Primeiro Fraquismo. Unidade Didáctica by Fernández Manso

vida co tiá no primeiro franquismo

Carme Alvariño Alejandro Antonio Díaz Otero Heladio Anxo Fernández Manso Xosé Antón García González Ramón López Facal José Ignacio Mato Rodríguez Olga Pedrouzo Vizcaíno María Luisa Paz Patiño Francisco Antonio Pérez Otero Víctor Manuel Santidrián Arias Susana Trigo Arcos

Fundación 10 de Marzo

A C I T C Á D I D UNIDADE

vida co tiá no primeiro franquismo

UNIDADE DIDÁCTICA Carme Alvariño Alejandro Antonio Díaz Otero Heladio Anxo Fernández Manso Xosé Antón García González Ramón López Facal José Ignacio Mato Rodríguez Olga Pedrouzo Vizcaíno María Luisa Paz Patiño Francisco Antonio Pérez Otero Víctor Manuel Santidrián Arias Susana Trigo Arcos

2007 Fundación 10 de Marzo

© Carme Alvariño Alejandro, Antonio Díaz Otero, Heladio Anxo Fernández Manso, Xosé Antón García González, Ramón López Facal, José Ignacio Mato Rodríguez, Olga Pedrouzo Vizcaíno, María Luisa Paz Patiño, Francisco Antonio Pérez Otero, Víctor Manuel Santidrián Arias, Susana Trigo Arcos Deseño e maquetación Alejandro Vidal / Pilar Barciela

Corrección lingüística Begoña Méndez Vázquez

Fundación 10 de Marzo Vía Pasteur 45 B Polígono do Tambre 15890 Santiago de Compostela Tel.: 981 574 082 Fax: 981 576 807 f10m.sn@galicia.ccoo.es ISBN-13: 978-84-930595-4-5 ISBN-10: 84-930595-4-4 Depósito legal: C-4143-2007 Imprime Tórculo Artes Gráficas S. A.

0. Introdución

1. A represión

2. Sobrevivindo...

3. ... que non é pouco

4. Submisión e medo

5. Vencendo o medo: a resistencia antifranquista

6. A Igrexa está en todas as partes

7. Forzas armadas, forzas de represión

8. Unha mobilidade escasa

9. Do campo á cidade

10. O traballo

11. A educación

12. Medios de comunicación

13. A familia

14. A sexualidade

15. As mulleres, na casa

16. A nenez, camiño de perfección

17. Lecer e cultura no ermo

Actividade xeral

Introdución A Guerra Civil tivo uns efectos demoledores na vida dos españois. Iniciouse unha ditadura de carácter persoal. Franco gobernou con man dura, reprimiu contundentemente calquera intento de restaurar o réxime democrático e nunca procurou a reconciliación cos derrotados. Un millón duascentas mil persoas sufriron directamente os efectos da guerra en forma de morte, represión, emigración ou presidio.

Socialmente consolídase o poder das clases vencedoras no conflito. A oligarquía financeira e industrial, os terratenentes, o Exército, a Igrexa... exercerán o poder político e económico durante todo o período. A fin da guerra trouxo consigo a imposición da ideoloxía dos vencedores a través de diferentes medios que se complementaban entre si: a propaganda política, a actividade relixiosa, o control educativo e cultural e a instrución militar.

Os tres anos de conflito armado provocaron o afundimento económico nacional: débedas contraídas coas potencias colaboradoras, destrución de gran parte do parque de vivendas e obras públicas, colapso dos sectores primario e secundario, redución da poboación traballadora, todo o cal xerou un forte aumento dos desequilibrios sociais, que irán arrequecendo cos anos: racionamento de alimentos, control dos salarios...

O material que aquí presentamos, que acompaña a exposición Vida Cotiá no Primeiro Franquismo, achega ao profesorado unhas propostas didácticas que teñen como obxectivo facilitar o proceso de aprendizaxe deste período da historia. HWPF CEKç P 32"F G O CT\ Q

fundación 10 de marzo

Vida cotiá no I franquismo

A represión As novas autoridades cimentaron o seu poder na aplicación de medidas violentas contra calquera persoa que non se declarase partidaria da sublevación. Os paseos e as sacas, nas que tiveron unha gran responsabilidade os falanxistas, constituíron unha das primeiras formas non regulamentadas da represión. Tamén os tribunais militares sentenciaron a morte milleiros de persoas baseándose nas leis dos sublevados. A represión, un dos trazos característicos da ditadura franquista, adoptou outras moitas feituras. Centos de miles de persoas pasaron polos campos de concentración e as prisións franquistas, onde a tortura foi norma. Outros tantos cumpriron as súas condenas encadrados en batallóns de traballadores,

como man de obra barata en obras públicas e privadas. Moitos funcionarios perderon os seus postos de traballo cando foron sometidos a procesos de depuración para demostrar a súa adhesión ás novas autoridades. Pero a represión non remataba co cumprimento da condena “nin sequera coa morte˝ porque tamén chegaba ás familias dos penados, que bateron con todo tipo de atrancos para desenvolveren unha vida normal ou conseguiren un posto de traballo. Tratábase de estigmatizar os vencidos para evitar o rexurdimento de calquera forma de disidencia e para que a poboación asumise os principios ideolóxicos dos vencedores, entre eles o catolicismo. Por iso, a Igrexa tamén foi responsable da represión.

1- Mapa dos campos de concentración franquistas. 2- Propaganda para alistar voluntarios na División Azul. 3- Propaganda oficial. 4- Viñeta publicada en Mundo Obrero, 1947.

1.2.

1.1. Busca e analiza o significado do debuxo de Castelao «¡Cobardes! ¡Asesinos!», do álbum Galicia mártir. Compárao coa imaxe 4 do panel e co seguinte documento, redactado por Emilio Mola antes do inicio da sublevación. Que relación ten co testemuño oral recollido no documento 1.2?

1.4.

1.3.

1.1.1. Se tendrá en cuenta que la acción ha de ser en

para estrangular los movimientos de rebeldía o

extremo violenta para reducir lo antes posible al

huelgas.

enemigo. Desde luego serán encarcelados todos

[...]

los directivos de los partidos políticos, socieda-

El Movimiento ha de ser de una gran violencia. [...]

des o sindicatos no afectos al Movimiento, apli-

Las vacilaciones no conducen más que al fracaso.

cándoles castigos ejemplares a dichos individuos

Es necesario propagar una atmósfera de terror.

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

1.1.

Cualquiera que sea abierta o secretamente defensor del Frente Popular debe ser fusilado.

1.1.2.

Que características teñen en común cos franquistas?, que diferenzas aprecias? Compara eses casos coa noticia que aparece a continuación.

Por las cuestiones de la guerra mi padre estaba en zona republicana, y al ganar los nacionales

pide a Estados Unidos que ponga fin a la situación de indefinición jurídica

años cuando pasó. Estábamos aquí en Lleida mi

de los prisioneros de Guantánamo

madre, una hermana y yo… Y yo veía que la aspecto estaba muy aislado. Y pensaba: «Bueno, algún día podré ser como los demás». Esto me trajo muchos problemas siempre. Eras hijo de un rojo… Una vez tenía que entrar de dependiente en una tienda. Me parece que no pude entrar porque mi padre estaba en Francia… Recuerdo que estábamos jugando con una pelota que habíamos hecho de trapo. «Va, tira, tira! ¡Que te la paro!» [en catalán] ¡Y pasó un hombre mayor y me soltó una bofetada! ¡Bom! De culo al suelo. Y dice: «¡Habla en cristiano, perro!» Y me quedé medio atontado en el suelo, ¡con una rabia! ¡Pero a callar! Claro, todo esto, que mi padre estuviese en Francia… De vez en cuando venían a registrar el piso. Decían que «éramos rojos» y tal.

Amnistía Internacional ha instado a Estados Unidos a garantizar que se respetan los derechos humanos de todas las personas que han sido o puedan ser trasladadas desde Afganistán hasta una base militar estadounidense situada en la bahía de Guantánamo, Cuba. […] Los prisioneros de guerra gozan de derechos específicos. Por ejemplo, deben ser recluidos en condiciones «tan favorables» como los soldados estadounidenses; no se les debe pedir que faciliten más información que su nombre, su rango, su número de placa y su fecha de nacimiento; no

fundación 10 de marzo

1.2. Busca exemplos históricos de campos de concentración noutras partes do mundo.

Vida cotiá no I franquismo

por los Convenios de Ginebra un juicio justo constituye un crimen de guerra. Amnistía todas las circunstancias. Las salvaguardias internacionales relativas al trato que deben recibir todos los detenidos que se enfrentan a cargos penales incluyen el derecho a impugnar la legalidad de la detención, el derecho a comparecer ante un tribunal independiente, el derecho a guardar silencio y el derecho a asistencia letrada. Amnistía Internacional siente también preocupación por los malos tratos presuntamente infligidos a los prisioneros durante su traslado y en Guantánamo: entre otras cosas, se ha informado de que durante el traslado fueron encadenados, encapuchados y sedados, que los han obligado a afeitarse la barba y que en Guantánamo permanecen recluidos en pequeñas jaulas que no los protegen de las inclemencias del tiempo.

pueden ser juzgados simplemente por haber empuñado las armas contra combatientes ene-

Texto adaptado de http://web.amnesty.org/library/index/esl AMR510092002?open&of=esl-USA

migos en el contexto del conflicto; además, deben tener acceso a delegados del Comité

Todo detenido del que se sospeche que ha

1.3. Ademais das formas de represión citadas no panel, houbo outras como a de xénero. Analízaa no seguinte documento saído da pluma do que foi xefe dos servizos psiquiátricos militares, o doutor Vallejo Nájera:

cometido un delito, sea o no prisionero de gue-

Recuérdese para comprender la activísima par-

rra, debe ser acusado de un delito tipificado

ticipación del sexo femenino en la revolución

como tal y debe ser juzgado con las debidas

marxista su característica labilidad psíquica, la

Internacional de la Cruz Roja. Los prisioneros de Testemuño oral recollido en Carme Molinero e outros (ed.) (2003), Una inmensa prisión. Los campos de concentración y las prisiones durante la Guerra Civil y el franquismo, Barcelona, Crítica, páx. 209.

neros de guerra o a otras personas protegidas

Internacional se opone a la pena de muerte en Estados Unidos: Amnistía Internacional

se fue a Francia. Yo era muy pequeño, tenía tres

gente iban al cine, iban al fútbol y que yo en ese

garantías o puesto en libertad. El negar a prisio-

guerra, a menos que vayan a ser juzgados por crímenes de guerra u otros delitos, deben ser repatriados al concluir las «hostilidades activas».

debilidad del equilibrio mental, la menor resisten-

te su comisión. El hecho es tanto más digno de

cia a las influencias ambientales, la inseguridad

atención cuanto que la mujer suele desenten-

del control sobre la personalidad […] cuando

derse de la política, aunque su fanatismo o

desaparecen los frenos que contienen social-

ideas religiosas la hayan impulsado en los últi-

mente a la mujer y se liberan las inhibiciones fre-

mos años a mezclarse activamente en ella,

natrices de las impulsiones cognitivas; entonces

aparte de que en las revueltas políticas tengan

despiértase en el sexo femenino el instinto de

ocasión de satisfacer sus apetencias sexuales

crueldad y rebasa todas las posibilidades imagi-

latentes.

nadas, precisamente por faltarle las inhibiciones

Citado en Ricard Vinyes (2002), Irredentas: las presas políticas en las cárceles de Franco, Madrid, Temas de Hoy, páx. 68.

inteligentes y lógicas […]. Caracteriza la crueldad femenina que no queda satisfecha con la

1.4. En función dos documentos que acabas de ler, responde razoadamente á seguinte cuestión: a represión exercida polo réxime franquista, foi selectiva ou indiscriminada?

fundación 10 de marzo

ejecución del crimen, sino que aumenta duran-

Vida cotiá no I franquismo

Sobrevivindo... Os elementos clave da economía española despois da Guerra Civil foron o intervencionismo estatal e mais a autarquía. O Estado controlou a produción, a distribución e os prezos dos bens, e tamén exerceu un férreo control sobre o comercio exterior. Asemade, regulamentou uns salarios moi baixos, tanto, que no ano 1953 aínda eran un sesenta por cento inferiores aos de 1936. Pola contra, os prezos non seguían igual traxectoria senón que subían decote, de xeito que para a inmensa maioría das familias españolas era moi difícil, cando non imposible, chegar a fin de mes. A autarquía carrexou o estancamento da

economía que, xunta a débil produción interior, provocou unha escaseza xeneralizada de todo tipo de mercadorías: pan, carne, aceite, gasolina... A permanente falta de produtos fixo que o Estado impuxera as ‘cartillas de racionamento’, mediante as que se distribuían entre a poboación carne, ovos, manteiga, garavanzos, aceite, lentellas, pan, café, xabón ou tabaco. No mes de marzo de 1943, as cantidades dos produtos que se podían adquirir cunha cartilla de racionamento (aceite, arroz, xabón, carne, ovos) resultaban insuficientes para o consumo dunha familia.

1- Propaganda oficial, sen data. 2- Cartilla de racionamento, 1952. 3- Panadaría nos anos corenta.

2.2.

2.1. Logo de leres os textos dos paneis correspondentes á economía, repara nos que van a continuación:

2.3.

unha actividade realizada por xente corrente que

ficantes, incluso a pena de morte. A prensa ten-

buscaba a vida con pequenas manganchas […]

tou magnificar o asunto dando publicidade a

Moitos estraperlistas gozaron da complicidade

algunhas detencións de grandes traficantes,

do resto da poboación e por iso eran frecuente-

pero a realidade foi que esta actividade delituo-

Como as cartillas de racionamento outorgaban

mente avisados ante a presenza dun control ou

sa estaba suficientemente protexida no caso dos

cantidades insuficientes, o que podía mercáballe

da Garda Civil. Dende a Administración avisába-

grandes estraperlistas directamente relaciona-

aos estraperlistas [...] O estraperlo era adoito

se das sancións que se lles impoñerían aos tra-

dos co réxime (ocupaban con frecuencia cargos

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

2.1.

políticos), sendo tantos os intereses entrelaza-

menor ruído, o axente descubriu que tal neno non

dos que as sancións resultan ineficaces. Foron

era máis que unha vexiga de aceite, polo que se

máis expeditivos cos castigos aos pequenos

procedeu á intervención da “criatura”.

estraperlistas, aos que realmente se lles podía facer moito dano só con lles requisar os produtos

Adaptado e traducido de: Luis Carandell (1990), La vida cotidiana en los años 40, Madrid, Ediciones del Prado.

e facerlles pagar unha multa que normalmente ascendía ao equivalente do valor do requisado. Adaptado e traducido de: Fuensanta Escudero Andújar (2005), Memoria y vida cotidiana en grupos de oposición al franquismo en Murcia: reconstrucción de experiencias vividas a través de nuevas fuentes. Tese de doutoramento http://www.tesisenred.net/TDR-0215106 102751/index_cs.html#documents

Os estraperlistas tiveron que argallar complexos sistemas para transportaren ás agachadas os máis diversos produtos: os cadaleitos, antes de chegar á casa do defunto, empregábanse para transportar pasta, legumes, café… Os xoguetes, como as monecas ocas, eran un bo sistema para ocultar legumes. Os tubos de ferro ou de uralita podían ir cheos de arroz, fabas, garavanzos… ata as cadeiras de rodas dos tolleitos dispoñían en moitas ocasións de dobres fondos. En ocasións os trucos practicados polos traficantes chegaban a ser tan xeniais coma os que se reflectían nunha reportaxe da revista Semana en 1946: No correo descendente de Santander, ao observar un axen-

fundación 10 de marzo

procedeu á inspección da súa equipaxe, infrutuosamente. Non obstante, como continuaba o malestar da señora, en contraste coa tranquilidade do neno, que en toda a viaxe non fixera o

Vida cotiá no I franquismo

A necesidade de vigorizar a nosa economía, fortemente afectada por unha balanza de pagamentos tradicionalmente adversa, inspirou a polí-

2.1.1. Que era o estraperlo? 2.1.2. Serías quen de atopar a orixe deste termo? 2.1.3. Por que os estraperlistas transportaban ocultas as súas mercadorías? 2.1.4. Cantos grandes tipos de estraperlistas existían? Obtiñan todos iguais ingresos? 2.1.5. Sufrían todos, normalmente, as mesmas sancións? 2.1.6. Como eran considerados os estraperlistas pola maioría da sociedade? 2.1.7. Pregúntalle a algunha persoa maior as seguintes cuestións: a) Que produtos eran os máis caros: os das tendas legais ou os que se vendían no estraperlo? b) Que mercadorías se tiñan que conseguir coa cartilla de racionamento? c) Levaban para a casa os produtos que podían mercar coa cartilla de racionamento? Se responden negativamente, pregúntalles que facían co resto.

tica do Estado de fomento das nosas industrias de interese nacional que a Lei de vintecatro de outubro de mil novecentos trinta e nove (Boletín Oficial del Estado, 298) regulou, estimulando a iniciativa particular, coa concesión de importantes vantaxes e garantías. Porén, é tan grande a contía dos investimentos que a fabricación de determinados produtos require, que moitas veces supera o marco no que as iniciativas particulares se desenvolven, e para outras a marxe de beneficios resulta tan moderada que non ofrece incentivo aos organismos financeiros, que fan desviar o aforro español cara a outras actividades, con prexuízo dos intereses da Patria. Os imperativos da defensa nacional esixen, por outra parte, a creación de novas industrias e a multiplicación das existentes, que permitan avalar os nosos valores raciais co apoio indispensable dunha potente industria, o que require dar a este rexurdimento un ritmo máis acelerado se

te como unha viaxeira que levaba un pequeno tapado cun mantón daba mostras de inquietude,

ción a Lei do 25 de setembro de 1941 pola que se crea o Instituto Nacional de Industria:

temos que realizar os programas que o noso

2.2. A autarquía, proxecto utópico, estaba condicionada basicamente pola imitación da política económica italiana e pola escaseza de produtos por mor da segunda Guerra Mundial. Partindo destas ideas, le con aten-

destino histórico demanda. Non existen, ademais, na nosa Nación as entidades aptas para financiar estes grandes programas industriais, xa que as actuais sociedades de

crédito, pola súa constitución e especialización

Artigo primeiro.- Créase o Instituto Nacional de

no crédito a curto prazo, non son as indicadas

Industria, entidade de Dereito público, que ten

para realizar estes fins. Xorde, pois, a necesida-

por finalidade propulsar e financiar, no servizo da

de dun organismo que, dotado de capacidade

Nación, a creación e o rexurdimento das nosas

económica e personalidade xurídica, poida dar

industrias, en especial das que se propoñan

forma e realización aos grandes programas do

como fin principal a resolución dos problemas

rexurdimento industrial da nosa Nación, que,

impostos polas esixencias da defensa do país ou

estimulando a industria particular, propulsen a

que se dirixan ao desenvolvemento da nosa

creación de novas fontes de produción e a

autarquía económica, ofrecendo ao aforro espa-

ampliación das existentes, creando por si as que

ñol un investimento seguro e atractivo.

o interese da defensa nacional ou os imperativos

Artigo segundo.- O Instituto Nacional de Industria

da nosa economía esixan.

empregará

métodos

das

Sociedades

Anónimas privadas para os seus fins estatais, Isto permitirá que o Estado recolla e canalice o

pero conservando sempre na xestión e adminis-

aforro, converténdoo en auxilio vivo da economía

tración o control do Goberno […]

Movemento. Na súa virtude, dispoño

Traducido e adaptado de: Manuel Tuñón de Lara (1988), Historia de España. Textos y documentos de historia moderna y contemporánea (XVII-XX), Barcelona, Labor.

fundación 10 de marzo

do país, de acordo cos principios políticos do

2.2.1. No primeiro parágrafo afírmase que para axilizar o proceso de industrialización española, o Estado confiará na iniciativa privada, á que se lle conceden diversas axudas. Do que se desprende logo no texto, tivo éxito a antedita iniciativa?, cales foron as causas? (le do parágrafo 2 ao 5). 2.2.2. Como se denominou o organismo creado pola Administración franquista para impulsar definitivamente a industria nacional?, en que ano se creou? 2.2.3. Con que misións concretas naceu?, que modelo de funcionamento seguía?

