II Franquismo, Unidade Didáctica by Fernández Manso

Carme Alvariño Alejandro Antonio Díaz Otero Heladio Anxo Fernández Manso Xosé Antón García González Ramón López Facal José Ignacio Mato Rodríguez Francisco Antonio Pérez Otero María Luisa Paz Patiño Olga Pedrouzo Vizcaíno Víctor Manuel Santidrián Arias Susana Trigo Arcos

Fundación 10 de Marzo

A C I T C Á D I D E UNIDAD

UNIDADE DIDÁCTICA Carme Alvariño Alejandro Antonio Díaz Otero Heladio Anxo Fernández Manso Xosé Antón García González Ramón López Facal José Ignacio Mato Rodríguez Francisco Antonio Pérez Otero María Luisa Paz Patiño Olga Pedrouzo Vizcaíno Víctor Manuel Santidrián Arias Susana Trigo Arcos

2007 Fundación 10 de Marzo

© Carme Alvariño Alejandro, Antonio Díaz Otero, Heladio Anxo Fernández Manso, Xosé Antón García González, Ramón López Facal, José Ignacio Mato Rodríguez, Olga Pedrouzo Vizcaíno, María Luisa Paz Patiño, Francisco Antonio Pérez Otero, Víctor Manuel Santidrián Arias, Susana Trigo Arcos, 2007 Deseño xeral Alejandro Vidal e Pilar Barciela Corrección lingüística Begoña Méndez Vázquez (Gabinete de Normalización Lingüística do Sindicato Nacional de CC OO de Galicia)

Edita Fundación 10 de Marzo Vía Pasteur 45 B Polígono do Tambre 15890 Santiago de Compostela Tel.: 981 574 082 Fax: 981 576 807 f10m.sn@galicia.ccoo.es Imprime Tórculo Artes Gráficas S. A. ISBN: Depósito legal:

Índice Presentación

01. Introdución

02. O desarrollismo

03. Traballo

04. E chegou o tractor

05. «Adios, mi España querida»

06. Consumo: xa parecemos ricos

07. Saíndo da fame

08. Spain is different

10. E dentro do “pisito”

09. Urbanismo: sen modo nin xeito

11. É (algo) máis fácil viaxar

12. «La televisión pronto llegará»

13. Da verbena ao guateque

14. O espertar dos sentidos

15. «La formación del Espíritu Nacional»

16. Frieiras, cobadeiras e regalicia

17. Mulleres: saíndo das sombras

18. Franquistas e antifranquistas

19. Unha ditadura brutal ata a fin

Actividades finais

Presentación preocupación constante da Fundación 10 de Marzo por dar a coñecer ao público non especializado os fondos custodiados no Arquivo Histórico de CC.OO. cobre, polo menos, dúas das súas liñas de traballo: a produción de exposicións e a publicación de unidades didácticas dirixidas ao mundo escolar. Son xa varias as mostras que, con carácter itinerante, están percorrendo os centros galegos e españois: Prensa clandestina no franquismo, España século XX: Escenas do traballo, Seoane: Trece estampas de la traición, O ensino na II República, Imaxe gráfica da II República, As mulleres tamén emigran e Vida cotiá no primeiro franquismo. O interese didáctico da Fundación 10 de Marzo tamén se consolidou a través dunha segunda liña de traballo: a edición de unidades didácticas. A Empresa Nacional Bazán, 1942-1972. Condicións de traballo e conflictividade laboral, 10 de Marzo: unidade de Historia Social, Quessada. Arte e compromiso. Unha guía didáctica sobre a pintura política de Quessada e Imaxe gráfica da Segunda República son exemplos deste quefacer. Ao longo de 2006, a Fundación 10 de Marzo puxo en circulación unha nova mostra, Vida cotiá no segundo franquismo, que presenta mediante textos e imaxes os aspectos máis salientables do impacto da ditadura sobre a vida da cidadanía entre 1959 e a morte do xeneral Franco. Malia que Vida cotiá no segundo franquismo está concibida como unha mostra que ofrece informacións para facer comprensible o período, a exposición é continuación de Vida cotiá no primeiro franquismo. Os paneis da mostra salientan as continuidades pero tamén as transformacións que viviu a nosa sociedade, razón pola cal a estrutura da información non é idéntica á anterior. Algúns aspectos ocupan menor espazo e só se citan para destacar as modificacións respecto á primeira fase do franquismo. A unidade didáctica que aquí presentamos segue a mesma estrutura da exposición á que acompaña: comeza cunha reflexión sobre a economía —o Plan de Estabilización de 1959 é o que marca a división do franquismo— e a súa repercusión na actividade laboral. A pesar do crecemento económico

dos anos sesenta, o país botou centos de milleiros de cidadáns á emigración. Outros paneis falan do impacto do turismo, da chegada da televisión, da transformación das cidades ou da mudanza nos hábitos e costumes. Finalmente, unha parte da sociedade engrosa as filas da oposición antifranquista, que sufriu, ata a morte do ditador, as gadoupadas da represión. Esta unidade é un traballo que lle permitirá ao alumnado afondar no coñecemento que a exposición ofrece. Trátase dunha amplísima colección de actividades de moi variada tipoloxía que aspiran a que o alumnado reflexione sobre o que está a mirar: as fotografías, os carteis e as viñetas de humor gráfico, todos eles materiais coetáneos dos feitos que describen. Por esta razón, moitas das actividades están deseñadas para que a imaxe sexa analizada posto que, pola mesma concepción da mostra, é unha fonte de información. Todos os materiais da exposición están reproducidos, xa que logo, nesta unidade didáctica, que tamén achega novos documentos gráficos e escritos. A unidade, ademais, permite traballar todos os materiais dende un punto de vista unitario porque cos exercicios “viaxamos” a través dos paneis para relacionar unhas realidades con outras. A Fundación 10 de Marzo agradécelle á Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia o seu apoio para que este traballo se fixera realidade. Do mesmo xeito, expresa o seu agradecemento pola desinteresada colaboración das persoas que redactaron este traballo: Carme Alvariño Alejandro, Antonio Díaz Otero, Heladio Anxo Fernández Manso, Xosé Antón García González, Ramón López Facal, José Ignacio Mato Rodríguez, Olga Pedrouzo Vizcaíno, María Luisa Paz Patiño, Francisco Antonio Pérez Otero, Víctor Manuel Santidrián Arias, Susana Trigo Arcos.

Santiago de Compostela, outubro de 2007 FUNDACIÓN 10 DE MARZO

fundación 10 de marzo

Vida cotiá no II franquismo

Introdución

A exposición Vida Cotiá no Segundo Franquismo presenta os aspec-

Vida Cotiá no Segundo Franquismo comeza cunha reflexión

tos máis salientables para coñecer cal foi o impacto da ditadura sobre

sobre a economía —o Plan de Estabilización de 1959 é o que marca a

a vida da cidadanía entre 1959 e a morte do xeneral Franco.

división do franquismo— e a súa repercusión na actividade laboral. A

Malia que Vida Cotiá no Segundo Franquismo está concibida

pesar do crecemento económico dos anos sesenta, o país botou cen-

como unha mostra que ofrece informacións para facer comprensible

tos de milleiros de cidadáns á emigración. Outros paneis falan do

o período, a exposición é continuación doutra, tamén producida pola

impacto do turismo, da chegada da televisión, da transformación das

Fundación 10 de Marzo. Estes dezaoito paneis salientan as continui-

cidades ou da mudanza nos hábitos e costumes. Finalmente, unha

dades pero tamén as transformacións que viviu a nosa sociedade,

parte da sociedade engrosa as filas da oposición antifranquista, que

razón pola cal a estrutura da información non é idéntica á ofrecida

sufriu, ata a morte do ditador, as gadoupadas da represión.

anteriormente. Algúns aspectos ocupan menor espazo e só se citan para destacar as modificacións respecto á primeira fase do fran-

fundación 10 de marzo

quismo.

Vida cotiá no II franquismo

O desarrollismo

Na década dos sesenta producíronse en España profundas transformacións económicas. Fálase do milagre económico español que, porén, foi máis serodio e máis feble ca o europeo, como se demostraría coas consecuencias da crise de 1973. O fracaso do modelo autárquico obrigou o réxime a integrar España no sistema económico vixente no mundo occidental. O principal instrumento foi o Plan de Estabilización Económica, aprobado en 1959. O obxectivo era que o crecemento económico permitise a supervivencia da ditadura. O desarrollismo baseouse no capital procedente do estranxeiro, no forte

aumento do turismo e nas divisas enviadas polos millóns de emigrantes españois na Europa occidental. O sector que máis medrou foi o industrial, seguido dos servizos, mentres o sector primario creceu pero perdeu, en poucos anos, moito peso no conxunto da economía. O crecemento foi espectacular, pero as elevadas cifras agachaban fortes desequilibrios sociais e territoriais. Os grandes beneficiarios foron os empresarios vinculados ao réxime e os investidores estranxeiros. As rexións agrarias, como Galicia, quedaron aínda máis atrasadas fronte á concentración do capital en Cataluña, o País Vasco e Madrid.

02.1. As principais áreas industriais na España de 1965. 02.2. O cargueiro Artemision construído en Astano. 1963.

2.1. Compara as dúas gráficas de España e Galicia e indica as principais diferenzas. ¿Cres que se pode aplicar o esquema desarrollista do conxunto de España? ¿Por que?

02.2

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA POR SECTORES ECONÓMICOS. ESPAÑA

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA (GALICIA)

(%)

100

Sector primario Sector secundario Sector terciario

1950 49,6 25,5 24,9

1960 41,3 32,1 26,6

1973 24,9 36,1 39,0

Sector primario Sector secundario Sector terciario

1950 71,9% 13,6% 14,5%

1960 67,8% 16,0% 16,2%

1973 52,7% 21,2% 26,1%

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

02.1

2.2. Observa os datos e fai as actividades indicadas: RENDA INTERIOR DE ESPAÑA. MEDIA ESPAÑOLA = 100 Renda per cápita

Porcentaxe da poboación 1960

Madrid País Vasco Baleares Cataluña Navarra A Rioxa Cantabria País Valenciano Aragón Asturias Canarias Castela e León Murcia Galicia Castela-A Mancha Andalucía Estremadura

8,6 4,5 1,5 12,9 1,3 0,8 1,4 8,2 12,9 3,2 3,1 9,4 2,6 8,5 6,5 19,4 4,5

1970

11,2 5,5 1,7 15,1 1,4 0,7 1,4 9,1 15,1 3,1 3,5 7,4 2,5 7,6 5,0 17,6 3,4

Porcentaxe participación no total español

1960

1973

1960

147,8 175,1 110,5 140,4 117,6 116,9 127,4 115,7 103,0 114,2 73,5 80,1 74,4 70,7 64,7 71,9 62,6

139,1 138,7 132,9 130,5 111,6 104,4 102,5 102,3 99,8 92,8 86,1 90,7 79,0 71,4 74,5 71,7 59,2

12,5 7,8 1,6 18,0 1,6 0,9 1,8 9,4 3,8 3,7 2,3 7,5 2,0 6,1 4,2 13,9 2,8

1973

16,1 7,8 2,1 20,1 1,5 0,7 1,4 9,5 3,3 2,9 3,0 6,0 1,9 5,5 3,6 12,5 1,9

fundación 10 de marzo

FONTE: Julio Alcaide, «La distribución de la renta en España», en J. Linz (ed.), España: un presente para el futuro, Madrid, Instituto de Estudios Económicos, 1984. Elaboración propia.

2.2.1. Nun mapa mudo político de España, pinta de cor marrón claro as comunidades autónomas que teñen unha renda per cápita superior á media española en 1973. ¿Cres que o desarrollismo afectou a todo o territorio por igual? ¿Por que?

Vida cotiá no II franquismo

2.2.2. Traza de cor azul escuro o contorno das comunidades autónomas que medraron en porcentaxe de poboación entre 1960 e 1970. ¿Que conclusións tiras da comparación dos dous datos reflectidos no mapa? 2.2.3. Explica como se acha a renda per cápita.

¿Por que en Cataluña e en Madrid diminúe a renda per cápita entre 1960 e 1973, mentres en Galicia ou Castela e León aumenta? 2.2.4. Fai unha relación das comunidades autónomas que teñen unha menor porcentaxe de participación na renda de 1973 ca porcentaxe

visión, Seat 600, quinielas, fútbol [...] vino, mujeres–

de poboación en 1970. Coloréaas de verde no mapa e coméntao.

habitado por españoles sumisos y desinformados; desideologizados y despolitizados; ignorantes y resig-

2.3. Confecciona unha gráfica circular cos datos de porcentaxe de participación no total da renda de España, e redacta un comentario comparándoa coa superficie ocupada polas comunidades autónomas no mapa.

nados, que adoptan una actitud conformista y acomodaticia ante el silencio y el olvido impuestos por el régimen franquista [...]. Una sociedad donde la voluntad de ascenso social determinará la insolidaridad dominante [...] en el que la televisión es el instrumento fundamental de la alienación popular y de la

2.4. Le o texto e contesta as cuestións:

subcultura de masas.

Un país sin justicia, libertad, ni democracia, con un

Max Aub, La gallina ciega. Diario español,

desarrollo económico propio de una sociedad con-

Investiga quen era o autor. ¿Que critica da sociedade española de fins dos sesenta? 2.4.4. ¿Pensas que o réxime franquista conseguiu o obxectivo, sinalado no panel, de manterse no poder mellorando a situación económica? 2.4.5. ¿Que opinas da pasividade xeral dos españois ante a Ditadura? ¿É o benestar económico máis importante ca as liberdades democráticas? ¿Como actuarías ti?

Barcelona, Alba, 1995.

2.4.1.

Resume o contido nunha frase.

fundación 10 de marzo

sumista –paz, sol. Turismo [...] gastronomía, tele-

2.4.2. 2.4.3.

Vida cotiá no II franquismo

Traballo

A xornada oficial de traballo máxima era de 48 horas semanais. Como as subas salariais foron insuficientes, moitos traballadores víronse obrigados a facer horas extras ou a compaxinar varios postos de traballo. Introducíronse sistemas que obrigaban a facer as tarefas máis rápido, o que non sempre foi acompañado de melloras na seguridade. Os accidentes laborais amiudaron e as condicións de hixiene (aseos, roupa de traballo, existencia de armarios…) melloraron moi de vagar. Accedeu ao mundo laboral unha nova xeración de traballadores que non sufrira directamente a Guerra Civil. A eliminación dalgúns atrancos legais non supuxo a desaparición da discriminación da muller.

