે! બોલો ના ગૃહેર કથા. ગૃહ ત્િર વરષેર; ત્નત્ય ્યાહા તાઇ ગૃહે

તારી આંગળીઓના ટરવે, જોઉં છ ને મનમાં હ ત્વિારુ છ. ત્િતાંગદા ઃ મનમાં શું ત્વિારો છો? અરન ઃ ત્વિારુ છ આવી રીતે સુંદર કર ્રી આ રગીન સપશધિ કરા રસે પ્રવાસના હદવસોને ગૂંથી ગૂંથી, ત્પ્ર્યે, રિીશ તું માલા, કઠ પર ્ારી અક્ષ્ય આનંદહાર સંગાથે હ લઈ જાઉં જ્યાર પાછો ફરુ રર. ત્િતાંગદા ઃ આ પ્રેમનું તે રર હશે? અરન ઃ રર નથી? ત્િતાંગદા ઃ નથી. રર લઈ રશો? રરની તો વાત ર ન કરો. રર તો ત્નત્યનું. ર કઈ ત્નત્ય તેને રર લઈ રઈ

સાંગ હલે ઝહરબ સેથા્ય, કાનનેર શત શત સમાતિ સુખેર સાથે. કોનો ખેદ રહહબે ના કારો મને. અરન : એઇ શુ્ુ? ત્િતાંગદા : શુ્ એઇ. વીરવર, તાહે દુઃખ કન. આલસ્યેર હદને ્યાહા ભાલો લેગેત્છલ,

પ્રાતઃકાલે ્યતટક િ્યત્છલે, તૃપ્તિર સન્ધ્યા્ય તાર બેત્શ આશા કહર્યો ના. હદન ગેલ. એઇ માલા પરો ગલે. શ્રાન્ત મોર તનુ ઓઇ તવ બાહ’પર ટને લઓ વીર. સપ્ન્્ હોક અ્રર સુખસપ્મમલને ક્ષાન્ત કહર ત્મથ્યા અસન્તોષ. બાહબન્્ એસો બન્દી કહર દોઁહે દોઁહા, પ્રણ્યેર સુ્ામ્ય ત્િરપરાર્યે. અરન : ઓઇ શોનો ત્પ્ર્યતમે, વનાન્તેર દૂર લોકાલ્ય આરત્તર શાપ્ન્તશંખ ઉહઠલ બાત્ર્યા.

ચિત્રાંગદ્ર

ત્યાર હ્ય અરણ્યના શત શત શમી રતા સુખ સાથે શમી જાઉં મન મહીં કશા્ય તે દુઃખ ત્વના. અરન ઃ માત આટલું ર? ત્િતાંગદા

ર માત. વીરવર, તને વળી દુઃખ કવું?

ર ર કઈ ઝંખ્યું હો્ય તૃપ્તિની સંધ્યાના સમે આશા એની કરવાની હો્ય નહીં. હદન ઢળ્ો, ્્યો આ માળા, ્રો કઠે, શ્રાંત મારો દેહ ્ારો એને બાહ મહીં, વીર! અ્રના સુખસંત્મલને સંત્્ કરો, ત્મથ્યા અતૃપ્તિને ક્ષાંત કરો, પ્રણ્યના સુ્ામ્ય ત્િરપરાર્ય પરસપર બાહબં્ બં્ાઈ ર્હો! અરન ઃ સાંભળો તો ત્પ્ર્યતમે, વનાંતના દૂર લોકાલ્ય આરતીનો શાંત્તશંખ બજી રહો!

અજન અને ચિત્રાંગદ્ર

ઓ વસત મદન : આત્મ પંિશર, સખા; એક શર હાત્સ, અશ્રુ એક શર; એક શર આશા, અન્્ય શર ભ્ય, એક શર ત્વરહ-ત્મલનઆશા-ભ્ય-દુઃખ-સુખ એક ત્નમેષેઇ. વસંત : શ્રાન્ત આત્મ, ક્ષાન્ત દાઓ સખા! હે અનંગ, સાંગ કરો રણરગ તવ; રાત્તહદન સિેતન થેક, તવ હતાશને આર કતકાલ કહરબ વ્યરન. માઝે માઝે ત્નદ્રા આસે િોખે, નત હ્ય પ્ડ પાખા, ભસમે મલાન હ્ય આસે તતિદીપ્તિરાત્શ. િમહક્યા રગે, આબાર નૂતન શ્વાસે જાગાઇ્યા તુત્લ તાર નવ-ઉજજવલતા. એબાર ત્વદા્ય દાઓ સખા. મદન : જાત્ન તુત્મ અનન્ત અપ્સથર, ત્િરત્શશુ. ત્િરહદન બન્્નત્વહીન હ્ય દ્યુલોક ભૂલોક કહરતેછ ખેલા. એકાન્ત

ચિત્રાંગદ્ર

અને વસત મદન ઃ હ પંિશર, હે સખા, એક શર હાસ્ય, અશ્રુ એક શર, એક શર આશા, અન્્ય શર ભ્ય, એક શર ત્વરહ ત્મલન આશા ભ્ય દુઃખ સુખ એકસાથે. વસંત ઃ શ્રાંત છ હ, ક્ષાંત્ત આપો સખા! હે અનંગ, પૂણધિ કરો તમારો આ રણરગ. રાતહદન સિેતન રહી તમારો આ હતાશન કટલા્ય કાળ લગી માર હવે પ્રજાળવો? મહીં મહીં આંખ મારી રેરા્ય છ, પાંખ મારી ત્બ્ડા્ય છ અને ભસમ મહીં મલાન બની જા્ય છ આ મારી તતિદીપ્તિ. િમકીને જાગી હવે નવશ્વાસે પ્રગટ છ એની નવઉજજવલતા. હવે મને ત્વદા્ય આપો, હે સખા! મદન ઃ જાણતો ર હતો ક તું અનંતઅપ્સથર ત્િરત્શશુ! ત્િરહદન બં્નત્વહીન દ્યુલોક ભૂલોક

મદન અને વસત

્રા્ય; ્ર રાખે એમન હકરીટ નાઇ કોથા, ગેઁથે રાખે હેન સૂત નાઇ, ફલે ્યાઇ હેન નરા્મ નહહ; તાર લ્ય તાઇ ત્િરરાત્ત ત્િરહદન ક્ષત્ત્યેર બાહ બદ્ધ હ્ય પ્ડ આછ કતધિવ્યત્બહીન. (ત્િતાંગદાર પ્રવેશ) ત્િતાંગદા : કી ભાત્બછ. અરન : ભાત્બતેત્છ મૃગ્યાર કથા. ઓઇ દેખો વૃપ્ષ્ટ્ારા આત્સ્યાછ નેમે પવધિતેર ’પર; અરણ્યેતે રનરોર છા્યા; ત્નઝધિહરણી ઉઠેછ દુરન્ત હ્યે, કલગવધિ-ઉપહાસે તટર તરન

મને પહ્ડતેછ

વષાધિર

દઉં એવો હ કો નરા્મ૩ નથી. એથી તો એ જ્યારથી આ હાથ મહીં આવી પડ્ું ત્યારથી આ ક્ષત્ત્યના બાહ છતાં ત્િરરાત્ત, ત્િરહદન કતધિવ્યત્વહીન બની ગ્યા. (ત્િતાંગદાનો પ્રવેશ) ત્િતાંગદા ઃ મનમાં શું ત્વિારો છો? અરન ઃ ત્વિારુ છ મૃગ્યાની કથા. પેલું રઓ, વૃપ્ષ્ટ્ારા ઝરી રહી પવધિતના શૃંગે, અરણ્યમાં રનરોર છા્યા, સહરતાનો રલપટ ઊભરા્ય, કલકલનાદના ઉપહાસથી હકનારાના બં્નથી અવહેલા કરી રહો, મનમાં હ ત્વિારુ છ આવા કોઈ

આપનાર ગૃહેર સન્્ાન. કકારબે અરણ્ય ધવત્નત. ત્શકાર સમા્ા હલે પંિ સંગી પણ કહર મોરા સન્તરણે હઇતામ પાર વષાધિર સૌભાગ્યગવપે સફીત તરત્ગણી. સેઇ મતો બાહહહરબ મૃગ્યા્ય,

હહરણી આપત્ન રાત્ખતે નાર આપનાર ્હર. િહકતે છહટ્યા ્યા્ય ક જાને કખન સવપનેર મતો. ક્ષત્ણકર ખેલા સહે, ત્િરહદવસેર પાશ બહહતે પાર ના. ઓઇ િ્ય દેખો, ્યેમન કહરછ ખેલા વા્યુતે વૃપ્ષ્ટતે—શ્યામ વષાધિ હાત્નતેછ ત્નમેષે સહસ્ર શર વા્યુપૃષ્ઠ’પર, તબુ સે દુરન્ત મૃગ માત્ત્યા બે્ડા્ય અક્ષત અર્ય—તોમાતે આમાતે, નાથ, સેઇમતો ખેલા, આત્ર વરષાર હદને; િિલાર કહરબે ત્શકાર, પ્રાણપણ

્યત શર, ્યત અસ્ત્ર આછ તુણે

ચિત્રાંગદ્ર

અજન

સૌ ગુફાઓને ત્નદપેશી ર રતી, કૈકારવે થતું અરણ્ય ધવત્નત, ત્શકારને પૂરો કરી પાંિ ભાઈ વષયોના સૌભાગ્યગવપે સફીત એવી સહરતાને શરતથી તરી રઈ પાર કરી રતા, આવી રીતે

નથી.

હાથમાં છ?

વન્્ય હરણી

ર હાથમાં જ્યાં ર્હેતી નથી. ક્ષણેકમાં કોણ જાણે ્્યાર એ તો સવપન રમ છટકી જ્યાં જા્ય છ. ક્ષણેકની લીલા એ તો સહી શક, ત્િરકાળનું બં્ન એ ના વહી શક. રએ તો, આ વા્યુની ને વૃપ્ષ્ટની શી લીલા મિી રહી. શ્યામ વષાધિ પવનની પીઠ પર ત્નમેષમાં સહસ્ર કૈં શર ફકી રહી. છતાં એ પ્રબળ મૃગ અક્ષત અર્ય ્સ્યો જા્ય, એવી ર છ નાથ, મારી ને તમારી આ લીલા. આ વષાધિના હદને, િિલાનો પ્રાણપણે કરોને

્નુ્ધિર રનશ્યામ વ્યા્ેર આમાર કહર્યાત્છ પહરશ્રાન્ત આશાહતપ્રા્ય, ત્ફરાતેત્છ પથે પથે વને વને તાર. ત્નદધિ્ય ત્વર્યસુખે હાત્સતેત્છ કૌતુકર હાત્સ. એ ખેલા્ય ભંગ હદતે હઇતેછ ભ્ય— એક દં્ડ પ્સથર હલે પાછ ક્રન્દને હૃદ્ય ભર, ફટ પ્ડ ્યા્ય. મદન : થાક્. ભાંત્ગ્યો ના ખેલા. એ ખેલા આમાર. છટક ફટક બાણ, ટટક હૃદ્ય. આમાર મૃગ્યા આત્ર અરણ્યેર માઝખાને નવીન વષાધિ્ય. દાઓ દાઓ શ્રાન્ત કર દાઓ, કરો તાર

બાઁ્ો તાર

હ તો મુ્તકશે ્સી રહી, ઉચછ્ત્સત વેશે પૃથવીનું ઉલ્ંરન કરી રહી. ્નુ્ધિર રનશ્યામ ત્શકારીને આશાહતપ્રા્યઃ કરી પહરશ્રાંત કરી રહી, વને વને અહીંતહીં ભમાવું છ એને, ત્નદધિ્ય ત્વર્યસુખે કૌતુકનું હાસ્ય હસી રહી, આ રમતમાં ભંગ પ્ડ એવો મને ભ ્ય. હવે જો હ ક્ષણ પણ પ્સથર રહ ક્રદનથી હૃદ્ય આ ફાટી જા્ય! મદન ઃ ્ીરર તું ્ર! રમત આ મેલી ન દે! આ તો સૌ મારો ખેલ, છટ્યું જ્યાં આ બાણ તૂટ્યું જો હૃદ્ય, આર મારી મૃગ્યા તો અરણ્યમાં નવવષાધિકાલે, કર એને શ્રાંત, કર એને પદાનત,