Vida cotiá no I franquismo

... que non é pouco O control público sobre a distribución dos bens trouxo consigo o ´estraperlo’, comercio ilegal no que se vendían produtos racionados a prezos abusivos: un quilo de azucre custaba no mercado legal 1,90 pesetas e no mercado negro, 20 pesetas; un litro de aceite 3 e 30 pesetas respectivamente. Un dato significativo é que nas campañas de 1947-1948 se vendeu no dito mercado o sesenta e dous por cento de todo o trigo comercializado no país. A xente tivo que agudizar o enxeño e buscar substitutivos: chicoria por café, gasóxeno por gasolina, leite ´bautizado’. Recorrer á Beneficencia, dedicarse á mendicidade ou á prostitución foron outros xeitos de sobrevivir. A falta de mercadorías, os elevados prezos e os baixos salarios provocaron o

descenso do nivel de vida e o espallamento de doenzas que engrosaron de maneira alarmante as taxas de mortalidade, sobre todo a infantil. Aínda que houbo moitas outras, como o paludismo, as diarreas ou a lepra, de entre todas as enfermidades destacou pola súa virulencia a tuberculose, que mataba ao ano unhas vinte e cinco mil persoas. A incidencia das enfermidades viuse incrementada polo feito de que só se podían tratar con remedios caseiros xa que non existía un sistema público universal de sanidade. Porén, para os sectores privilexiados, como os propios xerarcas do réxime ou outros grupos que se beneficiaban do poder —terratenentes, grandes construtores, estraperlistas...—, estes foron anos de euforia e doado enriquecemento.

1- Departamento de propaganda, 1945. 2- Sáenz de Tejada, 1945. 3- Gasóxeno, coche impulsado por gas. 4- Publicidade.

3.3.

3.2.

3.1. Repara no texto do panel 3 e mais no que se reproduce a continuación:

a prezo de taxa, cantidades que eran distintas se se trataba dun home ou dunha muller adultos, dun neno menor de 14 anos (60%) ou dunha

3.4.

— a segunda correspondía aos sectores dun poder adquisitivo medio, e — a terceira correspondía aos sectores de

[...] A escaseza e carestía dos produtos de pri-

persoa de máis de 60 anos (80%). Para poder

meira necesidade fixo necesario que o Ministerio

mercar os produtos era necesario posuír unha

Porén, a Comisaría Xeral de Abastecemento e

de Industria e Turismo establecera, o 14 de maio

cartilla de racionamento que se clasificaba en

Transportes nunca distribuíu as cantidades esta-

de 1939, un sistema de racionamento de artigos

tres categorías:

blecidas oficialmente, de xeito que o raciona-

esenciais. Un decreto do 28 de xuño do mesmo

— a primeira correspondía aos sectores de

mento nunca cumpriu a súa función.

ano fixaba as cantidades que serían entregadas

menores recursos económicos.

maior poder adquisitivo,

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

3.1.

CADRO 1 Cantidades medias distribuídas no racionamento por habitante e ano 1939-40 (en kg) CEGKVG

CTTQ\

RCVCECU

ECHƒ

VQWEK§ Q

1941

5,82

3,48

1944

9,56

1946

4,49

3,43

22,23

0,54

0,21

3,48

14,95

0,34

0,06

1948

9,85

4,23

23,58

0,57

0,17

Proporción de cantidades distribuídas en relación coas teoricamente establecidas ACEITE

1941 1944 1946 1948

32,33 53,11 24,94 54,72

ARROZ

9,67 9,53 9,67 11,75

TOUCIÑO

24,70 16,61 26,20

15 9,44 15,83

2,33 0,67 1,89

tencia (pódese dicir sen equivocación que nos

única opción para asegurar a supervivencia era

fogares pobres e nos medios se pasa fame, son

mercar os alimentos no mercado negro, onde os

frecuentes os casos de inanición na vía pública,

prezos acadaban uns niveis desorbitados, dúas

dicía un Informe da Xefatura da FET-JONS de

Xunto coa fame, a saúde foi outra das cuestións

ou tres veces superiores aos da taxa:

3.2. Le o seguinte texto:

agosto de 1941) polo que se facía necesario

vitais da posguerra. A morte estaba presente, non

1 quilo de azucre: 20 pesetas

acudir aos comedores do Auxilio Social. En

só debido aos bombardeos e os seus efectos,

1 quilo fariña: 6 pesetas

Barcelona, no mes de decembro de 1940, o

senón á fame e ás enfermidades provocadas por

Soldo medio: 9-15 pesetas.

Auxilio Social distribuíu 1,5 millóns de racións de

esta, pola miseria, pola insalubridade e a falta de

alimentos […]

medios e persoal sanitario, así como pola escasa

ten datos fidedignos sobre a importancia cuantitativa do mercado negro, pero se atendemos a

fundación 10 de marzo

CAFÉ

Nas condicións anteriormente mencionadas, a

Ao se tratar dun comercio clandestino, non exis-

PATACAS

nación? 3.1.3. Que era unha cartilla de racionamento? 3.1.4. Correspondíalle a todo o mundo igual cantidade de produtos racionados?, en que se baseaban as diferenzas? 3.1.5. Eran suficientes as mercadorías postas á venda? 3.1.6. Se contestaches ‘non’, di como se podían conseguir as cousas. 3.1.7. Como eran os prezos do mercado negro en relación cos do mercado taxado? 3.1.8. Que cres que sería o Auxilio Social? 3.1.9. Pregúntalle a unha persoa maior as dúas cuestións seguintes: se era sempre posible mercar todos os produtos que permitía a cartilla de racionamento; e se non se mercaba todo, que se facía coa cantidade ‘sobrante’?

algúns estudos realizados, concluímos que foi extraordinariamente importante: Para o caso do trigo calcúlase que polo mercado negro pasou unha maior cantidade de produto que polo mercado oficial. Así as cousas, era imposible garantir a subsis-

Vida cotiá no I franquismo

Extraído e adaptado do documento «Las condiciones de vida y laborales durante el primer franquismo. La subsistencia ¿un problema político?», de Carme Molinero e Pere Ysás http://www.unizar.es/eueez/cahe/molinero.pdf.

3.1.1. Que se creou pola orde 14/5/1939? 3.1.2. Por que foi necesario tomar tal determi-

hixiene. Outro dos grandes inimigos destes tempos foron os parasitos, sobre todo o piollo verde causante do tifo exantemático... A enfermidade máis problemática foi a tuberculose. Foi moi frecuente entre a xente nova e espallábase de forma moi doada pola saliva. O

tratamento era caro e non estaba ao alcance de todos. Aínda que a tuberculose foi a máis importante, non podemos esquecernos doutros males como as disenterías, a varíola e a sarna. A sarna era unha enfermidade da pel provocada por un ácaro que se contaxiaba polo contacto directo ou ben a través das pezas roupa ou das sabas.

3.2.1. Cales eran as principais causas de enfermidade nos anos da posguerra? 3.2.2. Cales eran as solucións máis doadas? 3.2.3. Cal foi a enfermidade máis agresiva de todas? 3.2.4. Fai unha pequena investigación sobre un mal denominado tuberculose.

Combatíase con hixiene e con DDT, pero calquera das dúas solucións eran difíciles de aplicar […]. Un dos maiores problemas da posguerra foi a

3.3. Completa o seguinte cadro e compara as dúas columnas:

mala alimentación, tanto dende un punto de vista

1940

Hoxe

cuantitativo como cualitativo. Os médicos sabían que en moitas ocasións as solucións a numerosos

Soldo medio dun operario

males eran os propios alimentos, pero claro, fre-

Café cun bolo

0,005 €

Café cun bolo:

cuentemente eran inalcanzables. Consecuencia

Cervexa

0,003 €

Cervexa:

da desnutrición e da falla de hixiene eran os «gan-

Entrada do cine

0,02 €

Entrada do cine:

Aluguer da vivenda

0,90 €

Aluguer da vivenda:

Prato do día nun bar

0,02 €

Prato do día nun bar:

glios», un aviso da tuberculose. O número de médicos foi moi escaso; ademais, a

2,40 €

Soldo medio dun operario:

maioría das familias non podía custear nin os gastos de asistencia nin os farmacéuticos. Outro dos grandes inimigos foi a auga.

3.4. Une con frechas os elementos das dúas columnas:

Segundo algúns estudos, en 1941, sete de cada

Control estatal da produción, distribución e prezos das diferentes mercadorías

Documento para regular a venda de produtos de primeira necesidade

dez españois mortos foron nenos de menos de

Autarquía

Chicoria

cinco anos que falecían por diarreas…

Cartilla de racionamento

Lugar de venda ilegal

Adaptado e traducido de: Fuensanta Escudero Andújar (2005), Memoria y vida cotidiana en grupos de oposición al franquismo en Murcia: reconstrucción de experiencias vividas a través de nuevas fuentes. Tese de doutoramento http://www.tesisenred.net/TDR0215106-102751/index_cs.html#documents

Mercado negro

Intervencionismo estatal

Planta que substituía o café

Autoabastecemento

Auxilio Social

Instrumento para paliar, en parte, a fame dos cidadáns

vocaba un importante índice de mortalidade.

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

Normalmente consumíase sen depurar, o que pro-

Submisión e medo O CONTROL IDEOLÓXICO DA XENTE POLO ESTADO O franquismo pretendeu modificar a maneira de pensar, inculcando unha mestura de clericalismo, conservadorismo social e autoritarismo patriarcal, enfeitado coa retórica da Falange. A Falange (FET y de las JONS), como partido único, pasou a ser unha prolongación do goberno, e ocupouse da propaganda e o control. Afiliarse á Falange era un camiño para acceder a postos de traballo na Administración. Moitos eran simples oportunistas, pero fornecían de información as autoridades e contribuíron a atemorizar a xente. As organizacións da Falange, como o Frente de Juventudes ou a Sección Femenina, monopolizaron as actividades culturais, deportivas e recreativas: xogos, excursións, folclore ou deportes. A participación nelas obrigaba a recitar consignas políticas, cantar himnos, saudar ao xeito fascista ou asistir a conmemoracións franquistas. A única

alternativa eran as actividades promovidas pola Igrexa con menos medios, moitos rezos e similar falta de liberdade. Os traballadores e traballadoras estaban afiliados obrigatoriamente á CNS (Central Nacional-Sindicalista), da que dependían as miserentas axudas sociais oficiais, como a posibilidade de conseguir unha casa barata, dependendo das simpatías dos xefes. Na Universidade tamén había un sindicato obrigatorio, o SEU, que controlaba as actividades culturais e deportivas, e informaba o poder do comportamento dos estudantes. Moitas familias víanse obrigadas a expresar a súa submisión ao réxime para acceder á caridade da Igrexa ou á do Auxilio Social. Os curas, a Falange ou a Garda Civil expedían certificados de ´boa conduta’ ou de ‘adhesión ao réxime’, imprescindibles para moitos traballos, para ter un pasaporte ou un permiso de conducir.

1- Franco nunha visita oficial. 2- Nenos facendo o saúdo fascista. 3- Nenos dunha escola unitaria. 4- Fascismo no deporte. 5- Festa de San Isidro Labrador, 15 de maio de 1941. 4.2.

4.3.

4.1. Le o seguinte documento no que se describe cuns termos moi duros os falanxistas dos anos posteriores á Guerra Civil:

4.4.

4.5.

mesmo, o xigantesco aparato de control das relacións laborais, a CNS, poboouse especialmente dos «novos falanxistas». O prototipo aínda era neses anos [1940-1950] o militante co cabelo con

En España, o carné de falanxista era esencial

brillantina e rostro moi afeitado, ao estilo josean-

para progresar rápido: o Partido Único era un

toniano, con camisa azul e garabata negra, pero

pequeno pero obrigado tramo para percorrer

comezaba a prefigurarse outro prototipo, o de len-

antes de ingresar nun Ministerio, no corpo policial,

tes escuros perpetuos e o bigotiño recortado nas

na nova rede administrativo-burocrática, etc. Así

puntas, o suficiente para que non fose nin o

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

4.1.

«bigote moco» hitleriano nin o mostacho nietzscheano. De feito, eses personaxes eran o que poderiamos chamar o intermediario, o que observa, escoita e delata, o axente que troca xestións

4.2.2. Non todo o mundo podía acceder a unha casa barata: de que dependía que unha familia necesitada puidese comprar unha?

por especies (coas que despois especula), o que cobra directamente por esas mesmas xestións. Un parasito que naceu do caldo de cultivo totalitario pero que, ademais, contribuíu a densificar ese mesmo caldo, o profesional da inquebrantable adhesión, o chacal cos de abaixo e o verme cos de riba. Traducido e adaptado de: Bernat Muniesa (1996), Dictadura y monarquía en España, Barcelona, Ariel, páxs. 37-38.

fundación 10 de marzo

4.1.1. Ao rematar a guerra, varios milleiros de persoas afiliáronse á Falange: cres que a maioría se identificaba con esas ideas fascistas ou que o facían por outros motivos? 4.1.2. Cres que a xente lles tiña medo?, por que? 4.1.3. Por que tiñan tanto poder? Nun sistema democrático, os funcionarios públicos teñen tanta influencia? Explica as diferenzas. 4.2. Na fotografía 1 do panel 4 vese a Franco inaugurando unha casa barata, despois da guerra. 4.2.1. Que símbolo aparece enriba da porta? Por que cres que pintaban eses emblemas nas vivendas construídas polo Estado?

Vida cotiá no I franquismo

4.3. Os fillos de moitos obreiros víanse obrigados a acudir ao Auxilio Social para sobrevivir. Aínda que a propaganda oficial ofrecía unha imaxe idílica, a realidade era moito máis dura. Nestas imaxes podes comparar o que se dicía nun texto da Sección Femenina da Falange e os recordos da infancia do autor de cómics Carlos Giménez.

4.3.1. Cal dos dous documentos pensas que se axusta máis á realidade?, por que? 4.3.2. Cres que para a Falange o Auxilio Social tiña como finalidade principal mellorar a vida dos nenos sen recursos, ou máis ben adoutrinalos na ideoloxía falanxista para poder controlar mellor a poboación máis pobre? Razoa a resposta.

Vencendo o medo: a resistencia antifranquista A RESISTENCIA ANTIFRANQUISTA Desde 1936 moitas persoas escaparon da represión fuxindo ao monte ou a Francia, onde as sorprendeu a Segunda Guerra Mundial. No interior de España, os fuxidos crearon pequenos grupos armados que dependían da axuda do campesiñado: eran os guerrilleiros ou maquis. Os que colaboraban con eles, por lazos familiares ou ideolóxicos, vivían atemorizados por delacións que acababan na tortura ou na morte a mans da Garda Civil. As familias obreiras non puideron esquecer que perderan a guerra. Non se consentían reivindicacións de ningún tipo, que se consideraban delito de rebelión militar. Pero non pasaran nin dez anos da fin da guerra cando se produciron algunhas protestas –seguidas de milleiros de detencións e despedimentos– contra a redución de salarios, a carestía da vida, e mesmo manifestacións para conmemorar o Primeiro de Maio ou a proclamación da República. En 1951, miles de barceloneses

boicotearon o transporte público camiñando durante horas para acudiren ao traballo. Malia a represión, o Goberno viuse obrigado a ceder e a reducir o prezo das viaxes. As protestas estiveron alentadas por superviventes clandestinos, sobre todo do PCE: os vencidos volvían á loita. Os case trescentos mil exiliados foron perdendo a esperanza de retornar e comezaron a adaptarse á nova vida nos países de acollida. Algúns, como os galeguistas residentes na Arxentina, esforzáronse por manter certa resistencia, pero os escasos correlixionarios que tiñan en Galicia optaron por unha precaria actividade cultural: aceptaban a súa derrota. Desde mediados dos cincuenta, a oposición pasou a unha nova xeración que non fixera a guerra. Aos fillos dos vencidos sumáronse algúns dos das clases medias que degoxaban novos aires de liberdade.

1- Zonas de actividade do maquis (1940-1950) e movementos de folga (1942-1962). 2- Panfleto antifranquista. 3- Maquis no Pireneo catalán. 4- Paracuellos, cómic de Carlos Giménez.

5.3.

5.2.