O goberno promulgou unha lei de convenios colectivos que lles devolveu aos patróns e traballadores certa capacidade para negociaren as condicións de traballo. Isto facilitou a reorganización da clase obreira: xurdiron as primeiras comisións obreiras, que se presentaron ás eleccións organizadas polo Sindicato Vertical ata que foron ilegalizadas. A conflitividade laboral, que tiña tamén un carácter político, arrequeceu. A resposta do franquismo foi a represión: moitos perderon o seu posto de traballo —algúns, a vida— e foron encarcerados, a pesar da solidariedade cidadá.

03.1. Asemblea de traballadores nunha igrexa. Fundación 10 de Marzo. 03.2. Piquete nunha concentración ilegal de traballadores de SEAT. Barcelona, 1971. Archivo Histórico del Trabajo. Fundación 1.º de Mayo. 03.3. Viñeta de Perich sobre o impacto da inflación nos salarios. 03.4. Propaganda oficial para promover a participación nas eleccións sindicais de 1962.

03.1

03.2

03.4

03.3

3.1. Converte nunha gráfica de barras as columnas ‘pesetas’ e ‘salario descontada inflación’ da seguinte táboa. Compara e explica as dúas liñas resultantes.

1966

EVOLUCIÓN DOS SALARIOS 1963-1973 (Gaceta de Derecho Social, 33, febreiro de 1974) Pesetas Incremento % Salario descontada inflación Incremento % 60 — 60 — 84

65,3

1967

14,3

70,1

7,3

1969

102

6,2

69,4

–1,0

1970

120

17,6

73,1

5,3

1971

136

13,3

79,9

9,3

1972

156

14,7

84,6

5,8

1973

186

19,2

92,7

9,5

fundación 10 de marzo

Ano 1963

8,8

Vida cotiá no II franquismo

3.2. Explica a viñeta de Perich reproducida no panel. Relaciónaa co comentario que fixeches no exercicio anterior. 3.3. A folla que tes a continuación procede dun dietario real de 1968 ¿Cal pode ser a situación económica da familia que ten os gastos que aparecen reflectidos?

Un reciente decreto del Ministerio de Trabajo […] fijaba el nuevo salario mínimo en 136 pesetas […]. La escasa subida del 13 % sobre la base irreal de

(OSE). ¿Que era esta institución? Busca nas imaxes do panel algunha referencia á OSE. Converte en gráfica os datos que aparecen na seguinte táboa.

las 120 pesetas, ha conseguido que este nuevo salario no sea ni siquiera mínimo al no cubrir el nivel de subsistencia, y consecuentemente aboca al trabajador a una jornada de duración muy larga, o a un forzado pluriempleo, no por el lujo de incrementar su nivel de vida, sino simplemente para poder seguir existiendo […]. Se estima que unos dos millones de trabajadores tienen salarios por

3.5.1. Explica as diferenzas e semellanzas entre as dúas curvas resultantes. 3.5.2. Relaciona esta táboa coas túas respostas aos exercicios 1, 2, 3 e 4. 3.5.3. ¿Cales poden ser as causas da conflitividade que reflicten os datos?

debajo del salario mínimo. «Un salario menos que mínimo», Cuadernos para el diálogo, 91, abril de 1971.

3.5. A táboa seguinte recolle unha información procedente da Organización Sindical Española

fundación 10 de marzo

CONFLITIVIDADE LABORAL EN ESPAÑA (1966-1976), segundo a Organización Social Española

3.4. ¿Que relación existe entre as túas respostas aos exercicios 1, 2 e 3 e a información que achega o seguinte documento? ¿Que farías ti nunha situación como a que se describe no documento?

Vida cotiá no II franquismo

Ano 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976

Número de conflitos 205 402 236 459 817 601 688 811 1.193 855 1.568

Traballadores en folga 93.429 272.964 144.355 174.719 366.146 266.453 304.725 441.042 625.971 556.371 3.638.952

3.6. Le con atención o seguinte panfleto. Clasifica as reivindicacións que aparecen recollidas no documento Octavillas. La voz que nunca callaron.

fundación 10 de marzo

El Ideal Gallego, 18 de marzo de 1972

El Ideal Gallego, 11 de marzo de 1972 FONTE:

3.7.2. ¿A quen responsabilizan as autoridades dos sucesos do 10 de marzo?

FONTE:

La Voz de Galicia, 11 de marzo de 1972

3.7.1. Intenta relacionar a información que aparece nestes recortes coa que se achega no panel.

FONTE:

3.7. Os seguintes documentos ofrecen información sobre un importante conflito acaecido en Ferrol o 10 de marzo de 1972.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

3.8. Le con atención a seguinte imaxe. ¿Que significa a lenda que aparece na folla voandeira?

Vida cotiá no II franquismo

3.9. Busca información na prensa actual sobre un conflito laboral. ¿Cales son as reivindicacións dos traballadores? Compara a súa situación coa dos traballadores da época que estamos a analizar.

E chegou o tractor

A vida no agro amosaba moitos contrastes. En Galicia, os cambios que trouxo consigo o desarrollismo afectáronlle en menor medida ca á cidade; mesmo nalgunhas zonas non chegara a electricidade a comezos dos setenta. En moitos fogares seguían cociñando nas lareiras, facían o pan no forno de seu, lavaban a roupa no río e nos lavadoiros; e, a falta de neveiras, conservaban os alimentos nas lacenas ou nas salgadeiras. Unha gran parte da alimentación procedía da produción propia. En certas épocas do ano, tarefas como a malla ou a matanza reunían a veciñanza toda. Compartían traballo e lecer e axudaban a manter lazos de solidariedade.

Pero as zonas rurais non ficaron á marxe dos cambios. A paisaxe foise enchendo de pistas e os vellos trebellos foron quedando arrecunchados coa chegada da maquinaria. Numerosas explotacións optaron pola especialización, fundamentalmente a gandeira. Moitos homes e mulleres tiveron que emigrar temporalmente para procuraren traballo nas zonas industrializadas dentro e fóra do país. En moitos lugares foron quedando só a xente máis vella e a cativada.

04.1. Leiteiras. Anos sesenta. 04.2. Mulleres traballando un campo de millo. Castrelo de Miño. 04.3. Chegada do primeiro tractor a Merza. Anos sesenta. 04.4. Avoa coidando dunha xugada de bois. Merca, anos sesenta.

04.2

4.1. Evolución da poboación rural-urbana en España

http://irnas106.irnase.csic.es/fao/gateway/spain/e_pop.htm

04.4

04.3

4.1.1. Explica detidamente o que ves na gráfica. ¿A que conclusións chegas? 4.1.2. Busca relacións entre o desarrollismo, o éxodo rural e a tendencia da poboación que reflicte a gráfica. 4.1.3. Onde ti vives, ¿a cal das entidades de poboación sinaladas pertence? 4.1.4. Observa o mapa (actual) de Galicia, ¿a que conclusións chegas? Intenta facer unha comparación co que se observa na gráfica (datos de 1996).

Habitantes por quilómetro cadrado Máis de 5.000 Máis de 1.000 Máis de 400 Máis de 100 Máis de 20 Menos de 20

http://www.xunta.es/galicia2003/es/graficos/G_001_006.jpg Carmona Badía e Fernández González, 2005.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

04.1

4.2. Comentamos un texto: […] Ademais da especialización productiva en leite e carne, outro dos resgos característicos do agro galego foi o rápido proceso de adquisición de tractores e outros apeiros movidos a motor, sen dúbida o principal cambio técnico deste período. Os 407 tractores que existían en Galicia en 1960 —menos do 1% do total español— eran xa uns 30.000 cara a 1976, alcanzando o 8% do total español. Neste mesmo ano a potencia en tractores e motocultores por hectárea de superficie agraria útil era máis do dobre da correspondente ao conxunto español. O mesmo que tiña sucedido co recurso crecente aos pensos artificiais para a alimentación do gando, o forte proceso de motorización, que non de mecanización, contribuíu ao aumento dos gastos fora do sector, tanto na inversión realizada para a adquisición dos tractores como, especialmente e de xeito permanente, nas compras de combustibles e recambios. A agricultura galega transformou así en poucos anos a estructura dos seus insumos, e pasou de adquirir no

4.2.1. Le detidamente e subliña o que consideres máis importante. 4.2.2. ¿A que pensas que se refire o autor cando di «o forte proceso de motorización, que non de mecanización»? 4.2.3. ¿Cales son os cambios máis importantes que se producen no agro galego nos anos sesenta? 4.2.4. Ponlle un título ao texto e xustifica o porqué da túa elección. 4.2.5. Busca no panel algunha imaxe que poida acompañar este texto. Explica a relación que garda con el. 4.2.6. No panel aparecen dúas fotografías da mesma familia en Merza, practicamente da mesma época, ¿que conclusións tiras delas? 4.2.7. ¿Sabes onde está Castrelo de Miño? Describe polo miúdo o que observas na fotografía. Investiga que acontecemento pasou nesta zona no franquismo.

mercado só un 14% do seu valor a fins dos anos cincuenta, a obter un 40% cara 1973. X. Vence Deza, «Desde a guerra civil ó século

XXI:

transformacións e declive dunha eco-

nomía periférica», en L. Domínguez, G.

fundación 10 de marzo

Constenla (eds.), Tempos de sermos. Galicia

nos séculos contemporáneos, páxs. 271- 318, Universidade de Vigo, 2002. Está citado en Historia contemporánea de Galicia, coordinado por Jesús de Juana e Julio Prada, Ariel, Barcelona, 2005, no epígrafe feito por Xoán Carmona e Ánxel Fernández.

Vida cotiá no II franquismo

4.3. ¿Que din as imaxes?

(foto Volkhar Müller)

4.3.1. Partindo das actividades que se plasman nestas imaxes e nas do panel, ¿cales serían daquela as actividades cotiás de moitas mulleres no campo galego? 4.3.2. En La Voz de Galicia do 2 de xullo de 2006 aparecía a seguinte noticia:

unha boa parte desta cantidade a algún coñecido. Pero o campo non daba moitos ingresos e tiveron que marchar a traballar ao País Vasco para poder pagar as débedas e mellorar a súa explotación. Alí gañábase bastante e ademais traballaban todos. Estiveron vivindo alí ata 1964 en que regresaron e pouco a pouco foron poñendo en marcha unha explotación gandeira.

4.4.1. ¿Que cambios viviu Ramona nos anos sesenta? 4.4.2. Pregúntalle a algún familiar (coñecido, veciña…) que vivira no campo nese período como era a súa vida daquela. Antes, debes preparar un cuestionario.

[…] A situación económica empezou a mellorar

fundación 10 de marzo

— Resume o contido da noticia. — ¿Que cousas observas que permanecen igual ca nos anos sesenta?

nos anos cincuenta, xa había máis sitios onde mercar e nas tendas había moitos produtos. Nese momento a súa familia trasládase a vivir a

4.4. O que contan as persoas maiores: Ramona, a avoa dunha alumna de 4.º da ESO, lembra parte da súa longa vida (ten 86 anos):

Ferreiros (O pino) onde compran un lugar coa intención de mellorar a súa situación. Pagaron por el 65.000 pesetas tendo que pedir prestada

Vida cotiá no II franquismo

«Adios, mi España querida» Das zonas deprimidas como Galicia, con ou sen axuda oficial, centos de miles de mozos saíron cara aos países desenvolvidos de Europa, na procura dunhas mellores condicións de vida. Eran homes e mulleres con escasa cualificación profesional que se ocuparon das actividades máis duras e perigosas, daquelas que os autóctonos rexeitaban. Por elas percibían salarios escasos, aínda que compensados en España polo cambio de moeda. A maioría residían en casas —ás veces simples barracóns— compartidas, pequenas e escasamente confortables e que con frecuencia eran propiedade do propio patrón.

05.1

05.2

5.1. De seguido enúncianse as causas e as consecuencias do proceso emigratorio que se viviu durante o segundo franquismo. Despois de lérelas con atención, tenta cubrir o cadro proposto, pero tendo en conta que dentro das consecuencias diferenciamos as negativas daquelas que poden ser positivas para o país. — Gran crecemento demográfico — Diminución das taxas de paro — Desarraigamento persoal — Descenso dos efectivos demográficos

As esgotadoras xornadas laborais deixaban pouco tempo para o lecer. Este limitábase a reunións nas casas dos compañeiros, paseos ou, como moito, encontros con compatriotas nos centros rexionais; eran moi raras as actividades que favoreceran a integración nas sociedades de acollida. Non é estraño entón falar dos emigrantes como de «desarraigados». O diñeiro que enviaron a España para mercar casas, terras, abrir pequenos negocios ou aforrar contribuíu de xeito importante ao progreso económico do país, pero os bancos investírono sobre todo nas rexións máis desenvolvidas, o que afondou o desequilibrio territorial.

05.1. Españois nun taller metalúrxico. Alemaña. Centro de Documentación de la Emigración Española. Fundación 1.º de Mayo. 05.2. Xornaleiro español aloxado nun barracón. Suíza. Centro de Documentación de la Emigración Española. Fundación 1.º de Mayo. 05.3. As revisións médicas eran preceptivas á hora de optar ao traballo no exterior. Centro de Documentación de la Emigración Española. Fundación 1.º de Mayo. 05.4. Festival da canción organizado polo Centro Español de Eindhoven (Holanda), 1969. Centro de Documentación de la Emigración Española. Fundación 1.º de Mayo.

05.3

— Crecemento dos desequilibrios territoriais na repartición da poboación — Escasa industrialización — Mecanización do mundo rural

CAUSAS

05.4

— Alteracións na estrutura da poboación por idade e sexo — Crecemento das remesas de divisas — Sector dos servizos pouco desenvolvido

CONSECUENCIAS POSITIVAS

NEGATIVAS

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

5.2. Repara nos seguintes cadros:

5.2.1. Cos datos do cadro 1, elabora unha gráfica lineal. 5.2.2. ¿En que ano sae de España maior volume de poboación cara ao exterior? 5.2.3. Presta atención agora ao cadro 2 e observa que entre 1974 e 1980 non figuran saídas, soamente retornos. ¿Por que consideras ti que puido pasar tal cousa?