શૈશવસમૃત્ત ્યેથા્ય કાઁહદતે ્યા્ય હેન સથાન નાઇ? ત્િતાંગદા : પ્રશ્ન કન. તબે હક આનન્દ ત્મટ ગેછ. ્યા દેત્ખછ તાઇ આત્મ, આર હકછ નાઇ પહરિ્ય. પ્રભાતે એઇ-્ય દુત્લતેછ હકશુકર એકહટ પલ્વપ્રાન્તભાગે એકહટ ત્શત્શર, એર કોનો નામ્ામ આછ? એર હક શુ્ા્ય કહ પહરિ્ય. તુત્મ ્યાર ભાલોબાત્સ્યાછ, સે એમત્ન ત્શત્શરર કણા, નામ્ામહીન. અરન : હકછ તાર નાઇ હક બન્્ન પૃત્થવીતે. એક

શૈશવની સમૃત્ત ર્ડી રહી હો્ય એવું કોઈ સથાન નથી? ત્િતાંગદા ઃ પ્રશ્ન શાને? આપણો આ આનંદ શું ઓસરતો જા્ય છ? મને રવી રઓ છો આ, તેવી છ હ. બીજો કશો પહરિ્ય નથી. પ્રભાતમાં હકશુકના કોઈ એક પલ્વના પ્રાંતભાગે કોઈ એક ત્શત્શરકત્ણકા ર આ ઝૂલી રહી એનું કોઈ નામઠામ હશે? એનો તમે કવી રીતે પહરિ્ય કરો? તમે રને િાહો છો

અરન : તાઇ સદા હારાઇ-હારાઇ કર પ્રાણ; તૃપ્તિ નાહહ પાઇ, શાપ્ન્ત નાહહ માત્ન. સુદુલધિભે, આરો કાછાકાત્છ એસો. નામ્ામગોતગૃહ-વા્્યદેહમને સહસ્ર બન્્નપાશે ્રા દાઓ ત્પ્ર્યે.

તોમા્ય,

બાઁત્્બાર િાઓ કખનો સે બન્્ન જાને ત્ન. સે કવલ મેરેર સુવણધિછટા, ગન્્ કસુમેર, તરગેર ગત્ત. અરન : તાહાર ્ય ભાલોબાસે અભાગા સે. ત્પ્ર્યે, હદ્યો ના પ્રેમેર હાતે આકાશકસુમ. બુક રાત્ખબાર ્ન દાઓ તાર, સુખે દુઃખે સુહદને દુહદધિને. ત્િતાંગદા : એખનો ્ય વષધિ ્યા્ય નાઇ, શ્રાપ્ન્ત એહર માઝે? હા્ય હા્ય, એખન બુત્ઝનુ પુષપ સવ્પપરમા્ય દેવતાર આશીવાધિદે. ગત વસંતેર ્યત મૃતપુષપસાથે ઝહર્યા પહ્ડત ્યહદ એ મોહન તનુ આદર

ચિત્રાંગદ્ર

અરન ઃ એથી ર તો આ પ્રાણ મારો સદા્ય તે ‘ખોવાઈ તું, ખોવાઈ તું’ રટી રહો, તૃપ્તિ નથી પામ્યો, શાંત્ત નથી જાણી. સુદુલધિભે, આવ, અહીં પાસે આવ! નામ ્ામ ગોત ગૃહ વા્્ય દેહ મન એવાં કૈ સહસ્ર બં્નથી બાં્ મને, ત્પ્ર્યે! રથી

રહ? ત્િતાંગદા ઃ નથી, નથી, નથી. રને બાં્વાને િાહો એ તો ્્યાર્ય તે બં્નને જાણતી ર નથી. એ તો માત મેરની સુવણધિછટા, કસુમની ગં્, તરગની ગત્ત. અરન ઃ એવાને ર િાહે તે સાિ દુભાધિગી! ત્પ્ર્યે, પ્રેમના આ કર ત્વશે ્રો નહીં આકાશકસુમ, હૃદ્યમાં ્ારવાનું ્ન આપો એને સુખેદુઃખે, સુહદને દુહદધિને! ત્િતાંગદા ઃ આટલું આ વષધિ જા્ય નહીં જા્ય એટલામાં શ્રાંત્ત? હા્ય હા્ય,

અજન અને ચિત્રાંગદ્ર 83

વનિર : હા્ય હા્ય, ક રક્ષા કહરબે.

: કી હ્યેછ.

: ઉતિર-પવધિત હતે આત્સછ છહટ્યા દસ્યુદલ, વરષાર પાવધિત્ય વન્્યાર મતો વેગે, ત્વનાશ કહરતે લોકાલ્ય.

અરન : એ રાજ્યે રક્ષક કહ નાઇ? વનિર : રારકન્્યા ત્િતાંગદા આત્છલેન દુષ્ટર દમન; તાઁર ભ્ય રાજ્યે નાહહ ત્છલ કોનો ભ્ય, ્યમભ્ય છા્ડા. શુનેત્છ ગેછન ત્તત્ન તીથધિપ્યધિટને, અજ્ઞાત ભ્રમનવ્રત. અરન : એ રાજ્યેર રક્ષક રમણી? વનિર : એક દેહે ત્તત્ન ત્પતામાતા અનુર્ત પ્રજાદેર. સનેહે ત્તત્ન રારમાતા, વી્યપે ્યુવરાર. [પ્રસથાન

ચિત્રાંગદ્ર

આ રક્ષક શું નથી કોઈ? વનિર ઃ રારકન્્યા ત્િતાંગદા હતી એક દુષ્ટરન દમવાને કાર, એથી કરી એકમાત ્યમ ત્વના રાજ્ય મહીં ન્હોતો કોઈ ભ્ય, સાંભળ્ું છ એ તો ગઈ તીથધિ્યાતા કાર, અજ્ઞાત ભ્રમણવ્રતે. અરન ઃ રાજ્યની આ રક્ષક શું રમણી છ? વનિર ઃ વહાલભૂખી પ્રજાની એ એકસાથે માતા ને ત્પતાની સમાન છ, સનેહમાં એ રારમાતા,

ત્િતાંગદા : કપ્તસત, કરૂપ. એમન બંહકમ ભુરુ નાઇ તાર—એમન ત્નત્બ્ડ કષણતારા. કહઠન સબલ બાહ ત્વત્્તે ત્શખેછ લક્્ય, બાઁત્્તે પાર ના વીરતનુ હેન સુકોમલ નાગપાશે. અરન : હકન્તુ શુત્ન્યાત્છ, સનેહે નારી, વી્યપે સે પુરુષ. ત્િતાંગદા

છલે

પલક

બેઁક બેઁ્ હેસે કદે, સેવા્ય સોહાગે છ્ય િ્ય થાક સદા, તબે તાર સાથધિક રનમ. કી હઇબે કમધિકીત્તધિ વી્યધિબલ ત્શક્ષાદીક્ષા તાર. હે પૌરવ, કાલ ્યહદ દેત્ખતે તાહાર એઇ વનપથપાશ્વપે, એઇ પૂણાધિતીર, ઓઇ દેવાલ્યમાઝે—હેસે િલે ્યેતે. હા્ય હા્ય, આર એત હ્યેછ અરુત્િ

ચિત્રાંગદ્ર

ઃ એ તો કપ્તસત ને કરૂપ છ. નથી એની આવી બંહકમ ભૃકહટ, નથી એની આવી કષણશ્યામ કીકી, એના કહઠન સબલ બાહ શીખ્યા વીં્વાને લક્્ય

એ આમ બાં્ી નહીં શક વીરનું હૃદ્ય

ર તો છ એનું મંદભાગ્ય.

માત નારી હો્ય, માત ્હરતીની શોભા હો્ય, માત તેર, માત પ્રેમ હો્ય, માત સુમ્ુર છલે, શતરૂપ લા્ડકો્ડ પલે પલે જો્ડ તો ્ડે, આંક બાં્ે, હસે ર્ડે, સેવામાં ને સોહાગમાં સદા્યની તતપર ર્હે ત્યાર એનો સાથધિક રનમ! એને વળી કમધિકીત્તધિ, વી્યધિબલ દીક્ષાત્શક્ષા એ બ્ાંનું કામ શું છ? એ પૌરવ, કાલ એને જોઈ હોત આ ર વનપથ પર આ ર પૂણાધિતીર, એ ર દેવાલ્ય મહીં હસી તમે િા્્યા જાત! હા્ય, હા્ય, આર નારીના સૌંદ્યધિ ત્વશે એટલી શું ઊપર છ અરુત્િ ક નારી ત્વશે

અને અજન

સરલ સુપ્સનગ્ ત્સ્ત શ્યામલ શૈવાલ ન્યન િુમબન કર કોમલ અ્ર. એસો, નાથ, ત્વરલ ત્વરામે. અરન : આર નહે ત્પ્ર્યે. ત્િતાંગદા : કન નાથ.

: શુત્ન્યાત્છ દસ્યુદલ

નાત્શતે

કહર્યા ગેછ સતક પ્રહરી હદક હદક; ત્વપદેર ્યત પથ ત્છલ બન્્ કર હદ્ય ગેછ બહ તક કહર. અરન : તબુ આજ્ઞા કરો ત્પ્ર્યે, સવ્પકાલતર કર આત્સ કતધિવ્યસન્્ાન. બહહદન ર્યેછ અલસ હ્ય ક્ષત્ત્યેર બાહ. સુમધ્યમે, ક્ષીણકીત્તધિ એઇ ભુરદ્વ્ય પુનવાધિર નવીન ગૌરવે ભહર આત્ન તોમાર મસતકતલે ્યતને રાત્ખબ, હબે તવ ્યોગ્ય ઉપા્ાન. ત્િતાંગદા : ્યહદ આત્મ નાઇ ્યેતે હદઇ? ્યહદ બેઁ્ રાત્ખ? ત્છન્ન કર ્યાબે? તાઇ ્યાઓ. હકન્તુ મને રખો ત્છન્ન

મને

કારો તર

ચિત્રાંગદ્ર

સરસ સુપ્સનગ્ ત્સ્ત શ્યામલ શૈવાલ ન્યનિુંબન કર કોમલ અ્ર. આવો, નાથ, ત્વરલ ત્વરામે. અરન ઃ આર નહીં, ત્પ્ર્યે! ત્િતાંગદા ઃ એમ કમ, નાથ?

ઃ સાંભળ્ું છ દસ્યુદલ ્સી રહ

બં્ કરી. અરન ઃ તો્ય હવે આજ્ઞા કરો, ત્પ્ર્યે! અ્પકાળ કતધિવ્યપાલન કરુ. બહહદન અલસ આ રહા મારા ક્ષત્ત્યના બાહ. સુમધ્યમે, ક્ષીણકીત્તધિ એવા મારા બંને બાહ ફરી એક વાર નવીન ગૌરવે સોહાવીને તારા મસતકની નીિ રતનથી રાખું, ત્યાર થશે તારુ ્યોગ્ય ઉપા્ાન. ત્િતાંગદા ઃ અને જો હ નહીં રવા દઉં! અને બાં્ી રાખું! બં્ન શું તો્ડી રશો? તો તો જાઓ, પણ એટલું તો નક્ી જાણો

જો એક વાર છટી પ્ડી લતા

ન કદી પાછી વૃક્ષે.