5.1. Le o seguinte fragmento das memorias do dirixente socialista Indalecio Prieto, no que relata a chegada a Francia, en 1948, dun grupo de guerrilleiros asturianos: [José Mata] tras quince anos de guerrear fronte a Oviedo, bateuse nas montañas dende o 21 de

outubro de 1937 ao 23 de outubro de 1948, contra falanxistas, gardas civís, rifeños, e lexionarios… Porén, este xefe de guerrillas sabe tamén chorar. […] A Llaneza caeulle un papel do peto, ao recollelo botouse a rir. Desde o monte escribíralle a un

5.4.

fascista de Mieres, enriquecido co estraperlo, pedíndolle que entregara certa cantidade para auxiliar as familias de fusilados e presos. O estraperlista contestoulle accedendo á petición e facilitándolle os nomes doutros que, tamén inchados de diñeiro, debían, segundo el, participar na contribución. «Son millonarios e non teñen fillos» engadía. A Llaneza faltáralle tempo

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

5.1.

para requirir aos novos contribuíntes postos na lista pero non faltará quen llo requira. José Mata dinos estar seguro de que nas próximas Pascuas alguén coidará en Asturias de que ás familias de fusilados e presos non lles falte agasallo de Nadal, para o que se apelará á organización doutros anos: unha circular, autorizada co selo das guerrillas, dirixida aos comerciantes que máis abusaran da miseria do pobo, esixíndolles o benéfico aguinaldo, e ao pé da circular os nomes e domicilios das persoas desventuradas que deben recibilo. A todas elas lles chegaron, enviados discretamente, os correspondentes paquetes de víveres e larpeiradas, e seguiranos recibindo…

fundación 10 de marzo

Traducido e adaptado de: Indalecio Prieto (1968), «Los guerrilleros asturianos»,Convulsiones de España II, México, Oasis, páxs. 277-280.

Aos maquis ou guerrilleiros acusábanos as autoridades franquistas de seren «bandoleiros» ou «atracadores» porque non só se enfrontaban á Garda Civil, tamén esixían o pagamento de certas cantidades a determinadas persoas. Cres ti que eran delincuentes? Que motivos os empurraban a cometer ese tipo de actos? Coidas que naquelas circunstancias poderían xustificarse? Pensas que se existisen liberdades democráticas serían xustificables ese tipo de accións? Argumenta as túas respostas. 5.2. Nos anos 1946, 1947, 1951, 1952, 1956… varios milleiros de traballadores se puxeron en folga, malia estaren estritamente prohibidas e seren duramente reprimidas. Eran

Vida cotiá no I franquismo

5.3. O desánimo entre os exiliados republicanos:

protestas pola escaseza de salarios e contra a carestía da vida, e incluso nalgúns casos (Bilbao, 1947) por motivos estritamente políticos como a conmemoración do Primeiro de Maio e do 14 de abril, día da República. 5.2.1. Estas primeiras mobilizacións organizáronse en lugares como Bilbao, Barcelona, Madrid, a zona mineira de Asturias ou, en Galicia, Ferrol. Por que se produciron precisamente nestas poboacións? 5.2.2. Os obreiros que se puñan en folga podían ser acusados de rebelión militar e xulgados en consellos de guerra; aínda así, lograron nalgúns casos que os empresarios lles subisen o salario ou, como no caso da folga dos tranvías de Barcelona, que se rebaixase o prezo dos billetes. Por que cres que lograron eses éxitos a pesar da represión franquista?

Fáciles e frecuentes encontros entre exiliados republicanos nas rúas de Bordeos. Charlas fugaces ou detidas parolas. —Albornoz, antes de seis meses estamos en España —díxome unha tarde Teodomiro Menéndez. —Non, desta volta imos tardar anos en volver, se volvemos algún día —respondín—. Falo por propia experiencia, estiven emigrado tantas veces [...] Esta non é unha emigración coma as outras, Teodomiro. A guerra foi bárbara e moi longa. Xogouse nela moito máis ca un episodio político como o que vostede e eu levamos coñecido. Volvo preguntarme se regresaremos algún día. —É vostede un terrible pesimista. —Talvez, pero… Traducido e adaptado de: Claudio Sánchez Albornoz (1972), De mi anecdotario político, Bos Aires, Losada, páx. 152

O autor, o historiador Claudio Sánchez Albornoz, fora ministro durante a Segunda República e presidente da República no exilio entre 1959 e 1970. A conversa que reproduce tivo lugar en Francia aos poucos meses de rematar a guerra 5.3.1. Que razóns cres que tiña Sánchez Albornoz para supoñer que o réxime franquista podía durar moitos máis anos ca, por exemplo, a ditadura de Primo de Rivera? 5.3.2. Que sectores acabarían por organizar a resistencia ao franquismo: as organizacións republicanas que tiñan os seus dirixentes no exilio ou outros novos?, por que?

A Igrexa está en todas as partes A Igrexa formou parte desde o primeiro momento do Novo Réxime. Lexitimou a Guerra Civil dándolle o carácter de cruzada e colaborou no seu papel represor durante a contenda e despois dela. O franquismo derrogou toda a lexislación laica da Segunda República e a relixión católica foi de novo oficial. Membros da xerarquía eclesiástica e segrares ligados á Igrexa, maioritariamente de Acción Católica, ocuparon postos de responsabilidade. Un dos labores encomendados á Igrexa foi o control ideolóxico, exercido especialmente a través da educación e da censura. Decidía o que se podía ler, que filmes se debía ver ou como había que vestir e comportarse. A preocupación que mostrou pola moralidade pública e a castidade foi obsesiva e exerceuse nomeadamente sobre

as mulleres. A censura invadiu o campo do civil, así que moitas veces era difícil distinguir a procedencia das leis. A súa presenza fíxose notar en todas as partes, desde as cerimonias oficiais ata nas festas máis populares. Organizáronse actos multitudinarios como as ‘santas misións’, nas que o clero administraba os sacramentos á poboación mesmo nas fábricas ou nas rúas. Os momentos máis significativos da vida: o nacemento, o paso á adolescencia, o casamento e a morte, foron asimilados con carácter obrigatorio aos ritos relixiosos do bautizo, a primeira comuñón, a confirmación, o matrimonio e o enterramento.

1- Ano1950. 2- Santas misións. 3- Cartolina de socios de Juventudes de Acción Católica. 4- Sección Femenina, el libro de las Margaritas, 1940.

6.3.

6.2.

6.1. A Igrexa católica e a represión. En Galicia, xa desde o ano 1936, triúnfa o franquismo. Os párrocos e clérigos en xeral desempeñarán o papel de informantes, segundo podes comprobar na circular do bispo de Lugo:

6.4.

favor de determinadas persoas, como porque

dos homes, se por falta de exactitude dos seus

outros se escusan de dar informes dicindo que

informes contribúen a que perduren nas súas

nada lles consta, ou porque deixándose influír

parroquias certos males que é de alto interese

por malquerenzas ou simpatías, non se axustan

remediar, e impiden bens que, como sacerdotes

exactamente á verdade dos feitos e desvirtúa-

e como cidadáns, deben procurar as súas fre-

nos nun sentido ou noutro.

guesías por todos os medios ao seu alcance.

Chegaron queixas ata Nós, tanto pola facilidade excesiva con que algúns sacerdotes expiden

Pensen todos a responsabilidade que contraen

certificacións de catolicismo e relixiosidade a

diante de Deus, e a que poden contraer diante

Consideramos que o Sacerdocio do que están investidos, esixe que sexan exemplares no cum-

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

6.1.

primento dos seus deberes sacerdotais e cívicos, e que prescindindo de intereses particulares encamiñen todos os seus actos ao ben da Relixión e da Patria. E para que en materia tan importante procedan todos coa uniformidade debida, dispoñemos o seguinte: 1. Non se darán certificacións de boa conduta

6.1.1. Que lles lembra o bispo de Lugo aos sacerdotes?, con que argumentos? 6.1.2. En que consistirían os informes? Para que os precisarían os particulares? 6.1.3. Fai un comentario sobre o contido da circular do bispo, subliñando aqueles aspectos que entran en contradición cos principios nos que asenta un estado laico e democrático.

relixiosa aos que pertenceran a sociedades marxistas ou outras anticristiás polo tempo que estiveron adscritos a tales sociedades ou en concomitancia con elas. 2. As certificacións referiranse sempre a determinado tempo, xa que se dan casos de persoas que cumpriron os seus deberes relixiosos moitos anos atrás, e deixaron de cumprilos durante o

6.2. O nacionalcatolicismo. No panel aparece unha oración: que é o que pide a moza que está a rezar? O 21 de xullo de 1945, a revista Ecclesia publicaba o seguinte editorial sobre a recente promulgación do Fuero de los Españoles:

novo réxime, ou que nos últimos anos non recibiron os sacramentos, nin axudaron ao soste-

Si la política no fuera esencialmente un arte de

mento do culto e do clero, e desde hai uns meses

realizar y se detuviera en las alturas de los prin-

pórtanse coma se foran católicos fervorosos.

cipios éticos, podríamos afirmar que con el Fuero de los Españoles, recientemente aprobado por

3. Non expedirán certificacións nin informes que teñan que producir efecto diante das Autoridades

las Cortes, la política española bordeaba la per-

do, catolicismo que respeta la sinceridad de las creencias privadas de los particulares —se trata casi siempre de huéspedes extranjeros— y les ahorrará las molestias de una enojosa intromisión en su intimidad.

6.2.1. Contextualiza historicamente o texto que acabas de ler: que acontecementos históricos destacarías no ano 1945? Que é o Fuero de los españoles? A que Cortes se refire o texto? 6.2.2. Sendo Ecclesia unha revista da Igrexa —a única libre de censura civil—, por que lle dedica o editorial a este tema?, cal é a opinión que lle merece á Igrexa a nova lei? 6.2.3. Compara os seguintes textos lexislativos e explica que diferenzas atopas entre eles. La profesión y práctica de la Religión Católica, que es la del Estado español, gozará de la protección oficial.

fección. Digamos, pues, que bordea la perfec-

El Estado asumirá la protección de la libertad reli-

ción la base teórica de la política; y confiemos en

giosa, que será garantizada por una eficaz tutela

que las medidas legislativas que complementen

jurídica que, a la vez, salvaguarde la moral y el

4. Sempre e en todo caso digan en conciencia

y encarnen en realidades el Fuero sean dignas

orden público.

todo e só o que deban dicir, sen que os movan

de éste. Apenas podría formularse más genero-

prexuízos nin os deteñan miramentos ou consi-

samente los derechos de la persona humana, la

deracións humanas, e sen se escudar en preten-

dignidad de la familia, las exigencias de la doctri-

dida ignorancia dos feitos.

na social católica en el campo del trabajo.

civís ou militares, sen que elas de palabra ou por escrito o pidan.

Boletín del Episcopado de Lugo, 26, 1 de decembro de 1936, en María Jesús Souto Blanco (1988), A represión franquista na provincia de Lugo (1936-1940), Sada, Ediciós do Castro.

Artigo 6 do Fuero de los Españoles

Ningunha confesión terá carácter estatal. Os poderes públicos terán en conta as crenzas relixiosas da sociedade española e manterán as

El artículo sexto, cuyo texto ha sido objeto de

conseguintes relacións de cooperación coa

conversaciones previas con la Santa Sede, es

Igrexa Católica e demais confesións.

una explícita declaración del catolicismo del esta-

Artigo 16.3 da Constitución de 1978

6.2.4. O 10 de novembro de 1945, a revista Ecclesia incluía o seguinte anuncio:

A la misma hora, en todas partes de España, se

Basta observar dous bailaríns en funcións, e a

elevará al Señor la misma súplica.

resposta vén de seu. O cadro ten certa cor rea-

Oración por España. El acto central de la

Esta reunión será preparada con una peregrina-

Asamblea Nacional de la Oración consistirá en

ción al Cerro de los Ángeles la víspera, sábado

una oración al Inmaculado corazón de María

por la tarde, y en general todo el tono de la

para que se acelere el reinado del Sagrado

Asamblea, que se abrirá el día 15, a las ocho de

Corazón, especialmente en nuestra patria.

la noche en la catedral, tendrá el mismo tono.

Tendrá lugar en la plaza de la Armería del

a) Que actividade se organiza?, quen a vai presidir? Para que pensas que pasaban tanto traballo organizando este tipo de actividades? b) Nesta etapa do franquismo, as manifestacións multitudinarias eran frecuentes. Busca algunha imaxe no panel que faga referencias a elas e describe o que ves.

lista, mais se me dispensará polo que oculta e

a las once de la mañana. Dirigirá la oración el P. Eduardo Rodríguez, S. J. El Apostolado de la Oración invita a todo el pueblo español a sumarse de corazón a esta súplica.

la oración. Luego, después de la bendición, permaneciendo fijos los circunstantes, atravesará por la calle central la carroza del Santísimo para ser llevado al templo, mientras los circunstantes

sual ata termos indescritibles. —Ela, por un resto de pudor, opón unha resistencia, melindrosa, que non fai outra cousa senón excitar aínda máis os baixos instintos do mozo famento de praceres e incapaz de quedar saciado. —El, coma un volcán en erupción, arde en chamas de luxuria e ela, como inqueda bolboreta, abandonada nos brazos do seu galán, atiza cada vez máis a chama crepitante que rematará por convertela en cinza. —El, como inmundo sátiro, atropelado todo sentimento de pudor, somérxese por completo nos vapores da súa sensualidade que o inflaman e o

Se celebrará la santa misa, y al final de ella se expondrá el Santísimo Sacramento y se rezará

tixinoso da danza, sente medrar o anhelo sen-

abrasan, e ela, coma vestal impúdica, xa non pon

6.3. A moralización dos costumes. A moral católica fixo fincapé nas cuestións morais relacionadas coa lectura, co corpo en xeral e, especialmente, co sexo. Estas son algunhas das súas recomendacións e normas:

entonan el himno del Congreso Eucarístico. Ninguén pode imaxinar o dano que producen na

resistencia ningunha e aínda se sente inclinada a satisfacer os gustos e caprichos do lobo que a aperta entre os seus brazos. Texto (traducido e adaptado) de 1942 citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación e Cultura, páx. 85.

Todas las clases de la sociedad española se

ánima dun mozo aquelas voluptuosas descricións

encontrarán allí representadas. A la cabeza, las

que le, rele e medita. Con frecuencia, durante a

autoridades eclesiásticas; luego las autoridades

noite, xa deitado, é cando degusta os capítulos da

civiles y militares y todo el pueblo, íntimamente

A socia de Juventud Femenina de Acción Católica

novela que se di vivida e que el, pola súa vez, qui-

unido, con gran conciencia de las necesidades

non pode bailar, nin asistir aos salóns de baile,

xera vivir tamén. Pobre desgraciado! Puxo no seu

actuales y de la gran gracia que se trata de pedir.

sexan privados ou públicos […]. Reclamar con

corazón o lume, e como impedir que arda?

frecuencia, e con máis persuasivos argumentos,

La Acción Católica y las asociaciones piadosas colaboran para que esta oración pueda hacerse por todos con el mayor fervor.

Texto (traducido por nós) de 1942 citado en Jordi Roca i Girona (1996). De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación e Cultura, páx. 66.

o cumprimento das claras e categóricas disposicións emanadas da Xerarquía da Igrexa e da Dirección Nacional da Juventud Femenina de

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

Palacio de Oriente el domingo 18 de noviembre

non di. […] —O embriagado co movemento ver-

Acción Católica, que lles prohiben o baile ás

naz sequía que ha azotado los campos españo-

socias. As que queiran bailar, non se inscriban na

les y ordenar rogativas para su solución, recuer-

Acción Católica, e se están inscritas, hai que as

da que es a la vez necesario impetrar la miseri-

dar de baixa.

cordia de Dios, acompañando la oración con el

Texto (traducido por nós) de 1942, citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación e Cultura, páx. 89.

Todo alí [no cine] favorece a caída: a escuridade, os aplausos, que máis audaces na sombra,

cumplimiento de la voluntad del Señor, que no es otra que la de que guardemos sus Mandamientos. «¿Cómo queremos —dice— que Dios se apiade de nosotros si con nuestra oración sube hasta su trono el clamor de ciertos pecados públicos y colectivos que provocan constantemente el castigo de la ira divina?

subliñan as pasaxes escabrosas, a compañía, a

Van tomando —añade— carta de naturaleza en

cinta, moito máis perigosa que a lectura. Ler

nuestra diócesis tres pecados públicos que a

unha novela de Zola supón tempo (e paciencia!)

toda costa debemos desenraizar y por los cua-

para percorrer 500 páxinas. No cine o xeito de

les debemos hacer penitencia: los bailes inde-

percibir é intuitivo e rápido, xa abonda con abrir

centes por su circunstancia de forma, tiempo y

os ollos.

lugar; la infracción del descanso dominical y la

Texto (traducido por nós) de 1942, citado en Jordi Roca i Girona (1996). De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación e Cultura, páx. 93.

blasfemia». En cuanto al primer extremo, pone como modelo la actitud de los vecinos de ciertos pueblos comarcanos de su diócesis, que acordaron recientemente suprimir los bailes como rogativa de penitencia por la sequía. Con res-

6.3.1. Que teñen en común os textos? 6.3.2. Que se pretende con eles?; que argumentos se utilizan en cada caso? 6.3.3. Atopas no panel algunha imaxe que garde relación co texto? Descríbea.

pecto a la santificación de las fiestas y la blasfemia, ruega encarecidamente el Prelado que se secunden por los particulares las iniciativas de las autoridades que tratan de evitar el auge de estos pecados. «Colaboremos, pues, —termi-

fundación 10 de marzo

na— todos a una para que la reforma de cos-

A revista Ecclesia fai unha recensión da Pastoral do bispo de Ourense sobre a moralización dos costumes: Tema parecido trata el Obispo de Orense en su última exhortación. Después de aludir a la perti-

Vida cotiá no I franquismo

6.4. Un dos problemas máis angustiosos da posguerra foi a fame: en que paneis se fala sobre o tema?; segundo o texto, a que foi debida? Busca información sobre a política económica do franquismo neste período: cales son os motivos do descenso da produción agraria?

tumbres sea pronto una halagüeña realidad en nuestra diócesis.

6.5. Cales son os tres feitos que lle preocupan ao bispo?, coincidirían coas inquedanzas do pobo? Xustifica a túa resposta.

