સાંપ્રત સાહિત્્ય-વિચાર-જગતની ઝલક આપતું સામવ્યક સંચ્યનઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ સંપાદક મણિલાલ હ. પટલ • કિશોર વ્્યાસ FOUNDATION
એકત્ર ફાઉન્્ડડેશન ઃ USA તંત્રસંચાલન : અતુલ રાિલ (atulraval@ekatrafoundation.org) રાજશ મશરૂિાળા (mashru@ekatrafoundation.org) અનંત રાઠકો્ડ (gazal_world@yahoo.com) સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો (સકન્્ડ ફઝ) ઃ ૨૦૨૩ િર્્ષમાં ત્રણ અંક (સાહિત્્ય અન કલાઓનું સામવ્યક (્ડા્યજસ્્ટ) સંપાદન ઃ મવણલાલ િ. પ્ટલ • હકશકોર વ્્યાસ મુદ્રણ - ્ટાઈપ સડેહ્ટગ્સ - સંરચના શ્ી કનુ પ્ટલ લજ્જા પવ્લલકશન્સ બીજો માળ, સુપર માક્ટ, રાજન્દ્ર માગ્ષ, નાનાબજાર, િલ્લભ વિદ્ાનગર-૩૮૮૧૨૦ ફકોન : (૦૨૬૯૨) ૨૩૩૮૬૪ આ અંકનું પ્રકાશન ઃ તા. ૨૦/૦૮/૨૦૨૩ || 2 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
જન જન ‘સંચ્યન’ મળિિામાં રસ િકો્ય એમના ઈ-મઈલ અમન જણાિશકો. સૌ વમત્રકો એન અમારી િડેબસાઈ્ટ પર પણ િાંચી શકશ. તમારાં સૂચનકો અન પ્રવતભાિકો જરૂર જણાિશકો. અમારા સૌનાં ઈ-મઈલ અન સરનામાં અિીં મૂકલાં જ છ. FOUNDATION મુહદ્રત સાહિત્્યનું િીજાણુ સાહિત્્યમાં રૂપાંતર અન વિસ્તાર ઝંખતી સંસ્્થા એકત્ર ફાઉન્્ડડેશન અધ્્યક્ષ ઃ વસતાંશુ ્યશશ્દ્ર (પ્રારભઃ ઓગસ્્ટ, 2013) બીજો તબક્કો ઃ ઓગસ્્ટ ઃ ૨૦૨૩ એિત્ર ફાઉન્્ડશન ઃ USA https://www.ekatrafoundation.org આ િડેબસાઈ્ટપર અમારાં િી-પુસ્તકકો ત્થા ‘સંચ્યન’નાં તમામ અંકકો િાંચી શકાશ. તંત્રસંચાલન ઃ શ્ી રાજશ મશરૂિાળા, શ્ી અતુલ રાિલ, શ્ી અનંત રાઠકો્ડ (હ્ડવઝ્ટલ વમવ્ડ્યા પવ્લલકશન) સંચ્યન ઃ વવિતી્ય તબક્કો (સકન્્ડ ફઝ) (સાહિત્્ય અન કલાઓનું સામવ્યક (્ડા્યજસ્્ટ) સંપાદન ઃ મવણલાલ િ. પ્ટલ • હકશકોર વ્્યાસ મુદ્રિ - ટાઈપ સેકટગ્સ - સંરચનાઃ શ્ી કનુ પ્ટલ લજ્જા કકોમ્્યુવનકશન્સ, બીજો માળ, સુપર માક્ટ, નાના બજાર, િલ્લભ વિદ્ાનગર - ૩૮૮ ૧૨૦ આ અંકનું પ્રકાશન ઃ તા. ર૦/૦૮/૨૦૨૩ (ઓગસ્્ટ, ૨૦૨૩) સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 3 ||
મીઠાનકો સત્્યાગ્રિ - વચત્રકાર ઃ િક શાિ હિ શાહ (૧૯૩૪-૨૦૧૯) એિ ઉત્તમ ણચત્રિાર અને શ્ષ્ઠ લોિણિદ્ાણિદ્ તમનકો જન્મ સુરત વજલ્લાના િાલકો્ડ ગામમાં ૧૯૩૪માં ્થ્યડેલકો. પ્રા્થવમક અન માધ્્યવમક વશક્ષણ િાલકો્ડમાં. મૅહ્ટક ્થ્યા પછી ઉચ્ચવશક્ષણ મા્ટ તઓ િ્ડકોદરાની એમ. એસ. ્યવનિવસ્ષ્ટીની ફાઈન આર્સ્ષ ફકલ્્ટીમાં જો્ડા્યા. ૧૯૫૯માં ત્્યાં જ ફલકો તરીક વનમા્યા. ૧૯૬૨્થી ૧૯૬૭ સુધી નૅશનલ સ્કલ ઑફ હ્ડઝાઇનમાં સંશકોધન અવધકારી તરીક કામ ક્યુું. ૧૯૬૮માં અમડેહરકામાં આ્યકોવજત પ્રદશ્ષન ‘અનનકોન ઈવન્્ડ્યા’ના વ્્યિસ્્થાપક તરીક કામ ક્યુું. ૧૯૮૯- ૯૦માં ભારતમાં પ્ર્થમ વશલ્પગ્રામ (ઉદ્યપુર)ની સંકલ્પના અન રચનામાં મુખ્્ય ભૂવમકા એમની િતી. ત પિડે લાં ગૂજરાત વિદ્ાપીઠ અમદાિાદના આહદિાસી સંશકોધનકન્દ્રમાં કામ ક્યુું. તઓ ભૂમા લકોકવશલ્પ સંસ્્થાન અમદાિાદના સ્્થાપક અન અધ્્યક્ષ િતા. તમણ વિશ્વના મિાન કલાવચંતકકો અન વિવિાનકો ખાસ કરીન સ્્ટલા ક્મહરશ, ચાલ્સ્ષ ઇમ્સ, આલ્ફ્ડે્ડ વ્્યૂિલ૨, પુપુલ જ્યક૨ની સા્થડે કામ ક્યુ િતું. તઓ પદ્મશ્ી, રકોકફલર ફલકોવશપ, નિડે રુ ફલકોવશપ, કલારત્ન, ગગન અવિન પુરસ્કાર િગર્થી સન્માવનત ્થ્યા છ ્યવનિવસ્ષ્ટી ઑફ કવલફકોવન્ષ્યા અમડેહરકામાં પ્રકોફસર તરીક પણ કામ ક્યુું. દુવન્યાની સુપ્રવસદ્ધ કલાસંસ્્થાઓમાં તમનાં વચત્રકોનાં પ્રદશ્ષનકો અિારનિાર ગકોઠિાતાં રહ્ાં િતા. || 4 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
િણિતા » ્થકો્ડીક અઘરી બાળિાતા્ષઓ ~ હરીશ મીનાશ્ » ઘર~ રમિીિ અગ્ાિત » ગીત ~ પારુલ ખખ્ખર » ચાલતી પક્ડી પછી ~ કિશોર ણિિાદર » કવિતાન ખાતર ~ િમલ િોરા » તી્ડ ~ રાિન્દ્ર પટલ િલાિગત » સજકતાની વ્્યાખ્્યા ~ પ્રદીપ ખાં્ડિાળા » રૂપ ગકોઠ ~ હિ શાહ િાતા » ઉ્ડ ગ્યડે ફલિા રિ ગઈ બાસ ~ રઘુિીર ચૌધરી » અમરિડેલ ~ પ્રદીપ સંઘિી હાસ્્યણનબંધ » ચાલતા રિકો, િસતા રિકો, ચા પીતા રિકો ~ રણતલાલ બોરીસાગર ણનબંધ » ન ઓલિાતું અજિાળું ~ દક્ા પટલ રખાણચત્ર » મૂળ સકોતાં ઊખ્ડડેલાંના િમદદ્ષ કમળાબિડે ન ~ મોસમ ણત્રિેદી સંચ્યનઃ બીજો તબક્કો ઃ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ અનુક્રમ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 5 ||
સમ્પાદિી્ય િણિતા અને છદ... કા્ય્ષ અન કલા ઃ બંન છિ્ટ તકો, માધ્્યમ્થી વસદ્ધ ્થા્ય છ. સાધન/માધ્્યમ જ્ટલું અસરકારક, પહરણામ એ્ટલું પ્રભાિક! કતા્ષ અન કવિ બંનની પ્ર્થમ ખડેિના માધ્્યમની, પછી એમની પ્રવતભાનું બળ માધ્્યમન જ વસવદ્ધમાં રૂપાંતહરત કરીન જપ છ. ગુજરાતી કવિતાએ માધ્્યમનકો મહિમા ક્યયો છ; માધ્્યમ વિારા મળલા કલાત્મક પહરણામનકો આદર પણ ક્યયો છ. કાવ્્ય પદ્માં (છદકોલ્યમાં) િકો્ય ન ગદ્માં, (મુક્તછદમાં અન છદુમવક્તમાં) પણ િકો્ય છ. અલંકારની જમ, આપણ છદન કવિતામાં-વ્્યાખ્્યા વિભાિનામાં અવનિા્ય્ષ ન્થી ગણ્્યકો... પણ એનું અવનિા્ય્ષપણ પ્રગ્ટિ કાવ્્યન ઉપકારક નીિડ્ છ. સંિડેદન/ભાિકોવમ્ષ પકોત જ એનાં ભાર્ા અન લ્ય લઈન પ્રગ્ટ છ. આપણી ઉત્તમ ઊવમ્ષકવિતા પકોતાનકો છદકોલ્ય લઈન પ્રગ્ટલી છ. એ પછી સૉનડે્ટ િકો્ય, ગીત િકો્ય ક ગઝલ! પણ ૧૯૫૦-પપ પછીના ગાળામાં આપણ ત્્યાં છદમુક્ત રચનાઓ આિડે છ અન આધુવનકકોન-એમનાં સંિડેદનકોન અવભવ્્યક્ત કરિા મા્ટ - અછાંદસ રીત િધુ માફક આિડે છ. જોક ત્્યાર ્ય ગીત-ગઝલમાં તકો લ્ય-છદ અવનિા્ય્ષપણ એના સ્િરૂપની શરત િતાં. ક્ટલા બધા આધુવનકકોએ પણ છદ્થી લખિાનું શરુ કરલું. લાભશંકર તકો દલપતશૈલીનકો પ્રભાિ ઝીલીન પ્રારભ કરલકો, ન એમના પ્ર્થમ સંચ્ય ‘િિી જતી પાછળ રમ્્યઘકોર્ા’-માં છદકોબદ્ધ એિા સફળ કાવ્્યકો િધુ છ. અલબત્ત, એમણ પરપહરત લ્યનકો પ્ર્યકોગ પણ ક્યયો જ છ. પણ છદકોલ્ય િજી તૂટ્કો-છટ્કો ન્િકોતકો... ન પરપહરત લ્યમાં રચનાઓ તકો આપણા અનક આધુવનકકો-અનુઆધુવનકકો વિારા ્થતી જ રિી છ. રાિજી િગર એનાં દૃષ્ાંતકો છ. છદમાં લખિા્થી ક છદન છકો્ડી દઈન લખિા્થી કવિતા વસદ્ધ ્થઈ જતી ન્થી. કાવ્્યવસવદ્ધના માનદં્ડકો તકો બધી િખત સામ રાખિાના જ િકો્ય છ. મિત્તિનકો મુદ્કો એ છ ક છદકોમાં કવિતા કરિા્થી કશકો વિશડેર્ લાભ ્થા્ય છ? છદકો જાણનારકો કવિ અછાંદસમાં લખ તકો પણ એના અછાંદસન ફા્યદકો ્થા્ય જ છ... કમક છદકો જાણિા/છદકોલ્યન જાણિકો એ્ટલ ભાર્ાના/શ્લદના અસલ સ્િભાિન જાણિકો. શ્લદન નાદ છ. શ્લદકો મળીન લ્ય રચ છ િણયોચ્ચાર્થી મળતકો અિાજ પછી વનવશ્ત િણ્ષસમૂિમાં નાદનું રૂપ લ છ આમ શ્લદનકો નાદ અન વનવશ્ત માત્રાના શ્લદકોના સમૂિનું આિત્ષન લ્યનું રૂપ લ છ. ભાર્ાનકો નાદ-લ્ય પ્રગ્ટાિિાનકો સ્િભાિ કવિનાં ભાિસંિડેદનકોન પણ સિજ લ્યાત્મક બનાિડે છ. ભાિકોવમ્ષ પણ જળલિરની જમ મનમાં ઉઠતી લિરી-ભાિલિરી છ. એન લ્યાત્મક ભાર્ારચના િધુ માફક આિડે છ. ગીતકવિતામાં એનાં ઉત્તમ પહરણામકો સાંપડ્ાં છ. એ જ રીત વનવશ્ત માત્રાના િણયોની વનવશ્ત ગકોઠિણી ્થઈ િકો્ય એિા શ્લદકો્થી બનતા અક્ષરમળ-રૂપમળ છદકો પણ કવિના ભાિલકોકન િધુ આંદકોવલત કર છ; િધુ સારી રીત વઝલ છ એ નક્ી! નદીન જમ હકનારાઓ બાંધ છ ન િળિળાંક રૂપ-મરકો્ડ આપ છ એ જ રીત છદકોલ્ય કવિતાન-એના ભાિલકોકન મરકો્ડ આપ છ. કવિતાદડેિીનાં છદકોલ્ય્થી બંધા્યડેલાં ચરણકો પછી રણઝણ રણઝણ ્થતાં રિડે છ. કવિતાન ્યાદ રાખિા અન કઠસ્્થ કરિામાં છદકોલ્ય મિત્તિનું પહરબળ છ - િાસ્તકો! આપણ સૌન જ || 6 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
કાવ્્યકો ગીતકો ગઝલકો ્યાદ છ એમાં એનાં છદકોલ્યનકો ઘણકો હિસ્સકો છ... અછાંદસ ક ગદ્કાવ્્યકો એ્ટલાં (િર કકોઈ્થી) ્યાદ રાખી શકાતાં ન્થી - જ્ટલાં છાંદસ રાખી શકા્ય છ. છદકોલ્ય ભાિવભવ્્યવક્તન ઘૂં્ટીન ઘનતા આપ છ - એનકો રણકકો જાણ ધાવત્તિક બનીન રણક છ. ્યવતનકો, ્યવતભંગનકો, અ્થા્ષનુસાર ્યવતનકો ઉપ્યકોગ કરીન કવિ તથ્્યન/ભાિન િધુ સ્પર્્ય્ષ બનાિડે છ. વનવશ્ત ક્મમાં િણયો ગકોઠિા્ય એિી ગણરચના, એિાં વનવશ્ત ગણ-એકમકોનકો સમૂિ છદમાં િકો્ય છ. આ્થી ભાિાનુરૂપ શ્લદ-પ્યા્ષ્ય પસંદ કરિાની કવિની આંતરસૂઝ રગ લાિડે છ. કવિતામાં છદકોલ્ય ભાિા્થયોન બાંધ છ ન છિ્ટ પહરણામ મા્ટ મુક્ત કર છ. ભાિ પ્રમાણ છદ્યકોજના પણ કવિતાન ઉપકારક બન છ. છદકોલ્ય કવિતામાં જાણ છાક અન છ્ટા બઉ પ્રગ્ટાિિા આિડે છ. ગુજરાતી કવિતામાં આ સૌનાં અનક ઉદાિરણકો મળ છ. - મણિલાલ હ. પટલ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 7 ||