વનિરગણ અને અજન 89

્યાર સુખેર કત્લકા, કમધિક્ષેત હતે ત્ફર એસે સન્ધ્યાકાલે દેત્ખબે તાહાર દલગુત્લ ફટ ઝર પ્ડ ગેછ ભૂમે સબ કમધિ વ્યથધિ મને હબે. ત્િરહદન રહહબે જીવનમાઝે જીવન્ત અતૃપ્તિ

અભાગીર? વી્યધિ તાર અભ્રભેદી દુગધિ સુદુગધિમ રખેત્છલ િતુહદધિક અવરુદ્ધ કહર રુદ્યમાન રમણીહૃદ્ય. રમણી તો સહરઇ અન્તરવાત્સની; સંગોપને થાક આપનાતે; ક તાર દેત્ખતે પા્ય, હૃદ્યેર પ્રત્તત્બમબ દેહેર શોભા્ય પ્રકાશ ના પા્ય ્યહદ. કી અભાવ તાર! અરુણલાવણ્યલેખાત્િરત્નવાધિત્પત ઉષાર મતન, ્યે-રમણી આપનાર શતસતર ત્તત્મરર તલે બસે થાક વી્યધિશૈલશૃંગ’પર ત્નત્ય-એકાહકની,

ચિત્રાંગદ્ર

સુખની આ કત્લકાને રાખી આમ રશો, કમધિક્ષેતમાંથી પાછા ફરી સંધ્યાકાલે જોશો ત્યાર એની પાંખ્ડીઓ ખરી પ્ડી હશે ભૂત્મ પર, સવધિ કમધિ વ્યથધિ થશે ત્યાર.

રહી રશે

એને શેનો અભાવ છ? ત્િતાંગદા ઃ એને શેનો અભાવ છ? એ તો અભાત્ગની! એની પાસે હતું ર શું? વી્યધિ એનું રિી રહ અભ્રભેદી દુગધિમ કો દુગધિ િાર કોર અવરુદ્ધ કરી રુદ્યમાન એવું રમણીહૃદ્ય. રમણી તો સહર ર અંતરવાત્સની. સંગોપને રાખે ત્નરને એ. કોણ એને જોઈ શક? હૃદ્યનું પ્રત્તત્બંબ દેહની શોભામાં જો ન પ્રકાત્શત થા્ય?

વનિરગણ અને અજન

્યેન પાન્થ આત્મ, પ્રવેશ કરત્છ ત્ગ્યા કોન્ અપરૂપ દેશે અ્ધિરરનીતે. નદીત્ગહરવનભૂત્મ સુપ્તિત્નમગન, શુભ્રસૌ્હકરીહટની ઉદાર નગરી છા્યાસમ અ્ધિસફટ દેખા ્યા્ય, શુના

્હર અવહેલે, દત્ક્ષણેતે ્નુઃશર, હૃષ્ટ નગરર ત્વર્યલક્મીર મતો આતધિ પ્રજાગણે કહરછન વરાભ્ય દાન. દહરદ્રેર સંકીણધિ દુ્યાર, રાજાર મહહમા ્યેથા નત હ્ય પ્રવેશ કહરતે, માતૃરૂપ ્હર સેથા કહરછન દ્યા ત્વતરણ. ત્સંહહનીર મતો િાહર હદક આપનાર વતસગણે ર્યેછન આગત્લ્યા, શતુ કહ કાછ નાહહ આસે ્ડર. ત્ફહરછન મુ્તલજજા ભ્યહીના પ્રસન્નહાત્સની, વી્યધિત્સંહ’પર િહ્ડ

ચિત્રાંગદ્ર

તો જાણે પાન્થ, પ્રવેશ મેં ક્યયો જાણે કોઈ અપરૂપ૪ દેશે અ્રાતે, નદીત્ગહરવનભૂત્મ ત્નદ્રા્ીન શુભ્રસૌ્હકરીહટન્

નગરી

દેખા્ય છ.

ઃ હવે તે શું સાંભળશો?

ઃ જોઈ શક એને, ્ડાબે હાથે અશ્વરપ્શમ ્રી અવહેલે, રમણામાં ્નુશર ્રી નગરની ત્વર્યલક્મી સમાન આતધિપ્રજાને એ અપપી રહી અભ્યનું વરદાન. દાહરદ્ર�નાં સંકીણધિ સૌ દ્વાર પર રાજાનો મહહમા પ્રવેશવા રતાં જાણે નીિો પ્ડ ત ્યાં ત્યાં માતૃરૂપ ્રીને એ કરી રહી કરુણાનું ત્વતરણ. ત્સંહણની રમ િાર કોર સંતાનોને રક્ષી રહી. એના ્ડર શતુ કોઈ

પ્રસન્નહાત્સની

વનિરગણ અને અજન 93

દુઇ દીતિ જ્યોત્તષકર મતો. બાહહહર્યા જાઇ, એઇ રુદ્ધ સમીરણ, એઇ ત્ત્ત પુષપગન્્મહદરા્ય ત્નદ્રારનરોર અરણ્યેર અન્્ગભધિ હતે. ત્િતાંગદા : હે કૌન્તે્ય, ્યહદ એ લાત્લત્ય,

અન્તરર બલે, પવધિતેર તેરસવી તરુણ તરુસમ, વા્યુભર આનમ્ર સુન્દર, હકન્તુ લત્તકાર મતો નહે ત્નત્ય કપ્ણઠત લુપ્ન્ઠત— સે હક ભાલો લાત્ગબે પુરુષ-િોખે. થાક્ થાક્ તાર િ્ય એઇ ભાલો. આપન ્યૌવનખાત્ન દુહદનેર બહમૂ્્ય ્ન, સાજાઇ્યા સ્યતને, પથ િ્ય બત્સ્યા રહહબ; અવસર આત્સબે ્યખન, આપનાર સુ્ાટક દેહપાતે આકણધિ પુહર્યા કરાઇબ પાન; સુખસવાદે શ્રાપ્ન્ત હલે િલે

ચિત્રાંગદ્ર

કો બે જ્યોત્તષકની રમ

િા્્યા રશું રુદ્ધ સમીરણ

તીવ્ર પુષપગં્ની આ મહદરાથી ત્નદ્રારનરોર એવા અરણ્યના અં્ારની બહાર. ત્િતાંગદા ઃ હે કૌંતે્ય, આ લાત્લત્ય, કોમલભીરુતા,

ત્શરીષના ફલ

ઉન્નત વી્યધિમંત અંતરના બલે, વા્યુસપશપે નમ્ર ને સુંદર પવધિતના તેરસવી ને તરુણ કો તરુ રમ, હકન્તુ ત્નત્યની કોઈ કહઠત લુંહઠત લત્તકાની રમ નહીં, એ શું સારુ લાગે પુરુષની દૃપ્ષ્ટ સામે? રાખો, રાખો, એથી તો આ રમનું છ તેમ ર ઠીક છ. આ ્યૌવન તો બેિાર હદવસનું બહમૂ્્ય ્ન, સજાવીને સત્યને પથ પર પ્રતીક્ષતી બેસી રહ, અવસર આવે ત્યાર પોતાની આ સુ્ા દેહપાતે આકણધિ સંભરી કરાવીશ પાન.

શ્રાંત્ત પામી િા્્યા રજો

અને અજન

અરન : બુત્ઝતે પાહર ને આત્મ રહસ્ય તોમાર. એતહદન આત્છ, તબુ ્યેન પાઇ ત્ન સન્્ાન. તુત્મ ્યેન વંત્િત કહરછ મોર ગુતિ થેક સદા; તુત્મ ્યેન દેવીર મતન, પ્રત્તમાર અન્તરાલે થેક આમાર કહરછ દાન અમૂ્્ય િુમબનરતન, આત્લંગનસુ્ા; ત્નર

મને હ્ય મૃત્તિકાર મૂત્તધિ શુ્ુ, ત્નપુણત્િત્તત ત્શ્પરવત્નકા. માઝે માઝે મને હ્ય તોમાર તોમાર રૂપ ્ારણ કહરતે પાહરછ ના આર, કાઁત્પતેછ ટલમલ કહર. ત્નત્યદીતિ હાત્સર અન્તર ભરા અશ્રુ કહરતેછ વાસ, માઝે માઝે છલછલ કર ઓઠે, મૂહતપેર માઝે ફાહટ્યા પહ્ડબે ્યેન આવરણ ટહટ. સા્કર કાછ, પ્રથમેતે ભ્રાપ્ન્ત આસે મનોહર મા્યાકા્યા ્હર; તાર પર સત્ય દેખા દે્ય, ભૂષણત્વહીન

ચિત્રાંગદ્ર

ઃ સમરતો નથી તારુ રહસ્ય આ. આટલા્ય હદન પછી પામું ન સં્ાન. તું તો જાણે વંત્િત કર છ મને ગુતિ રહી સદા. તું તો જાણે દેવીની સમાન પ્રત્તમાના અંતરાલે રહી મને દાનમાં તું આપી

અમૂ્્ય િુંબનરતન, આત્લંગનસુ્ા.

તારો ર આ સૌંદ્યધિનો રાત્શ લાગી રહો મૃત્તિકાની મૂત્તધિમાત; ત્નપુણત્િત્તત ત્શ્પરવત્નકા! વળી વળી થા્ય મને તારુ ર આ રૂપ ્્યુિં છ તે તારુ નથી, કપી રહ ઝલમલ. ત્નત્યદીતિ હાસ્ય ત્વશે અશ્રુ કર વાસ. વળી વળી છલછલ કરી ઊઠે મુહતધિમાં ફાટી પ્ડ તૂટી જા ્ય આવરણ. સા્કની પાસે પ્રથમથી ભ્રાંત્ત આવે મનોહર મા્યાકા્યા ્રી, ત્યાર પછી દશધિન દે સત્ય ભૂષણત્વહીન

વનિરગણ અને અજન

તબે થાક્, તબે થાક્. ઓઇ મનોહર રૂપ પુણ્યફલ મોર. એઇ-્ય સંગીત શોના ્યા્ય માઝે માઝે વસંતસમીર એ ્યૌવન્યમુનાર પરપાર હતે, એઇ મોર બહભાગ્ય. એ વેદના મોર સુખેર અત્્ક સુખ, આશાર અત્્ક આશા, હૃદ્યેર િ્ય બ્ડો, તાઇ તાર હૃદ્યેર વ્યથા બલે મને હ્ય ત્પ્ર્યે.

ચિત્રાંગદ્ર

રહેવા દો, રહેવા દો! મનોહર ર આ રૂપ પુણ્યફલ મારુ! સંગીત ર આ સાંભળું છ વળી વળી વસંતના સમીરણે, ્યૌવનની ્યમુનાને પેલે પાર

ર મારુ બહભાગ્ય! આ વેદના ર

સુખ થકી અદક

વનિરગણ અને અજન 99

પાથપેર િુમબનસમૃત્ત ભુલે ત્ગ્ય તવ ઓષ્ઠરાગ, દુહટ નવ હકશલ્ય મંરહર ઉહઠબે લત્તકા્ય. અંગેર વરન તવ, શત શ્વેત ફલે ્હર્યા નૂતન તનુ ગતરન્મકથા ત્યત્રબે સવપનેર મતો નવ જાગરણે. ત્િતાંગદા : હે અનંગ, હે વસંત, આર રાતે તબે એ મૂમૂષધિરૂપ મોર, શેષ રરનીતે, અપ્ન્તમ ત્શખાર મતો શ્રાન્ત પ્રદીપેર, આિપ્મબતે ઉઠક ઉજજવલતમ હ્યે. મદન : તબે તાઇ હોક. સખા, દત્ક્ષણ પવન દાઓ તબે ત્નશ્વત્સ્યા પ્રાણપૂણધિ વેગે. અંગે અંગે ઉઠક ઉચછ્ત્સ પુનવાધિર

્યૌવનેર ્લાન્ત મન્દ સ્રોત.