6.6. Busca no panel algunha imaxe que se relacione co contido do texto.

Forzas armadas, forzas de represión O réxime tivo no Exército un dos seus máis firmes puntais. En 1945, o corenta e dous por cento do persoal dos ministerios e moitos ministros, altos cargos do Goberno e membros dos consellos de administración das empresas públicas eran militares. Non tiñan uns salarios elevados, pero compensábano cos privilexios ligados ao seu cargo: economatos, vivenda gratuíta, uso da man de obra dos soldados de balde ou subvencións no transporte público. A mili obrigatoria privaba as familias dos ingresos achegados polo mozo e, á vez, aumentaba os gastos. A comida era escasa, o aloxamento deficiente e a disciplina arbitraria. Limpar latrinas ou estar destinado no comedor dependía dos enchufes.

A Garda Civil foi o corpo encargado da represión no mundo rural e levou o peso da loita contra o maquis. A parella da Garda Civil impuña a súa imaxe amedrentadora fronte a unha poboación famenta. Combater o estraperlo foi un dos obxectivos, aínda que se xeneralizou a conivencia coas redes de contrabandistas, amparada na corrupción xeral. Estes e outros ingresos irregulares eran a miúdo superiores aos magros salarios que recibían. A Policía Armada ocupábase da orde pública nas cidades, reprimindo as protestas de traballadores e estudantes. A Brigada Político Social era temida pola práctica sistemática da tortura contra calquera sospeitoso de militancia antifranquista.

1- Detención de xitanos nunha vila, 1954 (Imaxes insólitas de una dictadura, Agencia EFE, 2002). 2- Mozos na milicia (foto familiar, 1943). 3- Cadaqués, gardas civís, Oriol Maspons, 1953. 4- O toureiro Manuel Rodríguez, Manolete.

7.2.

7.1. Faille a seguinte enquisa a cinco homes maiores de 60 anos, resume o máis salientable das respostas e compáraas co teu grupo da clase (4, 5 alumnos e alumnas). Cada grupo deberá presentar oralmente e por escrito un traballo conxunto sobre a mili franquista baseado nestas enquisas. a. Idade actual; idade á que se incorporou ao servizo militar e tempo que durou.

7.3.

b. Como viviron vostede e a súa familia a entrada en quintas e a marcha da casa? Causoulle problemas económicos á súa familia? c. Cal é a súa valoración dos seguintes aspectos da mili?: a viaxe desde a casa ao lugar do servizo; as instalacións (cuartos, comida, illamento, roupa…); os mandos, os compañeiros, os permisos…

7.4.

d. Aprendeu algo na mili que lle fose de proveito no futuro? Cre que debería ser aínda obrigatoria?, por que? 7.2. O libro de 1945, do que reproducimos a continuación un fragmento, pretendía ser unha obra de referencia para os soldados, para os mozos españois obrigados a cumpriren o servizo militar. Que se pretende

fundación 10 de marzo

7.1.

Vida cotiá no I franquismo

conseguir coa lectura deste Manual del soldado?, que se espera hoxe dos soldados? Podíano ler todos os soldados?, por que? Cres que sería un libro apreciado polos mozos?, que preferirían ler?, podíano facer?, por que? Manual del soldado. Secretariado de Publicaciones. Acción Católica Española.

Conforme o disposto no decreto do 8 de setembro actual, este ministerio, co fin de lograr unha recruta ben seleccionada, ten que atender de modo preferente o patriotismo dos aspirantes, acreditado pola súa conduta en relación co Movemento Nacional antes e durante a guerra. Na súa virtude, acórdase unha primeira convocatoria para a provisión de sete mil prazas con destino aos efectivos de Policía armada e tráfi-

7.3.3. Que persoas se encargarían de facer os informes do capítulo segundo? 7.3.4. Nun decreto do 25 de agosto de 1939, ordenouse que o oitenta por cento dos postos burocráticos do Estado (os funcionarios) fosen reservados aos soldados desmobilizados. Que pretendía o goberno con estas medidas?

co, segundo as seguintes bases:

Obra declarada de utilidad por el Ministerio del

1ª. Poderán tomar parte nela todos os ex com-

Ejército.

batentes españois (sarxentos, cabos e soldados

El libro que todo soldado debe tener

do Exército e Milicia Nacional) que reúnan seis

Capítulos de la obra:

meses de fronte, e os ex cativos que por tal con-

1. Una etapa en la vida

dición non tomaran parte na guerra… consonte

Llegó el 15 de mayo, día de S. Isidro. A primera

2. La vida diaria

a orde seguinte:

hora de la tarde, dos policías llamaron a mi casa,

3. Tu salud y la de los demás

a. Cabaleiros da Orde Militar de San Fernando

preguntaron por mí, me explicaron que había

4. Tu moral de soldado

b. Condecorados coa Medalla Militar

una denuncia, y me llevaron consigo a un gran

5. Tu vida y prácticas católicas

c. Sarxentos efectivos

edificio de la calle de la Florida. Me depositaron

6. Maniobras. El licenciamiento 7. Apéndices I. Himnos y canciones

d. Voluntarios incorporados a filas […] e. Recompensas militares segundo a súa importancia

7.4. Os seguintes textos refírense á represión exercida pola Policía:

en un enorme sótano, con pequeñas ventanas por las que entraba muy escasa luz.

f. Maior número de fronte e número de feridas

El sótano al que fui conducido estaba habitado

sufridas

por un centenar de hombres, aproximadamente.

g. Fillos ou irmáns de mortos en acción de gue-

Propagar este libro es contribuir a la Patria y al

Lo primero que llamaba la atención era la

rra ou das súas resultas en defensa da Patria ou

apostolado de la Acción Católica.

penumbra, porque las ventanas eran pequeños

vítimas da Revolución.

Todo padre de familia, todo educador y toda

h. Maior tempo de cativerio [...]

autoridad debe darlo a conocer a los jóvenes de

2ª. Acreditar inmellorables informes políticosociais

España.

así como a adhesión entusiasta ao Movemento.

II. Libros que recomendamos III. Legislación militar

fundación 10 de marzo

Precio del ejemplar: Dos pesetas.

7.3. Le o seguinte texto, procedente do Boletín Oficial del Estado de 1939, no que se convocan prazas para ingresar na policía:

Vida cotiá no I franquismo

7.3.1. Que méritos había que ter para conseguir unha praza na Policía? 7.3.2. Cres que con estes requisitos se conseguía unha policía preparada para loitar contra a delincuencia?

tragaluces en lo alto; lo segundo, un hedor cuya explicación se aclaró en seguida: en los dos extremos había dos grandes cubos o baldes, donde todos aquellos hombres orinaban. […] En uno de aquellos recorridos vi una escena que me produjo conmiseración e indignación: una muchacha muy joven y bastante bonita estaba pelada al cero, según una práctica que era frecuente. Otro día nos dijeron que la guardia

había matado a tiros a un detenido ‘que quiso

... Al final, el detenido Julian Grimau quedó en

escapar’; como esto era absolutamente imposi-

un estado tal, que hubo que inventarse que, en

ble, todos comprendimos de qué se trataba. De

un estado de desesperación, se había tirado por

vez en cuando llamaban a uno de nuestros com-

la ventana, aunque nadie se percató que la ven-

pañeros para ‘interrogatorio’. Nunca volvía: lo

tana donde había sido torturado estaba en un

volvían entre dos guardianes, lo dejaban sobre

entresuelo y sólo había tres metros a la acera,

su manta, acudíamos a él, tratábamos de aliviar

mientras Grimau parecía que se había lanzado

sus contusiones, si alguien había recibido un

desde el piso número 30 de la torre de Madrid.

termo de café, lo confortaba. La impresión de

[…]

degradación humana era demasiado fuerte.

Los Creix, Vicente y Antonio eran temibles. El

Julián Marías, Una vida presente. Memorias, Madrid, Alianza Editorial, 1998.

primero de ellos fue el que interrogó al hoy pre-

Cres que se fixo ben ou que se debeu xulgar os responsables dos atentados contra os dereitos humanos?, por que? 7.4.3. Comenta as frases ou termos en letra negra do primeiro texto.

7.5. Observa con atención a foto 1 do panel 7. Descríbea tendo en conta os sentimentos dos personaxes que nela aparecen: xitanos, policía, a xente que mira.

sidente de la Generalitat, Jordi Pujol, cuando fue detenido en junio de 1960 por participar en unos actos catalanistas de Barcelona. Se trans-

el Cuerpo General de Policía de Irún, en 1938,

cribe parte de la denuncia que presentó el padre

donde instaló uno de sus temidos centros de

del detenido, donde puede leerse: «el denuncia-

interrogatorios y desde donde colaboraría, acti-

do Vicente Creix sometió a mi hijo a un conti-

vamente, con los nazis durante los años de la II

nuado interrogatorio. Tras los insultos de palabra

Guerra Mundial.

pasó a los malos tratos de hecho y obra, consintiendo que estando atado y esposado, le hizo

[…] “A Timoteo Plaza, un militante comunista

objeto de gravísimos malos tratos, golpeándole

de Elizondo, le dieron una paliza tremenda. A

todo el cuerpo durante horas y horas hasta que

otro de Elgóibar, Amanci Conde, que participó en

el policía agotó sus fuerzas, causando a mi hijo

la huelga del 47, casi le matan de las palizas

lesiones de importancia, que le dejaron en un

que le dieron. Y recuerdo muy bien a Juan

estado de postración…». El otro Creix, Antonio,

Aguirre, de Erandio, que cuando salió de la

fue miembro del SIM del general Ungría, comen-

checa de Melitón Manzanas pesaba treinta kilos

zando su trabajo en la Brigada Social de

menos que cuando entró, y… mi compañero

Barcelona en 1941. Estaba especializado en la

Juancho Aguirre se estremecía contándome

represión de comunistas.

7.6. Observa as imaxes do panel 7 nas que aparece a Garda Civil. Que sensación che producen?, que cambios aprecias respecto da Garda Civil na actualidade?

7.7. A que clase social pertencían os gardas civís e policías? Elixían a súa profesión ou víanse obrigados a asumila?, por que?, e na actualidade?

fundación 10 de marzo

Melitón Manzanas había iniciado su carrera en

cómo Manzanas torturó al jefe de los anarquistas vascos, Auspicio Ruiz”. El País, 28 de xaneiro de 2001

La Voz de Galicia, 4 de febreiro de 2001

7.4.1. Quen a sufriu?, por que? 7.4.2. Coa chegada da democracia esqueceuse o acontecido durante a Ditadura. Vida cotiá no I franquismo

Unha mobilidade escasa A década dos corenta foi un tempo de inmobilidade. Moita xente apenas saía da súa aldea; á feira ou á vila íase a pé. Cos que vivían lonxe había que se comunicar por carta, xa que o teléfono era unha rareza. O carro e a tartana foron vehículos correntes nos primeiros anos da posguerra, mesmo nas cidades. Neles transportábanse os produtos de abastecemento para o consumo urbano. Polas estradas só circulaban os coches dos máis potentados, pois o automóbil era un símbolo de luxo e triunfo persoal, como se amosaba na posesión de ‘haigas’ polos novos ricos. Ante o illamento internacional do réxime, reaproveitáronse modelos antigos que, coma os de importación, funcionaban con gasóxeno (ver panel 3).

O tren, famoso pola súa lentitude e demoras, era o medio de transporte colectivo máis usado. Nos anos cincuenta utilizárono moitos emigrantes para acudiren ás grandes cidades ou viaxaren a Europa. En xeral, o parque móbil medrou nos anos cincuenta. O tranvía era unha estampa habitual das cidades. O Biscúter significou para moitos cidadáns a posibilidade de ter un primeiro vehículo de catro rodas por vinte e cinco mil pesetas, equivalente a un soldo medio de tres anos. As motocicletas con sidecar foron unha solución para o transporte familiar ata que, en 1953, a empresa estatal Seat iniciou a súa produción de automóbiles.

1- O tranvía de Baiona. 2- O tren, medio popular de transporte. 3- Un home co seu «haiga», fotografía de Virxilio Vieitez. 4- Carrexando comestibles.

8.1.

8.2.

8.3.

8.4.

fundación 10 de marzo

8.1. Observa a seguinte tira cómica. Describe a escena e compáraa coa repartición habitual de alimentos hoxe en día.

Vida cotiá no I franquismo

8.2. Observa o seguinte cartel de recambios dos anos cincuenta:

8.3. Recompila fotografías dos anos 1940 a 1960 nas que apareza algún medio de transporte e ponlle pé de imaxe a cada unha delas.

¡Ay, por favor, doña Balbina, présteme fina leña de encina que la cocina se me apagó! ¡¡Y el pobre “chaufeur”, se suicidó!! ¡Ay, por favor, doña Balbina, présteme fina leña de encina

8.4. Entrevista. Recolle testemuños dos teus avós e bisavós sobre os traxectos que realizaban, de onde a onde se desprazaban neses anos, como o facían e para que. Facede na aula unha posta en común das vosas entrevistas.

que la cocina se me apagó! ¡¡Y el auto se paró!! Ir quiero yo a Santander y me has de encender la hornilla. Se me ha acabado el carbón para la locomoción. ¡Ay, por favor, doña Balbina,

8.5. Reproducimos a seguir o texto dunha canción da época:

que la cocina se me apagó! ¡Y el auto la diñó! Manuel Vázquez Montalbán (2000), Cancionero general del franquismo (1936-1975), Barcelona, Crítica, 2000.

¡OH…! ¡EL GASÓGENO! Para andar, un automóvil precisa de carbón, como un fogón; pues lleva cocina

8.5.1. 8.5.2.

que se deshollina y da un tufo de perdición. Un cocido con gallina se puede preparar

8.2.1. Con que modo de vida se asocia o uso do automóbil nestes anos? Era accesible por igual a todo o mundo? 8.2.2. Reflexiona sobre a simboloxía do automóbil na década de 1950 en comparación coa de hoxe en día.

al caminar y también puedes poner boniatos para asar. ¡El mundo está funesto! ¡Las cosas jorobás! ¡Por eso nos han puesto el gasógeno detrás!

8.5.3.

Que era o gasóxeno? Por que se utilizou este combustible nos anos corenta? Había en realidade tantos automóbiles en España coma nos países do contorno?

Do campo á cidade Tras a Guerra Civil produciuse en España unha volta ao campo. Para o réxime franquista, o mundo rural era depositario dos valores tradicionais que conviña conservar. Emporiso, a xente pasaba fame. O frío e a insalubridade das vivendas provocaron anemia, desnutrición e morte prematura (ver panel 2). As autoridades fixaron para os alimentos os mesmos prezos que tiñan en 1936 e requisaron producións do campesiñado. Na década dos cincuenta, a pobreza no campo obrigou a moitos campesiños a emigraren cara ás cidades. Madrid e Barcelona foron, xunto coas zonas industriais, os

principais centros de acollida de xente que proviña sobre todo do interior e do noroeste. Sete de cada cen españois abandonaron entre 1950 e 1960 os seus lugares de orixe. Algúns emprenderon camiño ao exterior, sendo América Latina o destino preferente. Nas cidades, a mendicidade e a fame uníronse á escaseza de vivendas para conformar un panorama desolador. Como os que acababan de chegar non tiñan moitas veces onde acubillarse, proliferou a infravivenda nos suburbios. En 1956 existían en Madrid e a súa contorna máis de cincuenta mil chabolas.

1- Emigración, fotografía de Alberto Martí. 2- Tratantes nunha feira de gando en Galicia. 3- Mendigo en Madrid, 1940. 4- Escola rural en Montilla, Córdoba.

9.2.

9.1. Le o seguinte informe de 1942:

9.3.

soas entre homes e nenos. […] O estado de salubridade é deplorable dándose numerosos

[…] No barracón dormen as mulleres e nenos en

casos de avitaminose avanzada, úlceras rebel-

número que chega ata oitocentos. Carece de

des e enfermidades infecciosas. A mortalidade

illamento do exterior […]. As cortes atópanse en

foi elevadísima. Dende o primeiro de abril de

pésimas condicións sanitarias. A número seis

1941 ao 31 de maio de 1942 morreron no

ten no chan un gran burato duns tres metros

Parque 832 detidos, moitos deles de frío.

cadrados e a un palmo escaso do pavimento pasa a escaleira. Na seguinte corte pingan arreo e abundantemente os retretes do piso superior.[…] Na palleira viven unhas trescentas per-

Patronato de Protección a la Mujer, Informe sobre el Parque de Mendigos de los Mataderos de Madrid, reproducido parcialmente en Assumpta Roura,

9.4.

Mujeres para después de una guerra. Una moral hipócrita del franquismo, Flor del Viento Ediciones, Barcelona, 1998, páxs. 40-43. (Tradución nosa).

9.1.1. Describe a situación da xente neste Parque de Mendigos. Para que se creou esta institución? Que pretendían as autoridades franquistas coa creación destas institucións? 9.1.2. Onde foron máis duras as condicións de

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

9.1.

vida tras a guerra, no campo ou na cidade? Razoa a túa resposta.

EMIGRACIÓN DE ESPAÑA AO EXTERIOR Europa Ano

9.2. O seguinte texto expresa o pensamento do réxime franquista con respecto ás migracións interiores: Este éxodo desordenado, desprovisto de razón [sic] e de cálculo e desobediente a regras técni-

Emigrantes

América

Retornados

Saldo

Emigrantes

Retornados

Saldo

1939

567

2400

–1833

891

1979

–1088

1940

333

686

–353

4076

2578

1498

1941

–19

5941

1804

4137

1942

–26

2359

698

1661

–8

1961

1146

815

1943

cas, é o que alimenta de traballadores sen oficio

1944

632

606

2401

1854

547

nin beneficio os suburbios da cidade; o que sos-

1945

–4

3378

2537

841

tén vixente o chabolismo; o que afea perspecti-

1946

684

1106

–422

5575

4076

1499

vas urbanas; o que endurece, con basta rixidez,

1947

2571

2587

–16

13532

4696

8836

os censos laborais; o que nutre de cifras negati-

1948

429

706

–277

19156

4690

14466

1949

590

398

192

41910

5394

36516

1950

3183

2820

363

55314

6911

48403

1951

651

626

56907

8937

47970

vas as estatísticas sanitarias e o que dificulta e ata reduce o volume da renda agrícola. Seijas Flores (1965), «Migraciones interiores en la España actual», Revista Española de Documentación, 1 (Tradución nosa).

fundación 10 de marzo

9.2.1. Cal cres que é a actitude do réxime franquista con respecto ás migracións interiores? 9.2.2. Que problemas fundamentais ocasionaron estas migracións? Cara a onde se dirixiron mormente?