CADRO 1 (EMIGRACIÓN ESPAÑOLA A EUROPA)

ANO 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1970 1971 1972 1973 1981 1982 1983 1984 1985 1986

SAÍDAS A EUROPA 13.821 38.123 107.557 96.661 82.311 80.128 60.700 65.674 70.348 40.369 26.144 764 1.077 4.567 3.340 3.669 996

CADRO 2

fundación 10 de marzo

(ESPAÑOIS RETORNADOS DE EUROPA)

ANO 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980

RETORNOS 32.719 89.582 61.776 53.164 40.007 22.882 5.177

Vida cotiá no II franquismo

5.3. Despois do ano 1986, as saídas dos españois cara ao exterior son practicamente testemuñais, pero cada vez é máis frecuente o fenómeno contrario: a inmigración. Confecciona unha gráfica de barras na que se integren os datos do ano 2000 e do ano 2002. CADRO 3: ENTRADA DE ESTRANXEIROS EN ESPAÑA NOS ANOS 2000 E 2002 Datos agrupados por continentes ANO 2000 361.437

Europa

443.409

África

261.385

África

323.705

América

199.964

América

379.386

71.015

Asia

Tengo que hacer un rosario / con tus dientes de marfil/ para que pueda besarlo / cuando esté lejos de ti, / sobre sus cuentas divinas / hechas de nardo y jazmín / rezaré pá que me ampare / aquella que está en San Gil./ Y adiós mi España querida, / dentro de mi alma / te llevo metida, / y aunque soy un emigrante/ jamás en la vida / yo podré olvidarte. / Cuando salí de mi tierra / volví la cara llorando/ porque lo que más quería / atrás me lo iba dejando,/ llevaba por compañera / a mi Virgen de San Gil, / un recuerdo y una pena / y un rosario de marfil. / Y adiós mi España querida (etc.) Yo soy un pobre emigrante/ y traigo a esta tierra extraña / y en mi pecho un estandarte / con los colores de España,/ con mi patria y con mi novia/ y mi Virgen de San Gil / y mi rosario de cuentas / yo me quisiera morir. / Y adiós mi España querida (etc.) (Juanito Valderrama, El emigrante)

ANO 2002

Europa

Asia

5.4. Le con atención as letras das dúas cancións que a seguir aparecen. Relaciona as letras das cancións cos cadros 1 e 3.

95.188

Solo voy con mi pena / sola va mi condena / correr es mi destino / para burlar la ley / perdido en el corazón / de la grande babylon / me dicen el clandestino por no llevar papel. Pa´una ciudad del norte / yo me fui a trabajar / mi vida la deje entre Ceuta y Gibraltar / soy una raya en el mar / fantasma en la ciudad / mi vida va prohibida / dice la autoridad. Solo voy con mi pena / sola va mi condena / correr es mi destino / por no llevar papel / perdido en el corazón / de la grande babylon / me dicen el clandestino / yo soy el que quiebra la ley. Mano Negra / clandestina / peruano / clandestino / africano / clandestino / marijuana / ilegal. (Manu Chao, Clandestino)

EMIGRANTES ESPAÑOIS ANOS 1960-1970

INMIGRANTES ACTUAIS

aló das domésticas máis tradicionais: gobernar o grupo doméstico e xestionar o capital familiar. As migracións desta época foron moi importantes para

Causas das saídas dos países de orixe

– Carencia de traballo – Pobreza

mellorar a situación feminina e comezar a superar a dis-

Condicións laborais

– Traballos duros – Traballos mal pagados – Traballos perigosos

prazarse para eludir o estigma que representaba a súa

Condicións de vida

Integración social nos países de acollida

criminación imposta. Así, as nais solteiras podían dessituación, outras mulleres viron na emigración unha boa alternativa ao matrimonio ou á solteiría e a saída ao

– Residían en casas que non sempre reunían as mínimas condicións de habitabilidade – Escasamente integrados, podíanse considerar desarraigados

exterior era unha forma de saltar a prohibición de divorcio. E, como non, chegar a Europa posibilitoulles a moitas mulleres o acceso a empregos con dereitos, podendo eludir así a economía somerxida á que estaban condenadas. FONTE: Texto adaptado de Susana Alba, José Babiano e Ana Fernández Asperilla, Miradas de emigrantes. Imágenes de la vida y cultura de la emigración española en Europa en el siglo XX.

sións dos adultos. Deste xeito, aínda que a participación

Madrid, CDEE-Fundación 1.º de Mayo.

nos fenómenos migratorios presenta diferentes características segundo o xénero, non nos pode levar á invisibilidade das mulleres nestes procesos, ou a crer que desempeñaron só un papel secundario. As tradicionais tarefas que se lles reservaban ás mulleres (familia, casa…) diminuíron a súa capacidade decisoria nos fenómenos migratorios, pero algúns outros factores inciden no sentido contrario e reforzan a pre-

5.6. Le atentamente o texto proposto e logo contesta as preguntas:

— A posibilidade de atoparen traballo na Europa desen-

Aínda que nos procesos migratorios a familia ten un

volvida (percibían salarios máis baixos) converteunas en

papel moi importante, a tradicional división do traballo

auténticas pioneiras. Unha vez asentadas no estranxei-

practicada no seo familiar conferiulles aos homes unha

ro podían arrastrar os seus pais, irmáns ou mesmo

capacidade de decisión moito maior ca ás mulleres. Ao

impulsar o reagrupamento familiar.

mesmo tempo, ben que os nenos non opinaban na pla-

— Se non se desprazaban, a ausencia do cabeza de

nificación da emigración, si que condicionaban as deci-

familia obrigábaas a realizar unhas tarefas que ían máis

senza daquelas nestes conforme avanza o século XX:

5.6.1. ¿Tiñan homes e mulleres a mesma capacidade de decisión ante os fenómenos migratorios? ¿Por que? 5.6.2. Segundo o anterior, ¿non tiveron as mulleres nada que dicir na emigración española dos anos sesenta e setenta? 5.6.3. ¿Que significa o termo pioneira? 5.6.4. ¿Cales foron os motivos que reforzaron o papel das mulleres nos procesos migratorios da época? 5.6.5. ¿Posibilitaron as saídas femininas cara a Europa unha certa melloría na situación das mulleres en España? Xustifica a resposta. Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

5.5. Co que sabes polo que tes lido ou oído comentar na radio, na televisión, aos amigos…, trata de encher o cadro superior que está baleiro. Unha vez que teñas isto feito, compara ambos. ¿Existen grandes diferenzas entre o que lles pasaba aos emigrantes españois dos sesenta ou setenta e o que lles acontece aos inmigrantes actuais que chegan ao noso país?

Consumo: xa parecemos ricos

A comezos dos anos sesenta, a renda per cápita española apenas superaba os niveis da preguerra, mais case se duplica ao longo da década. Coa industrialización xorde unha sociedade de consumo na que prima a aparencia e se agachan moitas desigualdades sociais: en 1974, o 50 % da poboación acumulaba só o 20,86 % da renda. Todos os sectores se viron afectados polo incremento do consumo. A vivenda foi incorporando as novas necesidades espaciais e dotouse de modernos electrodomésticos e de novo mobiliario. A limpeza do fogar trouxo consigo a aparición de novos produtos: deterxentes, limpacristais, etc. que se deron a coñecer a través dunha teimuda publicidade.

Ata mediados da década dos sesenta, a metade do orzamento doméstico dedicábase a gastos de alimentación. Cobrou forza o fenómeno da moda, e a aparición do coche abriu outras posibilidades de consumo, como as viaxes, propostas aínda minoritarias ata os anos setenta. Mentres a clase media entraba de xeito compulsivo na era do consumo, favorecido polas novas técnicas de venda como a compra a prazos, as clases máis desfavorecidas devecían por vivendas en condicións e aspiraban á propiedade como en ningún lugar de Europa. As comodidades da vida moderna estendéronse nas cidades, mais o campesiñado seguiu a sufrir un abandono que o empurrou ao éxodo.

06.1. Sistemas de aforro para facilitar o consumo. 06.2. Publicidade comercial. 1974. 06.3. Publicidade dos primeiros electrodomésticos. 1964.

6.1. Os dous anuncios que aparecen a continuación correspóndense con dúas etapas distintas. Tenta relacionalos ou ben co Primeiro Franquismo (1939-1959) ou ben co Desarrollismo (1959-1975), explicando as razóns que te levaron á túa elección.

06.2

06.3

6.2. As seguintes imaxes recollen diferentes anuncios da década dos sesenta. 6.2.1. Agrúpaos segundo o sector ao que pertenzan. 6.2.2. ¿Que produtos de consumo cres que se desenvolveron antes? Razóao. 6.2.3. ¿A quen cres que se dirixe máis claramente a publicidade: ao home ou á muller? ¿Por que? Razoa a resposta.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

06.1

6.3.1. ¿Consideras que á hora de consumir só se tiña en conta a necesidade do produto que se mercaba? Razóao. 6.3.2. ¿Podían existir outras motivacións? ¿Cales?

6.3. Le detidamente o seguinte texto e responde ás preguntas que logo se formulan:

manentes como auga corrente, calefacción ou sanitarios. O propio informe destacaba que, malia o crece-

fundación 10 de marzo

mento experimentado, a nosa distancia respecto dun

En 1973, entre os indicadores socioeconómicos de

país desenvolvido como Francia era de dez anos en

maior significación dábase o número de televisores

canto a consumo e dispoñibilidade de automóbiles;

instalados en España: cento setenta e nove por cada

catro no referente a frigoríficos; e de tan só dous anos

mil habitantes, unha cifra que case que igualaba a

en televisores, feito que mostraba ben ás claras a

dos teléfonos. Pouco tempo antes –en 1970–, o infor-

invasora difusión e influencia do medio.

me Foessa confirmaba o contraste existente nos

Rafael Abella, La vida cotidiana bajo el régimen de

fogares españois entre a abundancia de bens de con-

Franco, Madrid, Temas de Hoy, 1996, páxs. 308-309.

sumo perecedoiros e a escaseza de instalacións per-

Vida cotiá no II franquismo

Saíndo da fame

A medranza xeral na saúde da poboación constátase ao longo dos anos sesenta: aumenta a esperanza media de vida ata os 70 anos; redúcese a taxa de mortalidade infantil ata o 13,2 por mil en 1974; a protección sanitaria pública deixaba fóra da súa cobertura a metade da poboación. Porén, outros datos consignan o atraso sanitario no segundo franquismo: seguía a morrer moita xente por enfermidades infecciosas e a consecuencia dos malos coidados posparto. O número de camas nos hospitais era insuficiente e apenas había máis dun médico por cada mil habitantes. A falta de controis provocou, en ocasións,

moitas mortes, como as causadas por mor da adulteración de bebidas alcohólicas con metílico. A dieta dos españois apenas incorporou novos produtos en auxe como os iogures; seguía moi marcada polo consumo de pan e patacas, cun déficit de leite, peixe e froitas. Isto, unido ás deficiencias na hixiene, debuxa un panorama de subdesenvolvemento aínda significativo. Só dous de cada tres españois tiñan auga corrente e retrete na casa, e o baño era un luxo ao alcance só da quinta parte da poboación.

07.1. O dereito á saúde non estaba universalmente recoñecido. 07.2. O incremento de derivados lácteos produciuse nestes anos.

07.2

7.1. Sinala, a partir do texto de Vázquez Montalbán, que tipo de estrutura social hai na España dos anos sesenta.

brazos atenazan con egoísmo la rueda del volante.

emboinado hombre de la maleta de madera que a par-

Ese rostro consume dieciséis variedades comerciales

tir de 1960 descubriera Alemania. Pero parte de la

de foie-gras nacional, tiene a su disposición ciento die-

prosperidad del súperman consumista se la debe al

cisiete modelos de camisas blancas elaboradas con

exilio laboral del cejijunto, de ese hombre que se quitó

En los años sesenta, la reactivación ha creado una

fibras sintéticas, tiene a su alcance algo que hace cin-

la boina en Alemania, como los toreros se cortaban la

doble cara de España. La situación en primer plano es

cuenta años sólo degustaban los errantes arrieros:

coleta, y que, al quitársela, empezó a ver las cosas

una cara grave con tendencia a la obesidad, aunque

queso de Burgos, miel de la Alcarria, callos en lata y

mucho más claras; tan claras, que le daban miedo y

no excesiva; además, es una obesidad atenazada por

peu de porc también en lata. Cincuenta fabricantes de

angustia.

el sol de vacaciones pagadas o, en último extremo, el

televisión se disputan la magnificencia de su derecho

sol que traspasa el parabrisas. El rostro va auxiliado

al crédito, cincuenta fabricantes de pastillas le tienen

Manuel Vázquez Montalbán,

por dos brazos enfundados en blancas mangas de

casi convencido de que puede ser inmortal. Ese súper-

Crónica sentimental de España.

camisa blanca. Los puños correspondientes a esos

man del consumo nada tiene que ver con el cejijunto

Madrid, Espasa Calpe, páx. 161.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

07.3

7.2. Examina o seguinte cadro estatístico sobre as causas de morte en España:

CAUSAS DE MORTE Infecciosas

ANO 1960 %

ANO 2000 %

4,55

1,74

13,74

26,56

Tumores malignos

1,25

4,82

Trastornos mentais

0,45

3,09

Demencia senil

0,16

2,47

14,55

2,91

6,35

6,96

12,08

10,15

Mortalidade materna

0,19

0,00

Afeccións período perinatal*

3,71

0,24

Accidentes de tráfico

0,94

1,67

Suicidios

0,64

0,94

Tumores

Enfermidades do sistema nervioso Infarto de miocardio Enfermidades cerebro-vasculares

fundación 10 de marzo

* Corresponde ao período entre as 28 semanas de xestación e os vinte e oito días de posparto.