૧- અ એક પાંદ્ડ િતું ફરફરતું. ભલું ભકોળું. ઓળીઝકોળી કરીન ઈશ્વર એનું નામ પીપળપાન પા્ડડેલું. માણસ એન પૂછ્ુંઃ તું એક બાજ્થી ચત્તુ છ ન બીજી બાજ્થી ઊંધું, એમ કમ? આકાશ જ બાજન છત્તી કિડે તું એ બાજન ધરતી ઊંધી કિડે તી ન િાઈસ િસા્ષ. ્ટાઢ, ત્ડકકો ન િર્ા્ષ પાંદ્ડ તકો બન્ બાજએ ઝીલ્્યા કરતું ન એ...્ય ન મઝડે્થી ફરફરતું. માણસ એન ફરીિાર પૂછ્ુંઃ તું એકી િખત ઊંધુંચત્તું એિ પત્તું કમ છ? પાંદ્ડ છણકકો કરીન બકોલ્્યુંઃ એિાં ઊંધાંચત્તાં અમન ન્થી આિ્ડતાં. અમ તકો છીએ કિળ પાંદ્ડ એકી િખત બ ચત્તી ન બ ઊંધી બાજઓિાળું જમાં ચત્તી છ ત જ ઊંધી બાજ છ ન િાઈસ િસા્ષ. માણસન પાંદ્ડાની િાતમાં કશી સમજણ ના પ્ડી. એ િજી્ય ઊંધાંચત્તાં ક્યા્ષ કર છ. થો્ડીિ અઘરી બાળિાતાતાઓ ~ િરીશ મીનાશ્ ।। કવિતા ।। થો ્ડ ી િ અઘરી બાળ િ ા તા તાઓ ॥ હરીશ મીનાશ્ || 8 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
૧- બ એક પાંદ્ડ િતું, પિડે લી િાતા્ષમાં િતું એનું એ જ. કકોમળ ન લીલું ન ફરફરતું. માણસ એન પૂછ્ુંઃ માઠા હદિસકો આિી રહ્ા છ, એનું તન ક ભાન છ? પાંદ્ડ કિડે ઃ બધા જ હદિસ ફરફરિાના િકો્ય છ એ સારા ક માઠા ક્્યાં િકો્ય છ? માણસ કિડે ઃ હદિસ હદિસ તું સુકાતું જઈશ ન પીળું પ્ડી જઈશ એની તન ક હફકર વચંતા છ ક નિીં? પાંદ્ડ કિડે ઃ અત્્યાર િ કકોમળ લીલા રગમાં ફરફરુ છ ત્્યાર િ સૂકા પીળા રગમાં ફરફરીશ માણસન પાંદ્ડાની િાતમાં કશી જ સમજણ ના પ્ડી એ િજી્ય સારુ માઠ લગાડ્ા કર છ. ।। કવિતા ।। થો ્ડ ી િ અઘરી બાળ િ ા તા તાઓ ॥ હરીશ મીનાશ્ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 9 ||
૧- િ એક પાંદ્ડ િતું, પિડે લી અન બીજી િાતા્ષમાં િતું એનું એ જ. દીં્ટાિાળું ઝા્ડ સા્થડે નાવભનાળ્થી જો્ડા્યડેલું. માણસ કિડે ઃ અત્્યાર તું ફરફરફરફર કર છ પણ ધીરી બાપુહ્ડ્યા એક હદિસ તું ઝા્ડ પર્થી ખરખરખરખર ખરી જશ ત્્યાર અરરરરર તારી શી દશા ્થશ એનું તમ ભાન છ ખરુ? પાંદ્ડ કિડે ઃ એ તકો તન એિ લાગ છ બાકી િ ક્્યાં ફરફરુ છ? િ તકો સદાકાળ વસ્્થર છ ન આ આખું ઝા્ડ પૃથ્િી સમત અિકાશમાં ફરફરતું રિડે છ. મારી નાળ તકો મરણ િખત કપાશ પણ તારી તકો જનમતાંિેંત કપાઈ ગઈ છ એનું તન ભાન છ ખરુ? માણસન પાંદ્ડાની િાતમાં કશી સમજણ ના પ્ડી, એ િજી્ય ફરફરિું-નાં ફલકાં ન ખરખરિું-ના ખરખરા કરતકો રિડે છ. ।। કવિતા ।। થો ્ડ ી િ અઘરી બાળ િ ા તા તાઓ ॥ હરીશ મીનાશ્ || 10 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
ર. એક બાળિાતા્ષ િતી. એમાં બ વબલા્ડી ન એક િાંદરકો રિડે તા િતાં. એમની બાજમાં એક ત્રાજિ ન ગરમ ગરમ રકો્ટલાની ગંધ પ્ડડેલાં િતાં. મન એ િાતા્ષ જરા ઓળખીતી લાગી એ્ટલ િ એની નજીક ગ્યકો. િાતા્ષની ન મારી િચ્ચડે, જો ક, કાચની એક ઊંચી દીિાલ િતી એ્ટલ માર િાતા્ષની બિાર જ ઊભા રિડેિ પડ્. િાતા્ષના એક ખૂણામાં માણસકોની સભા ભરાઈ િતી ન જણ ખરખર તકો િાતા્ષની બિાર િકોિ જોઈએ એિકો એનકો િાતા્ષકાર, - નામ ઈસપ છીં્ડ પા્ડીન િાતા્ષની અંદર ઘૂસી ગ્યકો િતકો ન સૌન બકોધપાઠ આપતકો િતકો. એ્ટલામાં બન્્ય એિ ક માણસકો કરતાં ્થકો્ડાક િધાર િા્થ ધરાિતી ન દરક િા્થમાં જાતજાતની વબનજરૂરી િસ્તુઓ પક્ડી રાખનારી એક બડે્ડકોળ ન િડે ન્્ડીકપ વ્્યવક્તએ દખા દીધી. એ જરા મૂંઝિણમાં િકો્ય એિ લાગતું િતું. મન ક્્યારનકો ત્્યાં િાતા્ષની બિાર ઊભલકો જોઈન એણ િાતા્ષની અંદર રહ્ાં રહ્ાં મન કહ્ુંઃ િ એક સુખ્્યાત વચત્રકાર છ િ ઈલસ્્ટશનિાળી બાળકકોની િાતા્ષની બુકકો પણ બનાિ છ. મારુ નામ ઈશ્વર છ. મ િમણાં જ આ િાતા્ષ મા્ટ બાજરીનકો િફાળકો સ્િાહદષ્ રકો્ટલકો વચત્યયો િતકો ત ક્્યાં ગ્યકો? (‘કભલગઢ’માં્થી) ।। કવિતા ।। થો ્ડ ી િ અઘરી બાળ િ ા તા તાઓ ॥ હરીશ મીનાશ્ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 11 ||
ઘર ~ રમણીક અગ્રાિત પિડે લા માળ મકો્ટાનું ઘર બીજા માળ િચલાનું ઘર ત્રીજા માળ નાનાનું. બા-બાપા પ્રિાસી િિેંચાતાં િરસભરનાં. • “ક્્યાં ઊપડ્ાં બા લબાચા લઈન?” “મકો્ટા દીકરાના ઘર.” ઘરની દીિાલકો પર છબીની જમ ક્્યાં્ય લ્ટકાિી શકાતી ન્થી માવલકી. • ઘર બનતું િતું ત્્યાર િતું મારુ. રિડે તાં રિડે તાં રિડે તાં ્થઈ પડ્ એ અ-મારુ. • છકોકરાંઓ ઘૂં્ટતાં રહ્ાં ઘરનકો ‘ઘ’. ઊપ્ટતકો રહ્કો દીિાલકો પરની છબીઓમાં રગ ઈં્ટ-ઈં્ટ િચ્ચડે ઢીલાં ્થ્યાં અંદર અંદર જો્ડાણ ઉપર અન િડે ઠ્થી ભજની અણ્થક આગકચ ભુલાતાં રહ્ાં ફલદાનીમાં મુકિાનાં ફલ િરસકોિરસનાં રગરકોગાનકો્ય ઢાંકી ન શક્્યાં ઘરનકો મ્લાન ચિડે રકો. બુવદ્ધપ્રકાશ, એવપ્રલ ૨૦૨૩ ।। કવિતા ।। ઘર ~ રમ િ ી િ અગ્ ાિ ત || 12 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
ગીત ~ પારુલ ખખ્ખર ઢાંકકોઢબકો કરી િજ તકો બઠી’તી પરિારી, પતરગાએ આિી મુજન ઉપા્ડી પરબારી. પિડે લાં એણ એકલતાની ભીંત પાડ્ કાણુ, િિડે તા કીધા મુંઝારાના દહર્યાઓ નવ્િાણુ, ફ્ટાક દઈન ખકોલી નાખી જની જજર બારી, પતરગાએ આિી મુજન ઉપા્ડી પરબારી. રૂંિડેરૂંિડે મકોરવપચ્છ ઊગ્્યાં ત ક્્યાં સંતા્ડ? સૈ્યર મારી ફરત ઊ્ડડે પતંવગ્યાનું ધા્ડ, િક્ાબક્ા જિી ખુદન નીરખું ધારીધારી, પતરગાએ આિી મુજન ઉપા્ડી પરબારી. પતરગકો ક્્ય, િાલ્્ય ન આપણ બંન ઊહ્ડ્યડે ભળાં, મ કીધું ક, ના ર બાબા, ્થઈ ભળભાંખળ િડેળા. ગામલકોક ના સાંખી શકશ જો્ડી તારી-મારી, પતરગાએ આિી મુજન ઉપા્ડી પરબારી. (‘કહર્યાિરમાં કાગળ’ - માં્થી) ।। કવિતા ।। ગીત ~ પારુલ ખખ્ ખ ર સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 13 ||
ચાલતી પિ્ડી પછી ~ હકશકોર વજકાદરા એક દી ઘહ્ડ્યાળ મારા િા્થ્થી છ્ટકી પછી, સાઠ વમવન્ટકો, સામ્ટી મારા ઉપર બગ્ડી પછી. ચાંપલી એકાદ ક્ષણ તકો બાઝિા ઊભી ્થઈ, માં્ડ બસા્ડી છતાં એ ક્ટલું બબ્ડી પછી. આમ તકો દખાિમાં એ ્ટણકી લાગી િતી, એ બધી સકન્્ડ પણ ઓછ ન્થી ઝઘ્ડી પછી. ન તમાશકો દૂર બઠાં એ્ય પણ જોતી િશ, લાગતી આિી કલાકકો, મધ્્યમાં ્ટપકી પછી. એ જ સાચું કિી શક ક િાંક મારકો શું િતકો, િાતમાં નાજક પળકોન એ્ટલ ઘસ્ડી પછી. સાિ નાની િાતમાં એ જાત પર આિી ગ્યકો, મૂછ મ મારી સમ્ય સામ જરા મર્ડી પછી. કાળ્થી મકો્ટકો ન્થી િ, એ્ટલું સમજ્્યા પછી, મ જ સંકલકો ક્યયો ન ચાલતી પક્ડી પછી. (શ્લદસૃવષ્, એવપ્રલ, ૨૦૨૩) ।। કવિતા ।। ચાલતી પ િ્ડ ી પછી ~ કિશોર ણ િ િ ાદરા || 14 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
િણિતાને ખાતર કમલ િકોરા એક ઊ્ડતું પતંવગ્ય પિા્ડન જોઈન જરાક ્થંભી ગ્ય વસ્્થર ્થિા મથ્્ય અન ઊ્ડી ગ્ય પિા્ડ ભારખમ્મ ્થ્યકો િધુ ઊં્ડકો ઊત્યયો એક િાદળું નદીમાં િાદળું જોઈન મલકી પડ્ નદી એનાં ઊં્ડાં તળ ધમરકોળતી રિી પિન આકાશ તરફ જો્ય આકાશ પિનન પિન પ્ડી ગ્યકો આકાશ િરસી પડ્ નદીમાં ્ડબી ગ્યડેલ પિા્ડન એક પતંવગ્ય પાંખકો િીંઝતું ઊંચકિા મ્થી રહ્ આઘ િાદળકો િીખરાઈ ગ્યાં પિન ઊભકો વચરાઈ ગ્યકો એક કવિતાન ખાતર સૃવષ્નકો લ્યભંગ ્થ્યકો (‘જઠ્ાણાં’ સંચ્ય ઃ ૨૦૨૩, પૃ. - ૭૭) ।। કવિતા ।। િણ િતાને ખાતર ~ િ મલ િ ોરા સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 15 ||
તી્ડ રાજન્દ્ર પ્ટલ આજકાલ, જ્્યાં ન ત્્યાં, ઊભા ન ઊભા મકોલ પર, તૂ્ટી પ્ડડે છ તી્ડ. લીલપતરસી આ તી્ડની ્ટકોળકીઓ, ઉજ્જ્ડ કરતી જા્ય છ આ ધરા. ખાિામાં એિાં તકો મશગુલ િકો્ય છ આ તી્ડ, જાણ બિડે રાં ન િકો્ય! કકોઈ પણ જતુનાશક દિા્થી ક, ગમ તડેિા ધૂમા્ડા્થી પણ ્ટિાઈ ગ્યાં છ, આ તી્ડ. આ તી્ડ બાળપણમાં જો્યડેલાં ત ન્થી જ, આ તકો અપરપાર ખાઈન પણ ભૂખ્્યાં ્ડાંસ, મસમકો્ટાં જનાિરકો કરતાં ભ્યંકર. આ તી્ડડે તકો, જાણ ઢાંકી દીધા છ સૂરજ ચન્દ્રન, અન ભરહદિસ અંધારુ કરી મૂક્્ય છ. ન કશા્ય અણસાર વિના, છિાઈ ગ્યાં છ સિ્ષત્ર. (‘કરાર’ સંચ્યઃ પૃ. - ૪૬ / પ્રકાશન - ૨૦૨૩) ।। કવિતા ।। તી ્ડ ~ રા િ ન્ દ્ર પટ લ || 16 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