9.3. Bota unha ollada ao cadro estatístico sobre a emigración exterior en España tras a Guerra Civil: 9.3.1. Representa graficamente a evolución do número de emigrantes ao resto de Europa e América dende os anos 1940 a 1960.

Vida cotiá no I franquismo

1952

887

761

126

56648

13964

42684

1953

1236

1027

209

44572

15299

29273

1954

1915

1407

508

52418

14633

37785

1955

2205

2237

–32

62237

14868

47369

1956

2263

2315

–52

53082

14863

38219

1957

2314

2239

57900

18613

39287

1958

2685

1904

781

47179

22888

24291

1959

3260

2454

806

34648

19100

15548

1960

19610

12200

7410

33529

9.3.2. Explica a gráfica: que anos foron máis propicios para a emigración?, cales non?, por que? 9.4. Este texto describe os arrabaldes de Madrid en 1949:

La limitada llanura aparecía completamente ocupada por aquellas oníricas construcciones confeccionadas con maderas de embalaje de naranjas y latas de leche condensada, con láminas metálicas provenientes de envases de

recortadas irregularmente, con alguna que otra teja dispareja, con palos torcidos de bosques muy lejanos, con trozos de manta que utilizó en

9.5. Un bando do alcalde de Noia de 1941 dicía: Declaración de cosechas Para dar cumplimiento a las órdenes emanadas del Sr. Jefe Provincial del S. N. T. (Servicio

9.5.1. A que feito fai referencia este documento? 9.5.2. Opina sobre as medidas coactivas que se poden exercer en caso de incumprimento do bando.

su día el ejército de ocupación, con ciertas pie-

Nacional del Trigo) de La Coruña, en su Circular

dras graníticas redondeadas en refuerzo de

de fecha 24 de Septiembre ppdo., recibida en

cimientos que un glaciar cuaternario aportó a las

esta Alcaldía el día de hoy, se hace saber a todos

morrenas gastadas de la estepa, con ladrillos de

los labradores en general del municipio, la obli-

“gafa” uno a uno robados en la obra y traídos en

gación en que se hallan de prestar el segundo

La Voz de España, periódico falangista de San

el bolsillo de la gabardina, con adobes en que la

tiempo de la declaración jurada que ante la

Sebastián, publica en uno de sus últimos núme-

frágil paja hace al barro lo que las barras de hie-

correspondiente Junta Parroquial, efectuaron en

ros una información de su corresponsal en

rro al cemento hidráulico, con trozos redondea-

el mes de Junio pasado, ya que declarada la

Madrid sobre la crisis de la vivienda, en la que se

dos de vasijas rotas en litúrgicas tabernas arrui-

superficie sembrada, a trigo, centeno, avena,

dice:

nadas, con redondeles de mimbre que antes fueron sombreros, con cabeceras de cama estilo imperio de las que se han desprendido ya en el Rastro los latones, con fragmentos de la barrera de una plaza de toros pintados todavía de color de herrumbre o sangre, con latas ama-

maíz, etc., ahora tienen que declarar con toda exactitud, la cosecha obtenida en cada producto.

Según el índice familiar del Instituto Nacional de

Juntas parroquiales

Estadística, es necesario un apartamento para

Argalo.- Funciona en el local-escuela de Beiro.

cada grupo de cuatro personas. Según el censo

Barro.-

id.

la escuela de La Calzada.

de 1946, hemos visto que para 26 millones de per-

Boa.-

“

de Boa.

sonas había en España poco más de seis millo-

Obre.-

“

del Campo de

nes de habitaciones, insuficientes por la densidad

las Ruedas.

demográfica. Al ritmo de construcciones este défi-

rillas escritas en negro del queso de la ayuda americana, con piel humana y con sudor y lágri-

Roo.-

“

mas humanas congeladas.

Puente de Don Alonso.

Noya.- En las Oficinas de la Secretaría del Luis Martín Santos (1961), Tiempo de silencio, Barcelona, Seix Barral

9.4.1. Anota as características dos materiais con que se constrúen as chabolas. 9.4.2. Onde foi máis corrente o fenómeno chabolista nos anos cincuenta?, por que se produciu? 9.4.3. Onde é perceptible o problema do chabolismo hoxe en día?, persiste nas grandes cidades?, por que?

9.6. Le o seguinte texto:

Ayuntamiento. Espero de todos los que se hallen afectados por esta disposición, dén el más exacto cumplimien-

cit aumentará cada año. Según los recientes estudios de un técnico, sería necesario construir en Madrid y provincias un total de 157.000 habitaciones por año. El interesante estudio que tenemos ante nosotros añade que, no habiendo edificado

to a la misma, y evitarán con ello el que me vea

más que 174.000 apartamentos familiares en

precisado a dar cuenta al Iltmo. Sr. Fiscal de

nueve años, cifra aproximada a las necesidades

Tasas, de todos cuantos no la efectuasen antes

de un solo ejercicio, el problema se agrava en fun-

del día 20 del actual, ó los que falseasen tal

ción directa del tiempo.

declaración. Noya, 9 de Octubre de 1942. El Alcalde, Juan Pérez Recollido en Xerardo Agrafoxo (2002), Memorias do franquismo, Noia, Toxosoutos

Según los datos oficiales, existe en España un déficit de medio millón de habitaciones. Mundo Obrero, 10 de abril de 1947

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

petróleo o alquitrán, con onduladas uralitas

fundación 10 de marzo

9.6.1. Analiza as consecuencias do problema que se describe neste documento.

Vida cotiá no I franquismo

9.6.2. Busca información sobre a construción de vivendas sociais no teu contorno durante os anos de referencia do texto, e indica que características tiñan.

O traballo Malia as optimistas declaracións oficiais, as condicións nas que se desenvolveu a vida laboral da clase traballadora foron de extrema dureza: xornadas de corenta e oito horas semanais, falta de vacacións, disciplina férrea e carencias na seguridade, polo que os accidentes e enfermidades laborais foron moi frecuentes. Ademais, os baixos salarios obrigaban os traballadores a realizar numerosas horas extra e compatibilizar varios postos de traballo para conseguir uns ingresos que lles permitisen subsistir. Dado que o réxime franquista non fomentou o traballo da muller, a participación laboral desta estivo sometida a fortes discriminacións. Por outra banda, a pesar da lexislación de protección dos menores, o traballo infantil foi moi habitual.

A folga, considerada como delito de rebelión militar, foi prohibida. A clase traballadora non tiña dereito á negociación colectiva e os sindicatos de clase eran ilegais xa que a lexislación franquista proclamaba a desaparición da loita de clases: empresarios e ‘produtores’ formaban parte dunha empresa común, España, así que estaban obrigados a colaborar entre eles. Producíronse, con todo, vagas de folgas –algunha delas foi unha auténtica folga de subsistencia– aínda que a protesta laboral se encarreirou a través da reivindicación individual.

1- Madrid, 1954. 2- Taller da empresa Bazán. 3- Departamento de plástica, Madrid, 1940.

10.1. Redacta un texto no que recollas as respostas ás cuestións propostas no apartado 10.1.1. e 10.1.2. 10.1.1. Observa con atención a imaxe 3 do panel 10. Que é o Fuero del Trabajo?, que representa a imaxe?, como a relacionas coa lenda do cartel? 10.1.2. Le os seguintes documentos. Os vinte e

10.2.

sete puntos da Falange, ideario do partido único franquista, recollían as súas concepcións sobre a economía e o mundo do traballo: 9.- Concebimos a España en lo económico como un gigantesco sindicato de productores. Organizaremos corporativamente a la sociedad española mediante un sistema de sindicatos ver-

10.3.

ticales por rama de la producción, al servicio de la integridad económica nacional. 11.- […] Nuestro régimen hará radicalmente imposible la lucha de clases, por cuanto que todos los que cooperan a la producción constituyen en él una unidad orgánica. […]

Pola súa banda, o Fuero del Trabajo, de 1938, establecía o seguinte: Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

10.1.

Renovando la Tradición Católica, de justicia social y alto sentido humano el Estado Nacional en cuanto es instrumento totalitario al servicio de la integridad patria, y sindicalista en cuanto

Que elemento gráfico hai na imaxe 2 do panel 10 que se poida ligar co texto anterior? Que relación existe entre partido único e sindicato?, e entre Estado, sindicato e traballo?

aquellas que desertaron de sus deberes domésticos sin que una necesidad de orden económico las obligue, sino arrastradas por la corriente modernista, a cuya influencia se entregan con verdadero entusiasmo.

representa una acción contra el capitalismo liberal y el materialismo marxista, emprende la tarea de realizar —con aire militar, constructivo y gravemente religioso— la Revolución que España tiene pendiente y que ha de devolver a los españoles, de una vez para siempre, la Patria, el Pan y la Justicia.

Cal é a función do sindicato no mundo franquista? Por que o sindicato franquista é definido como vertical? Explica o concepto de totalitario no terreo económico e sindical. Intenta relacionar esas ideas coa vida cotiá dos traballadores

material de mercancía, ni ser objeto de transacción incompatible con la dignidad personal de quien lo preste. 1.3. El derecho a trabajar es consecuencia del deber impuesto al hombre por Dios. 1.8. Todos los españoles tienen derecho al trabajo. La satisfacción de este derecho es misión primordial del Estado. 2.1. El Estado se compromete a ejercer una acción constante y eficaz en defensa del trabajador, su vida y su trabajo. 3.4. El Estado fijará las bases para la regulación del trabajo, con sujeción a las cuales se establecerán las relaciones entre los trabajadores y las

fundación 10 de marzo

empresas.

13.4. Las jerarquías del sindicato recaerán necesariamente en militantes de FET y de las JONS. 13.5. El Sindicato Vertical es instrumento al servicio del Estado, a través del cual realizará principalmente su política económica

Vida cotiá no I franquismo

11.2. Los actos, individuales o colectivos, que de algún modo turben la normalidad de la producción o atenten contra ella, serán considerados

1.2. Por ser esencialmente personal y humano, el trabajo no puede reducirse a un concepto

10.3. Le os seguintes documentos: 10.3.1. Fuero del Trabajo, de 1938

10.2. Busca información nos paneis sobre o papel da muller na sociedade franquista. Que relación ten co que se di nos seguintes documentos? Fuero del Trabajo (1938): 2.1. [El Estado] En especial prohibirá el trabajo nocturno de las mujeres y niños, regulará el trabajo a domicilio y liberará a la mujer casada del taller y de la fábrica.

delitos de lesa patria.

10.3.2. A «folga do aceite» de Ferrol segundo a prensa clandestina de 1946: Tres mil obreros, desafiando el aparato represivo de Franco, se apoderaron de los talleres del Arsenal más importante de España y permanecieron varias semanas en huelga, exigiendo racionamientos apropiados y negándose a aceptar aumentos de salarios en moneda franquista.

O traballo feminino segundo unha revista de 1944:

Una de las características más importantes de esta huelga fue que no hubo ni un solo traidor ni esquirol, y que toda la bárbara represión de la

La mujer acostumbrada a manejar un sueldo ganado por sí misma no soportará pacientemente escaseces económicas que la obliguen a suprimir aquellos caprichos y condenará al esposo a un descontento humillante. Cierto que existe un numeroso grupo de mujeres para quienes el trabajo no es únicamente el medio más directo de conquistar independencia, sino que necesariamente ha de ganar un sueldo para ayudar a sostener un hogar que carece de apoyo masculino. No sucede lo mismo con

policía y la Guardia Civil franquistas resultó impotente para romper la unidad indestructible de los obreros ferrolanos perfectamente organizados. Otra cuestión importante es la solidaridad que el pueblo de El Ferrol demostró con los heroicos huelguistas e incluso los paros de solidaridad de muchos núcleos de trabajadores de toda Galicia, entre ellos os conductores de los camiones de pescado.

fundaci贸n 10 de marzo

10.4. Observa o seguinte cartel e relaci贸nao co documento anterior e co que di o panel.

Vida coti谩 no I franquismo

A educación O réxime franquista impuxo unha nova forma de educar baixo os principios do tradicionalismo e a relixión. A Igrexa tivo un gran protagonismo na educación, e as disciplinas de relixión e historia sagrada volveron ser obrigatorias, repuxéronse os crucifixos nas aulas e condenouse o laicismo. O plan de estudos era enciclopédico, cunha acumulación de coñecementos memorísticos. Os libros, cheos de contido relixioso e castrense, exaltaban o sacrificio e a disciplina baseada no principio de autoridade e violencia, facendo cotiá a frase ‘la letra con sangre entra’. Fíxose unha depuración de docentes considerados liberais e republicanos e os seus postos foron ocupados por un profesorado de ideoloxía nacionalcatólica pero con

escasa formación. Non había mestres nin escolas dabondo. En 1949, o cincuenta por cento dos nenos e nenas entre 6 e 12 anos non estaban escolarizados e a taxa de analfabetismo, principalmente feminina, era moi alta. Prohibiuse a coeducación dende o parvulario, e nenos e nenas foron separados para seren educados en valores ‘propios do seu sexo’. Ao ensino primario público, no que predominaba o adoutrinamento en valores e conduta, acudían as clases baixas. Pola contra, o secundario era unha forma de promoción social da burguesía, sobre todo masculina, e estaba nas mans dos relixiosos. Á universidade só chegaba unha minoría.

1- Propaganda. 2- Nena na escola, 1943. 3- Aula do Auxilio Social. 4- Material pedagóxico.

11.3.

11.2.

11.1. Le con atención o seguinte texto:

11.4.

que o número de escolas era bastante limitado e

A falta de escolas levou consigo que gran canti-

moitas zonas carecían delas. Algúns lugares

dade de nenos de todas as idades e niveis exis-

As necesidades de subsistencia familiar debido

contaban cunha soa escola, ademais unitaria,

tentes estudaran nunha mesma clase.

á precariedade económica primaban sobre a

por cada sexo, e moitos dos nenos desta xera-

asistencia á escola, sen esquecer outra razón,

ción aínda estudaron en escolas que foran edifi-

pois moitos pais non vían a necesidade de tal

cadas durante a República, ou en salóns da

cousa, sobre todo se o que tiñan eran fillas. As

igrexa que, con frecuencia, non tiñan ningún tipo

razóns de tipo económico familiar non foron as

de acondicionamento.

únicas que impedían aos nenos ir á escola, por-

Eran moitos os nenos que asistían á escola, aínda que só o fixeran durante os primeiros anos, xa que tamén eran moitos os que a abandonaban sen acabar os estudos primarios e os que non podían continuar os estudos medios por

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

11.1.

careceren os seus lugares de centros aos que asistir. Os nenos e as nenas seguían asistindo a escolas distintas, porque as autoridades franquistas persistían na consideración de que a coeducación era una aberración. Os plans de estudos apenas cambiaran e menos os métodos de ensinanza, pois o castigo seguía presente nas aulas. Dalgunhas destas experiencias dedúcese que a escola non era un lugar desexado para moitos nenos, moi ao contrario, esta podía xerar rexeitamento tanto pola institución como polo que representaba ou debía ter representado: o lugar de acceso ao coñecemento.

11.1.4. Era mixto o ensino?, que razóns esgrime o texto? 11.1.5. Remataban os estudos a maior parte dos nenos? 11.1.6. Cal era o sistema máis empregado para corrixir erros ou faltas de destreza? 11.1.7. Segundo o lido no texto, era a escola de entón un lugar agradable para os nenos e nenas? 11.1.8. Parécese en algo a túa escola á que se describe no documento? 11.1.9. Cal é a túa opinión sobre a afirmación «a letra con sangue entra»? 11.1.10. Cales son os impedimentos que un neno ou nena do rural tiña para acceder á escola?

O medio utilizado para lograr este acceso, para conseguir a aprendizaxe, era o castigo. Os erros, as faltas de destreza corrixíanse mediante o castigo físico.

fundación 10 de marzo

11.1.1. Nas cinco primeiras liñas danse tres explicacións ao feito de que os nenos da época non asistiran á clase. Enuméraos. 11.1.2. A asistencia ás aulas non era igual para os nenos que para as nenas. Como explicarías tal circunstancia? 11.1.3. As aulas non estaban organizadas, coma agora, por cursos ou niveis, por que?

Vida cotiá no I franquismo

11.2. O texto que vas ler agora conta como o réxime franquista empregou o ensino para reeducar a sociedade española: Era necesario reeducar integramente a sociedade española para purificar as ensinanzas da República, para substituír a moral laica por unha nova moral na que a relixión e a Patria constituísen o núcleo fundamental da Nova Era. Se as masas se educaron a través do cine, dunha masiva propaganda que contaba coa aquiescencia de todos os xornais do Estado, de todas as emisoras de radio, e sen posibilidade ningunha de debate, a mocidade era preciso adoutrinala desde a máis curta idade. Foi preciso, porén, iniciar o proceso cunha brutal depuración: a dos mestres, inspectores, profesores de institutos e de universidade. A depuración

chegou incluso aos alumnos universitarios, aos libros de texto e ás bibliotecas. Se a Orde Ministerial do 4 de setembro de 1936 obrigaba a purificar as bibliotecas escolares de forma que unicamente podían ficar os libros que «respondan aos principios da relixión e a moral cristiá e exalten o patriotismo», dúas instrucións ministeriais do 8 de novembro de 1936 e do 7 de decembro de 1936 daban ordes moi severas sobre a depuración á que tiñan que ser sometidos os mestres e profesores: «A atención que merecen os problemas do ensino, tan vitais para o progreso dos pobos, quedaría esterilizada se previamente non se efectuase un labor depurador no persoal que ten ao seu cargo unha misión tan importante coma a pedagóxica». En virtude da Orde Ministerial do 7 de decembro de 1936 acordábase a separación definitiva dos seus postos de profesores a todos os que militasen «nos partidos da Fronte Popular ou sociedades secretas, moi especialmente con posterioridade á revolución de outubro e dun modo xeral os que, pertencendo ou non a estas agrupacións, simpatizasen con elas e orientasen as súas ensinanzas ou actuación profesional no mesmo sentido disolvente que as informa». Como pode observarse, a tipificación era tan xenérica que moi poucos republicanos podían evadirse desta norma. Ao réxime, porén, non lle pareceu suficiente e por nova Orde Ministerial do 18 de marzo de 1939 considerábase causa suficiente amosar «pasividade evidente de quen puido cooperar ao triunfo do Movemento Nacional» e non colaborou activamente. Unha vez feita a depuración e substituídos os mestres depurados por un persoal formado apresuradamente ou simplemente por méritos de gue-

rra, cumpría fixar a norma básica inspiradora do ensino de acordo coa moral e o dogma católico. VV. AA. (1993), Galicia. Vol. VI, A Coruña, Hércules ediciones.