7.2.1. Representa mediante ciclogramas as causas de morte principais nos anos 1960 e 2000. 7.2.2. Elabora un comentario comparativo sobre as diferenzas entre ambas as datas e tenta identificar que causas poden xustificar os resultados. 7.3. Le o seguinte texto, publicado polo Instituto Nacional de Estatística con ocasión do vinte e cinco aniversario da Constitución de 1978: Vida cotiá no II franquismo

Canto a dispoñibilidades hospitalarias, na España dos

para que a devandita poboación asistida atinxira un

sesenta había 1.648 hospitais, dos que 291 eran de

terzo dos cidadáns españois e ao ano 1964 para

tipo xeral, 213 maternais, 125 psiquiátricos, etcétera,

chegar a unha cobertura do 50% da poboación.

e, entre todos eles, sumaban 156.819 camas, o que

As familias compensaban a falla de cobertura sani-

equivalía a unha por cada douscentos habitantes.

taria, e cando cumpría buscaban unha asistencia de

O certo é que a poboación protexida polos servizos

meirande calidade, pagando directamente polos

sanitarios españois era moi reducida. No ano 1945,

servizos sanitarios. As Enquisas de Presupostos

primeiro no que se dispón de información do antigo

Familiares deixaron un interesante testemuño dos

Instituto Nacional de Previsión, a porcentaxe de

gastos dos fogares en bens e servizos e o feito de que

poboación asistida en materia de saúde apenas

se repetiran con frecuencia, sobre todo con motivo

superaba o 22%. Houbo que chegar ao ano 1956

das renovacións que esixían os índices de prezos de

consumo, permite dispoñer dunha serie de datos de moita perspectiva histórica.

7.4. Observa a seguinte imaxe tomada polo fotógrafo Ramón Masats en 1964.

Instituto Nacional de Estadística, La sociedad española tras 25 años de Constitución, en www.ine.es/prodyser/pubweb/constitucion/consti.htm

7.5. A partir do enderezo web http://www.teacuerdas.com/nostalgia-cartel.htm, identifica anuncios publicitarios, de entre os anos 1960 e 1975, de produtos comestibles. ¿Coinciden cos predominantes hoxe en día na televisión? Anota as diferenzas que consideres máis salientables.

7.3.1. Resume a situación sanitaria española nos anos sesenta. 7.3.2. ¿Cales son os problemas máis significativos?

fundación 10 de marzo

7.4.1. Describe o que ves. 7.4.2. Ponlle un título á imaxe. 7.4.3. ¿Translócese a importancia dalgún elemento por riba dos demais? 7.4.4. ¿Consideras que é unha imaxe de superabundancia, de austeridade…? Explica por que. 7.4.5. Recompila imaxes familiares da época nas que se identifiquen aspectos de saúde e hixiene. Vida cotiá no II franquismo

Spain is different Cos primeiros carteis en cor iniciouse unha campaña de atracción do turismo. Para vender a imaxe de España, o Réxime utilizou o sol, a praia e unha serie de tópicos como o flamenco e as corridas de touros. Alentados polos baixos prezos, chegaron milleiros de turistas. As costas, especialmente as levantinas, inzáronse de urbanizacións, hoteis e chiringuitos, o que provocou unha gravísima deterioración pola falta dunha política de ordenación do territorio. A cambio, proporcionou emprego estacional e ‘modernidade’ grazas á chegada da iluminación, os aparcadoiros ou os bikinis.

Unha parte da poboación urbana comezou a ter un período de vacacións que a maioría gozaba na praia. Nos meses de verán, sobre todo as fins de semana, as praias ateigábanse de familias cargadas con parasoles, cubos e a cesta do xantar. Os turistas que chegaron e a escasa poboación que saíu ao exterior permitiron o contacto con outros costumes e, xa que logo, favoreceu o cambio de mentalidade.

08.1. Un grupo de alemáns, gañadores dun programa de TVE, chegan a Barcelona, 1960. 08.2. Familia de vacacións na cidade sindical de «educación e descanso», 1967. 08.3. Postal de 1963.

08.2

8.1. Le con atención o seguinte cadro: 08.1

08.3

EVOLUCIÓN DO NÚMERO DE TURISTAS QUE VISITARON ESPAÑA ENTRE 1959 E 1975 Ano 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975

Turistas (miles) 4.194 6.133 7.445 8.668 10.931 14.102 14.250 17.251 17.858 19.183 21.682 24.105 26.758 32.506 34.559 30.343 30.123

(Datos oficiais en Tussell, Historia de España contemporánea. 2º Bachillerato, Madrid, Editex, 1996).

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

8.1.1. Elabora un gráfico cos datos da táboa e comenta os resultados. 8.1.2. Busca no panel a imaxe que se relaciona con estes datos. Tendo en conta o pé da foto, describe o que ves nela. 8.2. Unha das tarefas do ministro de Información e Turismo, Manuel Fraga Iribarne, foi vender no exterior unha imaxe atractiva de España, operación concentrada no lema Spain is different. Ademais de tentar lavar a imaxe que se tiña da España franquista –as atrocidades da Guerra Civil e da Ditadura–, pretendía atraer os turistas europeos utilizando a aureola romántica que unha parte da poboación europea imaxinaba sobre España, por ser un país algo exótico, distinto; os tópicos da España tradicional: o flamenco, as corridas de touros; o sol e a praia; os prezos, etc. 8.2.1. Busca no panel algunha imaxe que se relacione con estes tópicos e analiza o seu contido. 8.2.2. ¿Pensas que seguen sendo válidos na actualidade? 8.2.3. Non todo o flamenco dos sesenta era igual. Compara os seguintes carteis (estilo, contido…).

cando se achega o verán. Non existen na zona asociacións aceptadas pola xuventude e, por outra

O desenvolvemento urbanístico aleatorio e imprevisi-

estraños, particularmente en canto aos vestidos de

ble de urbanizacións privadas e hoteis ameazaba con

baño. Xa teño dito algunha vez que se chegou a facer

acabar con ese tipismo do diferente. A ausencia

unha curiosa verificación: son case máis as bañistas

dunha Lei de Costas ata 1969 explica a deterioración

nacionais ca as estranxeiras que usan «bikini» nas

ecolóxica e paisaxística. Mesmo tras a súa promul-

costas xerundenses.

gación haberá escasos cambios, xa que a lei daba

Unha necesidade sinalada con insistencia por quen

marxe ao Ministerio de Obras Públicas para permitir o

trata día a día co turismo é a de facer cumprir as nor-

uso da franxa costeira do país discrecionalmente, sen

mas impostas pola autoridade. É queixa común no

un mínimo planeamento nin consideración ecolóxica, paisaxística, ambiental ou estética. Jordi Gracia Gracia e Miguel Ruiz Carnicer (2001), La España de Franco (1939-1975). Cultura y vida cotidiana, Madrid, Síntesis, páx. 309.

8.4. Observa a fotografía número 2 do panel 8. ¿Que elementos denotan que non é unha foto actual? 8.5. O turismo facilitou a chegada doutro xeito de ver a vida, o que favoreceu un cambio nos costumes. Le detidamente o texto e subliña os aspectos máis significativos.

un choque de mentalidades e unha conmoción xeral das nosas estruturas. Parece necesario atender de contado a xuventude: púidose comprobar na Costa Brava que existe un ambiente de excesiva ou mal entendida liberdade entre os mozos. Afecta isto en especial ás familias de clase menos acomodada e é

Vida cotiá no II franquismo

un feito o acusado absentismo escolar de menores

banda, é notable o efecto mimetizador de costumes

Resulta demasiado claro que coñecemos, co turismo,

fundación 10 de marzo

8.3. Le o seguinte documento. Busca algunha imaxe na exposición que sirva para ilustrar este texto e explica o porqué da túa elección.

noso litoral a do incumprimento de ordes oficiais sobre moralidade, ben sexa sexual ou profesional. O que xa non é tan común é sinalar como infractor precisamente o turista. Félix Medín García, «El turismo en la Costa Brava. Tópicos y hechos», Cuadernos para el Diálogo, 16, xaneiro de 1965, páx. 21.

8.5.1. ¿Que se denuncia? 8.5.2. Segundo se desprende do texto, ¿era a maior parte da sociedade tan remisa a eses cambios nos costumes como o eran os moralistas do Réxime? 8.5.3. Na exposición hai unha foto que reflicte a novidade que supón a presenza dos novos costumes. ¿Sabes a cal nos referimos? Xustifica a túa resposta. 8.5.4. ¿Como titularías ti este artigo? Xustifica a túa resposta. 8.5.5. ¿Poderíase atopar actualmente nun xornal ou revista un artigo deste ton? Explica a túa resposta.

Urbanismo: sen modo nin xeito

Nos anos sesenta e setenta déronse importantes cambios na distribución da poboación. O éxodo rural foi intenso, producíndose grandes concentracións arredor das principais cidades ou áreas industriais e o abandono de gran número de aldeas e núcleos rurais. As cidades medraron sen planificación, froito dunha especulación urbanística que permitiu amasar enormes fortunas. Apareceron así mesmo barrios de chabolas ou infravivendas. Característicos desta época son os polígonos construídos, en moitos casos, en descampados, nas aforas das cidades. Fixéronse con rueiros abertos, bloques en altura e espazos libres que non se coidaron. A escaseza chega ata as dota-

cións básicas, como institutos, mercados, gardarías…, o que provocaba unha baixa calidade de vida. Xurdiron as chamadas ‘cidades dormitorio’. As zonas costeiras incrementaron notablemente a súa poboación, e as necesidades xurdidas polo turismo supuxeron a aparición de novas formas de residencia: a concentración en torres de apartamentos ou en urba- nizacións, especialmente arredor das costas mediterráneas ou nas illas. O balance foi dramático: degradación do territorio, aumento dos desequilibrios territoriais, falta de planeamento e pésima xestión urbanística.

09.1. Construción de polígonos de vivendas. Barrio das Flores (A Coruña). 09.2. A destrución do litoral pola acción urbanística. Benidorm, 1960... 09.3. ... e 1990.

09.2

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA POR SECTORES. GALICIA, 1960-1975 Agricultura Pesca Industria Construción Servizos TOTAL

1960 743.040 50.580 133.033 58.098 185.262 1.204.279

1975 434.254 43.425 168.777 131.965 318.419 1.113.473

Diferenza – 308.786 – 7.154 35.744 73.867 133.157 – 90.806

FONTE: J. Carmona Badía e Ángel Fernández Pérez, en Jesús de Juana e Julio Prado (coords.), Historia contemporánea de Galicia, Barcelona, Ariel, 2005, páx. 289.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

9.1. Na década dos sesenta, o crecemento das cidades foi un fenómeno destacado. En Galicia, malia á súa escasa industrialización, tamén medraron considerablemente. Na Coruña, por exemplo, entre 1961 e 1965 principiou a urbanización de 299 hectáreas, unha superficie case igual á que ocupaba o resto da cidade, e entre 1961 e 1970, construíronse preto de 27.000 vivendas, máis das que tiña a cidade, que eran unhas 25.000. ¿Que explicación atopas para este crecemento? Para contestar, analiza o cadro que aparece a seguir.

09.3

9.2. Na imaxe do Barrio das Flores vese un dos polígonos de vivendas comezados neses anos e que pode servir de prototipo. Analízao atentamente e responde: 9.2.1. ¿ Facíanse separados da cidade ou como continuación dela? 9.2.2. ¿Tíñanse en conta os espazos libres? 9.2.3. ¿Construíanse bloques de altura ou pequenas edificacións? 9.2.4. ¿Que vantaxes pode ter a solución adoptada?

9.3. O seguinte cadro estatístico recolle a situación dos fogares galegos en 1968, no tocante á súa dispoñibilidade de auga. A AUGA CORRENTE NOS FOGARES GALEGOS (EN %) Fogares A CORUÑA

Fría e quente

Só fría

Non teñen

Non agrícolas

Agrícolas

—

Non agrícolas

Agrícolas

Agrícolas Non agrícolas

LUGO

Agrícolas Non agrícolas

OURENSE PONTEVEDRA ESPAÑA

Agrícolas

Non agrícolas

FONTE: Instituto Nacional de Estatística, «Encuesta de Equipamiento y Nivel Cultural de la Familia», Galicia. Su realidad socio-económica, Servicio de Estudios del Banco de Bilbao. 1970.

fundación 10 de marzo

9.3.1. ¿Onde era peor a situación, nos fogares agrícolas ou nos non agrícolas? 9.3.2. ¿Que razóns explican esta realidade? 9.3.3. Fai unha breve comparación entre a situación nas provincias galegas e no conxunto de España. 9.3.4. ¿Credes que a situación mudou nestes anos? Preguntade no voso contorno cando se produciron os cambios e tratade de comentar na clase cal é a situación actual. 9.3.5. ¿Sabes dalgún lugar no mundo onde hoxe sexa un problema non ter auga corrente nas vivendas? Sinálao.

Vida cotiá no II franquismo

9.4. Observa a imaxe que recolle a transformación da poboación costeira mediterránea. ¿Cres que ten algo que ver cos datos que ofrece o seguinte cadro estatístico? Razóao.

ENTRADAS DE TURISTAS E DIVISAS (1960-1973)

en su día el ejército de ocupación, con ciertas piedras graníticas redondeadas en refuerzo de cimientos que un glaciar cuaternario aportó a las morrenas gastadas de la estepa, con ladrillos de “gafa” uno a uno robados en la obra y traídos en el bolsillo de la gabardina, con adobes en que la frágil paja hace al barro lo que

Turistas

Ingresos

(millóns)

(millóns de dólares)

1960

6.113.255

297 ¡Allí estaban las chabolas! Sobre un pequeño montí-

ron sombreros, con cabeceras de cama estilo imperio

1965

14.251.428

1.156,9

culo en que concluía la carretera derruida. […] La limi-

de las que se han desprendido ya en el Rastro los

1970

24.105.312

1.680,8

tada llanura aparecía completamente ocupada por

latones, con fragmentos de la barrera de una plaza de

3.120,5

aquellas oníricas construcciones confeccionadas con

toros pintados todavía de color de herrumbre o san-

maderas de embalaje de naranjas y latas de leche

gre, con latas amarillas escritas en negro del queso

condensada, con láminas metálicas provenientes de

de la ayuda americana, con piel humana y con sudor

envases de petróleo o de alquitrán, con onduladas

y lágrimas humanas congeladas.

1973

34.558.943

FONTE: Ramón Tamales, Introducción a la economía española, Madrid, Alianza, 1976, páx. 381.

las barras de hierro al cemento hidráulico, con trozos redondeados de vasijas rotas en litúrgicas tabernas arruinadas, con redondeles de mimbre que antes fue-

uralitas recortadas irregularmente, con alguna que otra teja dispareja, con palos torcidos llegados de bosques muy lejanos, con trozos de manta que utilizó

Luis Martín Santos, Tiempo de silencio, 1961.

fundación 10 de marzo

Ano

9.5. O escritor Luis Martín Santos publicou en 1961 unha novela que contén extraordinarias descricións dos barrios de chabolas situados nos arrabaldes das grandes cidades. Inspirándote no texto ofrecido e nas imaxes que se acompañan, fai unha redacción na que recollas o ambiente social, as penurias e estreituras polas que pasaban os moradores destas infravivendas.