પર. અંગનું વરણ તારુ શત શ્વેત ફલે ્રીને નૂતન દેહ ગત રન્મકથા ત્યજી રશે સવપન રમ નવ જાગરણે. ત્િતાંગદા ઃ હે અનંગ, હે વસંત, તો તો આર રાતે મુમૂષુ આ રૂપ મારુ છલ્ી રરનીમાં શ્રાંત પ્રદીપની અંત્તમ ત્શખાની રમ ઉજજવલતમ બનીને પ્રકાશશે. મદન ઃ ભલે તેમ થાઓ! સખા, દત્ક્ષણનો વા્ય વહી જા તું પ્રાણપૂણધિ વેગે. અંગે અંગે ઉચછ્ત્સત થાઓ ફરી એક વાર નવોલ્ાસે ્યૌવનનો ્લાંત મંદ

્યત મ્ ત્છલ સકત્લ હક કહર્યાછ પાન. આર-હકછ બાહક આછ? આર-હકછ િાઓ? આમાર ્યા-હકછ ત્છલ સબ હ્ય ગેછ શેષ? હ્ય નાઇ પ્રભુ! ભાલો હોક, મન્દ હોક, આરો હકછ બાહક આછ, સે આત્રક હદબ. ત્પ્ર્યતમ ભાલો લેગેત્છલ બ’લે કરત્છનુ ત્નવેદન એ સૌંદ્યધિપુષપરાત્શ િરણકમલે— નન્દનકાનન હતે તુલે ત્ન્ય એસે બહ સા્ના્ય. ્યહદ સાંગ હલ પૂજા તબે આજ્ઞા કરો પ્રભુ, ત્નમાધિ્્યેર ્ડાત્લ ફલે હદઇ

આછ, ગુણ આછ, પાપ આછ,પુણ્ય આછ; કત દૈન્્ય આછ; આછ આરન્મેર

અતૃતિ ત્ત્યાષા. સંસારપથેર

્ત્લત્લતિવાસ ત્વક્ષતિરણ;

પાબ કસુમલાવણ્ય, દુ-દં્ડેર

એનું ર કૈં મ્ એ સકલનું કરી લી્ પાન? હવે કશું બાકી રહ? હવે કશું િાહો? મારી પાસે હતું ર કૈં, હવે બ્ શેષ થ્યું? નહીં, નહીં. પ્રભુ! વ્ હો્ય, ઓછ હો્ય, હવે ર કૈં બાકી હો્ય, અપપી દઉં આર! ત્પ્ર્યતમ, તમને એ ત્પ્ર્ય હશે એમ માની લઈ ત્નવેદન ક્યયો નંદનકાનન થકી િૂંટી બહ સા્નાથી પામી આ સૌંદ્યધિનો પુષપરાત્શ તમારા િરણકમલમાં, હવે જો આ પૂણધિ બની હો્ય પૂજા તો આજ્ઞા કરો, હે પ્રભુ! ત્નમાધિ્્યની ્ડાળ ફકી દઉં મંહદરની

જીવનેર અકલંક શોભા. હકન્તુ આછ અક્ષ્ય અમર એક રમણી-હૃદ્ય. દુઃખ સુખ આશા ભ્ય લજજા દુબધિલતા— ્ત્લમ્યી ્રણીર કોલેર સન્તાન, તાર કત ભ્રાપ્ન્ત, તાર કત વ્યથા, તાર કત ભાલોબાસા, ત્મત્શ્રત રહ્ડત હ્ય આછ એકસાથે. આછ એક સીમાહીન

સૂ્યયોદ્ય અવગુન્ઠન ખુત્લ્યા આત્મ ત્િતાંગદા. રારન્દ્રનપ્ન્દની. હ્યતો પહ્ડબે મને, સેઇ એકહદન સેઇ સરોવરતીર ત્શવાલ્ય દેખા હદ્યત્છલ એક નારી, બહ આભરણે ભારાક્રાન્ત કહર તાર રૂપહીન તનુ. કી જાત્ન કી બલેત્છલ ત્નલધિજ્જ મુખરા, પુરુષેર કરત્છલ પુરુષ-પ્રથા્ય આરા્ના; પ્રત્યાખ્યાન, કરત્છલે તાર. ભાલોઇ કરછ.

ચિત્રાંગદ્ર

છલી ર્રચત

જીવનની અકલંક શોભા? હકન્તુ અક્ષ્ય અમર એક રમણીનું હૃદ્ય

છ મારી પાસે, દુઃખસુખ આશા ભ્ય લજજા દુબધિલતા— ્ત્લમ્ય ્રણીના

સંતાન—

એની કવી વ્યથા,

સૂ્યયોદ્ય અવગુંઠન ખોલીને હ છ ત્િતાંગદા, રારન્દ્રનંહદની. સાંભર છ ત્યાર એક હદન પેલા સરોવરતીર ત્શવાલ્ય તમે જોઈ હતી એક નારી બહ આભરણે ભારાક્રાંત કરી એનો રૂપહીન દેહ, કોણ જાણે શું્ય બોલી ત્નલધિજ્જમુખરા! પુરુષપ્રથાથી કરી આરા્ના, તમે પ્રત્યાખ્યાન ક્યુિં એનું! ઠીક ક્યુિં! સામાન્્ય એ નારીરૂપે ગ્હણ જો કરી હોત એને અનુતાપ ર્્યો હોત એના ઉર આમરણકાલ!

દેવી નહહ, નહહ આત્મ સામાન્્યા રમણી. પૂજા કહર રાત્ખબે માથા્ય, સેઓ આત્મ નઇ; અવહેલા કહર પુત્ષ્યા રાત્ખબે ત્પછ, સેઓ આત્મ નહહ. ્યહદ પાશ્વપે રાખ મોર સંકટર પથે, દુરૂહ ત્િન્તાર ્યહદ અંશ દાઓ, ્યહદ અનુમત્ત કર કહઠન વ્રતેર તવ સહા્ય હઇતે, ્યહદ સુખે દુઃખે મોર કર સહિરી, આમાર પાઇબે તબે પહરિ્ય. ગભપે આત્મ ્રત્છ ર સન્તાન તોમાર, ્યહદ પુત હ્ય, આશૈશવ વીરત્શક્ષા હદ્ય ત્દ્વતી્ય અરન કહર તાર એકહદન પાઠાઇ્યા હદબ ્યબે ત્પતાર િરણે, તખન જાત્નબે મોર, ત્પ્ર્યતમ.   આર શુ્ ત્નવેહદ િરણે, આત્મ ત્િતાંગદા, રારન્દ્રનપ્ન્દની. અરન : ત્પ્ર્ય આર ્ન્્ય આત્મ.

106 ચિત્રાંગદ્ર

દેવી નથી, તો નથી હ સામાન્્ય રમણી! પૂજા કરી રાખો માથે એવી્ય હ નથી. અવહેલા કરી પાછળ ને પાછળ ર રાખી મૂકો એવી્ય હ નથી. પ્ડખે જો રાખો મને સંકટના પથે, દુરૂહ ત્િંતાનો એકાદ જો અંશ આપો,

મને કહઠન વ્રતે સહા્ય કરવાને,

પુત હો્ય

અરન કરી એને એક હદન સોંપું એના ત્પતૃપદે ત્યાર ર મને પામી શકશો, ત્પ્ર્યતમ! આર તો હ આટલું ર ત્નવેદન કરુ િરણમાં— હ છ ત્િતાંગદા, રારન્દ્રનંહદની! અરન ઃ ત્પ્ર્યે, આર હ તો ્ન્્ય.

છલી ર્રચત 107

નોંધ ૧. બંગાળીમાં ‘સપ્ાધિ’નો અથધિ ‘્ૃષ્ટતા’ થા્ય છ. તેથી રવીન્દ્રનાથે આ પંપ્્તનો અંગ્જી અનુવાદ ક્યયો છ: ‘Ah, foolish heart, whither fled thy presumption?’

ગુરરાતી અનુવાદ : ‘અર

નથી ક્યયો. મહાદેવ દેસાઈ અને નરહહર પરીખ અહીં તેમર ૪. અને ૫.માં ‘અદભુત’નો પ્ર્યોગ કર છ. ‘સમશ્ોકી ત્િતાંગદા’માં (રઓ પા. 119) ભોળાભાઈ પટલ પણ આ વાત કર છ. ૩. ‘સવપનલબ્ અમૂ્્ય રતન’ને સાિવવાની મુશકલીને કારણે ફકી દેનારને ગુરરાતીમાં ‘નરા્મ’ તો ન ર કહેવા્ય. એને ‘બુત્દ્ધહીન’ કહેવા્ય ક ‘ત્વવેક-શૂન્્ય’ પણ કહી શકા્ય. બંગાળીમાં ‘નરા્મ’ શબદનો એક અ્પ-પ્રિત્લત અથધિ ‘ત્વવેક-શૂન્્ય’ થા્ય છ એમ પ્રત્તપ્ષ્ઠત બંગાળી કત્વ, ત્વવેિક અને પ્રખર રવીન્દ્રજ્ઞ શ્રી શંખ રોષ રણાવે છ. રવીન્દ્રનાથ પોતે આ પંપ્્તનો અંગ્જી અનુવાદ આમ કર છ : ‘I have not the heart to throw it away.’ મહાદેવ દેસાઈ અને નરહહર પરીખને ‘નરા્મ’નો ઉપ્યોગ ટાળતો રવીન્દ્રનાથનો અંગ્જી અનુવાદ વ્ તકસંગત લાગતાં તેમણે અંગ્જી ઉપરથી અનુવાદ ક્યયો છ :

ચિત્રાંગદ્ર

‘સ્રાંભર છ તચ્્રર એક દદન પેલ્ર સરોવર્તીર ચશવ્રલચ્ ્તમે જોઈ હ્તી એક ન્રરી’ (પ્ર. 105)

ડ્રબે હ્રથે અશ્વરશ્મ ધરી અવહેલે, જમણ્રમ્રાં ધનશર ધરી નગરની ચવજચ્લક્મી સમ્રન આ્ત્તપ્રજાને એ અપપી રહી અભચ્ન વરદ્રન. (પ્ર. 93)

સવ્ય મૂળ બંગાળીમાંથી કરલા અંગ્જી ગદ્યાનુવાદોના અનુવાદ. ગી્ત્રાંજચલના એકબે અનુવાદ ઉદાહરણરૂપ છ. (૨) મૂળ બંગાળીમાંથી — પરતુ ગદ્યમાં થ્યેલા અનુવાદ. મહાદેવભાઈ દેસાઈ અને નરહહર પરીખનો ચિત્રાંગદ્ર ક ચવદ્રચ્–અચભશ્રપ નો અનુવાદ, નગીનદાસ પારખના ‘સતી’ પુસતકમાંનાં સંવાદકાવ્યોના અનુવાદ ક સાહહત્ય અકાદેમીનો એકોત્તરશ્તી નો તથા ગી્ત–પાંિશ્તી નો અનુવાદ વગેર આ શ્રેણીમાં મૂકી શકા્ય. (૩) સમશ્ોકી અથાધિત્ પદ્યાનુવાદ. આમાં ગીતોના અને કાવ્યોના અનુવાદો એવી ભેદરખા દોરવી પ્ડશે. મહાદેવભાઈએ ‘ત્િંતા ક્યપે િાલશે ના’ (ભાવના કરા િલબે ના) ક ‘એકલો જાને ર’ (ઍકલા િલો ર) રવાં ગીતોના મૂળવત્ રાગમાં અનુવાદ આપ્યા છ, તો તેમના ગી્ત્રાંજચલ ના અનુવાદમાં નગીનદાસ

તો ખોટનો વ્યાપાર, અને છતાં્ય તે ખે્ડવા રવો વ્યાપાર છ. કત્વતાના ગદ્યાનુવાદોની ઉપ્યોત્ગતા રરા્ય ઓછી નથી. હોમરના ઇત્લ્ય્ડ-ઓ્ડેસીના ગ દ્યાનુવાદો પ્રત્તષ્ઠા પામ્યા છ. ગદ્યાનુવાદની એક પક્ષે સીમાઓ છ, તો પદ્યાનુવાદની બીર પક્ષે અનેક સમસ્યાઓ છ — તેમાં્ય જો અનુવાદ ત્વદેશી ભાષાની કત્વતાનો હો્ય તો. રણી વાર તો ‘કાવ્યક્પ’