11.2.1. Explica por que o réxime franquista puxo especial énfase en destituír e perseguir os docentes. 11.2.2. Que significa a expresión «depuración de mestres»? 11.2.3. Que mestres foron obxecto de depuración? 11.2.4. Que libros puideron permanecer nas bibliotecas segundo a Orde Ministerial do 4 de setembro? 11.2.5. Que mestres cres ti que estaban máis cualificados: os expulsados ou os substitutos?, por que? 11.2.6. Poderiamos afirmar que no franquismo existiu unha escola libre e plural? 11.2.7. Establece unha comparativa da escola do momento coa escola actual, coa escola na que ti te estás formando. 11.3. Os libros de texto:

para a elaboración dos manuais, son silenciadas aquelas pasaxes que non se adaptasen á men-

11.3.3. Le os pés de foto e intenta relacionalos cunha imaxe:

saxe da historia oficial. Texto traducido de: Ángel Luis Abós Santabárbara (2003), La historia que nos enseñaron, Madrid, Foca.

11.3.1. De seguido aparecerán unha serie de imaxes de libros da época que estamos a estudar. Fíxate ben nelas e nos pés de fotos que ás veces as acompañan, e trata de facer con elas o que se propón. A primeira imaxe representa a chegada de Colón ao continente americano, nela aparece unha terxiversación da historia, saberías dicir cal é?

11.3.2. Como se presenta a Guerra Civil de 1936?, a quen enfrontou?

Tanto a mensaxe escrita dos contidos, incluído un léxico oficial que se apropia continuamente do que lle poida servir aos seus intereses —España

fundación 10 de marzo

e españolidade, Patria e patriotismo, bandeira, símbolos, personaxes, lexitimidade, bondade, valor, virtudes raciais e morais, etc.— como a linguaxe iconográfica, debían axustarse á ideoloxía nacionalcatólica. Incluso cando se empregan as obras daqueles historiadores que serven de fonte

Vida cotiá no I franquismo

fundaci贸n 10 de marzo

Vida coti谩 no I franquismo

11.4. A Igrexa e o control do ensino:

parte, os autores de manuais exerceron certa autocensura co fin de conseguir que as súas

O control da Igrexa sobre todo o que tivese rela-

obras fosen autorizadas. Os colexios relixiosos,

ción co Dogma e a Moral adquiriu natureza legal

obviamente, tiveron un alto grao de liberdade

coa asinamento do Concordato en 1953. Con el

sobre os seus textos.

a Igrexa convértese, no terreo educativo, nun «Estado dentro do Estado», pois concedíalle a potestade de inspeccionar en calquera centro, oficial ou privado, calquera materia, e esixir que se adaptase ao Dogma e a Moral católicas. Todas as materias establecidas nos cuestionarios, incluídos os manuais do FEN elaborados polo partido único, estiveron suxeitas á censura eclesiástica. En especial a historia foi obxecto de grande atención polos ordinarios das dioceses nas que se publiquen libros de textos oficiais.

Os libros de texto oficiais en todos os niveis de ensino pasaban unha tripla censura: eclesiástica, política por parte do partido único FET y de las JONS e propiamente administrativa, pero non por iso menos ideolóxica do Ministerio de Educación. É difícil saber como actuou a censura oficial así como os mecanismos de autocensura nos manuais. Seguramente a propia ideoloxía de gran parte dos autores dos manuais de texto evitaría dar demasiado traballo aos censores.

En primaria, todos os libros de lecturas históri-

Texto traducido de: Ángel Luis Abós Santabárbara (2003),

cas, amais das enciclopedias, presentan o nihil

La historia que nos enseñaron, Madrid, Foca.

11.4.1. Cal era a institución encargada de controlar todo o relacionado co Dogma e coa Moral? 11.4.2. Por que o goberno franquista lle deu tanto protagonismo na educación á Igrexa? 11.4.3. Pregunta a unha persoa maior ca ti (ou investiga) que significa FEN. Que clase de ensinanzas se explicaban nesta materia? 11.4.4. Que era o nihil obstat? 11.4.5. Como explicarías a frase «autocensura dos autores dos manuais»? 11.4.6. Cal era a ideoloxía que impregnaba todo o ámbito académico? 11.4.7. Cres que as obras de historia eran fieis á realidade? 11.4.8. Cres que actualmente os libros e os profesionais da docencia son libres ou que están sometidos a algún tipo de censura?

fundación 10 de marzo

obstat nas súas primeiras páxinas. Por outra

Vida cotiá no I franquismo

Medios de comunicación Os xornais e a radio transmitían a ideoloxía dos vencedores da guerra, e todos os medios de comunicación quedaron baixo o control do Estado por medio da censura. A prensa escrita estaba controlada pola Cadea de Prensa do Movemento, que utilizou os talleres incautados a xornais simpatizantes da República. Xunta as publicacións oficiais Arriba e Marca, mantivéronse outras privadas, ultraconservadoras, como o ABC ou o clerical YA. A tiraxe era baixa: corenta e nove exemplares por cada mil habitantes a fins dos anos corenta. Os lectores eran moitos máis, pero a penuria daqueles anos fixo que a xente se afixese a lela gratuitamente nos cafés.

Radio Nacional de España era a radio do Goberno, e todas as emisoras tiñan que sintonizar con ela ás horas de emitir o ‘parte’, un informativo herdeiro dos partes de guerra. Radio España Independiente Estación Pirenaica emitía clandestinamente dende o estranxeiro. A radio foi o medio de comunicación máis importante deste período, ata que nos anos sesenta a televisión lle colle o sitio. En todas as salas de cine se proxectaba obrigatoriamente o NO-DO (Noticiario Documental). Era unha propaganda do réxime con novas taurinas, folclóricas, relixiosas, de sociedade, que sempre empezaba enxalzando a Franco.

1- Revista Fotos, febreiro 1940. 2- Publicidade, anos corenta. 3- Cuño da censura. 4- Cartel do NO-DO.

12.2.

12.1. Le con atención os seguintes textos e responde as cuestións:

12.3.

12.4.

más apasionantes. Y los programas más apasio-

nas […]. Eso sí, implacablemente, al mediodía y a

nantes eran, ya entonces, los seriales radiofóni-

la noche, todas las emisoras estaban obligadas a

cos, donde las radionovelas del prolífico creador

conectar con el Diario Hablado de Radio Nacional

La influencia de la radio traspasaba a menudo los

Guillermo Sautier Casaseca hacían estragos

de España: la voz oficial que daba las noticias no

límites del hogar y se hacían corrillos de vecindad

entre las amas de casa […]. Por su parte los hom-

menos oficiales. Un programa informativo que

(cuando no se pegaba la oreja al tabique por si el

bres seguían con no menos ardor los avatares fut-

durante muchos años conservó para la gran

vecino subía el volumen) para oír los programas

bolísticos que les llegaban por las ondas hertzia-

mayoría de la población el sustantivo bélico con el

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

12.1.

que había nacido durante la reciente contienda civil: El Parte. Juan Ramón Azaola, «Al amor de la radio», en La vida cotidiana en la España de los 40.

O nacemento da SER. A que vai ser a única emisora privada durante moitos anos, a Sociedade Española de Radiodifusión (SER), nace formalmente en setembro de 1940 como substituta da antiga Unión Radio. Con Radio Madrid á cabeza, a emisora conta con sedes nas principais cidades de todo o país e durante toda a década vai gozar dun protagonis-

12.1.2. Segundo os textos, cales son os programas máis escoitados pola poboación nese momento? 12.1.3. Como se denominaba o programa de noticias de RNE? 12.1.4. De onde procede tal denominación? 12.1.5. Nos textos fálase da necesidade de conectar con RNE á hora das noticias. Por que se ten que facer obrigatoriamente a dita conexión? 12.1.6. Ao teu xuízo, eran libres os profesionais das radios para elaboraren os seus programas ou estaban sometidos a algún tipo de control?

mataron os pais de Helga porque eran xudeus e o de que “todos somos iguais”. Palíense frases de Paco atribuíndo o seu fracaso á falta de decisión. Elimínense señoritas en bikini. Que Paco non intente conquistar a Helga. Escena indicadora de que Anselmo e Arlette se bican. Frase sobre a relixión de Arlette. Que o tren que pasa ao lonxe bote fume, porque ensucia a paisaxe xa de seu fea de Castela. Con carácter xeral deberase tratar con esmero, discreción e prudencia canto poida interpretarse como crítica da vida e mentalidade española». Non é un invento meu para significar ridiculamente canto representaba para min o xeneral

mo case absoluto, dado que RNE, nada en 1937,

Franco. E nada novo para calquera dos meus

tarda case que unha década en asentarse no

compañeiros non integrados.

panorama radiofónico español. En canto a contidos, dedícase basicamente a ofrecer entretementos e programas que lle fagan esquecer ao público as súas penurias diarias. A nova radio ten que se enfrontar coas autoridades franquistas, que impoñen unha gran censu-

12.2. Como podes comprobar no texto, a censura non lle afectou só á prensa, tamén ao cine e ao teatro. Comenta o papel da censura na sociedade daquela altura e destaca os aspectos do texto que máis che chamen a atención. Que institución tivo unha enorme relevancia nas actividades de censura?

ra sobre os medios de comunicación e que, adeConservo como reliquia o papeliño de censura

España á hora das noticias. Como consecuen-

do meu primeiro traballo de tipo profesional,

cia, a programación da SER vai estar chea de

unha historia inxenua e sincera, distinguida co

musicais, concursos e variedades.

Primeiro Premio no Concurso Nacional de

fundación 10 de marzo

mais, obrigan a conectar con Radio Nacional de

12.1.1. Cal foi o papel da radio durante o franquismo?

Vida cotiá no I franquismo

Texto traducido e adaptado de: Javier Memba (2006), El Franquismo Año a Año. Lo que se contaba y ocultaba durante la dictadura, Madrid, Unidad Editorial.

Guións. Di textualmente, despois de citar a páxina de cada borrancho: «Coiden con esmero exhibición de rock and roll. Cóidese escena de Helga en combinación. Que os alumnos sexan

Texto traducido de: Basilio Martín Patiño, 100 españoles y Franco, Madrid, 1979.

12.3. En decembro de 1942, o Boletín Oficial del Estado recollía a creación do noticiario NO-DO: Creada a entidade de carácter oficial Noticiarios y Documentales Cinematográficos NO-DO que editará e explotará, con carácter exclusivo, o Noticiario Cinematográfico español, cuxo primeiro número aparecerá nos primeiros días do próximo mes de xaneiro, e sendo este o único que no futuro poderá levar a cabo o intercambio de novas cinematográficas co estranxeiro […]

doutro colexio, pero non escolapios. Cóidese con

Artigo 1. A partir do día primeiro de xaneiro de

esmero as pernas de Helga. Suprímase que

1943 non poderá editarse en España, as súas

posesións e colonias, ningún noticiario cinema-

ganse de ocupar os distintos medios de comuni-

control comeza coa regulación do número e

tográfico nin documental deste tipo, que non

cación para volver poñelos nas mans dos xorna-

extensión dos xornais —segundo a lei Súñer, as

sexa o NO-DO.

listas coñecidos polas súas simpatías ao

empresas xornalísticas non poden ter máis dunha

[...]

Movemento.

cabeceira—, prosegue coa «intervención na elec-

Artigo 3. […] Ningún operador cinematográfico reportaxes cinematográficas […]. Artigo 4. O NO-DO que aparecerá nos primeiros días do vindeiro xaneiro, proxectarase, con carácter obrigatorio, en todos os locais cinematográficos de España e as súas posesións durante as sesións dos mesmos […].

tas que […] apenas recupera o edificio do diario Franco. Arriba España. Viva España» […]. O xornalista alude no mesmo xornal ao primeiro número do ABC roubado, onde os seus lectores puideron ler «o repugnante grito de Viva a Sevillana que saudaba con auténtica énfase a sublevación militar. A portada reproduce a foto do Xeneralísimo. En termos moi parecidos se expresan El Debate e El Alcázar. Todos eles custan 15 céntimos. Vinte e catro horas antes, apenas entraran en Madrid os nacionais, os xornais Informaciones, Ya e Arriba saíron á rúa con edicións especiais dando conta da nova. A historia da prensa durante o franquismo acostuma entenderse baseada en dous grandes períodos. O primeiro deles ten a súa orixe en 1938, cando Serrano Súñer, en calidade de ministro do Interior, dita a que se coñece como a súa Lei de

12.4. O seguinte texto fala de como empezou a formarse a prensa do novo réxime:

así a vixilancia dos contidos […]

[…] ABC, escribe na portada «Franco, Franco,

República!» en clara contradición coa edición

12.3.1. Que significa NO-DO? 12.3.2. Cando se funda o NO-DO? 12.3.3. Quen estaba autorizado a realizar, en exclusiva, gravacións de documentais na España do franquismo? 12.3.4. Onde se podían e debían ver os documentais elaborados polo NODO? 12.3.5. Que clase de contidos se podían ver no NO-DO?, quizais políticos? 12.3.6. Cres que os traballadores do NO-DO eran libres ou que estaban condicionados no seu labor?

decide quen dirixe os xornais […] asegurándose

Prensa. […] Sobre a base dun prólogo, 23 artigos e unha disposición transitoria, regúlase a organización, control e vixilancia da prensa para facer

O 28 de marzo de 1939, en entrando en Madrid

dela un instrumento ao servizo do novo Estado.

as tropas franquistas, coa mesma dilixencia que

Así, no artigo 19 pode lerse: «Serán sancionadas

se iniciaban as detencións dos afectos ao bando

as faltas de desobediencia, resistencia pasiva e,

republicano, varias unidades militares, seguindo

en xeral, as de desvío ás normas ditadas polos

instrucións precisas do seu Alto Mando, encár-

servizos competentes en materia de prensa […] O

Texto traducido e adaptado de: Javier Memba (2006), El Franquismo Año a Año. Lo que se contaba y ocultaba durante la dictadura, Madrid, Unidad Editorial.

12.4.1. Por que terían tanta présa as tropas insurrectas por ocupar os distintos medios de comunicación e entregárllelos a xornalistas afectos? 12.4.2. Fixeran algo similar os republicanos co ABC o 18 de xullo en Madrid? 12.4.3. Enumera os xornais que se citan no texto. Existe algún deles hoxe en día? 12.4.4. Cres que algún dos citados mantería unha posición oposta ao réxime?, por que? 12.4.5. Segundo o lido, hai a máis mínima liberdade de información na prensa da época? 12.4.6. Fálase no documento dun persoeiro chamado Serrano Súñer. Investiga quen era en calquera enciclopedia ou na rede. 12.4.7. Pasa algo similar hoxe en día? Pódense fundar xornais libremente? Ditan as autoridades as direccións e os contidos? 12.4.8. Cres que hoxe por hoxe hai prensa afecta a cada un dos ‘réximes’ que xorden das eleccións?

fundación 10 de marzo

que non pertenza ao NO-DO […] poderá obter

ción do persoal directivo» —o Ministerio do Interior Juan Ignacio Luca de Tena é un deses xornalis-

Vida cotiá no I franquismo

A familia A familia patriarcal atopou no franquismo as circunstancias máis idóneas para a súa afirmación totalitaria. O Estado, consciente da súa funcionalidade represiva, fixo dela un dos seus piares fundamentais. Con este fin premiábase as familias numerosas, que proporcionaban os fillos tan necesarios para a Patria; pero outras formas de convivencia fóra da familia tradicional, os fillos ilexítimos, etc., foron sistematicamente marxinadas. Aínda que non conseguiu impoñer totalmente o seu modelo ideal, o réxime infundiu a súa ideoloxía á institución familiar pretendéndoa unha forma natural de unidade, orde e autoridade, e fomentou dentro dela o ríxido sistema de relacións que aspiraba a impoñer na sociedade. Así, os máis reaccionarios valores do franquismo penetraron ata a cociña dos fogares: as familias eran ultracatólicas e tradicionalistas –en moitas

rezábase o rosario todas as noites– e logo asumiron unha disciplina ferreña cimentada no autoritarismo e nun exacerbado machismo. Naquela época era moi habitual a familia extensa, con relacións moi severas e xerárquicas: o pai, ‘caudillo’ doméstico, era na casa a autoridade máxima de quen dependían a muller mais os fillos, que eran case propiedade privada e estaban obrigados á obediencia e a un servizo constante a prol da familia e da patria. Para perpetuar esta estrutura de xeración a xeración, os pais presentaban a súa submisión como unha virtude que os fillos debían imitar de modo sexista. O pai era a referencia masculina de dinamismo social, produtividade e entrega patriótica. O arquetipo de nai cumpría coa abnegación e o católico sacrificio ante o seu confinamento e a exclusiva dedicación ás tarefas domésticas.

1- Familia labrega, fotografía de Francisco Outañón, 1960. 2- Enciclopedia Dalmau, 1953. 3- Enciclopedia Escolar, 1957. 4- Frente de Juventudes, cartilla escolar de educación física. 5- Familia numerosa e premio á natalidade, 1972.

13.2. e 13.3.

13.1. No panel 13 hai imaxes que pretenden describir a vida nun fogar da época franquista. Fíxate primeiro nas actividades que desenvolve cada membro da familia, e logo responde a estas preguntas. Que

13.4.

está a facer cadaquén? Era algo normal nesa época? Que podes deducir desas actividades para imaxinar a vida de cada unha desas persoas? Resultaría normal esta situación hoxe en día?

13.5.

Redacta, por último, unha descrición dun fogar actual prototípico: explica que hai na casa, cantos membros hai na familia e a que se dedica cadaquén. Se queres, podes facelo mediante un debuxo. Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

13.1.

13.2. No panel 13 explícase que a familia era un calco do Réxime, pero a pequena escala. Imos completar un cadro que as compare. Busca semellanzas entre o Réxime e a familia, procurando información nos demais paneis da exposición e, se non abonda, no teu libro de texto. Propoñémosche algún exemplo (ECFTQ).