Vida cotiá no II franquismo

E dentro do “pisito”...

... repasábanse as contas unha e outra vez para poder pagalo. Os prezos da nova vivenda afogaban as familias que vivían dun único salario, que era o habitual. Os novos materiais mudaron a estética do fogar. Os papeis pintados, a moqueta e o sintasol aparentaban nos pisos de clase media, sempre fríos e escasos de tamaño para a familia numerosa. Os armarios de taboleiro con camas de relleira eran a solución máis accesible para gañar espazo. Na cociña, o reino da lacena de formica, foron entrando as primeiras neveiras, lavadoras e quentadores de auga. A bombona de butano proporcionaba toda a calor da casa: a cociña, a ducha, a estufa e máis dunha dor de cabeza debida á mala combustión do gas. Na salita de estar levábanse o tresillo de skai, a mesiña metálica coa televisión e o aparador coa enciclopedia

intocable e os retratos de voda dos parentes. Tapetes feitos con gancho e fundas plásticas recubrían os obxectos máis modernos. A plaqueta e o aluminio chegaron serodiamente á vella casa da aldea e, no alpendre, construíronse cuartos de baño de domingo e o garaxe. As familias con máis posibles reservaban os avances para o comedor das festas: os vellos mobles de madeiras nobres eran arrecunchados por outros máis funcionais onde lucía un cadro da Santa Cea, un recordo traído de Alemaña e a botella de licor. As comodidades dentro e fóra da vivenda foron, polo xeral, remendos baratos que estragaron a arquitectura tradicional.

10.1. Interior dunha vivenda. 10.2. A adquisición dunha vivenda era xa unha das arelas de gran parte da poboación. 10.3 e 4. Os electrodomésticos comezan a popularizarse nestas décadas.

10.2

10.1. Consulta no plano da túa vila cales foron os barrios edificados a partir dos anos sesenta. Se podes facer unha visita, analiza as características da construción: número de alturas por edificio, número de vivendas por andar, se teñen garaxes e ascensor, se teñen patio de luces, número de cuartos que reciben sol ao longo do día, tamaño e material das fiestras… ¿Atopas algunha diferenza na estética exterior respecto a barrios construídos a partir dos anos noventa? ¿Que van-

10.3

taxes e que inconvenientes observas nas vivendas construídas nos anos sesenta e setenta? 10.2. O ideal sería que puideses entrevistar algunha persoa que vivira nun “pisito” da época franquista. Investiga na túa familia ou no barrio que visites. Estas son algunhas das cuestións sobre as que te podes interesar; logo, compara a túa información coa dos teus compañeiros: ¿Como accedeu á propiedade da vivenda?

10.4

¿Tiña un prezo accesible para a época? ¿De que comodidades comezou a dispor na nova vivenda? ¿Tiña un tamaño axeitado para toda a familia? Cando foi vivir á nova casa, ¿procedía da aldea ou xa vivía na cidade? Se viña do rural, ¿cales eran as vantaxes de vivir na cidade?, ¿e os inconvenientes?

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

10.1

10.3. No álbum de fotos da familia seguro que atopas máis dunha imaxe que che proporcionará información sobre o interior da vivenda nas décadas dos sesenta e primeiros setenta. Podes reproducilas e levalas á aula. Comentade que tipo de materiais había no chan e nas paredes, como eran os mobles, a decoración, o uso dos espazos… ¿Algún dos aspectos que observades nas fotos volve estar de moda agora? 10.4. Dos seguintes obxectos e servizos que hoxe en día acostumamos ter nunha casa, ¿cales se podían atopar nos pisos de clase media do desarrollismo?

fundación 10 de marzo

Ordenador Máquina eléctrica de afeitar Contestador do teléfono

Vida cotiá no II franquismo

Forno microondas Calefacción central Conxelador Teléfono Mesa de estudo con luz de seu Biombo da ducha Torradora de pan Táboa de pasar o ferro Suavizante da roupa Lavadora Secador do pelo Porteiro eléctrico Aspiradora Batedor eléctrico Campá extractora Secadora da roupa Lámpadas halóxenas Cadea musical

Dous cuartos de baño Fregona e balde DVD ou vídeo Cando teñas marcados os que coidas que non habería, redacta un texto no que describas unha posible escena da vida cotiá sen eses aparellos ou servizos.

É (algo) máis fácil viaxar

O crecemento económico dos sesenta foi paralelo ás melloras das infraestruturas e dos medios de transporte e a unha maior capacidade da poboación para se desprazar e viaxar. Primouse o transporte por estrada e o transporte privado fronte ao público: destináronse grandes investimentos á mellora das estradas, con resultados discretos; iniciouse o trazado das autoestradas de peaxe, aínda que en 1970 só había oitenta e dous quilómetros rematados, e melloráronse os accesos ás cidades, axiña desbordados polo aumento do tráfico. Creáronse empresas de transporte público nas grandes cidades, dándolles prioridade ao metro e o autobús fronte aos trolebuses e tranvías, que desapareceron da paisaxe urbana. Desenvolveuse a industria do automóbil, con dependencia da tecnoloxía exterior: SEAT, Pegaso, FASA, Barreiros; e Citroën, en Vigo. A década dos sesenta foi a dos

utilitarios, a dos coches familiares, cuxo símbolo é o SEAT 600. Ateigados de ocupantes, os 600 e os Simca 1000, mercados a prazos, foron enchendo as rúas das cidades e as estradas nos días de lecer que empezaba a gozar a medradeira clase media. O tren tamén mellorou, aínda que con graves carencias. Electrificáronse as liñas, incorporáronse locomotoras diésel para substituír as de vapor e renováronse os coches e vías. O transporte aéreo viu medrar o número de pasaxeiros, sobre todo como consecuencia do turismo exterior. No período 1960-1973 o número de viaxeiros nos aeroportos creceu ao 19,5% anual.

11.1

11.2

11.1. Enquisa a persoas maiores de 45 e menores de 60 anos coas seguintes preguntas: ¿Cal foi a primeira viaxe que fixo fóra da súa localidade? ¿En que medio de transporte? ¿Canto durou a viaxe? ¿Cal foi o motivo da viaxe?

11.3

¿En que ano se mercou o primeiro coche ou moto na súa familia e de que marca era? ¿Que recordos ten do primeiro coche familiar e das estradas da época (viaxes, anécdotas, características, estado…)?

11.4

¿En que ano viaxou por vez primeira en tren? ¿A onde? ¿Por que motivo? Canto durou a viaxe? ¿En que ano viaxou por vez primeira en avión? ¿A onde? ¿Por que motivo?

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

11.1. Os automóbiles empezan a invadir as rúas das cidades. Cantón Grande, A Coruña. 1965. 11.2. Viaxar en avión é un luxo ao que poucos poden acceder. 11.3 e 4. A variedade de modelos de automóbiles é aínda moi escasa.

11.2. Pon o nome da marca debaixo do coche que corresponda:

R-4 SIMCA 1000 SEAT 850 SEAT 1500 CITROËN 2CV

11.3. Le con atención o texto e responde ás cuestións: «A presentación en sociedade do Seat 600 tivo lugar en 1957, no marco da Feira Internacional de Mostras de Barcelona. Axiña se integrou na paisaxe ibérica de touros de Osborne e cardos asneiros, coma se levara circulando polas nosas terras toda a vida. Contaba cun motor elemental, didáctico e duro, que podía amañarse ás marteladas en ferrarías. Os seus fervorosos partidarios dicían que mesmo atropelaba bastante ben: era un vehículo discreto e considerado, que arrolaba co morro do capó o peón cando o levaba por diante, mentres o seu potente irmán maior, o Seat 1500, adoitaba fender tibia e peroné, como pouco. Aos ollos dun condutor español, máis ca un coche era un anaco de planeta que ficaba baixo a súa persoal xurisdición, para lavalo, quitarlle o po e enchelo de quincalla. E axiña comezou a ateigalo coas imaxes de San Cristóbal e as virxes da súa devoción, amais dos coxíns de gancho, os inevitables ‘Papá no corras’, os cans de plástico que movían a cabeza, o ‘No me toques el pito que me irrito’, ‘Sonría por favor’ ou os distintivos locais, rexionais e futboleiros. Toda unha industria auxiliar do abelorio». Agustín Sánchez Vidal, «Cómo se vivía

fundación 10 de marzo

en tiempos del franquismo»,

Muy Historia, 3, xaneiro-febreiro de 2006, páx. 33.

11.3.3. ¿Por que cres que a unha familia de clase media lle é máis doado mercar hoxe un coche ca nos anos sesenta? (o 600 custaba unhas 65.000 pesetas). 11.3.4. Indica as diferenzas e semellanzas entre a decoración actual dos coches e a descrita no texto para o 600. 11.4. Conforme vas lendo os textos, vai indicando as principais semellanzas e diferenzas que aprecias con respecto á actualidade. NO AUTO DE PAPÁ Non había problemas de aparcamento. Moi poucas familias tiñan coche e as afortunadas non pasaban do Seat 600 ou como moito do Seat 850, que xa era un luxo. Pouco e pouco, comezaron a aparecer, polas beirarrúas, vehículos de maior prestancia: o Renault 10; o Renault 8[…] ; o Cuatro-cuatro […], e o máis do máis, o Seat 850 Coupé, o deportivo. Que impacto causaría na xente, que lle chamaban el Castillo, porque dentro sempre ía un fantasma. Outro auto moi usual era o Gordini. Adoito era amarelo e alcumábano el Coche de las Viudas. Ao ter pouco peso e levar o motor atrás, tomaba as curvas polo aire e saía da estrada con moita facilidade. Tamén o Break de Citroën, o Dos Caballos e o Cuatro L circulaban polas rúas dunha forma usual. De vez en cando, se un baixaba ao centro, descubría que existían coches máis grandes […], como o Tiburón Citroën ou o Dodge.

11.3.1. Resume o contido do texto nunha frase. 11.3.2. ¿Cambiou a relación do propietario co coche na actualidade?, ¿en que?

Vida cotiá no II franquismo

Coches inalcanzables e admirados. […] Un soño. Calquera que vise unha familia marchar de vacacións á aldea nun dos autos humildes e diminutos deixaría de crer na lei da impenetrabilidade dos corpos. Non

resultaba estraño que unha familia de sete ou oito

UN DE IDA E VOLTA

Os asentos do autobús eran de madeira […] ou ben

membros viaxara «comodamente», uns enriba

O modelo dos taxis medraba de douscentos en dous-

de plástico con mulido de goma espuma, practica-

doutros, coas maletas atadas con gomas ou cordas á

centos. Abundaron os Seat 1200.[…] Logo foron chegan-

mente todos esgazados polo uso […]. A figura do revi-

baca.

do os Seat 1400 e, posteriormente, os 1500. Os taxistas

sor aparecía moi a miúdo entre a pasaxe, picando os

—¿Como foi a viaxe?

levaban gorra e o contador era unha caixa metálica

billetes, coa súa cara de inquisidor e sen falar con

—Fenomenal. En seis horas. Todo o camiño a 70,

cunha panca que soaba como unha carraca cando o con-

ninguén: «Tric-tric». «¿Billete?». Tamén os había de

80…

dutor baixaba a bandeira. Os taxis eran negros atravesa-

dous andares […]. Pouco despois, apareceron os

—Perfecto. Paramos en Motilla del Palancar, porque

dos por unha liña perpendicular en vermello [...].

autobuses con formato de verme. Eran como dous

se quentaba, pero despois, dun lance.

Por pouco tempo xa e durante os primeiros anos sesen-

unidos por un fol de goma […].

O sentido estético ía parello á humildade dos vehícu-

ta, os tranvías seguiron sucando as rúas, moitas delas

Máis económicas eran as camionetas, que adoito leva-

los. Poucos coches se libraban do pastor alemán que

aínda empedradas, do barrio. Desapareceron os tran-

ban aos arredores […].

movía a cabeza cos vaivéns e que presidía a bandexa

vías, pero non os raís metálicos polos que circularon,

A boca do metro era un pequeno Rastro. Xitanas

traseira xunta, de cando en vez, algún coxín. O frontal

que continuaron formando parte da estética viaria

vendendo flores, xente esperando por alguén, mendi-

era a parte destinada ás presenzas e a devoción.

durante moitos anos. Eran mortais para as bicicletas

gos agardando algo, carriños de chilindradas e

Levábanse fotos da familia, a muller e os fillos, que

[…]. As liñas dos tranvías foron substituídas polos trole-

revendedores de billetes nas horas punta […]. Os

asomaban por unhas xaneliñas redondas suxeitas á

buses. Pero permaneceu no ceo, enriba das estradas,

vagóns eran vermellos e sucios e a plataforma esta-

superficie cun imán e sobre dun letreiriño con letras

o labirinto de cables eléctricos que impulsaban estes

ba sementada de cabichas. Tamén, por todas as

douradas ou prateadas que rezaba: «Papá, non corras».

novos vehículos atestados de xente […]. A mediados

plataformas, había cuspideiras por se a alguén lle

dos anos sesenta pasaron a mellor vida.

viña a flegma.

Os autobuses, co chan de goma gris e barras de plástico por todo o teito interior, custaban un peso, aínda

Juan Luis Cano, Las piernas no son del cuerpo. La

E moita Vespa, moita Vespa. Esa moto con chan, con

que, se sacabas o billete de ida e volta, saíache máis

vida de barrio en los años 60,

pantalla de plástico, na que montaban as parellas, ela

económico. Entrábase pola parte traseira e alí, atrás,

Aguilar, 2004, páxs. 56-65.

de paquete, con pano na cabeza para non estragar o

subindo un banzo, tiña a súa garita o cobrador […].

peiteado. Motos grises e familiares.