સમસ્યાઓ ઊભી કરી શક. મરાઠીના ઓવીઅભંગ ગુરરાતીમાં ઊત્યાધિ છ, છતાં ‘Set’ થ્યા ન કહેવા્ય. અંરની છદ ગુરરાતીને Set થ્યો છ. બંગાળીમાં પ્યાર છદોપત્ત છ. બંગાળી કત્વઓએ પ્યાર (દીર-લરુ)ની ત્વત્વ્ છટાઓ ખીલવી છ. માઇકલ મ્ુસૂદન દતિે પ્યારને પ્રવાહી કરી, પ્રાસનાં બં્ન તો્ડી બંગાળી માટ ‘બલૅન્કવસધિ’નો પ્રશ્ન મેઘન્રદવધમાં ઉકલી આપ્યો. િૌદ અક્ષરના એકમવાળો આ છદ એક રીતે કત્વતિ-મનહરની જાત્તનો કહી શકા્ય. કત્વતિમનહરની ત્વપુલતા માટ હહદી કત્વતા તો છ ર, ગુરરાતીમાં પણ એ છદોમાં લખાતું રહ છ, અને હમણાંથી તો તેમાંથી નીપરલ ‘વનવેલી’ને લી્ એનું ત્વત્શષ્ટ પ્રિલન થઈ રહ છ. બંગાળી ભાષાના ઉચિારણની ખાસ લઢણને સવીકારીને િાલીએ

112 ચિત્રાંગદ્ર

ક ત્નરરન ભગતે કરલો ગુરરાતી અનુવાદ એક અનુતિમ પદ્યાનુવાદ છ. ૧૮૯૨માં રવીન્દ્રનાથે ચિત્રાંગદ્ર લખ્યું. ૧૯૧૫માં મહાદેવ દેસાઈ અને નરહહર પરીખે ગુરરાતીમાં એનો ગદ્યાનુવાદ આપ્યો. એ અનુવાદને આર અ્ધિશતી વીતી ગઈ. એ અનુવાદમાં તે પછી સંશો્નો થતાં રહાં છ — અનુવાદકોના અવસાનોતિર

પ્રાસમુ્ત લખવામાં કદાિ આ્યાસ કરવો પ્ડે!) ચિત્રાંગદ્ર માં સંવાદોની સવાભાત્વકતા જાળવવા કદાિ એમણે પ્રાસ છો્ડી દી્ા છ — અંત્યાનુપ્રાસ ચિત્રાંગદ્ર નાટક ન બને, એ અલગ વાત છ. આપણે એ િિાધિમાં નહીં ઊતરીએ. રવીન્દ્રનાથ પંપ્્તનું માપ જાળવે છ અવશ્ય, પણ પાત પંપ્્તનું માપ ન્ય જાળવે. અને તેથી એક પાત રટલે પંપ્્તને મૂકી દે છ, ત્યાંથી ર બીર પાત આરભે છ. (આપણે ત્યાં પ્ર્રિીન્ર અને મહ્રપ્ર્સથ્રનના સંવાદો એ રીતનો ખ્યાલ આપશે.) મૂળ ચિત્રાંગદ્ર માંથી ઉદાહરણ લઈએ : વનિર : હા્ય હા્ય, ક રક્ષા કહરબે. અરન : કી હ્યેછ. વનિર : ઉતિર-પવધિત હતે આત્સછ છહટ્યા દસ્યુદલ, વરષાર

ચિત્રાંગદ્ર

છ અક્ષર, આઠ અક્ષર... છક બાવીસ અક્ષર સુ્ીની લંબાઈની પંપ્્તઓ મળશે. આ પંપ્્તઓની લંબાઈ ભાવ અને લ્ય પર આ્ાહરત છ. આમે્ય કત્વ ત્નરરન લ્યસૂઝ માટ જાણીતા છ. એમની એ શપ્્ત અહીં દેખાશે. એમણે મૂળ સંવાદમાં તૂટતી પંપ્્તઓ ર તો્ડીને નવા એકમમાં નાખી છ એમ નહીં, ભાવ પ્રમાણે જ્યાં તો્ડવી આવશ્યક લાગે ત્યાં તો્ડી છ. આ વાત ઉદાહરણથી ર સમજાવી શકા્ય. રારકમારી ત્િતાંગદા કામદેવ પાસે

િાહહતામ દેવતાર સહા્યતા. સંગીરૂપે થાહકતામ સાથે, રણક્ષેતે હતેમ સારત્થ, મૃગ્યાતે રહહતામ અનુિર, ત્શત્વરર દ્વાર જાત્ગતામ રાત્તર પ્રહરી, ભ્તરૂપે પૂત્રતામ, ભૂત્યરૂપે કહરતામ સેવા, ક્ષત્ત્યેર મહાવ્રત આતધિ-પહરતાણે સખારૂપે હઇતામ સહા્ય તાઁહાર. અનુવાદ ઃ સમ્ય જો હો્ય એકલી હ ્ીર ્ીર એના હૃદ્યની પર અત્્કાર પ્રાતિ કરુ, િાહ નહીં

સહા્યતા.

ચિત્રાંગદ્ર

બીર ઉદાહરણ લઈએ. કામદેવના વરદાનથી અતીવ અ-પૂવધિ રૂપસી બનેલી ત્િતા પોતાના આ અત્ભનવ રૂપથી ર રીતે અત્ભજ્ઞ બને છ અને એના પર એની ર પ્રત્તત્ક્ર્યા થા્ય છ, તે દૃશ્ય અરન સમરી રહો છ : અરન : નાત્મ ્ીર સરોવરતીર કૌતૂહલે દેત્ખલ સે ત્નર મુખચછા્યા, ઉહઠલ િમહક. ક્ષણપર

સરોવર પા-દુખાત્ન ્ડબાઇ્યા દેત્ખલા આપન િરણેર આભા. ત્વસમ્યેર નાઇ સીમા. સેઇ ્યેન પ્રથમ દેત્ખલ આપનાર.

ક્ષણપર, કી જાત્ન કી દુખે, હાત્સ ત્મલાઇલ મુખે, મલાન હલ દુહટ આઁત્ખ; બાઁત્્્યા તુત્લલ કશપાશ; અંિલે ઢાહકલ દેહખાત્ન; ત્નશ્વાસ ફત્લ્યા, ્ીર ્ીર િલે ગેલ; સોનાર સા્યાહન ્યથા મલાન મુખ કહર આઁ્ાર રરનીપાને

સમશ્ોકી ચિત્રાંગદ્ર

શોભા. ત્વસમ્યની ન્હોતી સીમા, કમ જાણે પ્રથમ ર પોતાને ન જોતી હો્ય!

પછી કોણ જાણે ક્યા દુઃખે

એનું

ભણી સર મૃદુપદે. આ બંને દીર ઉદાહરણો સાથે સરખાવીને વાંિતાં (રરા મોટથી) અનુવાદમાં કત્વ ત્નરરને ર સહરસૂઝથી લ્યલીલા પ્રગટ કરી છ, તે સમજાશે. પંપ્્તનું સળંગ એક માપ નહીં જાળવવાની સાથધિકતા રણાશે, એટલું ર નહીં ગુરરાતી ભાષાની રણક સંભળાશે. બંગાળી (ખાસ તો સા્ બાંગલા) સંસકત તતસમપ્ર્ાન ભાષા છ. અને આ રિનામાં રવીન્દ્રનાથે સંસકત શબદોના વૈભવથી પોતાની કાવ્યબાનીને સમૃદ્ધ કરી છ. એવી સહરસફરણાથી સંસકત શબદો પ્ર્યોજા્યેલા છ ક એને ખસે્ડી એને સથાને એનો પ્યાધિ્ય મૂકવા રતાં કશીક હહસા કરતાં હોઈએ એવું મનોમન થા્ય. એમાં આવતાં સમાસ પણ એટલા ર ઔત્િત્યભ્યાધિ લાગે છ, એટલે તો મહાદેવભાઈ દેસાઈ અને નરહહર પરીખના

ર. મૂળ સાથે સરખાવનારને અહીં કટલીક પંપ્્તની પંપ્્તઓ એ રીતે ઊતરતી લાગે, પણ અન્્યથા સંભવ ર

ચિત્રાંગદ્ર

તમે ઠેઠ ગુરરાતી ભાષામાં અનુવાદ આપો અને મૂળના અપ્રત્તમ મા્્યધિનો

કરો અથવા મૂળનું મા્્યધિ ઉતારો અને એની પદાવત્લને સવીકારો — સી્ી વાત છ. હા, પણ સરળ નથી. ત્નરરન ભગતના આ અનુવાદમાં રવીન્દ્રનાથનો સંસપશધિ તો વરતા્ય ર, પણ ગુરરાતી ભાષાના ના્ડી્બકારા

શું દીઠ?

સમજી શું બેઠો મને?

કોને કાર પોતાને તું ભૂલી ગ્યો?

ક્ષણ મહીં સત્યભંગ કરી અરનને કરી રહો અનરન કોને માટ? માર માટ નહીં મારાં આ બે નીલોતપલ ન્યનને માટ. બીર ઉદાહરણ  ઃ અરન રૂપસી ત્િતાંગદાનું નામ, ગોત, ગૃહ આહદ જાણવા માગે છ. ત્િતાંગદા કહે છ ક ર-તે છ તે છ — અન્્ય કશો પહરિ્ય નથી. અરન કહે છ ઃ અેથી ર તો આ

ચિત્રાંગદ્ર

કહે છ ઃ નથી, નથી, નથી. રને બાં્વાને િાહો એ તો ્્યાર્ય તે બં્નને જાણતી ર નથી.

તો માત મેરની સુવણધિછટા, કસુમની

છ? એ તો અભાત્ગની! એની પાસે હતું ર શું? એને શેનો અભાવ છ? છો્ડો છો્ડો એની વાત, પુરુષના શ્રવણને ્યોગ્ય નથી એનો ઇત્તહાસ! આ તણ ઉદાહરણોમાં — પ્રથમ ઉદાહરણમાં ત્િતાની ઉપ્્ત રઓ—‘હ કોણ? શું છ મારી કને? મારી મહીં એવું તે શું દીઠ?—સમજી શું બેઠા મને?’ બોલિાલની છટા અનુવાદક ઉતારી શ્્યા છ. બીજા ઉદાહરણમાં અરનના પ્રશ્ન અને ત્િતાના ઉતિર—‘નથી, નથી, નથી’માં અને તીજામાં્ય ‘એને શેનો અભાવ છ?’ એની પાસે હતું ર શું?’ માં પણ બોલિાલની લ્યની ઠેઠ ગુરરાતી છટા સંભળાશે. રવીન્દ્રનાથે ચિત્રાંગદ્ર માં અંત્યાનુપ્રાસનો ભલે

ચિત્રાંગદ્ર

આ મારી્ય તે રમત જો પૂરી થા્ય

હ્ય અરણ્યના શત શત શમી રતા

સાથે

જાઉં મન મહીં કશા્ય તે દુઃખ ત્વના. ચિત્રાંગદ્ર નો આ અનુવાદ સંતપધિક કહી શકા્ય તેમ છ. એક ‘અપરૂપ’ શબદની રરા વાત કરીશ. સંસકતમાં ‘અપરૂપ’ શબદનો અથધિ ‘કદરૂપું’ એવો થા્ય છ. બંગાળીમાં

સરન રટલું ર મહત્વનું છ. ત્વશ્વનું સાહહત્ય આપણ બ્ાનું સહહ્યારુ છ, અને તેમાં્ય ભારતી્ય ભાષાઓનું સાહહત્ય તો આપણ બની રહેવું જોઈએ. આપણે ત્યાં ઉતિમ સરકો ઉતિમ કત્તઓના અનુવાદો આપણને આપતા રહા છ, માત તેનું થો્ડ પ્રમાણ વ્ તે અપેત્ક્ષત છ. કત્વ ત્નરરને ચિત્રાંગદ્ર ને ગુરરાતીમાં ઉતારીને કત્વ્મધિ બજાવ્યો છ. અનુવાદો સામે લાલબતિી ્રવી તે શાહમૃગીદૃપ્ષ્ટ છ. હા. અનુવાદની પસંદગી અને ્ોરણ અવશ્ય રળવાવું જોઈએ. ઓહ્ડ્યા રવી ભાષામાં એઝરા પાઉન્્ડનાં કાવ્યોના અનુવાદનું ક એત્લ્યટનાં કાવ્યોના અનુવાદનું પુસતક જોતાં, આપણા અનુવાદ સાહહત્ય ત્વશે સત્િંત બનવાનું રહ. ભારતી્ય ભાષાઓના પરસપર અનુવાદની તો બહતા્યત આવશ્યકતા છ. લેખના આરભમાં મેં સુંદરમ્ની પંપ્્તઓ