॥ િલાિગત ॥ સિિતાની વ્્યાખ્્યા ~ પ્રદીપ ખાં્ડિાળા સજકતાની ઘણી વ્્યાખ્્યાઓ છ. દરક વ્્યાખ્્યા સજકતાનકો કકોઈ એક દ્રવષ્કકોણ ઉજાગર કર છ. અમુક વિચારકો સજકતાના પહરણામ પર ભાર મૂક છ, એ્ટલ ક કશીક નિી ક અભૂતપૂિ્ષ િસ્તુની ઉત્પવત્ત જ ઉપ્યકોગી છ એ ઉત્પવત્તના સંદભ્ષમાં. દાખલા તરીક કકોઈ બકોલપકોઈં્ટ પનની શકોધ, જ કદી સુકાતી ન્થી, ક બિ લાંબા સમ્ય મા્ટ સુકાતી ન્થી. કકોઈ નિકો પ્રમડે્ય જના િતી ગવણતનકો ક વિજ્ાનનકો મકો્ટકો કકો્ય્ડકો ઉકલાઈ જા્ય, જમ ક ગુરુત્િાકર્્ષણ, તકો એ પ્રમડે્યની શકોધ સજનાત્મક કિી શકા્ય. કકોઈ બીજા સજકતાના વચંતકકોએ વિકદ્રગામી વિચાર પદ્ધવતન સજકતા મા્ટ આિર્્યક ગણી છ. એ્ટલ ક એિકો વચંતન પ્રિાિ જમાં વિસ્તૃત, જદા જદા દૃવષ્કકોણકો્થી શકોધખકોળ ્થા્ય, જદા જદા વિચારકો ક દૃવષ્કકોણકો િચ્ચડે સંબંધ બાંધિાનકો પ્ર્યાસ િકો્ય, કલ્પનાની છલાંગકો િકો્ય, ઊં્ડા મનન પછી પહરપાક ્થા્ય, આશ્્ય્ષચહકત કરતી આંતરસૂઝકો ્થા્ય, વિગર. આના આધાર આિા વચંતકકો કળા-સજન ક િૈજ્ાવનક શકોધ મા્ટની મ્થામણ સામાન્્ય ઓહફસ ક ઘરલું કા્ય્ષ્થી િધુ સજનાત્મક માન છ. બીજા એિા છ ક જ સજકતાન આપણી ચતનાની વસ્્થવત સા્થડે જો્ડડે છ. દાખલા તરીક માનિતાિાદી મનકોિૈજ્ાવનક એબ્ાિમ માસ્લકોએ સજકતાન એિી માનવસક વસ્્થવત ગણી છ જ્્યાર આપણ વનસંકકોચ આપણી લાગણીઓન વ્્યક્ત કરી શકીએ, બીજાના આપણા્થી બિ જદા પ્ડતા મંતવ્્યકોન આદર્થી ।। કલાજગત ।। સ િ િ તાની વ્્ય ા ખ્્ય ા ~ પ્રદીપ ખાં ્ડિ ાળા સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 17 ||
સાંભળી શકીએ, બીજાઓની પી્ડા મા્ટ આપણન સંિડેદન ્થતું િકો્ય, આપણા પકોતાના વિકાસ મા્ટ તીવ્ર ઇચ્છા ્થતી િકો્ય, આપણી નૈસવગ્ષક સંભાિનાઓન પૂણ્ષ પણ ફવલત કરિાની પ્રબળ એર્ણા િકોતી િકો્ય, વિગર. મનકોિૈજ્ાવનકકોનું એક બીજ જ્થ છ જ સજકતા મા્ટ ક્ટલીક વ્્યવક્તત્િની ખાવસ્યતકો અન ક્ષમતાઓ આિર્્યક ગણ છ. આ મંતવ્્ય મા્ટ ખૂબ સંશકોધન ્થ્ય છ. બિાર આવ્્ય છ ક સજકકોન જહ્ટલ પ્રશ્કો તરફ ખાસ આકર્્ષણ િકો્ય છ; એ લકોકકોન વિવચત્ર સ્િૈર કલ્પના-રચના કરિી વિશડેર્ ગમતી િકો્ય છ. સ્િતંત્ર માનસ; સિાલ ક કકો્ય્ડાના એક નિી પણ અનક વભન્ વભન્ શક્્ય ઉકલકો ખકોળી કાઢિાની ક્ષમતા, વિગર સજકકોની ખાવસ્યતકો સંશકોધન વિારા ઉપલ્લધ ્થઈ છ. માર મત સજકતા એ અવભગમ છ જમાં ઘણીિાર (“આ કરીએ તકો શું ્થા્ય? અન પલું?”) શકોધખકોળ િતા્ષ્ય છ, જ એક ખુલ્લા હદલનકો, કતૂિલશીલ, કલ્પનાશીલ, અખતરાબાજ માનિી અપનાિડે છ, અન જના પહરશ્મ્થી એિા ઉકલકો જ્ડી આિડે છ ક કા્યયો વનમા્ષણ ્થા્ય છ જ આગિા પણ છ અન ઉપ્યકોગી પણ. પણ સજન કફી છ. સફળ સજન અવત-આનંદ બક્ષડે છ, એ્ટલ ફરી ફરી કરિાનકો ઉમંગ ્થા્ય એ સ્િાભાવિક છ. સફળતા એ ક્ષમતાઓ અન વિચાર પદ્ધવતન પકોર્ડે છ જના્થી સફળતા પ્રાપ્ત ્થ્યડેલી. આ રીત જ જ ખાવસ્યતકો અન ક્ષમતાઓ િ્ડડે સજન કા્ય્ષમાં સફળતા પ્રાપ્ત ્થઈ િકો્ય એ િધુ ન િધુ દૃઢ ્થતી જા્ય છ. સિિતાનું િણિધ્્ય સજકતા મનુષ્્યના અરમાનકો જ્ટલી વિવિધ અન મનુષ્્યની ક્ષમતા જ્ટલી ઓછી-િત્તી િકો્ય છ. મનુષ્્યની બધી પ્રિવત્તઓમાં સજકતા આિૃત્ત છ. લાખકો િર્યો્થી માનિકો ભકોજન કરતાં રહ્ાં છ; અન ત છતાં દર િર્્ષ સેંક્ડકો નિી િાનગીઓ સજા્ષ્ય છ. આિ જ નિ નિ સજન પકોશાક, મનકોરજન, રમતગમત, દરક કળામાં, દરક વિજ્ાનમાં, તકનીકકોમાં, અન વ્્યિસા્યકોમાં જોિા મળ છ. સજકતા જદા જદા રૂપકોમાં જોિા મળ છ. એનાં છ મૂળભૂત રૂપ ક પ્રકાર મ કલ્્પ્યા છ. સજનાત્મક શકોધ, જ વિજ્ાનકોમાં વિશડેર્ રૂપ જોિા મળ છ ત એક રૂપ છ જમાં ઘણી બધી િકીકતકોનકો વનચકો્ડ કાઢીન, અક ક સાર તાગીન આગિી શકોધ કરા્ય છ. એન અક-લક્ષી સજકતા કિી શકા્ય (મારાં અંગ્રડેજીમાંનાં પુસ્તકકોમાં એન essence creativity તરીક ઓળખાિી છ.) વચત્રકાર ક કવિની અવભવ્્યવક્ત-લક્ષી સજકતા એ બીજ જ રૂપ છ જન અંગ્રડેજીમાં મ expressive creativity તરીક ઓળખાિી છ. નિલક્થાકારની ક સ્્થપવતની ક ઈજનરની કકોઈ સાર, ક વન્યમકોનું, ક રૂપાંકનનું આગિ વનરૂપણ વિસ્તારલક્ષી સજકતા ત્રીજ રૂપ છ જન અંગ્રડેજીમાં મ elaborative creativity કિી છ. નિા જ સાિસનું સફળ સજન (સાિસ-લક્ષી સજકતા) ન મ entrepreneurial creativity કિી છ એ ચકો્થ રૂપ છ આપણી પકોતાની જાતન આગિી રીત ઘ્ડિી, જ્થી આપણ અનુપમ બનીએ (સ્િ-લક્ષી સજકતા) એ પાંચમું રૂપ છ જન મ existential creativity કિી છ. આપણ બીજા િવચતકોનકો કકોઈ આગિી રીત ઉત્કર્્ષ ।। કલાજગત ।। સ િ િ તાની વ્્ય ા ખ્્ય ા ~ પ્રદીપ ખાં ્ડિ ાળા || 18 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
પ્રહક્્યાિાળી સજકતા કરતાં ગકોણ િકો્ય છ. બાળકનું સજન સિજ િકો્ય છ. એમાં ખાસ કકોઈ કળા કાગીગરી ન્થી િકોતી. એન માસ્લકો પ્રા્થવમક પ્રહક્્યાિાળી સજકતાનું સજન કિડે છ જ્્યાર પીઢ કલાકારના સજનન તઓ વવિતી્યક સજન પ્રહક્્યાિાળું સજન ગણ છ. ઐન્સ્િ્થ્ષ-લન્્ડડે ચાર સ્તરની સજકતા િણ્ષિી છ જમાં સૌ્થી ગૌણ છ વિસ્તાર-લક્ષી, અન સૌ્થી ઊંચી છ પહરિત્ષન ઉપજાિતી સજકતા. અરવિંગ ્ટલરન મત સૌ્થી ઊંચી સજકતા છ નિા ક્ાંવતકારી વસદ્ધાંતકોનું વનમા્ષણ જન લીધ આખા ક્ષડેત્રમાં પહરિત્ષન આિડે (દાખલા તરીક ફ્કોઈ્ડની સાઈકકોએનાવલવસસ વિચાર પદ્ધવત ક આઈસ્્ટાઈનનકો સાપક્ષતાનકો ઈ = એમસીસ્ક્િડેર વસદ્ધાંત). મારુ માનિ છ ક કકોઈ સજનન મૂલિિ િકો્ય - એ વચત્ર, ક્થા, તકનીકી નિીનીકરણ, ક વસદ્ધાંત - એમાં ક્ટલું નાિીન્્ય છ અન એના સંદભ્ષમાં એ ક્ટલું ઉવચત છ એના પર વનભ્ષર છ. નાિીન્્ય બિ િકો્ય અન ઔવચત્્ય પણ બિ િકો્ય, તકો એ સજન ઊંચું. બમાં્થી એક પણ નીચું િકો્ય તકો ગુણિત્તા લબ્ડી પ્ડડે. સૌ્થી નીચું સજન છ જ્્યાં બંન નીચાં િકો્ય, જમ ક સામાન્્ય ઉત્પાદન. જો કકોઈ પણ સજનની ગુણિત્તા િધારિી િકો્ય તકો એમાં નાવિન્્ય-િધ્ષક તત્તિકો ઉમરિાં જોઈએ અન સા્થડે સા્થડે સજનનું ઔવચત્્ય ક ઉપ્યકોવગતા િધારિી જોઈએ. બીજા શ્લદકોમાં કિ તકો સજનમાં કદ્રગામી અન વિકન્દ્રગામી વિચાર પદ્ધવતઓનકો વિશડેર્ ઉપ્યકોગ કરિકો જોઈએ. આ રીત જોઈએ તકો માત્ર મિાન શકોધકો ક વસદ્ધાંતકોમાં જ સિયોપરી સજકતા િસલી ન્થી. કકોઈ કાવ્્ય ક વચત્ર ક ચળિળ પણ એ્ટલી જ મિાન સજકતા દાખિી શક છ. પણ સા્થડે સા્થડે એ સમજિ જોઈએ ક મિાન સજકતા દર િખત ખૂબ પ્રભાિક ન્થી િકોતી. કકોઈ કકોઈ િખત સામાન્્ય સજકતા મદાન મારી જા્ય છ, જમ ક કકોઈ ઔર્ધમાં ્થકો્ડકો સુધારકો જ્થી લાખકો લકોકકો બચી જા્ય, ક નાનક્ડ એકહ્ડશનર જના્થી જ્્યાં કામ કરતા િકો ક સૂતા િકો ત્્યાં જ ઠ્ડક મળ, ન ક આખા ઓર્ડામાં. એમ જ િખતનકો પણ સજનના સાફલ્્ય પર મકો્ટકો પ્રભાિ છ. િરાળ્થી ચાલતું એંવજન તકો િીરકોએ વમસરના એલક્ઝાવન્્ડ્યા શિડે રમાં ૨૦૦૦ િર્્ષ પિડે લાં શકોધલું પણ ્થકોમસ ન્્યકકોમન અન જમ્સ િકો્ટના આિા જ એંવજનનકો પ્રભાિ તકો ૧૮મી સદીમાં ્થ્યકો કારણ ક એ કારક બન્્ય ઔદ્કોવગક ક્ાંવતનું જ વિલા્યતમાં અન પછી બીજ બધ ફલાઈ. ઊંચા સજન્થી ધનપ્રાવપ્ત ક લકોકપ્રીવત ્થા્ય છ એ આિર્્યક ન્થી. િા, કદી કદી અવત જાણીતા ્થ્યડેલા વચત્રકારકોનાં વચત્રકો ક્િવચત લાખકોમાં િડેચા્ય છ. એિી જ રીત કીવત્ષ-પ્રાવપ્ત પણ આિર્્યક ન્થી, જો ક નકોબલ પાહરતકોવર્ક અન બીજા અવત નામાંહકત પારીતકોવર્ક વિજતાઓન જરૂર નામના અપાિતાં િકો્ય છ. ઘણા ઉત્તમ સજકકો ઘણીિાર ધન અન કીવત્ષ મા્ટ િલખાં મારતા િકો્ય છ. સજનના ઉવચત મૂલ્્યાંકન મા્ટ એના વિર્્યન લગતી ઊં્ડી જાણકારી જરૂરી છ. એ વિર્્યના તજ્જ્કો પાસ િકો્ય છ. જો તજ્જ્કોમાં સંમવત િકો્ય તકો સજનનું િાજબી િકોિાનું િધુ શક્્ય બન છ. (‘સજકતાનકો ચમકાર ઃ એક ઝલક'માં્થી) ।। કલાજગત ।। સ િ િ તાની વ્્ય ા ખ્્ય ા ~ પ્રદીપ ખાં ્ડિ ાળા || 20 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