Para solicitar a paraxe, un cordón de plástico branco

Pasou o tempo e as Vespa deron paso ás Derbi Coyote,

perduraba ao longo de todo o autobús e non había

de cincuenta centímetros cúbicos na súa orixe, pero tru-

máis que tirar del cara a abaixo para que soara o tim-

cadas polos pillabáns dos seus propietarios, que

bre avisando o condutor. Na parte traseira dos auto-

recortaban, amais, os tubos de escape para que ator-

buses, había cuspideiras: uns pratiños metálicos con

daran co seu estrondoso pasar e sobresaltaran a

líquido no interior onde os civilizados usuarios esputa-

sesta dos honrados traballadores que madrugaban.

ban sen consideración ningunha, e sorte se atinaban

Os guiadores ían decorados con cintas de cores,

dentro do noxento recipiente. Pero estas cuspideiras

coma as capas dos tunos.

non só estaban nos autobuses, habíaas en cada lugar

fundación 10 de marzo

SOBRE DÚAS RODAS

público: bancos, edificios oficiais…

Vida cotiá no II franquismo

«La televisión pronto llegará»

O franquismo utilizou os medios de comunicación para mellorar a súa imaxe, aparentando certa liberdade e apertura que non existían na realidade. Os índices de lectura e difusión dos diarios aumentaron. O xornal máis lido era o deportivo Marca. As revistas do corazón, destinadas exclusivamente ás mulleres, amosaban un modo de vida ben apartado do cotián. Foron as novas revistas de opinión e análise política, como Cuadernos para el diálogo, Triunfo ou Cambio 16, as que máis sufriron a censura. A radio seguía moi presente na vida diaria, con espazos comerciais e concursos pola mañá, seriais e música polas tardes e programas deportivos na fin de semana. Radio Nacional de España continuou dando os «diarios hablados» ao resto das emisoras. A gran novidade da radio foi a aparición dos pequenos transistores.

A televisión iniciou a súa emisión en 1956. Foi usada como vehículo de adoutrinamento, con programas que buscaban a banalización, a distracción e a desmobilización. Cun horario reducido, de seis da tarde a doce da noite, e unha soa cadea ata 1966, concursos como Un millón para el mejor ou Reina por un día, series como El fugitivo, as Galas del Sábado e o teatro dos Estudio 1, reunían a familia diante do televisor, moitas veces en compaña dos veciños menos afortunados que non tiñan un aparello na casa.

12.1. Nenos vendo a televisión. 1962. (Axencia EFE). 12.2. A compra do televisor é un gasto importante no orzamento familiar. 12.3. A radio segue sendo fonte de información e de entretemento para unha gran parte da poboación.

12.1. O seguinte texto é un fragmento do editorial da revista Cuadernos para el Diálogo do 1 de outubro de 1963.

12.3

tintas generaciones, creencias y actitudes vitales […].

Intento, ciertamente tan elemental como difícil. Quienes

Sólo tres cualidades se exigen para lograr presencia

inician esta aventura del espíritu tienen clara concien-

activa en estas páginas: un mutuo respeto personal,

cia de los obstáculos de diversa índole –públicos y pri-

una alerta sensibilidad para todos los valores que

vados, institucionales y afectivos– que es preciso supe-

Razón de ser. Nacen estos sencillos Cuadernos para el

dan sentido y nobleza a la vida humana, y un común

rar y de las condiciones básicas e insoslayables que se

Diálogo con el honrado propósito de facilitar la comuni-

afán de construir un mundo más libre, más solidario y

requieren para que exista un diálogo serio y auténtico,

cación de ideas y de sentimientos entre hombres de dis-

más justo. […]

sobre todo en el plano estrictamente político.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

12.2

12.1

fundación 10 de marzo

12.1.1. Subliña o máis importante do texto e indica as ideas principais. 12.1.2. ¿Cales serían os obstáculos aos que se refire o autor? 12.1.3. ¿Pensas que este texto sería do agrado do Réxime? Explica a túa resposta.

Vida cotiá no II franquismo

12.2. Busca que foi a Lei de prensa de 1966 ¿Como afectou nos medios de comunicación? 12.3. Redacta un pequeno traballo de investigación entrevistando algunha persoa maior que che conte como foi a chegada da televisión, se

tiña un aparello na casa, o que custaba, os programas que vía, etc. Elabora primeiro un cuestionario para ordenar a entrevista e logo fai unha redacción coas respostas.

Da verbena ao guateque

Debido ao seu poder de fascinación, a televisión converteuse na gran novidade para o lecer. Ao principio víase colectivamente nos teleclubs, que servían tamén como centros socioculturais. Cando chegou aos fogares ocupou un lugar preferente nas cociñas ou salas de estar dos fogares, o que cambiou moito as relacións familiares. Pero os xeitos de divertirse seguiron dependendo moito da tradición, do xénero, da clase social e do lugar. As clases altas gozaban de máis lecer nos seus liceos e casinos, mentres os máis humildes xuntábanse no bar ou na taberna onde, polo xeral, aínda non entraban as mulleres. As festas continuaron moi controladas,

13.1. Relaciona mediante frechas as diferentes actividades cos grupos sociais que as practicaban: Verbena Cine

Home de clase alta da cidade

Guateques Taberna

Home de clase baixa da cidade

Partida de cartas Bailes en clubs privados

Muller de clase alta da cidade

Cafetarías Paseos dominicais

Muller de clase baixa da cidade

Fútbol Discoteca

Xuventude urbana

dependendo maiormente da liturxia católica. E o fútbol, que espertou un grande interese social, foi nesta época moi instrumentalizado polo Réxime. Pouco e pouco, a xente nova das cidades foi abandonando estes costumes por novas alternativas como discotecas e guateques, onde bailaba ao ritmo da nova música pop e rock e podía ligar sen as censuradoras olladas da xente maior. No entanto, en compañía ou non do transistor para sintonizar o carrusel deportivo, o paseo dominical seguiu sendo a actividade estrela cando o tempo acompañaba.

13.1. A televisión chega ao mundo rural máis tarde ca á cidade. Imaxe dun teleclub. 13.2. Pase de modelos no Hotel Ritz de Barcelona. Fotografía de Carlos Pérez de Rozas. 1963. Arquivo de La Vanguardia. 13.3. O guateque empeza a popularizarse entre a mocidade urbana. 13.4. O paseo mantense como hábito de lecer no mundo rural. Taberna popular en Arcos de la Frontera. Fotografía de Ramón Masats. 1965.

13.2 13.1

Teatro

Xuventude rural

Vacacións na praia Romarías

Homes do campo

Corridas de touros Concertos da banda de música

Mulleres do campo 13.3

13.4

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

Parladoiros

13.2. Pregunta na casa se alguén lembra o tempo en que aínda non había televisión e os cambios que esta supuxo. Se o recorda, faille estas preguntas: ¿Como era o xantar familiar antes de haber tele e despois de que chegara? ¿Que facían despois de cear cando non había tele? ¿En que sala da casa se xuntaban daquela? ¿Onde puxeron a tele cando a mercaron? ¿Cambiou a tele os temas de conversa da familia? 13.3. A xuventude sempre procurou xeitos propios de diversión. No Franquismo tardío comezou a reunirse pola súa conta nos famosos guateques. Investiga que eran exactamente os guateques, e despois compara as motivacións e actividades propias deles coas dos botellóns actuais:

fundación 10 de marzo

13.4. Compara as imaxes 2 e 3 e describe con que clases sociais se corresponden eses ambientes. ¿Tiñan as mesmas formas de divertirse? ¿Que che parecen estas diferenzas?

Vida cotiá no II franquismo

GUATEQUE ¿Por que se organizan en lugar de facer o tradicional?

¿Que se fai neles?

¿Como están considerados polo resto da sociedade?

BOTELLÓN

O espertar dos sentidos

Malia as resistencias da Igrexa, o cambio social dos sesenta provocou unha incipiente superación da intensa represión sexual. O turismo e a emigración reforzaron esta apertura proporcionando a escasa información científica e pornografía dispoñibles. O exemplo das turistas e as relacións esporádicas que establecían aquí desinhibiron actitudes e estenderon novos usos e relacións sexuais fóra do matrimonio, xerando así un salto xeracional. Os medios de comunicación, e nomeadamente a televisión, universalizaron novos mitos eróticos como Sara Montiel ou Carmen Sevilla. E dúas prendas femininas tamén importadas: a minisaia e o bikini, foron descubrindo o corpo das mulleres.

Pero a falla de información sexual, a hipocrisía moral e a rixidez legal perdurarán: namentres as autoridades seguían a censurar escotes, bailes, bicos e paseos, na rúa a prostitución permaneceu instituída e a infidelidade seguiu sendo frecuente, sobre todo a masculina, porque a represiva moral cebábase moito máis coas mulleres. A homosexualidade continuou severamente proscrita ata ben entrada a Transición, prohibidos os anticonceptivos sen receita (a famosa pílula) e o aborto, o que non impediu a súa práctica.

14.1. Cartel promocional. 14.2. Sara Montiel. 14.3. Censura dun bosquexo de publicidade. 14.4. Nunha sociedade de valores aínda machistas, unha forma de superar a represión sexual é o chamado ‘destape’.

14.2

14.1. A información sexual dispoñible nos anos do franquismo era moi escasa. Imos facer unha comparación coa situación actual, baseándonos nas lembranzas dos nosos pais

14.3

ou avós que viviran a época. Pregúntalles amablemente se recordan a información de que dispuñan sobre estes temas, para ir enchendo coas súas respostas esta táboa.

14.4

Elabora despois outra referida ao teu caso particular e compáraas.

fundación 10 de marzo

14.1

Vida cotiá no II franquismo

Idade de coñecemento

Fontes de información

Coñecementos concretos

Actitudes

Crenzas infundadas

Menstruación e puberdade Órganos sexuais Virxindade Masturbación

14.2. Os homosexuais e transexuais foron duramente reprimidos en España durante o franquismo pola súa condición sexual, primeiro coa Ley de Vagos y Maleantes –do ano 1954– e máis tarde pola Ley de Peligrosidad Social y Rehabilitación, que a partir de 1970 substituíu a anterior. Esta Lei de perigosidade social e rehabilitación de 1970, do 4 de agosto, establecía medidas como as seguintes: Serán declarados en estado perigoso e aplicaránselles as correspondentes medidas de seguri-

Coito

dade e rehabilitación aos maiores de dezaseis anos

Contracepción e preservación

que probadamente realizaran actos homosexuais e se aprecie neles unha perigosidade social. As medidas que se imporán aos que realicen actos homosexuais

Embarazo e aborto

para o seu cumprimento sucesivo, serán as seguintes:

fundación 10 de marzo

a) Internamento nun establecemento de reeducación

Preguntas posibles sobre cada apartado: a) Menstruación e puberdade: ¿Cando aparece e desaparece a menstruación? ¿Por que a menstruación ás veces produce dor e outras non? ¿É malo mollarse cando tes a regra? ¿Cada canto tempo se ten seme? ¿Pode quedar embarazada unha muller durante a regra? ¿Cal debe ser o tamaño dos órganos sexuais? etc. b) Virxindade: ¿Que é o hime? ¿Séntese dor cando se perde a virxindade? ¿Ten algún beneficio a virxindade? ¿A que idade normalmente se perdía esta condición? c) Masturbación: Técnicas de masturbación. ¿É malo masturbarse? ¿Ten efectos secundarios? ¿Séntese o mesmo pracer ca co coito? Hábitos de masturbación na adolescencia, etc.

Vida cotiá no II franquismo

d) Coito: ¿Canto tempo cómpre para realizar o acto sexual? ¿En que posturas pode facerse? ¿Que é un orgasmo? Técnicas facilitadoras do orgasmo. ¿É pecado? Etc. e) Embarazo e aborto: métodos de detección, porcentaxes de embarazos non desexados, seguimento médico do embarazo, información dispoñible e apoios durante o embarazo, concienciación e preparación para o parto. Posibilidades para a interrupción do embarazo e actitudes sociais fronte a este feito, etc. f) Contracepción e preservación: ¿Que métodos básicos existen? ¿Cales eran e son os máis practicados? ¿Funciona sempre a píldora? ¿É prexudicial? ¿Dispúñase de preservativos durante o franquismo? Riscos de enfermidades; ¿como evitalos?, etc.

por un tempo non inferior a catro meses nin superior a cinco anos. b) Prohibición de residir en lugar ou territorio que se designe ou de visitar certos lugares ou establecementos públicos no límite máximo de cinco anos. c) Submisión a vixilancia dos delegados.