ર દશધિન છ, એમનો ર વાણીવૈભવ છ, એ સવધિસવ એમણે આ બે નાટકોને અપધિણ ક્યુિં છ. એટલું ર નહીં, એમની વાણીમાં જાહોરલાલી છ, જાજવ્્ય છ. કટલી જારરમાન છ એમની વાણી! નાટકમાં રવી અપૂવધિ સુંદરી ત્િતાંગદા છ એવી ર અપૂવધિ સુંદરી રવીન્દ્રનાથની વાણી છ. આપણને પ્રશ્ન એ થા્ય ક નાટકમાં ત્િતાંગદા સુંદર છ ક રવીન્દ્રનાથની વાણી? એટલી સુંદર વાણી છ, પ્યાર છદમાં છ. પ્રાસ નથી, પ્રવાહી પદ્ય છ. િતુદધિશાક્ષરી છદ છ. અનુવાદ મેં ક્યયો છ પ્યારને મળતા આપણા એક છદમાં — વનવેલીમાં. ઉમાશંકર એમનાં િૌદમાંથી પાંિ નાટકો વનવેલીમાં રચ્યાં છ. રવીન્દ્રનાથ કાત્લદાસના ત્શષ્ય છ તો ઉમાશંકર રવીન્દ્રનાથના ત્શષ્ય છ. ઉમાશંકરનાં બ્ાં ર નાટકો ઉપર રવીન્દ્રનાથની છા્યા છ. ગુરરાતમાં બરોબર ધ્યાનથી કોઈએ રવીન્દ્રનાથને વાંચ્યા હો્ય તો તે ઉમાશંકર. મારા અનુવાદમાં પણ પ્રસતાવના

છ.

પણ જો

સૌથી વ્ ધ્યાનથી

રન્મમાં કત્વ થવાનો? હજાર રન્મમાં પણ નહીં થાઉં.

ર રવીન્દ્રનાથનું દશધિન છ. એમણે ત્મથ્યાનો મહહમા ક્યયો છ. આગળ જોઈશું તેમ આ નાટક ફલોને જોઈને સૂઝ છ. રગીન ફલોને જોઈને તેમને એક ત્વિાર િમ્્યો — આ ફલોનું સાથધિ્્ય શું છ? રૂપ, રસ, ગં્ ્રાવતાં સુંદર ફલોની પાંખ્ડી એક પછી એક ખરી રવાની — એ ર એનું સાથધિ્્ય છ. એમાંથી ફળ પ્રગટ એ ર એની િહરતાથધિતા છ. તો

પાસે લટકાં કર છ. આ રવીન્દ્રનાથનું દશધિન છ અને એમણે એનું ત્મથ રચ્યું છ ચિત્રાંગદ્ર માં. રવીન્દ્રનાથની પ્રશસ્ય રિના ચિત્રાંગદ્ર વાંચ્યા પછી પ્રશ્ન થા્ય ક આ ‘નાટ્યાતમક કાવ્ય’ છ ક પછી ‘કાવ્યાતમક નાટક’? આ એક રસપ્રદ પ્રશ્ન છ રનો રવાબ આપતાં તેની મંિન-ક્ષમતાનો ત્વિાર કરવો રટ. જો તેનું સફળ મંિન શ્્ય હો્ય તો તેને ‘નાટ્યાતમક કાવ્ય’ કહી શકા્ય. રવીન્દ્રનાથની હ્યાતી દરત્મ્યાન ચિત્રાંગદ્ર ભારતમાં તેમર રગતના એકાત્્ક દેશોમાં ભરવા્ય હોવાથી તેની મંિન-ક્ષમતા પુરવાર થ્યેલી કહી શકા્ય. બીજો પ્રશ્ન તેની શૈલી અંગે પૂછી શકા્ય. તે ‘નાટ્યાતમક’ છ ક ‘કાવ્યાતમક’? િતુદધિશાક્ષરી પ્યાર છદમાં રની પ્રત્યેક પંપ્્ત લખાઈ હો્ય તે ‘કાવ્યાતમક’ તો હો્ય ર. પણ આગળ જોઈશું તેમ તેની અત્ભવ્યપ્્ત ‘નાટ્યાતમક’ છ. આમ ચિત્રાંગદ્ર નાટક તરીક તેમર કાવ્ય તરીક સપશપી

ચિત્રાંગદ્ર : ચનરજન ભગતની કચિ્યત 121

રાજ્યની રવાબદારી સંભાળી શક અને તેનો પુત પણ રાજ્ય સંભાળીને વંશ આગળ વ્ારી શક. જો અરન ત્િતાંગદા અને તેના થનારા પુતને મનલુરમાં રહેવા દેવાનો હો્ય તો ર લનિની અનુમત્ત મળી શક. અરને આ શરતનો સવીકાર ક્યયો અને ત્િતાંગદાની સાથે લનિ કરીને તણ વષધિ મનલુરમાં રહો.

નો સમાવેશ કરતાં એક ‘સૂિના’ લખી હતી. આ ‘સૂિના’માં તેમને ચિત્રાંગદ્રનો ત્વિાર કવી રીતે આવ્યો તે અંગે એક રસપ્રદ વાત લખી છ. ‘સૂિના’નો અનુવાદ : રણાં વષયો પહેલાં હ ટનમાં શાંત્તત્નકતનથી કલકતિા રતો હતો. િત મહહનો હતો. પાટાની બંને બાર રગલી છો્ડ પર સફદ, પીળાં અને જાંબલી ફલોનાં ઝું્ડ ખી્્યાં હતાં. અિાનક મને ત્વિાર આવ્યો ક થો્ડા ર સમ્યમાં ગરમી પ્ડશે, ફલો સુકાઈને ખરી પ્ડશે. ઝા્ડ ઉપર આંબાના મોર આવશે અને ફલોની રગાએ ફળો આવશે રના વરનથી ગામનાં ઝા્ડ ઝૂકી પ્ડશે. આમ પૃથવીમાં છપા્યેલું સત્ય સતત જીવનને પોષણ પૂરુ પા્ડશે. ફલો તો વસંતઋતુની એક રમત હતી — ફળોને રન્મ આપવા માટની કદરતની પ્ર્યપ્્ત! આના ઉપર ત્વિાર કરતાં મને થ્ય ક જો કોઈ સુંદર સ્ત્રીને

ચિત્રાંગદ્ર

છ. તેની મહતિા માનવી્ય છ, ભૌત્તક નહીં. મને લાગ્યું ક આના ઉપરથી એક નાટક લખી શકા્ય અને મને મહાભારતમાં આવતી ત્િતાંગદાની વાત ્યાદ આવી. કટલાક સુ્ારા-વ્ારા સાથેની આ વાતાધિ લાંબો સમ્ય મારા મનમાં પ્ડી રહી. અંતે કોઈ સુખદ ક્ષણોમાં ઓહરસસાના પાન્્ડઆ

્યાદ ક દૃશ્યાંકન ઊં્ડાણમાંથી સપાટી ઉપર આવીને સરકપ્રત્ક્ર્યા દરત્મ્યાન પ્રતીક તરીક પ્રગટ થઈ શક. નવું કરુસલ ઓળંગતા બોદલેર એક હસ જો્યો અને તરત ર તેની સામે એન્દ્રોમેકીનું ક્પન મનના ઊં્ડાણમાંથી પ્રગટ થ્યું. પ્રુસતે જ્યાર ટબલ ઉપર પ્ડેલી ફ્ ેંિ કક, મે્ડેલાઇન, જોઈ ત ્યાર તેની ભૂતકાળની ્યાદ તાજી થઈ અને સરકપ્રત્ક્ર્યામાં તે પ્રતીકસવરૂપે પ્રગટ થઈ. પ્રુસત આને અ-મરત્ર્યાત (ઇન્વૉલન્ટરી) ્યાદ કહે છ. આને કત્વહૃદ્યનો િમતકાર અથવા સરકપ્રત્ક્ર્યાનું આશ્ચ્યધિ કહી શકા્ય. મહાભારતનો પ્રસંગ તો નાટક માટની પ્રાથત્મક ભૂત્મકા બાં્ી આપે છ. રવીન્દ્રનાથની કલમ અને ક્પનાથી મહાભારતનો આ નાનક્ડો પ્રસંગ એક ભવ્ય નાટકમાં પલટાઈ જા્ય છ. રમ મદન અને વસંત નાટકની ત્િતાંગદાના

અપૂવધિ સુંદરી બનાવી દે છ તેમર

ચિત્રાંગદ્ર : ચનરજન ભગતની કચિ્યત 123

મત્ણપુરના રસતા અને ત્યાંના રાજાના મહેલને બદલે મત્ણપુરનું રગલ અને ત્યાં આવેલું ત્શવાલ્ય છ. સમ્ય તણ વષધિને બદલે એક ર વષધિનો છ — એક વસંતથી બીજી વસંત. ત્િતાંગદાના ત્પતાનું પાત નાટકમાં આવતું ર નથી અને મદન, વસંત તેમર ગ્ામ્યરનોનાં પાતો ઉમેરવામાં આવ્યાં છ.

મૂળ પ્રસંગમાં દુવાધિસાનો શાપ ઉમેર છ તો રવીન્દ્રનાથ ચિત્રાંગદ્ર માં મદન અને વસંતનું વરદાન ઉમેર છ. શ્રકન્તલ નો શાપ વરદાન રવો લાગે છ તો ચિત્રાંગદ્ર નું વરદાન શાપ રવું લાગે છ! જો શ્રકન્તલ નો શાપ કાત્લદાસની કલમ અને ક્પનાનો જાદુ છ તો ચિત્રાંગદ્ર નું વરદાન રવીન્દ્રનાથની કલમ અને ક્પનાનો જાદુ છ. લેખકના ફરફારોને કારણે બંને નાટકોમાં આરભથી અંત સુ્ી નાટકની ગત્ત અને તેની રહટલતા રળવાઈ રહે છ. ચિત્રાંગદ્ર ને કમ્રરસભવમ્  સાથે સરખાવતાં એમ લાગે છ ક રવીન્દ્રનાથ શ્રકન્તલ કરતાં કમ્રરસભવમ્ ને વ્ાર અનુસર છ. પાવધિતી સુંદર હતાં અને ત્શવના પ્રેમમાં હતાં. ત્િતાંગદા સુંદર ન હતી પણ અરનના પ્રેમમાં હતી. આરભથી અંત સુ્ી ત્શવ એક કઠોર તપસવી હતા. અરન એક મોહાં્ પ્રેમી હતો. પાવધિતી જ્યાર ત્શવને પોતાનો પ્રેમ પ્રાથધિના સવરૂપે અપધિણ કરવાનાં હતાં ત્યાર

ચિત્રાંગદ્ર

ર છ. બંનેને સમજા્ય છ ક સૌંદ્યધિથી પ્રેમ ન મળે, પ્રેમથી ર પ્રેમ મળે. તેથી બંનેને પોતપોતાની રીતે તપસ્યા કરવી પ્ડ છ . પાવધિતી ત્શવથી દૂર, એકાન્તમાં તપસ્યા કર છ અને ત્િતાંગદા અરનની સમક્ષ ર તપસ્યા કર છ. અહીંથી રવીન્દ્રનાથનો રસતો કાત્લદાસના રસતાથી ફટા્ય છ. તે ત્િતાંગદાને આભાસથી વાસતત્વકતાની અત્યંત વેદનામ્ય અને ત્વકટ આંતહરક માનત્સક અને