રૂપ ગોઠ ~ હિ શાહ જ્્યાર િ મારાં બીજા માધ્્યમકો, કાગળ - કકોલાજ પર આિ છ ત્્યાર આ િા્થ પકોત જ ઓજાર તરીક નાનાં લલાંનું સ્્થાન લઈ લ છ. આ એક જીવિત ઓજાર છ. જમાં અન્્ય સંિડેદનતત્તિકો પણ છ. એક ઓજાર તરીક િા્થની સંિડેદનશીલતા અન િા્થની પકોતાની સંિડેદનશીલતા બંન ભગી ્થઈન કામ કર છ. એ મારાં કકોલાજો - રૂપ ગકોઠ મા્ટ ખૂબ હિતકારી છ. મન એિ લાગ છ ક આ આત્મજ્ાન ક ભાિ છ. જ મારાં કામમાં પહરણામ લાિડે છ. જ્્યાર આપણ દુવન્યાનાં કકોઈ પ્રાણી ક ઈશ્વર - એ કકોણ છ તની મન ખબર ન્થી - વિશ િાતકો કરીએ છીએ ત્્યાર એ એના પા્યામાં છ. જના્થી જાણકાર ્થિ મન ગમ છ. જ્્યાર િ ગાંધીજી વિશ વચંતન કરી રહ્કો િતકો ત્્યાર પણ મન એિ જ લાગ્્ય ક તઓ મૂળિસ્તુન જાણતા િતા - જ રીત એક ઉત્તમ કભાર મા્ટીન બરાબર જાણ છ ત રીત. મિાન લકોકકો વિશ તકો િ િાત નહિ કરી શક. પણ આ મા્ટી ક પાણી ક પિન છ જ્્યાં મન તીવ્રતા્થી એિકો અનુભિ ્થા્ય છ ક િ ઘરમાં જ છ. આ બધું મારા સમગ્ર અવસ્તત્િની સા્થડે િ વનરતર અનુભિિા ઇચ્છ છ. મિાન વ્્યવક્તઓ જમ ક ગાંધીજીના શ્લદકો્થી ક સંદશ્થી િ પહરવચત છ. મન ખૂબ જ ગમ છ. ગાંધીજીનકો ઉલ્લડેખમાત્ર માર મા્ટ એ્ટલકો ગિન અન સઘન છ ક જ્્યાર મારા દીકરા પાવ્થ્ષિડે મન એિ સૂચન ક્યુ ક માર ગાંધીજી વિશ કઈક કરિ જોઈએ; ત્્યાર મન એિ લાગ્્ય ક ગાંધીજી વિશ મારા મનમાં એ્ટલી બધી પાિન શ્દ્ધા છ ક િ એન કઈ રીત કરી શક? મન ્થકો્ડકો સંકકોચ ્થતકો િતકો. મૂંઝિણ ।। કલાજગત ।। રૂપ ગોઠ ~ હ િ શાહ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 21 ||
રીત અન ક્ટલાં્ય માધ્્યમકો વિારા પણ આિડે છ. ્ડાળી્થી ક દકોરા્થી ક ખુદ કાગળ માત્રમાં્થી પણ. મારી આ પ્ર્યકોગધમથી રમતમાં મ એ પણ જાણી લીધું ક સ્િ્ય અમૂત્ષનું પકોતાનું વિર્્યિસ્તુ પણ િકો્ય છ. પકોતાના ્ય્થા્થયો પણ િકો્ય છ. જનકો ગાઢ સંબંધ એની સા્થડે છ જન આપણ આકવતમૂલક-figurative શ્લદ્થી ઓળખીએ છીએ. અન તમાં્થી પણ એ પકોતાનકો તાવત્તિક આધાર મળિી લ છ. ખરખર તકો એક વચત્રન મૂત્ષ-અમૂત્ષ સ્્થળ રીત વિભાજીત કરીન જોિ ત પણ મન અપૂરતું લાગ છ. એકદમ સાદકો સફદ કાગળ ક અન્્ય સાદી સામાન્્ય સાધનસામગ્રીન મારા િા્થકાગળ કકોલાજનકો આધાર બનાિિાની પાછળ આ ભાિ પણ ક્્યાંક કામ કરી રહ્કો િતકો ક આ િસ્તુઓ ગાંધીજીના જીિનકા્ય્ષની સા્થડે ક એમની ભાિનાઓની સા્થડે િધુ સુસંગત રિડે શ. માર મા્ટ એ એમના સ્િધમ્ષના પ્રતીકરૂપ પણ છ. આ કકોલાજોમાં એક રગ તરીક સફદ િકોિકો જોઈએ એિ પણ લાગ્્યા ક્યુું. મન એમ ્થ્ય ક એ ગાંધીસંિડેદનાની િધુ નજીક જિા જિ ્થશ. એ રીત મ સફદનકો આધાર લઈન કઈક કરિાનકો વિચાર ક્યયો. કચ્છની સફદ મા્ટી અન ત્્યાંના લકોકકો વિારા એનકો જદી જદી રીત ્થતકો ઉપ્યકોગ મન ખૂબ જ આકર્ છ. મા્ટીનકો સફદ રગ મન ધરતી સા્થડે જો્ડા્યડેલકો પણ લાગ છ. ઘણીિાર મન લલચાઈ જા્ય છ. વ્્યાકળ ્થઈ જા્ય છ. એમ ્થા્ય છ ક સફદ ઘર િકો્ય, સફદ સા્ડી િકો્ય અન અંદરની સજાિ્ટ પણ સફદ િકો્ય. બધું જ સફદ િકો્ય. બ સફદ ફલ મન ખૂબ જ ગમ છ. મકોગરાંના ફલ અન મધુકાવમનીનાં ફલ. બંન ફલકોની સફદી અન એનાં પાંદ્ડા મન ખૂબ જ સુંદર લાગ છ, એનકો સ્પશ્ષ સંમકોહિત કરી દ છ. કકોઈ સારી િસ્તુનકો તમ સ્પશ્ષ ન્થી કરી શકતા... મધુકાવમની એિી છ ક સ્પશ્ષમાત્ર્થી એ ખરાબ ્થઈ જશ એિ લાગ્્યા કર. તમ માત્ર એન અ્ડકો એ્ટલ જ એની પાંખ્ડીઓ નીચ ખરી પ્ડશ. પ્ડી જશ. જ્્યાર એની સુગંધ આિડે છ અન આપણ એની નજીક જઈન જોઈએ છીએ ત્્યાર ખબર પ્ડડે છ એ તારાની જમ ખીલ્્યાં િતાં. સફદ રગની સા્થડેસા્થડે મન બીજી અનક િસ્તુઓ ્યાદ આિડે છ. ચંદ્ર, દૂધ, દકોરા, કાગળ, સફદ મા્ટી િગર. સફદની અંદર સફદના ક્ટલાક રગકો અન એની રગ આભાઓ જોિામાં મન મજા પ્ડડે છ. કાચની સફદી પણ સારી લાગ છ. પણ ટ્બલાઈ્ટની સફદી એ્ટલી ગમતી ન્થી. કચ્છ અન રાજસ્્થાનના ક્ટલાક ભાગકોમાં લકોકકો પરપરાગત રીત સફદ મા્ટીની ભીંતકો બનાિડે છ. અન તમાં કાચ જ્ડડે છ. આ રચના મન વિસ્મ્ય્થી ભરી દ છ. ત્્યાંની સ્તીઓ જ્્યાર ભીંત પર કાચ એ્ટલ આભલાં જ્ડડે છ ત્્યાર જાણ આત્મા ન મૂકી દીધકો િકો્ય એિ લાગ છ. મારામાં દડેિદશ્ષનની જ ઉત્કઠા છ ત અિીં જ ક્્યાંક િશ. મારાં વચત્રકોમાં સફદ રગ આિડે છ તનું આ પણ એક કારણ િકોઈ શક છ. સફદ મા્ટીની ભીંત પર કાચ સાફ કરીન સ્તીઓ જ રૂપન ઓપ આપ છ તમાં મન એક પ્રકારનકો વિસ્મ્ય અન રિસ્્યદશ્ષનનકો પ્રિડેશ ્થતકો િકો્ય એિ લાગ છ. ખાદીમાં જ ઓફિાઈ્ટ જિી દશી સફદ - ખાદી િકો્ય છ ત પણ મન ખૂબ ગમ છ. મારી ્યિાનીના હદિસકોમાં િ રહ્ટ્યકો કાંતતકો જ િતકો. ૨૫ ક ૩૦ આંકનું સૂતર િ કાંતતકો િતકો. આંધ્ર પ્રદશની ખાદી ખૂબ જ ઝીણી આિતી િતી. એ લગભગ ૮૦ આંકના સૂતરમાં્થી બનતી િતી. જા્ડી ખાદી ૫-૧૦ આંકના સૂતરમાં્થી બનતી િતી. ।। કલાજગત ।। રૂપ ગોઠ ~ હ િ શાહ || 24 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
આ રીત સૌપ્ર્થમ સફદ પર સફદનકો વિચાર મારા મનમાં આવ્્યકો. એન કાગળ પર અજમાિીન જો્યું. ઉત્સાિ િધ્્યકો. િ એન બનાિિા લાગ્્યકો. સફદ િા્થકાગળમાં બ િસ્તુ છ. એક સફદીની જદી જદી ઝાં્ય. બીજ, પકોત. આ પકોત મન ગાંધીની નજીક જણા્યું. આમ તકો મ જદા જદા રગકોના કાગળકો લીધા િતા. સફદની જદી જદી ઝાં્યિાળા પણ - ધંૂંધળા અન પારદશથી, બંન લીધા. એન બનાિિાની પ્રહક્્યામાં જદાં જદાં કૌશલ્્યકો સામ આવ્્યાં. જમાં્થી એકમાં આકારકોની શકોધમાં મ કાગળકોના ભાગ કરિા, (ફા્ડિું) કાપિું, ્ટક્ડા કરિાનું શરૂ ક્યુું. ભાગ કરિા્થી એક સુંદર હકનારી પણ મળ છ. ભાગ કરલા રૂપમાં એક સ્િરૂપ જોિા મળ છ. કાગળના ભાગ કરિાનકો, ફા્ડિાનકો આનંદ જદકો જ છ અન કાપિાનકો આનંદ જદકો છ મ બંનનકો ઉપ્યકોગ ક્યયો છ. આના અનુસંધાનમાં એક બીજ ઊં્ડ પાસું પણ છ. જના તરફ જોઈએ તડે્ટલું ધ્્યાન ન્થી અપાતું. ત છ કાગળના ભાગ કરિા્થી પ્રત્્યક્ષ ્થ્યડેલાં એનાં બ પાસાં - positive અન negative. કાગળના ભાગ કરિા્થી બ spaces - જગ્્યા એમાં મળ છ. બ પ્રકારની જગ્્યા બન છ. એક છ positive - જ ભાગ કરશું ત ્ટક્ડકો. અન જ્્યાં્થી ભાગ કરિામાં આવ્્યકો ત્્યાં જ જગ્્યા બની ત િશ negative. રૂપ - ફકોમ્ષન આધાર એન ફલક પર મૂક છ. ઘણુ બધું કિડે છ એ. કાગળની ઉપર કાગળ રાખિા્થી સપા્ટીન હરલીફ જિકો નિકો આ્યામ મળ છ. એ ઉપર ઊઠ છ. આપણ જાઈએ છીએ કલામાં આ એક મકો્ટી ્ટકવનક અન શૈલી તરીક પણ ઉપ્યકોગમાં લડેિા્ય છવિકાસ પામ્્ય છ. આ હરલીફ અનક રીત ઉપ્યકોગમાં લડેિા્ય છ. પથ્્થર મા્ટી ક અન્્ય રચનાસામગ્રીમાં. કાગળ પર કાગળ ચોં્ટા્ડિા્થી, મૂકિા્થી એન હરલીફનકો ગુણધમ્ષ મળી જા્ય છ ગાંધીજીન મ પ્રકવત સા્થડે જો્ડિાનકો પ્ર્યત્ન ક્યયો િતકો. આ શ્ણી - “નૂર ગાંધીનું ઃ મારી નજર” મા્ટ પ્રસંગકો તકો ઘણા િતા. આઝાદીના, આશ્મના, રચનાત્મક કા્ય્ષક્મના. ગાંધીજીનું એક િાક્્ય છ - ધ સુવપ્રમ કન્સી્ડરશન ઈઝ મન. ‘-સાબાર ઉપર માનુર્ સત..’ ‘નિીં માનિી્થી અદકરુ કકોઈ...’ આ િાક્્યન કન્દ્રમાં રાખીન પણ મ એક કકોલાજ બનાવ્્ય િતું. એ મન મારા આત્માની િધુ નજીક લાગ છ. આ િાક્્ય માર મા્ટ અંધકાર અન પ્રકાશ સા્થડે જો્ડા્યડેલું છ. (માનુર્ઃ િક શાિ ઃ આલખન ઃ પી્યર્ દઈ્યા અનુિાદ ઃ મકોિન દાં્ડીકર) ।। કલાજગત ।। રૂપ ગોઠ ~ હ િ શાહ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 25 ||