Isto supuxo penas de cadea e desterro para máis de catro mil homosexuais e transexuais. Os cárceres de Badaxoz e Huelva estiveron dedicados a unha pretendida reeducación de homosexuais e funcionaron, aproximadamente, dende o ano 1968 ao 1979. Neles, o trinta ou corenta por cento dos presos eran homosexuais. Agora fíxate no que comenta destes penais Arturo Arnalte, o autor do libro Redada de violetas:

Eran xente modesta, a clase media era difícil que fora

Na Transición Democrática, a homosexualidade

á cadea. Eran os máis desprotexidos socialmente,

deixou de ser un delito e de estar perseguida legal-

xente do campo, e sobre todo xente moi nova.

mente (o 28 de decembro de 1979). Pero aínda así, a

Para sobreviviren na cadea tiñan que buscar unha

mediados dos noventa aínda existían expedientes

persoa maior, un delincuente que xa tivera experien-

policiais de perigosidade por ser homosexual. A un

cia no mundo do cárcere, para que os protexera a

antigo preso da cadea de Badaxoz, Antonio Ruiz,

cambio de favores sexuais.

parouno a policía, e cando consultaron os seus datos

Existían situacións de tensión, pelexas e mesmo sui-

dixeron: «pero se é maricón!». Marieta, transexual e

cidios, se descubrían que mantiñan relacións entre

vítima, cre que o máis importante «é o recoñecemen-

eles na cadea.

to da inxustiza que se fixo nese momento, pero que o

Caso á parte foi o campo de traballo agrícola de Tefía

fixeran publicamente os seus responsábeis». Xa non

(na illa de Fuerteventura), onde na segunda metade dos

poden, porque probablemente algúns estean mortos.

anos cincuenta había preto dun cento de homosexuais

A súa causa segue a ser un asunto pendente da

e aquí o trato si que foi brutal, estaban en barracóns e

Transición.

os traballos eran moi duros. A excepción eran as lesbianas, só hai un caso docuquedaron fora desta lexislación: O normal era que as mulleres fosen reprimidas pola vía médica, a familia directamente podía ingresalas nalgún centro psiquiátrico. Aos electrochoques había quen se sometía voluntariamente, pero nos anos sesenta e setenta os psiquiatras fixeron cousas horribles: empezouse a desenvolver a terapia condutista para que o homosexual deixara de selo. A comezos dos anos setenta, en gran medida influenciados polo que acontecía fóra de España (maio do 68, mobilizacións do orgullo gai nos EUA en 1969 etc.),

Agora responde ás seguintes cuestións: 14.2.1. ¿Que che podía pasar exactamente durante o franquismo se eras homosexual? ¿Que leis exercían este tipo de represión? 14.2.2. ¿A quen acostumaban meter nas cadeas por homosexual? 14.2.3. ¿Como era a vida destes presos? 14.2.4. ¿Fixeron algo os homosexuais para mudaren esta situación? 14.2.5. ¿Foron indemnizados e recompensados os homosexuais cando chegou a democracia? 14.2.6. ¿Como é a súa situación hoxe? ¿Está plenamente normalizada?

os homosexuais españois comezaron a organizarse e a reivindicar os seus dereitos. Primeiro en Barcelona e anos despois nas principais cidades do estado,

época era un barrio vencido, más dominado que otros

Vida cotiá no II franquismo

RAVAL: «Es un barrio con muchos nombres: ‘distrito

14.3. Joan Colom, un xenial fotógrafo da época, é o autor da foto do Barrio Chinés de Barcelona.

comezaron a fundar colectivos e mesmo a editar revistas clandestinamente.

poboado polas xentes máis desemellantes e cunha dinámica vida social nas súas rúas. Fíxate no que dixo del un escritor famoso que se criou alí:

fundación 10 de marzo

mentado de paso polo cárcere e practicamente

quinto’, ‘barrio chino’, y ahora lo han dignificado y se llama Raval, que es una vuelta a su antiguo nombre, el verdadero. Pero lo importante es que en aquella

Este foi un barrio marxinal durante o Franquismo,

por el franquismo, un barrio que le sobraba a la bur-

[…] A Cartier-Bresson díxenlle que eu fago a rúa, lem-

guesía de la ciudad…»

bra Colom… Manuel Vázquez Montalbán,

[…] O punto de vista de Colom é sen dúbida o máis

Escenas de la memoria, Barcelona, 1998.

acaído e o único para se poder pasear polo Raval. A

http://dglb.cut.gva.es/images/

cámara baixa á altura do pube, pon no centro da

biografiavazquezmontalbanII.pdf

imaxe os cus e os sexos dos seus personaxes. El cáptaos discretamente, sen se inmiscir no seu deam-

14.3.3. ¿Cal era a situación legal da prostitución durante o Franquismo? ¿E cal é a situación na España actual? ¿Coñeces barrios semellantes ao Raval? 14.3.4. ¿Que xuízo che merece a prostitución? ¿Pensas que debería ilegalizarse ou legalizarse? Fundamenta a túa resposta.

bular. Por veces o aparello érguese ata a altura dos ollos, pero iso só é así cando ao fotografado non lle

Neste contexto era difícil obter permiso das xentes para poder fotografalas, e ademais isto restaría espontaneidade á escena. Fíxate como o facía o autor:

importa selo. Os outros, os que non poden abrochar un abrigo ao que só lle queda un botón, as mulleres con saia por riba do xeonllo e peiteado moi por riba da fronte, cun cardado de rixidez prodixiosa e máis cegador ca un luminoso a escintilar, eses son obxec-

Descubríaos paseando a súa cámara con discreción.

to do clic de Colom, dun coleccionista que quere

E velaí estaban, embutidos en saias de roupa

saber.

rechamante e cativa, no alto de dous compases que

Octavi Martí, El País, 27-04-2006

remataban en afiados tacóns. Joan Colom retratounos unha e outra vez, no Raval, nun barrio de perdedores que atopaba na miseria e na marxinación

Responde agora a estas preguntas:

o orgullo de se saber distinto… […] Na de Colom hai unha empatía evidente non só con esas mulleres condenadas a vender o seu corpo, senón tamén cos homes que miran para elas, que se esquecen de si mesmos conducindo un autochoque, que venden froita ou regresan á casa […]

Vida cotiá no II franquismo

14.3.1. ¿Por que se tirou a fotografía a esa altura? ¿Con que xentes elixía facelo así? ¿Que partes do corpo resalta esa perspectiva? 14.3.2. ¿Por que di o autor desa fotografía que el tamén «facía a rúa»?

14.4. A imaxe da praia de Formentera a fotografía 4 do panel na que un señor observa unha muller en bikini reflicte moi ben o contraste social que estaba a producirse nas praias e nos costumes dos españois. 14.4.1. Os personaxes encarnan dous mundos contrastados, ¿cales son eses dous mundos? 14.4.2. Fíxate na ollada do home e tenta expresar coas túas palabras as que cres que serían as súas emocións ante esta nova realidade social que se abría paso. ¿Que pensas que sentiría o señor? ¿Que pensaría? 14.4.3. ¿Coidas que hoxe están superados totalmente os prexuízos morais e sociais sobre o corpo espido?

«Formación del Espíritu Nacional» O Plan de Estabilización de 1959 obrigou o Réxime a adaptar o sistema educativo ao novo contexto económico. A formación profesional, nas empresas e nas universidades laborais, permitiu formar técnicos, imprescindibles no desenvolvemento económico do país. Mentres os nenos e nenas das familias con máis posibles da cidade ían a colexios privados, con uniforme, e maioritariamente relixiosos, os do rural que podían acceder ao bacharelato víanse obrigados a ir aos internados e seminarios. Consolidouse así a dobre rede de ensino público-privado.

Desde mediados dos sesenta aumentou a poboación das cidades e masificáronse as escolas e institutos, aos que cada vez acudían máis alumnos e alumnas que chegarían á Universidade. As condicións precarias provocaron unha presión social que demandaba máis centros de ensino e cambios no sistema educativo. Cun método autoritario e só en castelán, nenos e nenas estudaban relixión ou formación do espírito nacional, en escolas separadas onde os novos bolígrafos, lapis e gomas de borrar foron acantoando os pizarrillos, tinteiros e plumíns.

15.1. Nena na escola. 1973. 15.2. Propaganda oficial sobre o sistema educativo. 15.3 e 4. Material escolar dos anos setenta.

15.1

15.3

15.2

15.4

15.1. Despois de analizar os seguintes mapas, ¿cres que hai relación entre a taxa de escolaridade e o desenvolvemento económico? Explica a túa resposta. TAXA DE ESCOLARIDADE NA ENSINANZA PRIMARIA EN 1965

De 75,5 a 100

De 94,1 a 100

de 65,5 a 75,4

de 91,6 a 94

de 48,6 a 65,4

de 86,1 a 91,5

de 40,1 a 48,5

de 78,6 a 86

de 0 a 40

de 0 a 78,5

fundación 10 de marzo

TAXA DE ESCOLARIDADE NA ENSINANZA PRIMARIA EN 1951

Vida cotiá no II franquismo

15.2. Explica a seguinte imaxe e relaciónaa co cartel que aparece no panel.

15.3. O seguinte texto refírese á educación durante a primeira etapa do franquismo. Leo detidamente e subliña o que consideres máis destacado; logo fai unha análise comparativa entre o tipo de educación que se reflicte nel e o que se plasma no texto do panel.

foron afastados para ser educados en valores «propios do seu sexo». Ao ensino primario público acudían as clases baixas, predominando nel o adoutrinamento en valores e conduta. Pola contra, o secundario era unha forma de promoción social da burguesía, sobre todo masculina, e estaba nas mans dos relixiosos.

O réxime franquista impuxo unha nova forma de educar baixo os principios do tradicionalismo e a relixión. A Igrexa tivo un gran protagonismo na educación, e as materias de Relixión e Historia Sagrada volveron ser obrigatorias, repuxéronse os crucifixos nas aulas e condenouse o laicismo. O plan de estudos era enciclopédico, cunha acumulación de coñecementos memorísticos. Os libros, cheos de contido relixioso e castrense, exaltaban o sacrificio e a disciplina, baseada no principio de autoridade e violencia, facendo cotiá a frase «la letra con sangre entra».[…] En 1949, o 50% dos nenos e nenas entre 6-12 anos non estaba escolarizado e a taxa de analfabetismo, principalmente feminina, era moi alta. Prohibiuse a

fundación 10 de marzo

coeducación dende o parvulario, e nenos e nenas

Vida cotiá no II franquismo

Á Universidade só chegaba unha minoría.

Frieiras, cobadeiras e regalicia

As rúas e os soares eran básicos para as brincadeiras da cativada. Horas e horas xogando ao fútbol, ás pilladas, á chepa… eles; ás monecas, á goma, á corda… elas. Outros pasatempos eran os libros e cómics: Hazañas Bélicas e El Guerrero del Antifaz… para os nenos; os volumes de Historia Selección para as nenas; soldadiños, vaqueiros de plástico para os primeiros e bonecas e recortables para as se-gundas, xoguetes de construción, cromos e tamén as escasas emisións infantís de TVE. Programas como Bonanza, Los Chiripitifláuticos ou La Familia Telerín víanse nas primeiras televisións familiares ou nos teleclubs.

O mundo da lambetada era realmente exiguo; case que nada de bolos industriais. Os rapaces víanse limitados ao chocolate, galletas, froitos secos, caramelos, goma de mascar, chupa-chups e regalicia. Tan normal coma os xeonllos esfolados, as frieiras e os mocos no inverno, era o costume de vestir os pequenos con roupa herdada ou con pezas provistas de xeonlleiras e cobadeiras. Só os domingos, logo do baño preceptivo do sábado, se podían vestir coa roupa nova para, despois de seren enchoupados en colonia e peiteados á raia, asistiren dignos á catequese e á misa.

16.1. Cativos perfectamente uniformados para a primeira comuñón. 16.2, 3, 4 e 5. Portada dalgúns programas de televisión. 16.6 e 7. Títulos típicos para nenas e nenos. 16.8. Nenos nun festín a base de chocolate con churros. 16.6 16.1

16.2

16.3

16.4

16.1. Le estes fragmentos tirados dunha tese de doutoramento que figura en http://www.tdr.cesca.es

16.5

16.8

último caso non sempre era un regalo para o padal

tante malo. […] merenda que normalmente se facía

infantil, xa que o chocolate era un ben escaso, co que

na rúa, entre xogos, polo que resultaba doado que o

o rapaz se podía atopar cunha cantidade tan peque-

bocadillo se perdese, a pesar das advertencias das

[…] tardes de bocadillos que case sempre se

na que se convertía nun problema, ou sinxelamente

nais que aínda tiñan moi presentes as penurias de

repetían, pan con aceite ou pan con chocolate; neste

se trataba adoito dun sucedáneo, con frecuencia bas-

anos anteriores […]

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

16.7

[…]

vez «o Pan dos Anxos». Os protagonistas vestidos

Unha das maiores teimas das nais e, por tanto, un

con inmaculados traxes brancos, en xaxún e per-

dos maiores problemas para os fillos, era volver para

manecendo sempre de pé para non engurraren a

a casa con algunha peza rota. Isto supoñía, ademais

roupa, encamiñábanse a recibir o sacramento. Unha

dun desgusto, que a nai atopara o xeito de amañar o

vez rematado o acto relixioso, os rapaces que podían

roto: toda a roupa se amañaba, facíanse remendos,

repartían as estampas conmemorativas entre os con-

zurcidos, arranxos de todo tipo para lle tirar o máximo

vidados e a continuación dirixíanse á casa para gozar

proveito ao atavío.

dun magnífico ágape: normalmente chocolate con

[…]

galletas, e recoller os agasallos entre os que desta-

Estrear roupa era tan pouco habitual que se convertía

caba un magnífico reloxo, xeralmente o primeiro.

nunha festa para o agraciado, aínda que existía certa

Pódese comprender por que a Primeira Comuñón era

tradición de facelo en datas moi concretas […] podía ser

un dos maiores acontecementos da infancia.

o Domingo de Ramos […] Había outra forma de estrear

[…] Os nenos que puideron xogar (moitos tiñan que axudar nas tarefas familiares), xogaban moito e

Responde as seguintes preguntas:

facíano nas rúas, eran xogos de correr, saltar,

as nais reconvertían unha peza vella nunha nova.

16.1.1. Normalmente, as actividades das nenas e dos nenos ¿facíanse conxuntamente ou por separado?, ¿e hoxe? 16.1.2. ¿Cres que os nenos de hoxe están moito máis protexidos ca os da época da que estamos a falar? 16.1.3. ¿Hai tanta roupa herdada ou tuneada con cobadeiras e xeonlleiras na actualidade? ¿Hai un día no ano para estrear? 16.1.4. Hai uns anos, unhas lambetadas ou un chocolate e uns churros eran unha auténtica festa, incluso a única festa en moitas celebracións —como unha primeira comuñón por exemplo—. ¿Pasa hoxe igual, ou os nenos poden consumilos case en calquera momento? 16.1.5. Antes, o normal era bañarse só os sábados. Hoxe, os nenos e nenas ¿levan a cabo máis prácticas de hixiene? 16.1.6. As actividades relixiosas como a preparación

esconderse, e como moito xogábase cun balón, que

Xa a fins da década dos setenta empezaron a notarse cambios, máis ca nada debidos á influencia da moda. A televisión chegara a moitos fogares e canda ela as novas tendencias. Froito desa influencia, dos cambios económicos e das modas estranxeiras, foron os pantalóns vaqueiros, as saias curtas e o pelo longo nos homes.