Organización do Réxime

Organización da Familia

Represión da oposición política

Castigo da desobediencia filial

Sagrada Familia 13.3. Aínda que no texto do panel se trata o tema da familia en xeral, debes ter en conta que non todas as familias eran iguais. O modelo de familia ideal viña establecido pola moral católica:

Familia franquista

Papel do pai Papel reservado á nai Papel do fillo Cantidade de fillos

La familia cristiana, santificada por el matrimonio-sacramento y por el ejemplo de la Sagrada Familia de Nazaret, es un refugio, un santuario, un vergel de castos amores, un taller de virtudes, una navecita que nos transporta con seguridad al cielo, una umbría de refugio y regalo.

fundación 10 de marzo

Texto de 1943 citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación y Cultura, páx. 223.

13.3.1. Repara en que este modelo non concordaba plenamente coa política familiar do réxime. Explica en que se diferenciaban e en que concordaban. (ECF TQ). 13.3.2. Como se explica no texto, a familia era pouco menos que un «camiño de salvación», pero, como é lóxico, houbo tamén casos de familias desestruturadas (nais solteiras, fillos e fillas sen pai coñecido,

Vida cotiá no I franquismo

etc.). Que posición social lles agardaba a estas últimas? Utiliza tamén o texto do panel para responder a esta última cuestión. 13.4. O autor do seguinte documento foi o psiquiatra de maior poder e autoridade no primeiro franquismo. Le as súas «reflexións» e responde despois ás preguntas formuladas abaixo: Hemos de culpar a la traición de la mujer moderna de parte de los males de la despoblación. Esta mujer moderna entregada a los deportes, al alcohol, al tabaco, a fantasías literarias o artísticas, al juego de naipes, a la crítica cinematográfica doméstica, a cualquiera clase de placer, menos al de acunar a sus hijos. Antonio Vallejo Nájera (1937), Eugenesia de la Hispanidad y regeneración de la raza, Burgos.

13.4.1. Cal era o problema que o Réxime quería corrixir?, menciónase no texto do panel algunha medida para solucionalo? 13.4.2. Por que dicía que a muller era culpable «en parte»? 13.4.3. Que función reservaba o Réxime para ela? Que «deporte» quería que practicase? (fíxate, para responderes a isto, no cartel do exercicio anterior). 13.5. Elabora unha gráfica coa seguinte táboa de datos: Ano

N.º de familias numerosas

1943

45.000

1955

165.000

1966

265.000

1977

700.000

Óscar Caballero (1977), El sexo en el franquismo, Madrid, Cambio 16.

A sexualidade En contraste coas campañas republicanas de educación sexual, o franquismo desenvolveu unha durísima represión que converteu a sexualidade nun tema tabú. A ofensiva represiva inspirouse teoricamente na estreita moral da Igrexa, aproveitando a censura, o control eclesiástico do sistema educativo e a influencia da relixión no ámbito familiar. Esta prohibía toda experiencia sexual fóra do matrimonio ou con outra finalidade que non fose a reprodutiva, e mesmo os anticonceptivos eran ilegais. A masturbación, as relacións prematrimoniais, as extramatrimoniais, o sexo non reprodutivo por puro pracer e a homosexualidade, vista como unha tara a medio camiño entre o delito e a enfermidade, eran pecado mortal. Todo isto orixinaba en

moita xente un intenso sentimento de culpa e angustia e, ás veces, unha manifesta incapacidade para o gozo do propio corpo. Pero nin os medos do inferno conseguiron aplacar as pulsións sexuais, polo que se acabou creando unha dupla moral: un abismo separaba a ética católica da sexualidade que se practicaba, de maneira mellor ou peor ocultada, na vida privada ou nos prostíbulos consentidos polo Réxime e baixo control policial e sanitario dende 1939. Esta hipócrita regulamentación implicaba tamén numerosas discriminacións: o machismo e o sometemento falócrata da muller, a infame condición das prostitutas e a cínica aprobación da infidelidade masculina fronte á satanización da feminina.

1- Barrio chino, Barcelona, fotografía de Joam Colón, 1964. 2- Cartel publicitario. 3- Carmen Sevilla, 1950. 4- Fotograma de O retorno de Clint, o solitario, de Luís Ramírez.

14.3.

14.2.

14.1. A sexualidade é un tema que suscitou sempre moita polémica e, a pesar dos avances recentes de cara a unha vivencia sexual libre e persoal, aínda segue habendo moitos conflitos en torno a ela. Reflexiona primeiro e explica despois con argumentos cal é a túa postura acerca dos

seguintes asuntos: a prostitución, a homosexualidade, a masturbación, os anticonceptivos, as relacións fóra da parella.

14.4.

14.2. Concordan as túas posturas coas que cres que son as máis estendidas na sociedade ou son moi diferentes? Se son diferentes, aclara en cales deses asuntos e analiza por que coidas que a xente pensa así sobre eles.

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

14.1.

14.3. Realizade agora colectivamente unha pequena enquisa sobre as actitudes ante eses mesmos temas no voso instituto.

Poderíavos servir algún dos seguintes cuestionarios base ou outro máis detallado que elaboredes vós mesmos/as:

A. Estás a favor de que se practiquen libremente as seguintes opcións relacionadas coa sexualidade? Moi de acordo

Bastante de acordo

En desacordo

Moi en desacordo

Prostitución Homosexualidade Masturbación Anticonceptivos Aborto Sexo fóra da parella B. Estás a favor de que se prohiban dalgunha maneira as seguintes prácticas relacionadas coa sexualidade? Moi de acordo

Bastante de acordo

En desacordo

Moi en desacordo

Prostitución Homosexualidade Masturbación Contracepción Aborto

fundación 10 de marzo

Sexo fóra da parella 14.4. No texto deste panel afírmase que a sexualidade durante o franquismo se organizou segundo os principios marcados pola Igrexa católica. Investiga se a Igrexa segue opinando o mesmo ca

Vida cotiá no I franquismo

daquela en relación cos temas propostos no exercicio anterior, e aclara os posibles cambios. Cres que hoxe perdeu toda a súa influencia social, que a mantén ou que gañou aínda máis?

14.5. De entre as condutas sexuais diferentes da oficial e, polo tanto, consideradas polo Réxime como perversións máis ou menos graves, a homosexualidade era a máis común. Por isto, e porque o primeiro

Franquismo se fundaba sobre valores racistas e machistas, foi perseguida dunha maneira especial. A persoa homosexual era considerada unha especie de monstro e, xa que logo, debía ser internada, ao principio no manicomio ou na cadea, e ser sometida a tratamentos de «curación» (que mesmo podían chegar á castración ou a esterilización amparadas pola Igrexa). Pero en 1954 aprobouse unha lei que, entre outras medidas, creaba centros especiais para recluílas ata tres anos, aínda que non mantiveran relacións publicamente (bastaba que un veciño o denunciase): Cuando se trate de verdaderos casos de perturbación mental, a pesar de haberse demostrado su peligrosidad, lo procedente será decretar su absolución e internamiento en establecimiento adecuado, del cual no podrán salir sin la autorización judicial correspondiente. En cambio es esencial la medida de seguridad referida para los

14.5.1. Cres que as persoas homosexuais son delincuentes ou enfermas? 14.5.2. Como foron tratadas durante o franquismo? 14.5.3. Por que cres que o franquismo as perseguiu tanto? 14.5.4. Despois de ler o texto do panel sobre a familia, cres que poderían casar as persoas homosexuais durante esta época para fundaren unha familia? E na actualidade, poden casar en España? 14.5.5. Como cres que son tratadas as persoas homosexuais na sociedade actual? 14.6. Carmen Sevilla era un dos principais mitos sexuais da primeira época do franquismo. Fíxate na foto dela que aparece no panel 14. 14.6.1. Paréceche sexualmente excitante? 14.6.2. Cres que esas mesmas mulleres, así vestidas, poderían converterse en mitos sexuais na actualidade? 14.6.3. Que diferenzas atopas cos mitos de hoxe?

14.7. Durante o franquismo existía unha dupla moral no terreo da sexualidade. Unha cousa era o que se aparentaba e outra o que se practicaba, así que moita xente publicamente respectada mantiña en privado condutas sexuais mal vistas. 14.7.1 Cres que hoxe pasa algo semellante? 14.7.2. Se cres que aínda pasa, como o explicas?, cales son as razóns desa hipocrisía? 14.7.3. Se pensas que hoxe xa non pasa, a que razóns cres que obedeceu ese cambio?

homosexuales auténticos, dada su altísima peligrosidad y necesidad de tratamiento para su curación.

fundación 10 de marzo

A. Sabater (1962), Gamberros, homosexuales, vagos y maleantes, Barcelona, 1962.

Vida cotiá no I franquismo

As mulleres, na casa O franquismo significou para as mulleres a perda das conquistas logradas durante a Segunda República. Subordinadas primeiro ao pai e logo ao marido, a nova lexislación negoulles a categoría de persoas xurídicas. O seu destino era casar e quedar na casa coidando do home e da proxenie, canta máis mellor. Co casamento tiñan que deixar de traballar e mesmo se estableceu un ‘premio de nupcialidade’, especie de préstamo co compromiso de non volver ao traballo. Desde ese momento, nas clases medias e a burguesía pasaban a ser ´señoras de´, xunta o seu primeiro apelido ou suplíndoo, engadíase o do home. Emporiso, a contribución económica das mulleres foi imprescindible para moitas familias, tiveron que enfrontarse directamente á pantasma da fame co seu traballo na casa e noutras actividades

complementarias como as do agro ou o servizo doméstico. Os cambios no sistema educativo ían encamiñados a formar a nova muller. Nenas e mozas, separadas dos nenos, cursaban materias como fogar ou economía doméstica, e santa Teresa, Isabel a Católica ou as virxes mártires eran os modelos para imitar. A propia vestimenta reflectía estes tempos escuros. A Igrexa regulamentaba o longo das saias ou das mangas, e cando se entraba nun templo había que ir con medias e cos brazos e a cabeza cubertos. A Sección Femenina encargouse de exercer o control sobre as mulleres a través do seu labor social, especialmente no agro e no eido educativo. Dela tamén dependía o Servizo Social que tiñan que cumprir a maioría.

1- Propaganda oficial. 2- «Muller a chave do triunfo». 3- Publicidade. 4- Tendal en Sada, fotografía de Ramón Dimas.

15.1. Vivencias dunha avoa Cando miña avoa era moza (da miña idade máis ou menos) vivía nunha aldea chamada Mourente que está moi preto do aeroporto de Lavacolla. Ela vivía con cinco irmáns, a súa nai e o seu pai.

15.3.

15.4.

A miña avoa, cando estaba na casa, tiña que

terras de cultivo ou irlle facer recados ao meu

coidar de seus irmáns pequenos e aprender a

bisavó que daquela traballaba nas obras do

coser e axudarlle á súa nai a facer as tarefas

aeroporto. Cando tiñan algún tempo libre, que

da casa.

era máis ben pouco, xogaban coas veciñas á

Polas mañás ía a escola e polas tardes tiña

raíña, as agachadas…

que levar as vacas ao monte e ir traballar as

Tamén cando era tempo de recoller colleitas

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

15.2.

15.1.

como millo, patacas, trigo, etc. ían traballar ás casas onde había moita labranza e, a cambio,

nenas (as margaritas) e ás mulleres casadas:

pagábanlle con comida e un pouco de diñeiro.

caso no cederás pero tampoco te opondrás

Os domingos organizaban un pequeno baile

directamente: esquivarás el golpe, te harás a un

cunha radio xunta a praza da aldea, onde

reada: forra libros, los recoge cuando los her-

lado y dejarás que pase el tiempo. […] Soportar,

tamén viñan mozos e mozas doutros pobos e

manos los dejan rodando. Entretiene al más

esa es la fórmula... Amar es soportar.

tiñan que vir andando porque daquela non

chico de sus hermanos, viste a la muñeca,

había coches por aquí.

borda el tapete, arregla el cuarto. Teje, cose…

Na casa da miña avoa, que non era súa, que a

le entusiasma que la manden a un recado, por-

tiñan alugada, pois alí non había televisión, así

que no hay nada más bello que servir.

nación con cousas vellas que tiñan na casa como bonecas de trapo.

(Además,) no hay que ser nunca una niña empachada de libros, no hay que ser una intelectual. De mayores, si hay que elegir una

Tatiana, primeiro de ESO A, IES de Sar. A súa avoa ten 64 anos.

fundación 10 de marzo

que tu conciencia cristiana te lo impida. En este

a) Una verdadera Margarita está siempre ata-

que tiñan que inventar xoguetes coa súa imaxi-

za sin replicar: cuando exija, cederás, a no ser

15.1.1. Enumera as actividades ás que se dedicaba de moza a avoa de Tatiana. 15.1.2. Das actividades sinaladas antes, cales pensas que aínda facedes as nenas e mozas da túa contorna?, e as outras, quen as fai? 15.1.3. Algunhas das actividades non lúdicas que se relatan no texto aínda as fan ás veces as nenas, busca algún exemplo e contextualízao (di en que condicións se produce). 15.1.4. Pregúntalles ás túas avoas ou bisavoas como foi a súa infancia e mocidade e escribe un informe.

carrera, que sea una carrera de mujer: enfermera, puericultura o maestra. Citado en Teresa Gallego Méndez (1983), Mujer, Falange y franquismo, Madrid, Taurus, páx. 160.

15.2.1. Como debe ser, segundo o texto, o comportamento das nenas? Se tiveras que resumir nunha palabra o que se esperaba delas, cal utilizarías? Xustifica as túas respostas. 15.2.2. Para que pensas que eran educadas as nenas? 15.2.3. Argumenta a túa opinión sobre o que se di no texto. b) Ya lo sabes: cuando estés casada, jamás te enfrentarás con el, ni opondrás a su ingenio tu

15.2. Como se espera que sexan as mulleres. Os seguintes textos fan recomendacións ás Vida cotiá no I franquismo

genio y a su intransigencia la tuya. Cuando se enfade, callarás: cuando grite, bajarás la cabe-

Citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación y Cultura, páx. 265.

15.2.4. Cal debe ser, segundo o texto, a actitude das mulleres casadas? Busca unha palabra que poida resumir o comportamento que delas se espera, explicando o porqué da túa elección. 15.2.5. Pensas que na actualidade están superadas estas recomendacións? Xustifica a túa resposta. 15.2.6. A revista Medina, da Sección Femenina, aconséllalles ás mulleres facer «deporte en la casa». Fai un comentario libre sobre o contido e posibles mensaxes.

15.2.7. Na actualidade hai unha publicidade dirixida ás mulleres: que vende?, con que imaxes e mensaxes? 15.3. No seguinte texto recóllense as normas sobre a vestimenta que, segundo a Igrexa, deben cumprir as mulleres, dentro e fóra do templo. A. As que vistan traxes inmorais […] non poden ser admitidas no templo; e se entrasen nel deben ser invitadas a retirarse […] Os confesores negaranlles a absolución se non prometen seriamente emendárense e cumpriren as normas; os sacerdotes negaranlles a Comuñón pasando diante delas sen llela dar; […] non poden ser admitidas como madriñas do Bautismo e da Confirmación; […] tampouco poden ser admitidas nas reunións das Asociacións piadosas, nin nas de Acción Católica, nin menos nas procesións; […] As mestras de nenas —e sobre todo as relixiosas— saiban que a Sagrada Congregación do Concilio (Instrución do 12 de xaneiro de 1930) mándalles que non reciban nos seus colexios e conventos as que leven vestidos menos honestos e que, aínda ás xa admitidas, de non se

Normas concretas de modestia feminina entresacadas dunha carta pastoral do Arcebispo de Toledo de 1943.

B. O vestido feminino é indecente e inmodesto […] cando as mangas non cobren os brazos […]

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

corrixiren, as despidan.

ata máis abaixo do cóbado, e se trata de recibir Sacramentos, ata o pulso; […] os vestidos de escote pronunciado que deixen ao descuberto

15.4. Nos seguintes textos, Pilar Primo de Rivera diríxese ás mulleres da Sección Femenina:

gran parte do peito e as costas […], cando non se tape o nacemento natural do colo; […] cando

A. […] que vuestra labor sea callada; que a las

a saia non chegue á metade entre o xeonllo e o

Secciones Femeninas mientras menos se las

pé, nas nenas menores de 12 anos a saia debe

oiga y menos se las vea, mejor; que el contac-

cubrir os xeonllos; […] cando se presenten sen

to con la política no nos vaya a meter a noso-

medias non se tratando de nenas menores de

tras en intrigas y habilidades impropias de

12 anos, é razón bastante para negar os Santos

mujeres.

Sacramentos; […] cando os vestidos, (sic), etc.,

Pilar Primo de Rivera, abril de 1939.

dan excesivo relevo ás formas do mesmo […]; os vestidos estreitos, de tal xeito cinguidos que

B. […] Una vez acabada la Guerra […] comien-

debuxen escandalosamente formas e detalles

za nuestra tarea más difícil: la de la formación

do corpo […], tampouco é lícito velar con telas

total de las mujeres […]. Esta educación que

claras e transparentes as partes do corpo que,

será completa, queremos dirigirla principal-

segundo as normas precedentes, deben estar

mente hacia la formación de la mujer como

cubertas.

madre. De esta manera no solo evitaremos uno de los mayores males, producidos en su mayor

fundación 10 de marzo

Traducido e adaptado de: Citado en Jordi Roca i Girona (1996), De la pureza a la maternidad. La construcción del género femenino en la postguerra española, Madrid, Ministerio de Educación y Cultura, páx. 58.

15.3.1. En que se incide en ambos os textos?, con que finalidade? 15.3.2. Busca algunha imaxe no panel que garde relación cos textos. 15.3.3. Podedes preparar un debate sobre a repercusión das normas relixiosas na vida cotiá, tomando como punto de partida o segundo parágrafo do texto A e a polémica actual suscitada a raíz da integración de alumnas musulmás nas aulas.

Vida cotiá no I franquismo

15.4.3. Que consello lles da ás mulleres da Sección Femenina no primeiro texto?, con que argumentos? 15.4.4. Cales son as funcións das mulleres da Sección Femenina segundo o texto B? 15.4.5. No texto B fálase dun problema demográfico, cal? Busca información noutros paneis sobre as posibles causas deste problema.