॥ િાતા ॥ ઉ્ડ ગ્ય ફલિા રહ ગઈ બાસ ~ રઘુિીર ચૌધરી કવબનના બારણા પર કકોઈક િળિકો િા્થ મુકા્યકો િકો્ય એમ લાગ્્ય. પછી તકો સરખી માત્રાના બ ્ટકકોરા પણ સંભળા્યા. પત્ર આગલી ક્ષણ જ િંચાઈ ચૂક્્યકો િતકો. સ્મૃવતમાં્થી િિી આિડેલી ફકોરમન પાછી પત્રમાં િીં્ટી લડેિાની િકો્ય એિી લાગણી ્થઈ. કઈક સાિચત ્થિાનું્ય સૂઝ્્ય અન પત્ર િાળી પપરિડે્ટ ઉપા્ડતાં બારણા બિાર ઊભલી વ્્યવક્તન મ કહ્ ઃ ‘એક વમવન્ટ.’ અન પ્રિડેશ અ્ટકી ગ્યકો. મન નિાઈ લાગી. િ કમ ના પા્ડી બઠકો? એક વમવન્ટ રકોકાિા કહ્ એ્ટલ આગંતુક ઇચ્છલી ક્ષણ તકો મ ઇન્કાર જ ક્યયો ન ! સિ જાણ ક િ કામમાં િકોઉં તકોપણ ગમ ત વ્્યવક્તન આ કવબનમાં આિિાની છ્ટ છ. એ્થી મારુ કામ કદી બગડ્ ન્થી. અન િખત બગડ્કો િકો્ય એમ કિડેિ એ્ટલ તકો િખત પર માવલકીિક દાખિિકો. આ જરા ઝીણી િાત છ ન ઓહફસના માણસકોન એની સા્થડે વનસબત ન્થી. એ લકોકકો સૌ જએ છ ન સમજ છ ક બીજી વ્્યવક્ત સા્થડે અંદર કામની િાત ્થઈ રિી િકો્ય તકો બિાર રકોકાિું. કકોઈન અ્ટકાિિામાં આિડે એ મન નાપસંદ છ એ બધા પ્ટાિાળા જાણ છ. આપણ કામમાં તકો િકોઈએ પણ એનકો દખાિ ્થા્ય એ રુચતું ન્થી. તાકીદના કામનકો ખ્્યાલ તકો મિડે માનનડે્ય આિી જા્ય છ. એમની ઉદારતાનકો મન અનુભિ છ. બીજી બાજ || 26 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
પ્રડેમનું સત્્ય તકો સિ્ષ સત્્યકોમાં સવિશડેર્ રિસ્્યમ્ય. િિામાં રિડે લી ફકોરમ સમું. અદૃર્્ય. આ ફકોરમ ક્યા ફલની એ જાણિા ક્્યારક દૂર સુધી જિ પ્ડડે; ક્્યારક ધૃષ્ ્થઈ પૂછિ પ્ડડે, તકો ક્્યારક રૂપના મૌનમાં ઊં્ડડે ્ડબકી લગાિિી પ્ડડે. રિીન્દ્રના્થડે ક્્યાં કહ્ ન્થી? - ‘રૂપ સાગર ્ડબ દડે્યડેવછ અરૂપરતન આશા કહર.’ અરૂપ-રતનન પામિા રૂપસાગરમાં ્ડબકી લગાિિાનું િ ચૂક્્યકો છ, િ તકો એ્ટલું માનીન જ અ્ટકલકો ક પ્રડેમ અરૂપ છ. અરૂપનકો મહિમા કરિાની ક્ષણ જ એના્થી વિમુખ રિી ગ્યકો. પછી તકો... પાંચક વમવન્ટ ્થઈ ગઈ. આિનાર પાછ તકો જતું રહ્ નિીં િકો્ય ન? મ તકો એક જ વમવન્ટ રકોકાિા કિડે લું. પછી? અત્્યાર તકો કશકો અણસાર પણ ન્થી. િ બિાર વનકળ્કો. કકોઈ દખા્ય નિીં. ્ટવલફકોન ઓપર્ટર બિડે ન કકોઈની સા્થડે િાત કરતાં લાગ્્યા. િચ્ચડે પાહ્ટશન િતું. સામાન્્ય રીત િ એ બાજ જતકો ન્થી. કમક આં્ટા લગાિિા્થી અસર પ્ડતી િકો્ય એિ માનતકો ન્થી. વિશ્વાસ્થી િધુ સારુ ચાલ છ. આજ એ બાજ જાઉં એનકો અ્થ્ષ એિકો તકો નિીં ્થા્ય ન ક િ તપાસ ક દખરખ મા્ટ નીકળ્કો છ? સંકકોચ સા્થડે િ પાહ્ટશન પાર કરીન એ બાજ ગ્યકો જ. અર! - ઉદ્ગાર માં્ડ માં્ડ દબાિી રાખ્્યકો. એ વિજ્્યા જ િતી. ઘરુ ચમકતું ઓલીિ ગ્રીન પન્્ટ અન સફદ રશમી કરતું. ઘા્ટીલાં અંગકોન અનુરૂપ કપ્ડાં. વિજ્્યા ઊભી િતી, મારી બાજ્થી કઈક ત્રાંસી લાગ એ રીત ઃ એ પીઠ પર નજર પ્ડતાં જ ઓળખ તાજી ્થઈ ગઈ. એણ કદાચ મારકો પદરિ સાંભળ્કો િશ. સિડે જ નજર કરી. િાળી લીધી. મન એનકો ચિડે રકો પિડે લાં કરતાં પણ િધુ ચમકતકો લાગ્્યકો. સૌંદ્ય્ષ સા્થડે શીતળતા િતી. એન આ ક્ષણની પ્રસન્તા પણ કિી શકા્ય. એક િાર એ મન મળિા આિડેલી ત્્યાર પિડે લી નજર ્થ્યડેલું ઃ એનાં અંગકો પર િરતા્ય છ એન રૂપની ખુમારી કિડેિા્ય ક ્યૌિનની તાજગી? આજ એિ કશુંક િ અનુભિી રહ્કો િતકો ત્્યાં િળી પ્રશ્ ્થ્યકો ઃ શું એણ જાણી જોઈન મારી સા્થડે નજર મળિા ન દીધી? આત્મી્યતા ઘ્ટી ક એણ દખાિ ક્યયો? ના. એ દખાિ તકો ન જ કર, તકો શું એણ મન ઓળખ્્યકો નિીં િકો્ય ક પછી એન આમ બિાર ઊભી રાખી એ્થી ખકો્ટ લાગ્્ય િશ ? કશું સમજી ન શકિાન લીધ મન રજ ્થ્યકો, કદાચ તડે્થી જ અિાજમાં ઉમળકકો ન આવ્્યકો. આ સાિ ઔપચાહરક લાગ એ રીત િ બકોલ્્યકોઃ ‘કકોણ વિજ્્યા!’ સામડે્થી પણ એિકો જ શાન્ત બલ્ક ઠ્ડકો અિાજ, પણ સિડે જ મધુર ઃ ‘િા કમ છકો? મજામાં?’ ‘િા, તમ? ચાલકો, બસીએ.’ ‘આમની સા્થડે િાત પૂરી કરી લઉં. અન તમ કામમાં િકો તકો પછી આિું.’ ‘મન ખબર ન િતી ક તમ છકો. ખકો્ટ લાગ્્ય ક શું?’ ‘ક્યા અવધકાર?’ ।। િ ા તા્ષ ।। ઉ ્ડ ગ ્ય ફ લ િ ા રહ ગઈ બાસ ~ રઘુ િ ીર ચૌધરી || 28 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
્ટવલફકોન ઓપર્ટર બિડે ન મલકા્યાં, વનદયોર્ રીત. નજર મળતાં વિજ્્યાએ પણ નમણુ વસ્મત ક્યુું. ખુશીનું િાતાિરણ રચિા લાગ્્ય પણ મન ચાતુરીભ્યયો જિાબ સૂઝ્્યકો નિીં. કદાચ િ એના પ્રશ્માં ઊં્ડકો ઊતરી ગ્યકો િતકો, િ ખેંચા્યકો િતકો. આ એક આશ્વાસન પણ િતું. ચાલકો, કકોઈક તકો આ રીત પૂછનાર મળ્. એક િાર કમ્ષચારીઓની િ્ડતાલ ચાલ, ઓહફસમાં િ અકલકો. કશું ચન ન પ્ડડે. ત હદિસ ્થ્યડેલી એિી જ ખાલીપાની લાગણી આજ ્થઈ. ભલ વિજ્્યા વનરાંત આિડે. મન મનાિિા કામ શકોધ્્ય, પણ એ્થી અજપકો ઘટ્કો નિીં. ્ટબલ પર વિજ્્યાનકો પત્ર િાળલકો પડ્કો િતકો, એ પણ જાણ પીઠ ફરિી ગ્યડેલકો લાગ્્યકો. જગત સા્થડેના બધા જ સંપકયો કપાઈ ગ્યા છ એિ મારા એક વમત્રડે એના મુૃત્્યના ્થકો્ડા હદિસ અગાઉ નોંધલું. એની લાગણી ત ક્ષણ કિી ઉત્ક્ટ અન તીવ્ર િશ? એનકો ખ્્યાલ આજ આવ્્યકો. અલબત્ત, એની કક્ષાએ કશું અનુભિિા મા્ટ મારી પાસ કારણ ન િતું, એ્ટલ ક જાિડે રમાં એકરાર કરી શકા્ય એિ કશું કારણ ન િતું, બાકીત્્યાં બારણ ્ટકકોરા સંભળા્યા. વિજ્્યા તકો િાત પૂરી કરીન એ્ટલી િારમાં ક્્યાં્થી આિી જા્ય? બીજ કકોઈ િશ એમ માનીન જ મ આિકાર આ્પ્યકો. પણ આગળ આિડેલા િા્થડે જ એનકો પહરચ્ય આપી દીધકો. એ પૂરપૂરી અંદર આિડે એ પિડે લાં અજાણ્્યા અત્તરની શાંત સુિાસ ફલાઈ ગઈ. લાંબકો શ્વાસ લઈ, સવિન્ય આંખકો ઢાળી મ એન બસિા કહ્. ત જ ક્ષણ એની સામ જોઈ શકા્ય નિી.ં જાણ આિકાર અધૂરકો રિી ગ્યકો. પણ શું ્થા્ય? આંખકોના ખૂણાં ભીના ્થઈ જશ એિી શંકા ગઈ િતી, બલ્ક બીક લાગી િતી. એિ ્થા્ય તકો વિજ્્યા શું ધાર? જન આદરણી્ય પુરુર્ માનતી િકો્ય એન આમ લાગણીિડે્ડામાં ફસાતકો જોઈન આ પરદશમાં રિી આિડેલી ્યિતી શું ધાર? ‘શું લશકો?’ મ પૂછ્ ત્્યાર્ય એની સામ જો્યા વિના જ. ‘તમારકો ્થકો્ડકોક સમ્ય - એક વમવન્ટ!’ અન કિડે તાં કિડે તાં એ િસી પ્ડી. મારકો ભાર ઊતરી ગ્યકો. એના િાસ્્ય્થી િાતાિરણ ખીલી ઊઠ્ એ િધારામાં. એ આગળ બકોલી ઃ ‘મન એમ ક તમ મન તુરત ઓળખી નિીં શકકો.’ ‘ઓિકો! ત્્યાર મારી કસકો્ટી કરિા જ તમ નજર પાછી ફરિી લીધી િતી!’ ‘તમ બધું જ સમજી જાઓ છકો!’ જાણ પ્રશંસા કરિાન બદલ એણ મન ઠપકકો આ્પ્યકો ન િકો્ય! ‘કકોણ જાણ -’ પણ વિજ્્યાએ મન આગળ બકોલિા ન દીધકો. ‘તમારા મા્ટ આ પુસ્તક ભડે્ટ લાિી છ. માનસશાસ્તનું છ. િાંચીન આનંદ ્થશ.’ ‘મન સમજાશ?’ ‘મન સમજા્ય છ, પછી - ’ ।। િ ા તા્ષ ।। ઉ ્ડ ગ ્ય ફ લ િ ા રહ ગઈ બાસ ~ રઘુ િ ીર ચૌધરી સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 29 ||
‘એિ ન્થી વિજ્્યા, તમન સમજા્ય િકો્ય એ બધું મન ન પણ સમજા્ય.’ ‘કિી િાત કરકો છકો! તમ તકો મન ઘણુ સમજાવ્્ય છ.’ ‘એમ જોઈએ.’ મ એ ભડે્ટનકો સ્િીકાર કરિાના વિિડેક ખાતર એનું પાનું ઉઘાડ્. એક-બ િાક્્ય િાંચ્્યાં ત્્યાં તકો અક્ષરકો પ્ડદકો િકો્ય એમ ખસી ગ્યા અન વિજ્્યાનકો ભૂતકાળ એનાં રૂપરગ લઈન પ્રગ્ટ ્થઈ ઊઠ્કો. એક હદિસ એ એક મૂંઝિણ લઈન આિી િતી પણ એની આકવત પર બચનીની કશી ઝાંખપ િરતાતી ન િતી. ્થકો્ડા સંકકોચ પછી તકો એણ સ્ડસ્ડા્ટ આખી િાત કિી દીધી. ્ટકમાં એનાં માબાપ એના મા્ટ એક મુરવત્યકો શકોધ્્યકો િતકો. એની સામ વિજ્્યાન કશું કિડેિાપણુ ન િતું, પણ એન એિકો એક ખ્્યાલ િતકો ક પકોત એક બીજી વ્્યવક્તન ચાિડે છ. એનાં માબાપ કઈ જ્ડ ન િતાં. એન વિકલ્પ શકોધિાની છ્ટ આપિા તૈ્યાર િતાં. પણ વિજ્્યાન િજી ખાતરી ન િતી ક પકોત જન ચાિડે છ એ વ્્યવક્ત સામડે્થી એન ચાિડે છ ક નિીં. એ્ટલ ક એ વ્્યવક્ત માત્ર વિજ્્યાન જ ચાિડે છ ક નિીં. એનકો સ્િભાિ પણ આમ મળતાિ્ડકો િતકો. બીજી છકોકરીઓ સા્થડે પણ એ એ્ટલા જ વિિડેક્થી બલ્ક રસ્થી િાત કરતકો. અલબત્ત, એમાં એની કશી સ્પૃિા દખાતી નિીં. આ બધું ગંભીરતા્થી સાંભળી લઈન મ વિજ્્યાન સલાિ આપલી ઃ ‘તું એન જ પૂછી લ ન!’ ‘એન પૂછ અન એ કિડે ક ‘ના, એિ તકો કઈ ન્થી. તમન િ ન્થી જ ચાિતકો, તકો?’ મ ્થકો્ડી િાર મૂંગા રિીન, વિચાર કરિાનકો સમ્ય એમ જ વિતાવ્્યા પછી. માત્ર વિજ્્યાન એક નજર જોઈ લઈન જ કિડે લું ઃ ‘ના, એિ તકો કકોઈ ન કિડે .’ વિજ્્યા પાસ જિાબ તૈ્યાર િતકો. આ અંગ એ ઘણુ ઘણુ વિચા્યા્ષ પછી જ સલાિ લડેિા આિી િતી. ‘એ તકો િળી િધુ ખરાબ. પ્રડેમના અભાિડે પણ એ મન િા પા્ડડે તકો ત -’ વિજ્્યાની િાત કમ કરીનડે્ય માર ગળ ઊતર એમ ન િતી. મ તકો જાણ ક ઊં્ડી પ્રતીવત્થી કિડે લું ઃ ‘જન વિજ્્યા ચાિતી િકો્ય એ વિજ્્યાન ન ચાિડે એિ તકો એના િિડે પછીના અિતારમાં્ય બનિાનું ન્થી, શક્્ય તકો એ છ વિજ્્યા ક તું જન ન ચાિતી િકો્ય એ પણ -’ ‘એની સા્થડે માર શી વનસબત?’ િકીકતમાં તકો િિડે િ મૂંઝા્યકો િતકો. ઉકલ ન સૂઝતાં કકોઈ મુર્લબી સલાિ આપ એ ભાિ્થી કિી બઠલકો ઃ ‘બસ તકો. માબાપ શકોધલા મુરવત્યાન પસંદ કરી લ. તું એન ઓળખ તકો છ ન!’ ‘િર્યો્થી ઓળખું છ. તડે્થી તકો એ ચાિિા મા્ટ જોઈએ એ્ટલકો અજાણ્્યકો ન્થી લાગતકો.’ ‘આિી ઝીણી િાતકો મન નિીં સમજા્ય. િ તકો એિા વનણ્ષ્ય પર આવ્્યકો છ ક લગ્ન પછી પ્રડેમ શક્્ય છ.’ ।। િ ા તા્ષ ।। ઉ ્ડ ગ ્ય ફ લ િ ા રહ ગઈ બાસ ~ રઘુ િ ીર ચૌધરી || 30 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