બંને કષ્ટ સહન કર છ પણ

નાટકના અંત સુ્ી રહેવાનું છ. અંતમાં

જ્યાર ખાતરી થા્ય છ ક પાવધિતીનો પ્રેમ સાિો છ ત્યાર પોતાની સાિી ઓળખાણ આપતાં તે પાવધિતીને કહે છ ક ‘હ તમારાં પ્રેમથી ખરીદા્યેલો હ, તમારો ગુલામ છ.’ ત્િતાંગદાને અંતમાં ખાતરી થા્ય છ ક સાિો અરન તેના (ત્િતાંગદાના) અસલી સવરૂપને પ્રેમ કર છ ત્યાર તે પોતાના અસલ સવરૂપમાં પ્રગટ થા્ય છ અને અરન તેને કહે છ ક, ‘ત્પ્ર્યે, આર હ તો ્ન્્ય.’ રવીન્દ્રનાથને ઉપત્નષદોનો પહરિ્ય બાળપણથી ર થ્યો હતો. તેનો પ્રભાવ તેમની રિનાઓમાં, તેમના આદશયોમાં, તેમના દશધિનમાં સતત દેખાતો આવ્યો છ. ઈશોપત્નષદનો પાંિમો શ્ોક ઈશ્વર ત્વશે કહે છ : ‘િાલે છ તે નથી િાલતો, દૂર છ અને સમીપ છ; સમસત રગમાં વ્યાપક છ તે, રગતથી વળી અત્લતિ છ.’ જ્યાર ઈશ્વર સમસત રગમાં વ્યાપક છ ત્યાર પ્રેમ વાસતત્વકતા છ અને

અત્લતિ

ચિત્રાંગદ્ર : ચનરજન ભગતની કચિ્યત 125

છ રમાં બે પરસપરત્વરો્ી શપ્્ત કા્યધિશીલ છ — એક મને બ્ા ર સંરષધિથી મુ્ત શાંત્ત તરફ દોરી રતી અને બીજી ્યુદ્ધ તરફ ્કલતી. … આ સતત સંરષધિને અનુસર છ એક ત્નરાશા અને ઉદાસીનતાનો માહોલ.’ આ પરસપરત્વરો્ી પહરબળો — શરીર અને આતમા, આભાસ અને વાસતત્વકતા — ચિત્રાંગદ્ર માં એકબીજામાં

આપી ગ્યા એવો વર દેવ ઉમાપત્ત તપથી પ્રસન્ન થઈ હકન્તુ મેં એ આશીવાધિદ વ્યથધિ ક્યયો. અમોર આ દેવતાનું વા્્ય માતૃગભપે વસી હતી ત્યાર મને દુબધિલને ત્શવતેર પુરુષમાં પલટી ન શ્્યું. હ તો આવી કહઠન છ નારી. એકમાત સંતાન હોઈ ત્પતાએ તેને પુત તરીક ઉછરી હતી. તેથી પુરુષના વેશે ત્નત્ય કરુ રારકાર ્યુવરારરૂપે, ફરુ સવૈરપણે.

નહીં લજજા, ભ્ય, અંતઃપુરવાસ;

નહીં

126 ચિત્રાંગદ્ર

શીખી પુરુષની ત્વદ્યા, પહે્યયો પુરુષનો વેશ પુરુષની સાથે રહી. આટલો સમ્ય હ ર ભૂલી હતી, એનું મુખ જોતાં, આતમપ્સથત અટલ એ મૂત્તધિ જોતાં એ ર ક્ષણે

વ્રત પાળે છ એમ રણાવીને ત્િતાંગદાનો અસવીકાર કર છ. પણ ત્િતાંગદાને લાગે છ ક તેના સામાન્્ય રૂપને કારણે તેનો અસવીકાર થ્યો છ. તેથી તે મદન અને વસંત પાસે ‘અપૂવધિ સુંદરી’નું રૂપ માત એક હદવસ માટ માંગે છ. મદન અને વસંત તેને એક વષધિ માટ ‘અપૂવધિ સુંદરી’ બનાવે છ. પહેલા દૃશ્યને અંતે પ્રશ્ન થા્ય ક આવું વરદાન શાને માટ? અરને ત્િતાંગદાની બે વાર અવગણના કરી. હવે ત્િતાંગદા શું કરી શક? તે તો અરનને જોતાંવેંત ર તેના પ્રેમમાં પ્ડી ગઈ છ. તેને લાગે છ ક તેની અવગણના તેના સામાન્્ય રૂપને કારણે ર થઈ છ. જો તે સૌંદ્યધિવાન હોત તો અરન તેના પ્રેમમાં પડ્ો ર હોત. માટ તેને સૌંદ્યધિ જોઈએ છ. સૌંદ્યધિ એટલે ર સત્ય પણ ઉછીનું લી્ેલું સૌંદ્યધિ એટલે ત્મથ્યા. ઉછીના લી્ેલા સૌંદ્યધિથી પ્રેમ ન મળે, વાસના ક ત્વકાર ર મળે. તેથી બીજા દૃશ્યમાં આ વરદાન શાપ પુરવાર થા્ય છ. આ વરદાન

‘કરુણ

ચનરજન ભગતની કચિ્યત

ર પ્રશ્ન અરન પોતાને પૂછ છ તે રવીન્દ્રનાથ આપણને પૂછ છ અને આપણે આપણી જાતને પૂછવાનો છ. અરને ઢળતી સાંર એક ત્નરન તળાવમાં સનાન કરીને બહાર નીકળતી ત્િતાંગદાને છપાઈને જોઈ હતી. આપણને પ્રશ્ન થા્ય ક પોતાનું શરીર અને સૌંદ્યધિ એક ત્નરન તળાવ પાસે પ્રગટ કરવા પાછળ ત્િતાંગદાનો

દેખીતો છ : અરનને આકષધિવા.

િરણતલે

ત્નશ્ચલ આ રહેતું હશે! ઉષાનો કનકમેર જોતજોતાં રવી રીતે શમી જા્ય પૂવધિ પવધિતના શુભ્ર ત્શર અકલંક નનિ શોભા ત્વકત્સત કરી તેવી રીતે એનું વસ્ત્ર ભળી રવા િાહી રહ અંગના લાવણ્યે, સુખના આવેશે.

્ડાબો હાથ હલાવતી, હહલ્ોળતી, કશ એના છો્ડી રહી, મુ્ત કશ ત્વહવલશા બની પગ પાસે વીખરા્યા.

વળી જોઈ રહી પોતાના બે

બાહ,

128 ચિત્રાંગદ્ર

પૌરુષ — ગૌરવ, વીરતવની ત્નત્યકીત્તધિતૃષા શાંત બની લેટી પ્ડ ભૂત્મ પર એ ર પૂણધિ સૌંદ્યધિની પાસે, પશુરાર ત્સંહ રમ ત્સંહવાહહનીના ભુવનવાંત્છત અરુણિરણ પાસે લેટી પ્ડે. સવગતોપ્્તને અંતે તે ત્િતાંગદાને ફરીથી મળવા ઇચછતો હો્ય છ અને ત્યાર ર ‘અપૂવધિ સુંદરી’ બનેલી ત્િતાંગદાનો નાટ્યાતમક પ્રવેશ થા્ય છ. તે બંને જાણતાં નથી ક સામેનું પાત તેમના ર પ્રેમમાં છ — જોક આપણે તે જાણીએ છીએ! અરનના મનમાં ભ્ય છ ક આ અજાણી સ્ત્રી, રના પ્રેમમાં તે ગળા્ડબ ્ડબેલો છ, તે તેનો પ્રેમ સવીકારશે ક નહીં? ત્િતાંગદા પણ અવઢવ

જોઈએ. ત્િતાંગદા અરનને ્યાદ કરાવે છ ક તે સંન્્યાસી છ અને તેણે કોઈની ઈષ્યાધિ ન કરવી જોઈએ. આખર ત્િતાંગદા રણાવે છ ક તેના મનમાં રહેલો પુરુષ કરુવંશનો અરન છ અને જો તેની ખ્યાત્ત ખોટી હો્ય તો પોતે તેને ભૂલી રશે. રવાબમાં અરન પોતાની ઓળખાણ આપતાં સંપૂણધિ શરણાગત્ત સવીકારીને કહે છ :

વરાંગને, એ અરન, એ પાં્ડવ, એ ગાં્ડીવ્નુ િરણે શરણાગત, એ તો ભાગ્યવાન.

નામ, એની ખ્યાત્ત, એનું શૌ્યધિવી્યધિ ત્મથ્યા હો્ય, સત્ય હો્ય, ર દુલધિભ લોક આપ્યું એને સથાન દાન, એ લોકથી હવે એને કરો ન ત્વચ્યુત ક્ષીણપુણ્ય હતસવગધિ હતભાગ્ય રમ. અહીં મદન અને વસંતન વરદાનથી ‘અપૂવધિ સુંદરી’ ત્િતાંગદાની મનોકામના સફળ થા્ય છ અને સાિી ત્િતાંગદાની કસોટીનો આરભ થા્ય છ. અરનને આમ અનરનને પોતાનું બ્રહ્મિ્યધિનું વ્રત તો્ડીને મોહાં્ બનતો જોઈને ત્િતાંગદા બે વાર તેને પૂછ છ, ‘તમે પાથધિ?’ પછી આ અનરનનું તેમર પોતાનું કઠોર ત્વશ્ષણ કરતાં કહે છ : ત્્ક્, પાથધિ, ત્્ક્! હ કોણ? શું છ મારી કને? મારી મહીં એવું

પોતાને તું

130 ચિત્રાંગદ્ર

્્યાં છ પેલી પ્રેમની મ્યાધિદા?

્્યાં છ પેલું નારીનું સન્માન?

મારો આ ર તુચછ દેહ મને અત્તક્રમી ગ્યો. મૃત્યુહીન અંતરનો આ તો છદ્મવેશ ક્ષણસથા્યી.

છ. તે તો ત્િતાંગદાનું નામ પણ નથી જાણતો! અરનને માટ સમગ્ રગતમાં એકમાત ‘અપૂવધિ સુંદરી’ ત્િતાંગદાનું ર મહત્વ છ. પણ તે તેને સમજી શકતો નથી. અરનને મતે ત્િતાંગદા એક કો્ય્ડો છ, એક રહસ્ય છ. ત્િતાંગદાનું સૌંદ્યધિ ઉછીનું લી્ેલું છ માટ ત્િતાંગદા તેમાં દોષ રએ છ અને અરન આ વાત જાણતો નથી માટ તે ત્િતાંગદાને સમજી શકતો નથી. ત્િતાંગદા માટ આ સાફ્્યની મહાન ક્ષણ છ. અત્યંત આનંદની તેમર ગાઢ દુઃખની ક્ષણ છ. ત્વર્યની તેમર કારમા પરાર્યની ક્ષણ છ. અરન ત્િતાંગદાના પ્રેમમાં પડ્ો તેનો આનંદ છ પણ ત્મથ્યા અરન ત્મથ્યા ત્િતાંગદાના પ્રેમમાં પડ્ો તેનું દુઃખ છ. બીજા દૃશ્યના

કહે

ચિત્રાંગદ્ર : ચનરજન ભગતની કચિ્યત

તેને શાપ લાગે છ. આને ગ્ીક નાટકમાં પેરીપેત્ત્યા — હરવસધિલ ઑફ

કહે છ.

નાટક ઉપર પથરાઈ

આગલી સાંરથી આર સવાર સુ્ીના પ્રસંગનું ત્િતાંગદા તાદૃશ અને કાવ્યમ્ય વણધિન કર છ અને છતાં રણાવે છ ક : એક વાર ર્ડી લઉં, પણ આંસુ નહીં સ્યાિં. આશ્ચ્યધિથી મદન પૂછ છ : રત્તથી િત્બત નંદનવનની સુગં્થી મોહહત મ્ુર એવી શિીની પ્રસાદસુ્ા એનું તને કરાવ્યું મેં પાન, તો્ય તે આ શું ક્રદન? આના રવાબમાં ત્િતાંગદાના મુખેથી બોલતા રવીન્દ્રનાથના શબદો એક તસત, દગ્ નારીના

ચિત્રાંગદ્ર

તો સપતનીની રમ વસી ગઈ

ને બહાર, હવે એને ભૂલી નહીં શક.

સજાવીને સવહસતે સ્યતને

રવી

તારો

પાછો લે તું!