15.5. O descenso do poder adquisitivo dos obreiros na posguerra foi un dos motivos que explican que moitas mulleres casadas non se animaran a deixar o traballo remunerado, a pesar da creación dos subsidios familiares. En 1945, o ministro de Asuntos Exteriores Martín Artajo recoñecía publicamente:

parte por la ignorancia de las mujeres, como es la mortalidad infantil, sino que obedeceremos

Los salarios reales, efectivos de nuestros

una orden del Caudillo, quien continuamente y

hogares trabajadores han descendido y buena

cada vez que tiene ocasión de encontrarse con

parte de los presupuestos domésticos obreros

sus secciones femeninas, les da la misma con-

adolecen de un déficit inicial irremediable,

signa: salvar la vida de los niños, por la educa-

achacando a ello el ascenso del trabajo feme-

ción de las madres.

nino y reclamando una vez más la instauración

Mensaxe de Pilar Primo de Rivera ás delegadas locais da Sección Femenina en 1945.

real del salario familiar como garantía de la estabilidad familiar, el crecimiento necesario de la población y el orden social. […]. La inconsis-

15.4.1. Contextualiza os textos; debes fixarte na data en que se produciron. 15.4.2. Busca información sobre a autora das mensaxes, a Sección Femenina e a Falange.

tencia económica de los hogares obreros es un motivo incesante de subversión y de revuelta. La deserción de la vida doméstica arrastra a la mujer al vicio y desemboca en una general relajación de las costumbres. El menosprecio

PARTICIPACIÓN DAS MULLERES NA POBOACIÓN ACTIVA 1940-1971

en fin de la familia como núcleo social y su apartamiento de la vida pública termina en el imperio de las masas sin alma, de las multitu-

Ano

des amorfas, de las muchedumbres amotina-

1930

9,0

1940

8,3

1950

11,8

1960

13,5

1964

17,2

1967

17,6

1970

18,8

1971

19,1

15.5.1. Por que as mulleres teñen que seguir traballando, segundo Martín Artajo? 15.5.2. Que consideración lle merece ao ministro que as mulleres traballen fóra da casa?, que argumentos utiliza? 15.5.3. Serían aceptables unhas declaracións como as do ministro hoxe en día?, por que? 15.5.4. Observa a táboa sobre a participación das mulleres na poboación activa. Tendo en conta os datos que se refiren ao período, a que conclusións chegas?

15.6. Moitas mulleres non figuraban nas estatísticas como traballadoras pero víanse na obriga de facer traballos extras para que a familia puidese sobrevivir:

Poboación activa feminina en relación á total (%)**

El trabajo de las mujeres a través de la Historia, páx. 103. *Porcentaxe de mulleres na poboación activa en relación co total da poboación activa en idade de traballar. **Considérase poboación activa a que traballa en tarefas remuneradas.

Carrexaban varias bañeiras ou cestas xuntas,

lavar, cumpríalles ter boa memoria para non se

unhas enriba doutras, sempre dependendo da

esquecer de a quen correspondía cada peza,

forza e do equilibrio da lavandeira. Cando che-

xa que, agás as sabas (que levaban iniciais), a

gaban coa roupa ao sitio de lavar, onde cada

roupa non tiña marcas. Á lavandeira que perdía

lavandeira tiña o seu lavadoiro, a primeira tare-

unha peza de roupa, descontábanlle o seu

fa era a de separar a roupa branca da de cor,

valor da paga.

para que esta non destinxise. […] Dos tres lugares nos que se adoitaba lavar, o río, por ser o lugar con máis auga e máis corrente, era o máis utilizado. A postura habi-

O traballo das lavandeiras comezaba indo bus-

tual para lavar era de xeonllos sobre os cubos

car a roupa ás casas das «señoritas», ás pen-

e inclinándose sobre os lavadoiros curtos. Os

sións, colexios, conventos, etc. Os días para

lavadoiros longos, nos que se lavaba de pé,

facer este labor adoitaban ser os luns ou os

eran moi incómodos xa que había que dobrar-

domingos. A forma de carrexala podía ser en

se moito máis para chegar á auga, inconve-

sacos, cestas, bañeiras ou carros. As cestas ou

niente que se agravaba no caso de mulleres

bañeiras levábanas enriba da cabeza, sobre un

pequenas ou preñadas.[…]

mulido feito de trapo, fieitos ou herba seca.

Ás mulleres que tiñan moitas casas para lles

15.6.1. Na actualidade hai electrodomésticos que facilitan os labores da casa. Pregúntalle á túa avoa ou a unha persoa que vivira aquela época cales deses aparellos non existían entón. 15.6.2. Que nome reciben os traballos como o das lavandeiras que non figuraban nas estatísticas oficiais? Que outros traballos se farían en condicións semellantes? Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

das, en la callanocracia.

Taxa de participación feminina*

fundación 10 de marzo

15.6.3. Realízanse hoxe traballos como eses aos que se fai referencia na cuestión anterior? Pon algúns exemplos.

Vida cotiá no I franquismo

A nenez, camiño de perfección A guerra esmagou familias enteiras e moitos nenos quedaron desatendidos. A fame, o frío e falta de hixiene fixeron reaparecer enfermidades infecto-contaxiosas que elevaron as taxas de mortalidade infantil. Os orfanatos e o Auxilio Social acollían os rapaces sen medios. Nas aldeas, os cativos eran indispensables para moitas tarefas do campo que debían compaxinar coa escola. Poucos puideron seguir estudos superiores porque era caro e significaba marchar a un internado. Nas vilas non sempre era necesario o traballo dos pequenos para sustentar a familia. Podían acceder a mellores escolas —sempre separados nenas e nenos— e ir a clubs infantís como os das Margaritas e Pelayos, afíns aos Requetés. Mentres as rapazas eran educadas para servir a súa futura familia, os nenos participaban en torneos deportivos, excursións ou acampadas. O Frente de

Juventudes organizaba moitas actividades de lecer para achegar os mociños á Falange. Os xoguetes eran un luxo inalcanzable. Os cativos enredaban sen que ninguén tivera conta deles. Xogaban con ben pouca cousa: bonecas feitas con mazarocas, pelotas de trapos vellos, bólas de rodamentos ou paus que servían para todo. Foron moi populares as coleccións de cromos e, sobre todo, os tebeos nos que os heroes eran un modelo irreprochable de conduta. Tanto na aldea coma na vila, ninguén debía quedar sen catequese, comuñón e confirmación. As institucións relixiosas promovían convivencias e exercicios espirituais para inculcar na mocidade os valores cristiáns. As leccións morbosas e aterradoras sobre o pecado embazaron a imaxinación de varias xeracións de adolescentes.

1- Parchís patriótico. 2- Recortable do neno soldado. 3- Roberto Alcázar, cómic. 4- Propaganda oficial.

16.2.

16.1. Faille unha «entrevista» ao teu avó ou avoa (ou a algunha persoa maior) sobre os tempos cando eles eran nenos. Que che conten como era a súa alimentación, como eran as súas casas (calefacción, auga quente, mobles, baños…), que che

16.3.

digan algo sobre o traballo infantil, sobre as escolas ás que asistían, como eran os seus xoguetes… Unha vez concluída a «entrevista», compara nun informe a vida dos nenos da época que estamos a estudar coa túa

16.4.

vida, coa dos nenos e nenas de hoxe.

16.2. Le atentamente o seguinte texto que che propomos. Trátase dos «gritos de ordenanza» escritos por Sancho Dávila para

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

16.1.

os mozos do Frente de Juventudes: ¿Qué queréis? —La España Una, Grande y Libre ¿Por qué lucháis?

16.3. Despois de entender ben o texto, fíxate nas imaxes 2 e 4 do panel número 16 e logo di cal era a finalidade (para os nenos e as nenas) que pretendían as organizacións franquistas e a Igrexa.

—Por la Patria, el Pan y la Justicia

¿Qué os sostiene?

—El Caudillo

16.4. Repara no texto e nas imaxes e logo contesta as preguntas propostas. Flechas y Pelayos e Chicos, os tebeos de toda unha xeración de españois.

¿Qué os mueve? —El recuerdo de José Antonio

Os tebeos —o termo ‘cómic’ aínda está por

¿Cuál es vuestra disciplina?

acuñar– xogan un papel determinante na mito-

—La Falange

loxía infantil e xuvenil destes días. Aínda que 60

¿Cuál es vuestro lema?

anos despois sexa difícil imaxinar o lugar que

—Unidad, Unidad, Unidad

os heroes das viñetas teñen na formación dos

¿Cuál es vuestra consigna?

nenos da Nova España, os educadores deste

—Por el imperio hacia Dios

país que emerxe das ruínas dunha contenda

¿Cuál es vuestro grito?

fratricida sábeno perfectamente. […] Frei Justo

—¡Arriba España! ¡Viva Franco!

Pérez de Urbel é un deses docentes. Catedrático de Historia Medieval, antigo cola-

J. Marchamalo (1996), Bocadillos de Delfín, Barcelona, Grijalbo.

borador de Ramiro de Ledesma, asesor da Sección Femenina, abade do Val dos Caídos e

fundación 10 de marzo

home forte no que á prensa infantil do momen-

16.2.1. Que significa «España Una»? 16.2.2. A que se lle chamou a «revolución Nacional-Sindicalista»? 16.2.3. Quen era o Caudillo? 16.2.4. A que se refire o texto ao falar de «El recuerdo de José Antonio»? 16.2.5. Que era o Frente de Juventudes?

to se refire, ocorréuselle levar á Novena Arte, a das viñetas, un proceso semellante ao que en abril de 1937 xuntou os carlistas e falanxistas. É así como en 1938 nace Flechas y Pelayos, resultado da fusión de dúas publicacións xuvenís anteriores. El Flecha, de orientación falangista; e Pelayos, de inspiración requeté. […] Flechas y Pelayos manterase nos quioscos ata

Vida cotiá no I franquismo

Historia coa exaltación dalgúns episodios da pasada Cruzada… Traducido e adaptado de: J. Memba, (2006), El franquismo año a año. Vol. 1, Madrid,

—La sangre de nuestros caídos. ¿Quién os guía?

nase a recreación épica das grandes figuras da

«Todas sueñan con Mariquita Pérez»,

¿En qué creéis? —En España y su revolución Nacional-Sindicalista

ben entrado o ano 49. Nas súas páxinas altér-

Grupo Unidad Editorial, S. A.

entreter os nenos?, que máis querían lograr? 16.4.4. Que elementos das portadas dos cómics aos que nos estamos a referir se poden vincular ao réxime franquista?

fundación 10 de marzo

16.4.1. Investiga o que era a Sección Femenina, o Val dos caídos, os carlistas e os requetés. 16.4.2. Que significan «Nova España» e «Cruzada» no documento anterior? 16.4.3. Pretendían os editores dos tebeos só

Vida cotiá no I franquismo

Lecer e cultura no ermo Os touros, o fútbol e a copla española convertéronse nos símbolos unitarios da cultura patria. O castelán impúxose como única lingua oficial, as outras linguas nacionais foron eliminadas do ámbito público. A cultura popular quedou reducida a estereotipos como os grupos de coros e danzas e as clases de bordados rexionais que a Sección Femenina promovía. Só estaban permitidas as celebracións relixiosas presididas polo cura, o alcalde e a Garda Civil. Prohibíronse o entroido, os maios e outras festas laicas. A fenda que dividía a sociedade tamén se estendía ao tempo de lecer. Mentres as elites gozaban do teatro, da zarzuela e do casino, a meirande parte da poboación só tiña acceso á radio, o fútbol da comarca e o paseo do domingo. O illamento do mundo rural mitigábase cos traballos colectivos, a taberna e as feiras e romarías. Nas vilas desenvolveuse unha cultura de evasión ligada ás sesións dobres

de cine e ao consumo masivo de noveliñas rosas ou de vaqueiros. A radionovela aliviou a necesidade de fuxir dunha realidade paralítica: unha calculada mestura de falsa moral, romanticismo e ascensión social reconducía as fantasías da audiencia. O cine tamén difundía valores adormentadores: a dobraxe obrigatoria das películas estranxeiras permitía unha requintada corrección da linguaxe e a manipulación dos guións para eliminar todo o que atentase contra o decoro establecido. Historias épicas, vidas de santos e comedias costumistas eran a tea de araña que tollía o cine nacional. A pobreza e a censura abafaron o tempo de lecer e sumiron a sociedade nunha cultura artificiosa e cincenta que a afastaría da súas raíces.

1 e 2- Carteis de cine épico. 3- Lola Flores. 4- Efectos da censura nun mesmo fotograma. 5- Panfleto.

17.3.

17.2.

17.1. Le o texto do panel 17 e logo responde as preguntas. Escolle a verdadeira entre as tres respostas que se che ofrecen:

17.4.

17.5.

Cal era a lingua obrigatoria na Galicia do primei-

Actividades de ocio promovidas pola Sección

ro franquismo?:

Femenina:

Castelán

Os Maios

Galego

Guateques

Ambas as dúas

Coros e danzas

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

17.1.

Festividade prohibida no primeiro franquismo:

precederá o canto da hora e o anuncio do

resco e cristián dunha raza que sempre obede-

Entroido

tempo.

ceu a espirituais resortes […] o que somos e o

Reis

Os bailes eran feixe de demos, estrago da ino-

que seremos sempre, como raza de privilexio

Ascensión

cencia, solemnidade do inferno, tebra de valo-

sobre a face da terra […].

Principais usuarios dos casinos: Os obreiros

res, infamia das doncelas, alegría do demo e tristura dos anxos.

Os estraperlistas As amas de casa A principal actividade de ocio das mulleres era… Fútbol Cafés/tabernas Paseo dominical Principal argumento das radionovelas:

17.2.1. Por que a Igrexa teimaba tanto en controlar os bailes? 17.2.2. Que institución franquista potenciou os bailes rexionais? 17.2.3. Por que estes bailes si estaban autorizados e ata ben considerados?

Crítica social Romanticismo con falsa moral Política

17.3. Observa a imaxe número 5 do panel 17. Fai un comentario persoal dela.

Principais valores transmitidos polo cinema franquista: Patrioteiros

17.4. Le o texto que figura a continuación e fíxate nas imaxes 1 e 4 do panel número 17.

Feministas Educativos

A sétima arte ten unha cita coa historia o 5 de xaneiro de 1942. […] As pantallas do cine Pazo da Música, de Madrid, vístense de gala para

17.2. Repara nos textos redactados polas autoridades eclesiásticas, concretamente polo cardeal Segura:

recibir a estrea do filme de España: Raza […] A película, escrita polo descoñecido Jaime de Andrade —o pseudónimo empregado polo

fundación 10 de marzo

Caudillo para asinar o guión— conta a historia

Ávila, 28/11/39. As autoridades prohibiron, por

dunha familia fidalga, imaxe fiel das familias

inmorais, os bailes públicos e privados, agás a

españolas que resistiron os máis duros emba-

xota serrana, de tanto sabor nesta provincia.

tes do materialismo […] Esta tendenciosa e par-

Así mesmo, o Concello dispuxo que os serenos

ticular visión da inmediata Historia de España,

volvan cantar a hora, como se facía desde o ZXK

reflexo da mentalidade dos vencedores […] é

ata o advento da República, na que se suprimiu

unha exaltación da raza española: «As imaxes

o costume. A xaculatoria «Ave María Purísima»

enxalzan o heroico, o belo, o sublime, cabalei-

Vida cotiá no I franquismo

Traducido e adaptado de: C. Coronado (2006), «El Caudillo estrena Raza», en El franquismo año a año Vol. 2, Madrid, Grupo Unidad Editorial S. A.

17.4.1. Quen foi o auténtico guionista de Raza? 17.4.2. Cres que se trata dun filme realista? 17.4.3. Observa con atención os carteis publicitarios de filmes que aparecen no panel 17. Que pretendían as autoridades con películas como Agustina de Aragón ou A mi la Legión?

Actividade xeral

PANEL 1: Compoñentes dun partido político de extrema dereita fundado en 1933 por José Antonio Primo de Rivera seguindo modelos do fascismo italiano: ________________ PANEL 2: Política económica propia do primeiro franquismo que pretendía garantir o abastecemento da nación empregando só os recursos propios, prescindindo das importacións: ___________________________________ PANEL 3: Comercio ilegal de artigos controlados polo Estado ou que están suxeitos a taxa: ___________________________________ PANEL 4: Organización estudantil que controlaba as actividades culturais e deportivas das univer-

sidades e que informaba o poder do comportamento dos estudantes: ____________ PANEL 5: Guerrilla de resistencia antifranquista que desenvolveu as súas actividades durante a posguerra: __________________________ PANEL 6: Enfrontamento armado que teñen entre si os habitantes dun mesmo país: ____________ _____________ cun carácter de expedición militar contra os infieis: _________________ PANEL 7: Obrigatoriedade que tiñan os mozos españois de incorporárense a filas, durante un tempo variable, sen ningún tipo de contraprestación económica: _________________ PANEL 8: Medio de transporte colectivo, lento pero moi empregado polos emigrantes para trasladárense ás cidades ou aos distintos países europeos: __________________________

PANEL 9: Barrio nas aforas das cidades, ou na súa periferia, e que constitúe a zona pobre anexa a elas: _____________________________ PANEL 10: Asociación formada para a defensa dos intereses comúns de todos os asociados patronais e obreiros: ______________________ PANEL 11: Porcentaxe de poboación que non sabe ler nin escribir: _________________________ PANEL 12: Emisora de radio que, de forma clandestina, emitía dende o estranxeiro (o seu nome recorda o dunha cadea montañosa española): ____________________________________ PANEL 13: Dise daquela familia na que a autoridade recae, en exclusividade, no home xefe dela: ___________________________________

Vida cotiá no I franquismo

fundación 10 de marzo

1. A continuación propóñenseche dezasete definicións, unha por cada panel. Ti deberás ler a definición e logo buscar, panel a panel, o termo definido:

PANEL 16: Sección da FET y de las Jons creada en 1940 que se encargaba da formación da xuventude española: ____________________________________

PANEL 15: Organización española formada por mulleres, rama feminina da Falange Española y de las JONS, que durante a Guerra Civil tivo ao seu cargo os servizos auxiliares e a obra do Auxilio Social: _____________________

PANEL 17: Vixilancia que exercía sobre a literatura, o cinema, a prensa... para tratar de evitar que se tocasen temas contrarios aos postulados do réxime franquista: ___________________________________

fundación 10 de marzo

PANEL 14: Aquelas relacións sexuais prohibidas por realizárense antes do enlace matrimonial ou ben por realizárense por fóra do matrimonio: ___________________________________

Vida cotiá no I franquismo

2. Cando deas todas as definicións, tenta facer unha composición na que integres todas, ou polo menos unha maioría delas.

vida cotiรก no primeiro franquismo