‘કકોની સા્થડે?’ - વિજ્્યાએ આશંકા્થી પૂછલું ક રમૂજ્થી એ મન અત્્યાર ્યાદ આિતું ન્થી પણ એના અિાજનકો રણકકો કઈક જદકો જો િતકો જ. જ્્યાર મારકો જિાબ તકો પિડે લાં્થી તૈ્યાર િતકો ઃ ‘જની સા્થડે લગ્ન ્થા્ય એની સા્થડે.’ એના પાછા જિાના સમ્ય પછી પણ એ જ રીત બસી રિડે લી એ પર્થી મન લાગલું ક એન મારા જિાબ્થી સિડે જ સંતકોર્ ્થ્યકો ન્થી. મન િતું ક ્થકો્ડા હદિસ પછી એ ફરી્થી સલાિ લડેિા આિશ. પણ એન બદલ જાણિા મળ્ ક એની મૂંઝિણ દૂર ્થઈ ગઈ છ. એણ માબાપ પસંદ કરલા મુરવત્યા સા્થડે લગ્ન મા્ટ સંમવત આપી દીધી છ. પછી અમાર મળિાનું ્થ્ય એમાં કશું નોંધપાત્ર ન્થી. એક સાદા િળાંક વિનાના ઇવતિાસની વિગતકો જ છ. એ બંન ્થકો્ડા િખત પછી પરદશ ગ્યડેલાં સુખી ્થ્યડેલાં. િાસ્તકો, સુખી િશ જ. વિજ્્યા તકો છ જ. આ ક્ષણ તકો સામ જ બઠી છ. મન્થી સુખી ન િકો્ય તકો આ્ટલી સુંદર દખા્ય ખરી? પુસ્તક મમતા્થી િાળીન, એ બદલ આભાર માની મ પૂછ્ ઃ ‘ક્ટલા હદિસ રકોકાિાનાં છકો?’ ‘કાલ જ જાઉં છ.’ ‘બસ?’ વિજ્્યા આમ પાછી પરદશ જતી રિડે એ અંગ માર કશકો ભાિ પ્રગ્ટ કરિાનકો િકો્ય નહિ. છતાં મન એની ખકો્ટ સાલિાની િકો્ય એિ િત્ષન ્થઈ ગ્યું. િ મૂંગકો રહ્કો િકોત તકો્ય અનુભવ્્ય તકો િતું જ ક િરદાન મળ્ ત જ ક્ષણ પાછ ખેંચાઈ ગ્ય છ. એના જમણા િા્થના િલનચલન્થી મન ્થ્ય ક એ કઈક વવિધામાં છ. એની સામ જો્યું. એ માત્ર મન જ સંભળા્ય એિા ધીમા અન એ્થી િધુર મધુર બનલા અિાજમાં બકોલી ઃ ‘એક પ્રશ્ ્થ્યકો છ, પૂછ?’ ‘ઉત્તર મારી પાસ ન પણ િકો્ય એમ માનીન પૂછકો.’ ‘િ તમન મળિા આિી ન િકોત તકો મન મળિાનકો પ્ર્યત્ન કરત?’ ‘જઓ આ પત્ર તમારકો જ છ ન ! કિકો સાચિી રાખ્્યકો છ? શા મા્ટ? છિ્ટ વિદા્યની ક્ષણડે્ય તમન પિોંચી તકો જાત જ.’ ‘સાચ જ?’ આશ્્ય્ષ કરતાં તકો એ અમીભરી નજર તાકી જ રિી. િ એની અન એના પત્રની સામ િારાફરતી જોતકો રહ્કો, એ આગળ બકોલી ત્્યાં સુધી. ‘મન બિ સારુ લાગ છ આજ. સાચ જ, બિ સારુ લાગ છ. કકોઈકન િ આમ ્યાદ રિી િકોઉં, િર્યો પછી પણ...’ ક્ષણાધ્ષના મૌન પછી કતાજ્તાન વચંતાભ્યા્ષ અિાજમાં સાચિી રાખિાના પ્ર્યત્ન સા્થડે એણ પૂછ્ ઃ ‘પણ લગ્ન પછી મન કકોઈક ્યાદ આિડે એ સારુ કિડેિા્ય?’ ।। િ ા તા્ષ ।। ઉ ્ડ ગ ્ય ફ લ િ ા રહ ગઈ બાસ ~ રઘુ િ ીર ચૌધરી સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 31 ||
એ તકો જીિનનું આપણા પરનું છપું અિડે સાન છ વિજ્્યા, લાગણીની વિમળતા જ સારપનું પ્રમાણ છ. આ સિજ રીત જ સૂઝલકો જિાબ િતકો, પણ એ મનકોમન બકોલાઈ ગ્યકો. એન કિડેિાની જરૂર ન રિી. િળી, માર પણ એન કઈક પૂછિાનું િતું. તડે્થી િ એ્ટલું જ બકોલ્્યકો ઃ ‘એનકો જિાબ તમારી પાસ છ જ. િિડે એક બાબત મારા મનનું્ય સમાધાન કરતાં જાઓ.’ - પળિાર મા્ટ િ અ્ટકી ગ્યકો. સંકકોચ તકો ન િતકો પણ સૂક્ષમ વિિડેકની સભાનતા િતી. એના ભકોગડે્ય પૂછ્ા વિના રિી શકા્ય એમ તકો ન જ િતું ઃ ‘વિજ્્યા લગ્ન પિડે લાં તમ તમારા પ્રડેમની િાત કરલી શું એ માણસ -’ સાદકો જિાબ આપી ન બસા્ય એ દિડે શત જ કદાચ એના િકોઠ િધુ વબ્ડા્યા િશ. પણ એ અપૂિ્ષ મૌનન એની આંખકોના ભાિડે િધુ સા્થ્ષક ક્યુ િતું. સંિાદ સધાઈ ચૂક્્યકો િતકો. િિડે એ ભલ એક શ્લદ પણ ન બકોલ. પણ વિજ્્યા જનું નામ. ફકોરમની િળિાશ્થી અન તાજા ખીલલા ફલની ખુશી સા્થડે એ તકો બકોલી જ ઃ ‘તડે્થી તકો કિ છ ક તમ બધું જ સમજો છકો!” ‘કદાચ આજ ્થકો્ડક સમજ્્યકો િકોઉં તકો,’ િ િધુ બકોલ્્યકો નિીં. કદાચ આંખના ખૂણા તકો ભીના ્થઈ ગ્યા િશ પણ શ્લદન સાચિી લીધકો. (‘નંદીઘર’માં્થી) ।। િ ા તા્ષ ।। ઉ ્ડ ગ ્ય ફ લ િ ા રહ ગઈ બાસ ~ રઘુ િ ીર ચૌધરી || 32 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
અમરિેલ ~ પ્રદીપ સંઘિી મા્થડેરાનની પૂિ્ષમાં એક નાનકો હકલ્લકો છસોં્ડાઈગઢ. ્થકો્ડા મહિના પિડે લાં ત્્યાં ગ્યાં િતાં. તના તળગામમાં એક જની સખી જો્ડડે મળાપ ્થઈ ગ્યકો - દા્યકાઓ પછી! િ જિકો ચહકત, તડેિકો જ ખુશ ્થઈ ગ્યકો. એિી ન એિી જ! કકોઈ ફર ન મળ! મ કહ્, ‘અર િાિ! તું તકો એિી ન એિી જ છકો - ફક્્ડ!’ એણ કહ્, ‘તું ્યડે એિકો જ તકો છકો!’ ‘અર, િ તકો બાળકમાં્થી બુઢ્કો ્થઈ ગ્યકો!’ ‘એ તકો શરીરની િાત ્થઈ.’ િ વિચારમાં પ્ડી ગ્યકો. િાત તકો સાચી; પણ એ તકો શરીર્ય એિી જ િતી. માનિસખી િકોત તકો કઈક જદું જ િકોત; પણ એ િતી અમરિડેલ. નામ જ જનું અમરિડેલ! ••• પિડે લકો પહરચ્ય નાનપણમાં ્થ્યડેલકો. વનશાળ જતાં રસ્તામાં ત્રણ-ચાર સ્્થળ ત દખાતી. બાિળ, ચાંદની ક બીજા કકોઈ ઝા્ડ પર ત પ્થરાઈન પ્ડી િકો્ય. ઘણુખરુ ત ઝા્ડ તકો વબચારુ સાિ ઢકાઈ ગ્ય િકો્ય. દખા્ય પણ નહિ. પણ અમન તની શી પરિા? સા્થીદાર કિડે ઃ ‘જો, અમરિડેલ’. િ કિ, ‘િ’ ‘એનાં ચર્માં ્થા્ય ખબર છ?’ ‘ના; કઈ રીત?’ ।।( િ ા તા્ષ ) અનુભ િ ક ્થ ા ।। અમર િ ેલ ~ પ્રદીપ સંઘ િ ી સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 33 ||
‘બતાિીશ, સ્કલ જઈન.’ એ કિડે . સ્કલ પિોંચીએ. ્થકો્ડાક જ વિદ્ા્થથીઓ આવ્્યા િકો્ય. પ્રા્થ્ષનાન િજ િાર િકો્ય. ત દફ્તરમાં્થી અમરિડેલનકો ્ટક્ડકો કાઢ. બ બાજ્થી િળ ચ્ડાિીન કિડે , ‘જો, ચર્માં તૈ્યાર!’ પછી આંખ ચ્ડાિડે. ‘અર િા! મન દ તકો!’ એ આપ. િ્ય ચર્માં પિડે રુ. મજા પ્ડી જા્ય. આજબાજનાંઓ પણ િરખાઈન કિડે ઃ અર િા, ચર્મીશ! ત જમાનામાં બાળકકોન ચર્માં ભાગ્્ય જ આિતાં. ભણિા વસિા્ય આંખ ઉપર કકોઈ જલમ નિકોતા. ૫૦-૬૦ના ક્લાસમાં માં્ડ બ-ત્રણ જણાં ચર્માં પિડે રતાં િકો્ય, શરૂઆતમાં ત ઠક્ડીનકો ભકોગ પણ બનતાં. પછી સૌ ્ટિાઈ જા્ય. ••• િાત કરતાં િતાં અમરિડેલની. મકો્ટાં ્થતાં ગ્યાં. સ્કલ છકો્ડી, કકોલજ ગ્યાં. વજદગીની ઘ્ટમાળમાં ગૂં્થાતાં અમરિડેલ ક્્યાં ખકોિાઈ ગઈ, સરત જ ન રિી. આ બાજ શિડે ર પણ િધી રહ્ િતું. િગ્ડાનાં ઝા્ડિાં જ ગામમાં પણ દખાતાં, ત અલકોપ ્થિા માંડ્ા. મકાનકો િધ્્યાં; ફરત પાળીઓ િધી; ઝા્ડપાન ઓછાં ્થતાં ગ્યાં. અમરિડેલ ભુલાઈ ગઈ. પછી પણ ક્્યારક ગામ-પરગામ જોઈ તકો િશ; પણ ્યાદ ન્થી. આ્ટલા િખત સોં્ડાઈ ગામ ખરકો મળાપ ્થ્યકો. ••• અમરિડેલમાં ધ્્યાન ખેંચ ત્રણ િાત. એક તકો તનકો રગ. પાકા લીંબું જિકો પીળકો. ત્ડકામાં ઝળિળ. બંગાળીમાં તનું નામ સ્િણ્ષલત્તા! કિ સુંદર - અન સા્થ્ષક! બીજ તની દડેિ્યવષ્. પાતળા િડેલા. એકમાં્થી બીજી, બીજીમાં્થી ત્રીજી - એમ સેંક્ડકો િડેલીઓ ફ્ટતી િકો્ય. પિકોળકો પ્થારકો. ગાઢ ઝુંગું બની ગ્ય િકો્ય. જના પર તણ જીિન શરૂ ક્યુ િકો્ય, ત ઝા્ડ ભાગ્્ય જ દખા્ય. અન ત્રીજ ત અકાંવગતા. નહિ પાન, નહિ ફલ, નહિ મૂવળ્યાં. બસ, પાતળાં ્થ્ડ - અપરપાર! આ ત્રીજી િાત તકો સાચી તકો ન્થી; પણ દખાતું તડેિ જ; અન મનાતું પણ તડેિ જ. ત પછી્થી જોઈશું. ‘સંસ્કત સાહિત્્યમાં િનસ્પવત’૧માં અમરિડેલ વિશ િાંચતાં એક અદ્ભૂત શ્કોક મળી ગ્યકો. જોઈશું? મજા આિશ. અમરિડેલ વિશ સંસ્કત સાહિત્્યમાં ત લખકન પણ એક જ શ્કોક જડ્કો છ. (ગુજરાતીની તકો િાત જ શી કરિી?) શ્કોક છ માઘના ‘વશશુપાલિધ’માં્થી. માઘ જિકો સરસ કવિ, તડેિકો જ કશળ કસબી પણ ખરકો. તનકો કસબ આ શ્કોકમાં ઊ્ડીન આંખ િળગશ. અમરિડેલનું બીજ નામ આકાશિડેલ. આકાશિડેલ એ્ટલ ખલતા. સંસ્કતમાં ‘ખ’ એ્ટલ આકાશ. એ્ટલ જ પક્ષી મા્ટ ‘ખચર’ (આકાશમાં ફરનાર), ‘ખગ’ (આકાશમાં જનાર), એિા શ્લદકો છ. લતા એ્ટલ િડેલ ।। ( િ ા તા્ષ ) અનુભ િ ક ્થ ા ।। અમર િ ેલ ~ પ્રદીપ સંઘ િ ી || 34 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