પોતે ર ગૂંથેલી જાળમાં જાતે ર ફસાઈ ગઈ છ. તેના રવી કરુણ પહરપ્સથત્તમાં રગત સાહહત્યની કોઈ પણ નાત્્યકા મુકાઈ નહીં હો્ય — શે્સત્પ્યરની રોઝાલીન્્ડ પણ નહીં. વરદાન પાછ લેવા માટની ત્િતાંગદાની ત્વનંતી પણ મદન અને વસંતને સવીકા્યધિ નથી. તીજા દૃશ્યના અંતે ત્િતાંગદાને સમજાવતાં વસંત કહે છ : ફલને તો ફટ્યા પછી, પહરપ્વ થ્યા પછી ર તે ફલરૂપે પ્રગટવું રહ. ્યથાકાળે ખરી રશે આપમેળે તાપ મહીં તપી તપી લર તારા

ર ગૌરવથી પ્રગટશે.

ચનરજન

કચિ્યત

રર એને ્્યાંથી રાખો અનાદર કરા પાષાણની મહીં?

તો આ અરણ્યના અંતઃપુર ત્નત્ય ત્નત્ય જ્યાં અંકરો સહ સ્ડી જા્ય, પલ્વ સૌ પ્ડી જા્ય, કસર સૌ ઝરી જા્ય

સહ ખરી જા્ય, ક્ષણ મહીં જીવન

પૂરી થા્ય

શત શત શમી રતા

જાઉં મન મહીં કશા્ય તે દુઃખ ત્વના. પાંિમા દૃશ્યમાં વસંતને થાક લાગ્યો છ અને તે ત્વદા્ય લેવા મદનની રજા માંગે છ. મદન તેને આશ્વાસન આપીને રાહ જોવાનું કહે છ. છઠ્ા દૃશ્યમાં અરનને પોતાનો ભૂતકાળ ્યાદ આવે છ અને ત્િતાંગદા તેને વતધિમાનમાં લઈ આવવાનો પ્ર્યાસ કર છ. તે ગત્ભધિત શબદોમાં અને અલંકત ભાષામાં અરનને રણાવે છ ક બે વચિે િાલી રહેલી લીલા ક્ષણજીવી છ માટ તેનો સંપૂણધિપણે ઉપભોગ કરી લેવો જોઈએ. મદન અને ત્િતાંગદા વચિેના સાતમા દૃશ્યના સંવાદમાં ત્િતાંગદા ભ્ય વ્ય્ત કર છ ક તેની રમતમાં ભંગ પ્ડશે. મદન તેને ઉતિેરન આપતાં કહે છ : કર એને પદાનત, બાં્ એને દૃઢ બં્ે, સહેર પણ દ્યા હવે

ચિત્રાંગદ્ર

હવે આવે છ પ્રાગટ્યનું દૃશ્ય. નવમા દૃશ્યમાં વનિર દ્વારા અરનને સાિી ત્િતાંગદાના અપ્સતતવ ત્વશે જાણ થા્ય છ અને તે કતૂહલવશ થઈને ત્િતાંગદા ત્વશે જાણવા ઇચછ છ. ‘રાજ્યની રક્ષક’, ‘સનેહમાં રારમાતા’ અને ‘વી્યધિમાં ્યુવરાર’ એવી ત્િતાંગદા માટ તેને માન થા્ય છ અને તે તેના ત્વશે વ્ જાણવા માંગે છ. ત્િતાંગદા અંગેની અરનની ત્રજ્ઞાસા ઉપર ‘અપૂવધિ સુંદરી’ ત્િતાંગદા ઠ્ડ પાણી ર્ડ છ . ત્મથ્યા ત્િતાંગદા સાિી ત્િતાંગદાના રૂપને વખો્ડ છ અને કહે છ : નારી માત નારી

િાલો, િાલો, મતિ એવા અશ્વ લઈ દીતિ કો બે જ્યોત્તષકની રમ

બહાર િા્્યા રશું રુદ્ધ સમીરણ અને તીવ્ર પુષપગં્ની આ મહદરાથી

એવા અરણ્યના અં્ારની બહાર.

કમ કરી સહી શકો? રાખો, રાખો, એથી તો આ રમનું છ તેમ ર ઠીક છ. … … … રાત્તની આ ક્રી્ડાસહિરી જ્યાર બને હદવસની કમધિસહિરી, સતત પ્રસતુત બને ્ડાબો હાથ રમણા આ હાથનો ર અનુિર, એ શું સારુ લાગે વીરરન કને? આના રવાબમાં અરન પોતાની ત્દ્વ્ા અને વ્યથા વ્ય્ત કરતાં કહે છ : સમરતો નથી તારુ રહસ્ય આ. આટલા્ય હદન પછી પામું

છ

રહી સદા.

ચિત્રાંગદ્ર

મા્યાકા્યા ્ારી ભ્રાંત્ત’ છ. હવે તેને જોઈએ છ ‘ભૂષણત્વહીન રૂપે’ ભીતર અને બહાર પ્રકાશી રહેલું સત્ય. હવે ત્િતાંગદાને ખાતરી થા્ય છ ક સત્યના, સાિી ત્િતાંગદાના પ્રાગટ્યનો સમ્ય આવી ગ્યો છ. મોહાં્ અનરનનું સથાન સત્યત્પપાસુ અરને લી્ છ ર ક્ષણજીવી સૌંદ્યધિનો મહહમા નથી કરતો. રવીન્દ્રનાથ સંત ક ત્ફલસૂફ નથી. તે મહાન કત્વ છ. એથી ર એમણે આ નાટકમાં ત્મથ્યાનો મહહમા ક્યયો છ. સત્યનું સન્માન ક્યુિં છ. ક્ષત્ણક દ્વારા શાશ્વત, અત્નત્ય દ્વારા ત્નત્ય, મત્યધિ દ્વારા અમત્યધિ, સથૂલ દ્વારા સૂક્મ, પાત્થધિવ દ્વારા અપાત્થધિવ, કામ દ્વારા પ્રેમ, ભૌત્તક દ્વારા આધ્યાપ્તમક, સીત્મત દ્વારા અસીમ, ત્મથ્યા દ્વારા, સૌંદ્યધિ દ્વારા સત્ય — આ છ કત્વ રવીન્દ્રનાથનું દશધિન. ત્મથ્યામાં

હ નથી. અવહેલા કરી પાછળ ને પાછળ ર રાખી મૂકો એવી્ય હ નથી. પ્ડખે જો રાખો મને સંકટના પથે, દુરૂહ ત્િંતાનો એકાદ જો અંશ આપો, અનુમત્ત આપો મને કહઠન વ્રતે સહા્ય કરવાને, સુખેદુઃખે કરો મને સહિરી, ત્યાર ર મારો પામી શકશો પહરિ્ય. ્ારણ મેં ક્યુિં છ આ ગભધિમાં ર તમારુ સંતાન, એ જો પુત હો્ય આશૈશવ વીરત્શક્ષા ભણાવીને ત્દ્વતી્ય અરન કરી એને એક હદન સોંપું એના ત્પતૃપદે ત્યાર ર મને પામી શકશો, ત્પ્ર્યતમ!

તો હ આટલું

વ્રત તો્ડીને તેને શરણે આવે છ ત્યાર તે આતમશો્ કરતી બોલી ઊઠે છ, ‘હ કોણ?’ તેને પહેલી વાર ત્મથ્યા ત્િતાંગદાના અપ્સતતવનું ભાન થા્ય છ. ત્યાર બાદ નવમા દૃશ્યમાં જ્યાર અરન સમર છ ક રને તે જોઈ રહો છ તે ત્મથ્યા ત્િતાંગદા છ અને કહે છ, ‘એ ર સત્ય ્્યાં છ વસી રહ તારી મહીં? આપ મને, અને મારુ ર આ સત્ય લઈ લે તું.’ ત્યાર ત્િતાંગદાને હષધિનાં આંસુ આવે છ, કારણ ક હવે અરન સાિી ત્િતાંગદાની ઝંખના કરી

‘આર’. ત્િતાંગદાનો પહરિ્ય મળે ક ન મળે, ભત્વષ્યમાં તે પરુષસમોવ્ડી બને ક ન બને, આર તો અરન સાિી ત્િતાંગદાને પામ્યો તે ઉપલપ્બ્ ર તેને માટ રણી છ. આખા નાટકનો સાિો ના્યક સત્ય છ. તેનું પ્રતીક છ ત્િતાંગદા. ત્મથ્યા દ્વારા પણ સત્યને પામી શકા્ય છ એ ર આ નાટકનો ગત્ભધિત સંદેશ છ. ચિત્રાંગદ્ર ની રિના ગ્ીક નાટ્યશાસ્ત્રના આ્ાર થઈ હો્ય એમ લાગે છ. જોક રવીન્દ્રનાથે ્્યાં્ય તે અંગે ઉલ્ખ નથી ક્યયો. તેમણે ગ્ીક નાટકોનો અભ્યાસ ક્યયો હો્ય તેવું પણ ્્યાં્ય નોં્ા્ય હો્ય એવું ધ્યાનમાં નથી આવ્યું. થો્ડાં વષયો પછી લખા્યેલ નાટક, મ્રચલની  (૧૮૯૩/૯૪) ની ભૂત્મકામાં રવીન્દ્રનાથ એટલું લખે છ : ટવેત્લ્યન … કત્વ તેમર ગ્ીક સાહહત્યના અભ્યાસુ હતા. તેમણે મને રણાવ્યું ક આ નાટક [માત્લની] તેમને ગ્ીક નાટક રવું લાગે છ. તેનો શું અથધિ થા્ય તે હ બરાબર સમજી ન શ્્યો, કારણ ક થો્ડા અનુવાદો [ગ્ીક નાટકના?]

વચિેથી થા્ય છ અને પછીથી આગળની વાત કહેવા્ય છ. તેમાં હેમત્શધિ્યા, ‘કરુણ સખલન’, પેરીપેહટ્યા, ‘ભાગ્યત્વપ્યધિ્ય’

ર ગ્ીક નાટકની લાક્ષત્ણકતાઓ છ. ચિત્રાંગદ્રનું સવરૂપ ભલે ગ્ીક નાટક રવું અને પ્રત્શષ્ટ હો્ય પણ તેમાં કહેવા્યેલી વાત સંપૂણધિપણે ભારતી્ય અને

છ.

શું કહે છ તેને કારણે નહીં પણ તે ર રીતે કહે છ તેને કારણે ચિત્રાંગદ્ર એક મહાન નાટક બને છ. તેમાં શું થા્ય છ તેને કારણે નહીં પણ

વાસતત્વકતાનું ત્મથ છ અને ડ્રકઘર

પ્રેમની વાસતત્વકતાનું. તેમના બાળપણના અનુભવોની પ્રેરણા ડ્રકઘર પાછળ છ અને ્યૌવનના અનુભવોની પ્રેરણા ચિત્રાંગદ્ર પાછળ. આને કારણે રવીન્દ્રનાથ પ્રેમના મહાન કત્વ કહેવા્ય છ. હગેરીની એક હોટલની અત્તત્થ પોથીમાં રવીન્દ્રનાથે લખ્યું છ : મ્રર્ર વૃક્ષ, હ જ્ચ્્રર આ જગ્તમ્રાં ન રહ, તચ્્રર પ્રતચ્ેક વસાં્ત નવજનમ લે્ત્રાં ્ત્રર્રાં પણણોને પેલ્ર પચથકન્ર ક્રનમ્રાં કહેવ્ર દેજ, ‘જીવનમ્રાં કચવએ પ્રેમ કચ્ણો હ્તો.’ એ વૃક્ષ આર પણ છ અને કત્વનો પ્રેમ પણ જીવંત છ. રવીન્દ્રનાથ પોતે પણ

વ્તવ્ય એ પ્રેમના મહાન કત્વને મારી

The first appearance of morning is in a coloured haze which strikes the eyes half asleep t[i]ll at last the coverlet of twilight is removed and the morning is revealed in its pure white radiance.

Truth’s first approach to the immature mind is through an outer atmosphere of – [illusion]. She waits for the su[r]prise moment when she might disclose to the awaken[ed] soul her eternal significance in its perfection of simplicity.

This is the inner meaning of the play in which love is liberated from its earlier infatuation of maya into its final triumph of truth.

Tagore