ત તમ જાણકો જ છકો. ખ-લતા એ્ટલ આકાશ ચ્ડનારી (વ્્યાપક) િડેલ. િિડે જઓ મજા ક સંસ્કતમાં ખલ એ્ટલ દુષ્. તડે્થી ખલ-તા એ્ટલ દુષ્તા! શ્કોકમાં ખલતાના આ બ અ્થ્ષની રમત જઓ. अनिशं कृततापसंपदं फलहीिा सुमिोभिरुज्झिताम्। खलतां खलताममवासती प्रनतपद्येत कथं बुधो जिः।। सर््ग 16.24 ૧. દુષ્ અંગ ઃ સતત સંતાપ આપનાર, ફલિીન (સત્કા્ય્ષ કરતા ન્થી તડે્થી આ લકોક ક પરલકોકમાં ફળ ન મળિનાર), સુમનકો (જનું મન સારુ છ તડેિા - સજ્જનકો) વિારા ત્્યજા્યડેલી, અસતી (અસત્-અનીવત્યુક્ત આચરણિાળી) ખલતાન (દુષ્તાન) ્ડાહ્કો પુરુર્ કમ ગ્રિણ કર? ૨. આકાશિડેલ અંગ ઃ સતત ત્ડકકો આપનાર (છાં્ય્ડકો ન્થી આપતી તડે્થી), ફલિીન, સુમન (ફલ) વિનાની, અસતી (ખકો્ટા રૂપિાળી) ખલતાન (આકાશિડેલન) ્ડાહ્કો પુરુર્ કમ ગ્રિણ કર? ••• માઘ જ શું કામ, બધાં એમ જ માન છ ક અમરિડેલન ફલ, ફળ, મૂળ કઈ જ ન્થી િકોતાં. િડેલન તદ્ન શરૂઆતમાં મૂળ િકો્ય છ; પણ ત રિી પરકોપજીિી, એ્ટલ એક િાર બીજા ઝા્ડ પર જામી ગઈ, પછી તના મૂળ ખરી જા્ય છ - જરૂર ન્થી. ફલ િકો્ય જ છ; પણ બિ ઓછા સમ્ય મા્ટ, ઝીણાં અન િડેલના પીળા પ્થારામાં ઝ્ટ નજર ન ચ્ડડે તડેિાં. અન જ્્યાં ફલ િકો્ય ત્્યાં ફળ તકો િકોિાનાં જ. ્થકો્ડા જ હદિસ પિડે લાં ગકોરાઈમાં૨ અમરિડેલ પર કળીઓ જોઈ. અઠિાહ્ડ્યા પછી ફલકો પણ. ફલ સફદ. ઝીણકાં (૩ વમ.મી.) અન ઘં્ટ્ડી આકારનાં. બશક સુંદર. ફલમાત્ર સુંદર િકો્ય છ- બસ નીરખતાં આિ્ડિ જોઈએ. ••• અમરિડેલ એક આક્મક અન ઘૂસણખકોર પરકોપજીિી િડેલ છ. જન િળગીન, પકોર્ણ મળિીન િધ છ ત ્યજમાન િિડે લકોમકો્ડકો મરી પરિાર છ. કદરતની રચના છ ભાઈ! આિી આ િડેલના પણ આ્યિકેદમાં અનક ઉપ્યકોગ િણ્ષવ્્યા છ. પણ તમાં મારકો અવધકાર નહિ, એ્ટલ િધાર ્ડિાપણ શું ્ડિકોળું? જિી છ તડેિી, મન ગમ છ અમરિડેલ. બાળપણની સખી છ ન! ••• ગુજરાતી નામ- અમરિડેલ. સંસ્કત - અમરિડેલ, આકાશિડેલ, ખલતા. અંગ્રડેજી - Dodder Plant, Giant Dodder. શાસ્તી્ય - Cuscuta reflexa. (બુવદ્ધપ્રકાશઃ એવપ્રલ, ૨૦૨૩) ૧. સંસ્કત સાહિત્્યમાં િનસ્પવત - શ્ી બાપાલાલ િદ્નકો ઉત્તમ ગ્રં્થ. ૨. ગકોરાઈ - બકોહરિલીની ગામઠી બિડે ન. ખા્ડીપાર. દહર્યાકાંઠ આિડેલું ગામ. ।। ( િ ા તા્ષ ) અનુભ િ ક ્થ ા ।। અમર િ ેલ ~ પ્રદીપ સંઘ િ ી સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 35 ||
॥ હાસ્્યણનબંધ ॥ ચાલતા રહો, હસતા રહો, ચા પીતા રહો! ~ રવતલાલ બકોરીસાગર મારા એક સ્નડેિી શિડે રના જાણીતા હફવઝવશ્યન છ - ્ડૉ. મુકલ ઓઝા. મારુ હૃદ્ય ચાલતું રિડે - ધીમ ક ઝ્ડપ્થી નહિ - પણ માપસર ચાલતું રિડે એ મા્ટ આ ્ડૉક્્ટર - સ્નડેિીનું માગ્ષદશ્ષન મળિતકો રિ છ. એક િાર એમની પાસ જિાનું ્થ્ય ત્્યાર એ એક દદથીન સલાિ આપી રહ્ા િતા. એમણ િાતિાતમાં આરકોગ્્ય મા્ટનું એક જીિનસૂત્ર પલા દદથીન કહ્ ઃ ‘ચાલતા રિકો, િસતા રિકો, ચા પીતા રિકો.’ આ સાંભળીન મન ્થકો્ડી નિાઈ લાગી. ચાલતા રિડેિાના ફા્યદા વિશ તકો મ અનક લકોકકો પાસડે્થી સાંભળ્ છ અન અનક પુસ્તકકોમાં િાંચ્્ય છ. અમારા એક વશક્ષક ‘િૉહકગ ઈઝ ધ બસ્્ટ એક્સરસાઈઝ’ એિ િમશાં ખુરશીમાં બઠાં બઠાં અમન કિડે તા. િસતા રિડેિાની િાત પણ હરિાજ મુજબ પિડે લાં અમડેહરકામાં શરૂ ્થઈ અન િિડે ત્્યાં્થી આ્યાત ક્યા્ષ પછી અિીં પણ કિડેિાિા માં્ડી છ. પરતુ, ચા પીતા રિડેિાની િાત માર મા્ટ નિી િતી. ચા પીતકો ્થ્યકો ત્્યાર્થી આજ સુધીમાં મ િમશાં ચાની વનંદા જ સાંભળી છ. એસ.એસ.સી.માં આવ્્યકો ત્્યાર મ પિડે લિિડે લી િાર ચા પીધલી. પિડે લા ધકોરણની િાચનમાળાના પિડે લા પાઠમાં ‘બા, ચા પા.’ એિ સુંદર િાક્્ય આિતું િતું. ‘ચા ન વપિા્ય, ચા પીિા્થી િા્ડકાં ગળી જા્ય.’ એિ કિી બા એ ચા પીિાની ના કિી ત્્યાર મ િાચનમાળામાં્થી ‘બા, ચા || 36 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
રિડે તી ન્થી. મારા હૃદ્યમાં સમાઈ જિા ચા ઊભરાઈન તપલીની બિાર ઢળી પ્ડડે છ. રકોજ સિાર મકો્ટકો કપ ભરીન ચા પીઉં છ તકોપણ ચા મન િમશ ઓછી જ પ્ડડે છ. કવિ કાન્તનાં ચક્િાક-ચક્િાકી જ હૃદ્યભાિ અનુભિડે છ એ જ હૃદ્યભાિ ચા વિશ િ દરરકોજ અનુભિ છ ઃ પ્રણ્યની પણ તૃવપ્ત ્થતી ન્થી, પ્રણ્યની અવભલાર્ા જતી ન્થી. - મકો્ટકો કપ ભરીન ચા પીઉં છ તકો્ય મન તૃવપ્ત ્થતી ન્થી ન િધુ ચા પીિાની ઇચ્છા મનમાં્થી જતી ન્થી. એ્ટલ ચા ઊભરાઈ જા્ય છ ત્્યાર તાજ દૂધ આિિાન િાર િકોિાન કારણ ઓછી ચા પીિી પ્ડડે છ. પણ ‘િમદોંનકો’ હફલ્મના ના્યકની જમ ‘હદલ અભી ભરા નહિ’ એિકો ભાિ અનુભિતકો િ બિાર્થી તાજ દૂધ લઈ આિી ફરી નિી ચા બનાિી સરિાળ પકોણા બ કપ ચા પીઉં છ. કવિ દ્યારામના એક પદમાં આવલંગન દડેિા તત્પર કષ્ણનું આવલંગન સ્િીકરિાની રાધા ના પા્ડડે છ. આનું કારણ આપતાં રધા કિડે છ, ‘તું કાળકો છ ન િ ગકોરી છ. તન અ્ડતાં િ કાળી ્થઈ જાઉં’ રાધાના આ તકનકો લાભ લઈન કષ્ણ કિડે છ ઃ ‘મુજન અ્ડતાં તું ર્્યામ ્થા, તકો િ ક્્યમ ન ્થાઉં ગકોરકો? ફરી મળતાં રગ અદલાબદલી મુજ મકોરકો તુજ તકોરકો!’ કષ્ણ કિડે છ, ‘મન અ્ડતાં તું કાળી ્થઈ જા્ય તકો પછી તન અ્ડતાં િ ગકોરકો ્થઈ જાઉં ન! એ્ટલ ફરી આવલંગન દઈશ ત્્યાર તન તારકો ગકોરકો રગ પાછકો મળી જશ ન મન મારકો કાળકો રગ પાછકો મળી જશ!’ રાધા એક આવલંગનની ના કિડે છ તકો કષ્ણ બ આવલંગનનકો પ્રબંધ કર છ! ચા ઊભરાતી ન્થી ત્્યાર િ સિાર એક જ િાર ચા પીઉં છ, પણ ઊભરા્ય છ ત્્યાર તરત ન તરત બીજી િાર ચા પીિાની મળ છ! ચા તૈ્યાર ્થ્યા પછી અત્્યત કકોમળતા્થી કપમાં ગાળું છ. રકાબીમાં મૂકલકો ચા-ભરલકો ્પ્યાલકો લઈ બાલ્કનીમાં આિ છ. સિાર સા્ડા-પાંચ પકોણા છ િાગ્્ય ઝાકમઝકોળ હિ્ડકોળા પર બસી ચાનું પાન કરુ છ. િાતાિરણની તાજગીમાં ચાની તાજગી ઉમરા્ય છ, અન અદ્ભૂત આહ્ાદનકો અનુભિ ્થા્ય છ! ચાનું આિ પાન તકો િર્યો્થી કરુ છ, પણ પિડે લાં મનમાં ગુનાનકો ભાિ રિડે તકો. પણ િિડે ્ડૉક્્ટર સ્નડેિીએ િ્યાધારણ આ્પ્યા પછી મુક્તમન ચાનકો આસ્િાદ લઉં છ. િિડે લી સિાર આસપાસના નીરિ િાતાિરણમાં પ્રકવતની સાક્ષીએ ચાનું અમૃતપાન કિ આનંદદા્યી િકો્ય છ એ તકો કિળ અનુભિ્થી જ સમજા્ય એિ છ. એિી રીત ચા પીતાં-પીતાં િ જગતન સંદશ પાઠિ છ ઃ ચાલતા રિકો, િસતા રિકો, ચા પીતા રિકો! (ગુજરી ્ડા્યજસ્્ટ ઃ જાન્્યઆરી, ૨૦૨૩) ॥ િ ાસ્્ય વન બંધ ॥ ચાલતા રહો, હસતા રહો, ચા પીતા રહો! ~ ર ણત લાલ બોરીસાગર || 38 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
॥ ણનબંધ ॥ ન ઓલિાતું અિિાળું ~ દક્ષા પ્ટલ નિ ઘર લીધું. નિા ઘર જિાનકો અદમ્્ય ઉત્સાિ એિકો ક જના ઘરનકો કકોઈ સામાન નિા ઘર નિીં લઈ જિાનું નક્ી કરી લીધું. નજર દખાતકો સામાન તકો છકો્ડી દીધકો પણ માવળ્યાં જોઈ લડેિાની લાલચ રકોકી ના શકી. ઉંદરની જમ બધું ફદી, ફફકોસી જો્યું. આ કામનું ન્થી, આ કામનું ન્થી કરતાં છક અંદર ખૂપી ગઈ. માવળ્યાની ્ડીમ લાઈ્ટનું અજિાળું ત્્યાં માં્ડ પિોંચતું િતું. એ્ટલ િા્થ ફરિી િસ્તુઓ ઓળખિાનકો પ્ર્યત્ન ક્યયો. એક ગકોળાકાર િડે ન્્ડલ િા્થમાં આિતાં ખચ્્ય ક તરત િસ્તુ ખેંચાઈ આિી. લાઈ્ટ બાજ ઊંચું કરીન જોતાં જ ઓળખાઈ ગ્યું. અર! આ તકો ફાનસ, મનમાં ફાનસની િા્ટ મકો્ટી ્થઈ ગઈ, પ્રકાશિા લાગી, આસપાસ િતુ્ષળ રચાિા લાગ્્ય. મન સમજાઈ ગ્યું, મારુ શૈશિ િજી ઓલિા્ય ન્થી. ફાનસ સા્થડે મારકો સંબંધ બાળપણમાં બંધા્યકો અન જાદુઈ વચરાગ જિી તની છાપ આજ સુધી મનમાં અકબંધ છ. મારકો જન્મ, ઉછર, ભણતર ન નકોકરી શિડે રમાં ્થ્યાં. કૉલજમાં આિી ત્્યાં સુધી દર ઉનાળું રજાઓ મકોસાળમાં જ ગાળલી. િીજળી્થી ઝગારા મારતું ઘર, ગલી ન રસ્તાઓિાળું શિડે ર છકો્ડી આખકો ઉનાળકો ગામ્ડડે પસાર ્થતકો. ગામ પણ અરિલ્લીના પિા્ડકોની છિા્ડાની ્ડગરમાળાની તળડે્ટીમાં, િીજળી-પાણીની સુવિધા િગરનું, છતાં ગામ જિાનું મુખ્્ય આકર્્ષણ ફાનસ જ! ॥ વન બંધ ॥ ન ઓલ િ ાતું અ િિ ાળું ~ દક્ ા પટ લ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 39 ||
રિડે તું. અમ અંધાર વપરસાતા ભકોજનના રૂપરગન જો્યા િગર પિડે લાં સ્પશ્ષ્થી ન પછી સુંગંધ-સ્િાદ પર્થી િાનગી નક્ી કરતાં. ૧૮૯૮માં જન્મડેલા મારા દાદા ફાનસના અજિાળ ભણીગણીન તૈ્યાર ્થ્યડેલા. ગામ્થી શિડે રમાં આવ્્યા ન સ્્થા્યી ્થ્યા. જન્મ્થી લઈન ્યિાની સુધી ફાનસનકો સંગા્થ રિડે લકો. તમના મનમાં ફાનસનું આછ ક્ડાળાિાળું અજિાળું એિ તકો િસી ગ્યડેલું ક રકોજ રાત િાંચિા ્ટબલલમ્પ િાપરતા. લંબગકોળાકાર ઊં્ડા લમ્પશડે્ડના અંત લગા્ડડેલા ગકોળાનું અજિાળું કિળ પુસ્તક પરજ પ્થરાતું, બાકી અંધારુ રિડે તું. ફાનસના સિકોદર જિકો ્ટબલલમ્પ જીવ્્યા ત્્યાં સુધી રકોજ િાપ્યયો. કદાચ એના અજિાળ રકોજ રાત પકોતીક અજિાળું પામતા િશ! દાદાએ તકો પકોતાની અંદર એક બીજ અજિાળું પણ િસાિડેલું. ખાદી, ગાંધી અન હિન્દીના અજિાળ સ્િ્ય અજિાળું ્થઈ ગ્યડેલા. આજ ફાનસનાં ન ઓલિાતાં અજિાળા્થી ફરી એક િાર મારી અંદર બધું ઝળિળ છ, ત ત્્યાં સુધી ક સમી સાંજ શિડે રમાં જ્્યાર દીિાબત્તીનાં પીળાં અજિાળાં ઝગી ઊઠ છ ત્્યાર િમશા શૈશિનું પલું ફાનસ જીિતું ્થઈ જા્ય છ (ગુજરી ્ડા્યજસ્્ટ ઃ જાન્્યઆરી, ૨૦૨૩) ॥ વન બંધ ॥ ન ઓલ િ ાતું અ િિ ાળું ~ દક્ ા પટ લ || 42 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
॥ રખાણચત્ર ॥ મૂળ સોતાં ઊખ્ડેલાંનાં હમદદતા િમળાબહેન પટલ ~ મકોસમ વત્રિડેદી હિન્દુસ્તાન લાંબી લ્ડત પછી સ્િતંત્રતા તકો મળિી પરતુ ભારત-પાહકસ્તાન ભાગલા રૂપ તની આકરી હકમત પણ ચૂકિી. બંન પ્રદશમાં િસતાં લાખકો નાગહરકકોએ પકોતાની માલવમલકત છકો્ડીન િતનમાં્થી હિજરત કરિી પ્ડી. આ દરવમ્યાન ્થ્યડેલાં કકોમી રમખાણકોનકો સૌ્થી િધુ ભકોગ વનદયોર્ લકોકકો બન્્યા. તમાં્ય સ્તીઓ અન બાળકકો પરના અત્્યાચારકો અમાનુર્ી િતા. સ્તીઓનું અપિરણ કરિું, િડેચી મારિી ક બળજબરી્થી તની સા્થડે લગ્ન કરિાં, અમુક અંગકો કાપી નાખિાં.... આિી ઘ્ટનાઓ પણ બની િતી. આિા તંગ માિકોલમાં ખકોિાઈ ગ્યડેલી ક અપિરણ કરા્યડેલી સ્તીઓન શકોધીન તનાં ક્ટબીજન સુધી પિોંચા્ડિાનું પ્ડકારજનક કામ ગુજરાતની એક બિડે ન પાહકસ્તાન જઈન કર છ. ક્ટબીજનકો્થી વિખુ્ટી પ્ડી ગ્યડેલી બિડે નકોન ક્ટબ સા્થડે મળિી આપનાર આ ગુજર મહિલા એ્ટલ કમળાબિડે ન પ્ટલ. ૧૯૧૨માં નહ્ડ્યાદમાં તમનકો જન્મ ્થ્યકો િતકો. તઓ ચરકોતરના છ ગામ પા્ડીદારકોના મૂળ સકોજીત્રા ગામની પા્ટીદાર જ્ાવતમાં્થી આિતાં િતાં. આ સમ્યડે કલીન ગણાતા પા્ટીદારકોમાં ્યકોગ્્ય િર શકોધિાની મુર્કલી રિડે તી િકોિા્થી અનક બાળકીઓન દૂધપીતી કરિામાં આિતી. આિા સમ્યડે કમળાબિડે નના માતાવપતાન ॥ ર ખા વચ ત્ર ॥ મૂળ સોતાં ઊખ ્ડ ેલાંનાં હમદ દતા િ મળાબહેન પટ લ સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 43 ||
િમળાબહેન પટલ જન્મ ઃ ઈ.સ. ૧૯૧૨, નહ્ડ્યાદ અિસાનઃ ઈ.સ. ૧૯૯૨ કા્ય્ષક્ષડેત્ર ઃ િતન-િાપસીમાં અગ્રણી ભૂવમકા, ખાદી ઉત્પાદન-સંશકોધન-પ્રચાર-પ્રસાર વિશડેર્ ઃ સઘળા ભ્યનકો ત્્યાગ કરી ભરજિાનીમાં શ્ીમતી કમળાબિડે ન તમની વજદગીનાં ઉત્તમ િર્યો આ મિાન કા્ય્ષન પાર પા્ડિામાં ખચ્્યાું. ઘર ગુમાિી દનારન તમનાં ઘર પિોંચા્ડી પહરિાર ભગા કરી આપનાર કમળાબિડે ન તમનાં અિડે સાનનાં અવધકારી બની ચૂક્્યાં છ. પકોતાન ્થ્યડેલા અનુભિકોન તમણ શ્લદદડેિ આપિકો પ્ડડે ત સ્િાભાવિક જ છ. આપણા મા્ટ તઓ ત હદિસકોન પુનઃજાગતા કર છ. ત હદિસકો દરવમ્યાન મુઠીભર લકોકકોએ જ ઉમદા દૃષ્ાંત પુરુ પાડ્ િતું અન અનકકોએ જ પાશિતા દશા્ષિી િતી - આ સઘળું શ્ીમતી કમળાબિડે ન આપણી સામ પ્રત્્યક્ષ કર છ. - આલાબહેન દસ્તૂર ્યુદ્ધનીવતના ઘ્ડનારાઓ અન તનું સંચાલન કરનારા રાજદ્રારીઓ ત્થા તમનાં ક્ટબની સલામતી મા્ટ અનક પ્રકારની સાિચતી લડેિામાં આિડે છ. ્યુદ્ધ ખલતાં જિાનકોનાં બિાદુરીભ્યા્ષ કત્્યકોની અનક ્યશગા્થાઓ રચા્ય છ. જ્્યાર બીજી બાજ પર ્યુદ્ધનાં ઉદ્શકો અન કારણકોની સા્થડે જમન પ્રત્્યક્ષ રીત કઈ જ સંબંધ ન િકો્ય તડેિા જીતલા અન વજતા્યડેલી દશની સામાન્્ય પ્રજાન ્યુદ્ધની અનક ્યાતનાઓ િડેઠિી પ્ડતી િકો્ય છ. બંન પ્રકારના દશકોની સ્તીઓન ્યુદ્ધની સિ્ષવ્્યાપી અસરકો િડેઠિી પ્ડડે છ. ત ઉપરાંત, તમન તમનાં વશ્યળ અન વશશુન સંભાળિાની જિાબદારીઓનકો બકોજો પણ ઉઠાિિકો પ્ડડે છ. પવત અન પુત્રન િસત મોંએ રણમાં િળાિતી લાખકો સ્તીઓ ્યુદ્ધમાં્થી ઊભી ્થતી અનક પ્રકારની ્યાતનાઓ સિન કરતી િકો્ય છ. આ મા્ટ ન્થી તકો તમન કકોઈ ઈલકાબ ક ચંદ્રક મળતાં ક ન્થી તમની મૂંગી ્યાતનાઓની સિનશીલતાની કકોઈ ્યશગા્થાઓ રચાતી. (સાભાર સંદભ્ષ ઃ લડેવખકાના ‘પ્રાસ્તાવિક’માં્થી, પુસ્તક ઃ મૂળ સકોતાં ઊખ્ડડેલાં, લ. કમળાબિડે ન પ્ટલ, પ્ર. નિજીિન) ॥ ર ખા વચ ત્ર ॥ મૂળ સોતાં ઊખ ્ડ ેલાંનાં હમદ દતા િ મળાબહેન પટ લ || 46 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩
ગુજરાતી ઑ હ્ડ્યકો ‘એિત્ર ફાઉન્્ડશન’ પ્રસ્તુત ગુિરાતી ઑક્ડ્યો િાતાતાસંપદા સંપાદિઃ મણિલાલ હ. પટલ ગુજરાતી ઑહ્ડ્યકો િાતા્ષઓની દુવન્યામાં આપનું સ્િાગત છ. ગુજરાતી સાહિત્્યન હ્ડવજ્ટલ સ્િરૂપ ઉપલ્લધ કરાિિાના પ્ર્યાસ ઉપરાંત, અમ િિડે ગુજરાતી િાતા્ષરવસકકો મા્ટ ‘ગુજરાતી ઑહ્ડ્યકો િાતા્ષસંપદા’ લઈન આવ્્યા છીએ. અમારા પ્રવતભાસંપન્ ક્થાિાચકકો તમના મનમકોિક અિાજમાં તમારી સમક્ષ ગુજરાતના સમૃદ્ધ િાતા્ષિૈભિન પ્રસ્તુત કરશ. નિી ક જની, દરક પ્રકારની, રસ પ્ડડે તડેિી ઘ્ટનાઓ અન સંિડેદનાઓ્થી ભરપૂર ગુજરાતી િાતા્ષઓ આ એકત્ર ઑહ્ડ્યકો ઍપમાં તમન મળી રિડે શ. અમારા સંપાદકકોએ ગુજરાતી િાતા્ષસાહિત્્યના અગાધ સમુદ્રમાં્થી શ્ષ્ઠ િાતા્ષઓનાં મકોતી િીણી આ્પ્યાં છ. આ ઍપનું સરળ અન ્યુઝર-ફ્ન્્ડલી ઇન્્ટરફસ, ગમ ત્્યાં અન ગમ ત્્યાર તમારી મનગમતી િાતા્ષઓ શકોધીન સાંભળિામાં મદદરૂપ ્થશ. તમ કારમાં પ્રિાસ કરતા િકો ક ઘરમાં આરામ કરતા િકો, એકત્ર ઑહ્ડ્યકો ઍપના માધ્્યમ્થી તમ તમારી અનુકળતાએ િાતા્ષઓનકો આનંદ મળિી શકશકો. ગુજરાતના કકોઇ પણ ગામ્ડડે િસલા િાતા્ષપ્રડેમી િકો ક પછી પરદશમાં ગુજરાતી ભાર્ાન જીિંત રાખિા મા્ટ પ્ર્યાસ કરતા એન.આર.આઈ. િકો, એકત્રનકો આ ઑહ્ડ્યકો-પ્રકલ્પ, ગુજરાતી િાતા્ષ િૈભિનકો અન િાતા્ષકળાની તજસ્િી પરપરા સા્થડે તમારકો અનુબંધ સ્્થાવપત કરાિશ તકો, બા-અદબ, િોંવશ્યાર! એકત્ર ગુજરાતી ઑહ્ડ્યકો િાતા્ષઓના આ પ્ર્થમ ઝૂમખામાં ૬૦ િાતા્ષઓ લકોન્ચ કરીએ છીએ. તમારી કલ્પનાના ઘકો્ડાઓન છટ્ટા મૂકી દકો અન એન ગુજરાતી િાતા્ષઓના મદાનમાં દકો્ડિા દકો! - અતુલ રાિલ એિત્રિૃત્ત સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩ || 47 ||
ઑક્ડ્યો રિોક્ડગ સંિલન : શ્ડે્યા સંઘિી શાિ ઑક્ડ્યો પઠન: અવનતા પાદહર્યા અલ્પા જોશી કૌરશ િચ્છરાજાની હક્ષ્ના વ્્યાસ વચરતના ભટ્ટ દશ્ષના જોશી હદપ્તી િચ્છરાજાની ધૈિત જોશીપુરા વબજલ વ્્યાસ વબ્જશ પંચાલ ભાનુપ્રસાદ ઉપાધ્્યા્ય ભાવિક વમસ્તી મનાલી જોશી શ્ડે્યા સંઘિી શાિ િતાતા-પકરચ્યો: અવનતા પાદહર્યા પરામશતાિ: તન્ય શાિ ઑક્ડ્યો એક્ડકટગ: પ્રણિ મિત પા્થ્ષ મારુ કૌશલ રકોહિત » ગકોિાલણી » શામળશાનકો વિિાિ » પકોસ્્ટ ઓહફસ » પૃથ્િી અન સ્િગ્ષ » વિવનપાત » ભૈ્યાદાદા » રજપૂતાણી » મુકદરા્ય » સૌભાગ્્યિતી!!! » સદાવશિ ્ટપાલી » જી’બા » મારી ચંપાનકો િર » શ્ાિણી મળકો » ખકોલકી » માજા િડેલાનું મૃત્્ય » માન ખકોળ » નીલીનું ભૂત » મધુરાં સપનાં » િ્ટ » ઉત્તરા » ્ટપુભાઈ રાત્ડી્યા » લકોિીનું ્ટીપું » ધા્ડ » ખરા બપકોર » ચંપકો ન કળ » ્થીગ્ડ » એક મુલાકાત » અગવતગમન » િર પ્રાવપ્ત » પદભ્રષ્ » એક સાંજની મુલાકાત » મનડે્ય કકોઈ માર !!!! » ્ટાઢ » તમન ગમીન? » અપ્રવતક્ષા » સા્ડાત્રણ ફ્ટની ઘ્ટના » સવળ્યા » ચચ્ષબલ » પકો્ટક » મંહદરની પછીત » ચંપી » સૈવનકનાં બાળકકો » શ્વાસનળીમાં ્ટન » તરસના કિાનું પ્રવતવબંબ » સ્તી નામ વિશાખા » અંધારી ગલીમાં સફદ ્ટપકાં » ઇતરા » બારણુ » ત્રડેપન વસિ ચાિ્ડા જીિડે છ » બદલકો » લીલકો છકોકરકો » રાતિાસકો » ભા્ય » વનત્્યક્મ » ખરજિ » જનારી » બદામી રગનકો કકો્ટ અન છત્રી » ગડે્ટ ્ટ ગધર » મિકોતું » એક મઈલ ગુજરાતી ઑહ્ડ્યકો િાતા્ષ સાંભળિા અિીં ક્લીક કરકો અ્થિા ક્્યઆર કકો્ડ સ્કન કરકો િધુ િાતાતાઓનું પઠન તબ્બિાિાર આિતું રહેશે || 48 || સંચ્યન ઃ બીજો તબક્કો ઃ અંક ઃ ૫૯ ઓગસ્્ટ ૨૦૨૩