E agora este: Os domingos era o día da catequese. Os nenos e nenas coas roupas de campar, e perfectamente asea-

fundación 10 de marzo

16.2. Le os seguintes fragmentos de textos:

roupa á que se recorría con frecuencia […]: era cando […]

para a primeira comuñón, a misa… ¿seguen a ter moita importancia para os cativos ou cres que perderon importancia relativa?, ¿por que? ¿Recordas (se a fixeches) a celebración da túa primeira comuñón? ¿Parécese en algo á comentada? 16.1.7. ¿Que aspectos dos reflectidos nos textos non viviches ti e che gustaría ter vivido?

dos, acudían aprender «doutrina», á preparación para a primeira comuñón. Con grandes esforzos retentivos e a base dalgunha que outra labazada, os pequenos aprendían de memoria, de memoria a pregunta e de memoria a resposta do catecismo. Despois de acadar a preparación requirida, e normalmente nunha data determinada, os nenos e nenas tomaban por primeira

Vida cotiá no II franquismo

aínda era un tesouro cobizado […] Unha das actividades preferidas dos nenos destes anos era xogar ás pelexas […]. As pelexas entre nenos, que inicialmente non respondían a ningunha razón, pois non existía ningún motivo real para elas, si que ocasionaban algúns accidentes dos que saía algún malferido e non poucos enfados entre as nais […] Había escaseza de xoguetes, polo que cumpría recorrer á imaxinación e á habilidade para xogar […] Nenos e nenas xogaban por separado e normalmente a xogos distintos. Extraído da tese de doutoramento de Fuensanta Escudero Andújar titulada, «Memoria y vida cotidiana en grupos de oposición al franquismo en Murcia» localizada no enderezo http://www.tdr.cesca.es/

16.2.1. ¿Cres que os nenos de hoxe, ‘maioritariamente’, practican os mesmos xogos que os nenos de hai trinta ou corenta anos? 16.2.2. ¿Que xogos requiren máis imaxinación, os de antes ou os de agora? 16.2.3. Se ti estiveses a cargo dun neno, ¿deixarías que estivese tanto tempo na rúa?

seguías, quedabas coa bóla rescatada; se no

mo, oitavas, que era cando se suxeitaba a …

intento a túa bóla quedaba atrapada dentro do

cos brazos estirados. Nese momento, as nenas

debuxo, debías deixala alí.»

facían o pino previamente para conseguir superar a altura.»

16.3.3. «Era o único xogo en que os gordos eran os reis. Consistía en facer dous equipos… Un dos

16.3.6. «As nenas debuxaban uns cadrados con

equipos colocábase en fila, anicados, contra

números na area do chan e saltaban dun ao outro

unha parede, unha árbore, introducindo a

dando patadiñas a unha pedra redondeada.»

cabeza entre as pernas e debaixo do cu do de diante. Os membros do equipo contrario ían saltando enriba, tentando caer sempre o máis débil, que debía aguantar todo o peso que lle

16.3. A seguir aparecen varios fragmentos tirados do libro Las piernas no son del cuerpo, escrito por Juan Luis Cano e publicado pola editorial Aguilar. Neles, o autor describe diferentes xogos típicos dos rapaces madrileños dos anos sesenta e setenta. Leos con atención e despois tenta ti só, ou ben con axuda dalgún maior, dicir que nome se lle dá na túa zona a cada un dos xogos.

viña enriba sen pestanexar e os de enriba, tratando de non perder o equilibrio para non caeren ao chan. O derradeiro saltador, entón, colocaba unha man sobre o outro brazo á altura do pulso (churro), do cóbado (media manga) ou do ombreiro (mangotero) e o primeiro xogador do equipo que estaba soportando o peso dos rivais debía responder cunha das tres posibilidades. Se acertaba, trocaban os papeis…»

16.3.1. «Quen apandara debía pórse de burro: coas costas cara a abaixo ata formar, máis ou menos,

16.3.4. «Consistía o invento nunha plataforma de

un ángulo recto coas pernas. Quen fixera de

táboas de madeira ás que aparafusaban unhas

“nai” mandaba o exercicio que había que

rodiñas metálicas na parte inferior para que

realizar: “tabaca”, que era un golpe co interior do

rodaran, a toda velocidade, polas costas abaixo

pé no momento do salto; “tabalique”, no que

das estradas ou das beirarrúas. Os nenos col-

engadía ao anterior un rápido golpe final co cal-

lían carreira, dun chimpo sentaban sobre as

caño…»

plataformas e, aproveitando a inercia da estrada baixaban vertixinosamente, arriscando a súa

16.3.2. «Consistía en debuxar un triángulo na terra.

integridade e a de quen cruzara.»

Cada xogador colocaba unha bóla nun vértice e tentábase, despois, sacalas para fóra sen que a

16.3.5. «Xogábase a primeritas, segunditas e así suce-

túa bóla quedara dentro do triángulo. Se o con-

sivamente ata chegar ao colo, cabeza e por últi-

16.3.7. «Había un xogo que compartían nenos e nenas aínda que non fose o usual (…) Debuxábase un cadrado na terra, dividido por unha liña, que delimitaba os campos. Formábanse equipos coma sempre, botando a pés e entón cada cal colocábase nun dos espazos. O balón collíase e lanzábase contra algún dos xogadores contrarios, tentando que o golpeara e que caese ao chan antes de que este ou outro membro do equipo o collera. Así íanse eliminando contrincantes ata que non quedase ningún.»

16.4. Observa detidamente as imaxes que a seguir aparecen. Correspóndense con diferentes aspectos vinculados aos nenos e nenas do segundo franquismo. ¿Víchelas? Agora propóñoche que te convertas en detective. Investiga que imaxes fan referencia a lambetadas, cales a xoguetes, a coleccionables e tebeos e cales a programas de televisión. Para comprobar se acertaches e aprender moitas cousas sobre as imaxes expostas, entra no seguinte enderezo de Internet:www.teacuerdas.com e navega por el; ademais, poderás descubrir outras moitas cousas relacionadas cos nenos e nenas da época á que nos estamos achegando.

Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

Despois de lelos, extrae as ideas principais e responde ás cuestións propostas:

fundaci贸n 10 de marzo

Vida coti谩 no II franquismo

Mulleres: saíndo das sombras

As mulleres foron incorporándose ao traballo asalariado, mais mantiveron o seu papel subordinado durante todo o período. A súa subordinación plasmouse no mundo laboral, co desempeño de oficios subalternos e pouco retribuídos e coa súa ausencia en oficios pouco ‘femininos’. Seguiron fóra das institucións fundamentais da época, como a xerarquía eclesiástica, o exército ou a xustiza (a primeira muller xuíza foino no ano 1975). A Igrexa católica seguiu deseñando o modelo de muller. Na familia tiña un papel protagonista: procreadora e criadora dos fillos, así como encargada dos

labores do fogar. Como non contaba con personalidade xurídica, tiña que obter do marido, por exemplo, a licenza marital para dispoñer do que lle correspondera na herdanza. A chegada de novos modelos e imaxes de muller a través do turismo, os cambios nos costumes, a progresiva perda do control das ideas por parte da Igrexa e a aparición dos primeiros grupos con reivindicacións feministas nos anos finais do réxime, foron mudando a condición da muller, que se foi facendo máis visible socialmente.

17.1, 2, 3, 4, 5 e 6. A ditadura mantén o seu modelo de muller. 17.7. Publicidade da época. 17.1 17.6

17.5

17.2

17.3

17.4

17.1. Sinala as imaxes do panel 17 que che parezan propias da etapa estudada (1959-1975). Dá as razóns da túa escolla. 17.2. As fotografías 3, 4 e 5 do panel 17 recollen imaxes dunha muller facendo diversas tarefas do fogar.

17.2.1. Escribe unha listaxe, o máis polo miúdo posible, deste tipo de labores. 17.2.2. ¿Que tempo aproximado se dedica, diaria ou semanalmente, a elas? 17.2.3. ¿Quen as fai na túa casa? 17.2.4. ¿Cres que son labores «femininos»?

¿Por que? Razoa a túa resposta. 17.2.5. Confeccionade na clase un cadro que recolla as vosas respostas e debatede os resultados. 17.3. Le con atención o seguinte cadro. Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

17.7

PARTICIPACIÓN DAS MULLERES NA POBOACIÓN ACTIVA

A xerarquía familiar é o pai. Non lle vén ao pai a autori-

1940-1971

dade da súa forza física, ou da súa superioridade social

Ano

Taxa de participación feminina (*)

Poboación activa feminina en relación coa total (%) (**)

1930

9,0

é, na familia, o representante da paterna autoridade

1940

8,3

de Deus. E a nai recibe a autoridade pola partici-

1950

11,8

1960

13,5

1964

17,2

1967

17,6

Sección Femenina, Formación Político-Social. 5º curso de Bachillerato, 1965. Recollido en Luis Otero: La Sección Femenina, Madrid, EDAF, 1999.

1970

18,8

Canto mellor gobernada estea a casa, máis feliz será a

1971

19,1

familia. A orde, a economía, a beleza, a saúde do fogar

ou económica. Provenlle directamente de Deus. Desta autoridade dise que é «de institución divina». Así, o pai

pación na do seu home.

dependen en boa parte da muller ou mulleres da casa. (*) Porcentaxe de mulleres na poboación activa en relación co total da poboación feminina con idade para traballar. (**) Considérase poboación activa a que traballa en tarefas remuneradas. Isto significa que as mulleres que se dedican ao traballo doméstico son, para os efectos estatísticos, inactivas. FONTE: Instituto Nacional de Estatística, Análisis Estadístico de España, Madrid, INE, 1969 e as enquisas sobre a poboación activa de varios anos.

Cantas máis casas ordenadas, hixiénicas e belas, máis familias felices e en condicións de seren útiles á sociedade e á patria. É, pois, a través deste servizo á familia como a muller serve á súa patria, á historia.

Á vista do cadro estatístico anterior, trata de responder as seguintes preguntas:

fundación 10 de marzo

17.3.1. ¿En que década medra máis a taxa de participación feminina? 17.3.2. ¿Cales cres que poden ser as razóns? Revisa os paneis que falen de economía. 17.3.3. ¿Por que a porcentaxe de poboación activa feminina non supera o 25%? 17.3.4. ¿Cres adecuado que se considere inactivas as mulleres que se dedican ao traballo doméstico non remunerado? Razoa a túa resposta. 17.4. Logo de leres os seguintes textos, redacta vinte liñas nas que expliques como vía e conside-

Vida cotiá no II franquismo

raba a muller a Sección Feminina. Lembra que esta era a entidade encargada de formar a muller durante o franquismo.

Sección Femenina, Formación Político-Social. 1º curso de Bachillerato, 1962. Recollido en Luis Otero, La Sección Femenina, Madrid, EDAF, 1999.

Ao longo da vida, a misión da muller é servir. Cando Deus fixo o primeiro home, pensou: «Non é bo que o home estea só». E formou a muller, para a súa axuda e compaña, e para que servise de nai. A primeira idea de Deus foi «o home». Pensou na muller despois, coma un complemento necesario, isto é, como algo útil. Sección Femenina, Formación Político-Social. 1º curso de Bacharelato. 1962. Recollido en Luis Otero: La Sección Femenina, Madrid, EDAF, 1999.

A función social da muller é, precisamente, a de servir no seu fogar naquelas funcións que o home non pode desempeñar porque está noutros mesteres. Así, a muller é a colaboradora do home, ao que, polo tanto, presta servizo, e en homenaxe a isto que debe ser a muller, e ao que representa, o home adopta esta actitude cabaleiresca diante dela. Sección Femenina, Economía doméstica, para Bachillerato, Comercio y Magisterio. 1968. Recollido en Luis Otero, La Sección Femenina, Madrid, EDAF, 1999.

17.5. Le con atención o seguinte texto e manifesta razoadamente a túa conformidade ou desconformidade con el.

ningún modo queremos facer do home e da muller

de aí que a lei en troques de ser feminista sexa, pola

dous seres iguais; nin por natureza nin por fins que

contra, o apoio que os homes outorgan á muller como

han cumprir na vida poderían endexamais igualarse;

vaso máis fraco para facilitar a vida.

mais si pedimos que en igualdade de funcións teñan Non é nin por asomo unha Lei feminista —seriamos

igualdade de dereitos. O traballo da muller é un feito

Discurso de Pilar Primo de Rivera,

real e universal que non podemos descoñecer, e, pre-

dirixente da Sección Feminina,

de xustiza para as mulleres que traballan, nada da

cisamente baseadas nese feito, o que pedimos con

para a presentación nas Cortes da Lei 27/07/61,

experiencia dunha cotiá relación humana e cordial

esta lei é que a muller empurrada ao traballo por

de dereitos políticos, profesionais

con todos os problemas que á muller atinxen. De

necesidade o faga nas mellores condicións posibles;

e de traballo da muller. 1961.

fundación 10 de marzo

infieis a José Antonio se tal fixeramos—; só é unha lei

Vida cotiá no II franquismo

Franquistas e antifranquistas

Os falanxistas foron perdendo relevancia, desprazados por outros oportunistas, vinculados moitos deles ao Opus Dei, dispostos a contribuír a ‘modernizar’ a ditadura para asegurar a súa continuidade. O franquismo nunca tentou a reconciliación cos derrotados na guerra. O exército, convertido en última garantía do réxime, ameazaba con intervir ante o máis lixeiro asomo de cambio. Desde mediados dos anos cincuenta, os protagonistas da oposición foron os mozos e mozas que non coñeceran a guerra. Naceu un novo movemento obreiro, as Comisións Obreiras, que utilizaban o Sindicato Vertical e nas que o Partido Comunista tiña unha influencia importante. Mobilizáronse destacados

intelectuais e a universidade viviu unha aberta rebeldía desde fins dos anos sesenta. Organizáronse tamén novos movementos nacionalistas en Galicia, Cataluña e o País Vasco. En 1959 fundouse ETA, que causou a primeira vítima mortal en 1968. Incluso un sector da Igrexa católica e mesmo un pequeno grupo de militares asumiron posicións democráticas antifranquistas. Resulta imposible coñecer a aceptación real do franquismo. Na medida en que mellorou a economía e a xente empezaba a vivir mellor, a maioría adoptou unha actitude de pasiva aceptación. Foron minoría tanto os franquistas convencidos coma as persoas comprometidas na loita polas liberdades.

18.1 Carné de vogal do Sindicato Vertical dun militante comunista (1954). 18.2 Ilustración dunha publicación obreira ilegal de 1965. 18.3 Manifestación de apoio a Franco en 1970, como resposta ás protestas polo «proceso de Burgos».

18.2

18.1. As seguintes imaxes corresponden a diversas situacións (actos públicos, manifestacións a favor ou en contra do franquismo, protestas labo-

18.3

rais e de estudantes, reprodución de publicacións ilegais, etc.) dos anos comprendidos entre 1960 e 1975. Redacta un brevísimo texto sobre cada

unha delas (un pé de imaxe) que resuma o que, ao teu entender, expresan.

fundación 10 de marzo

18.2

Vida cotiá no II franquismo

fundaci贸n 10 de marzo

Vida coti谩 no II franquismo

fundaci贸n 10 de marzo Vida coti谩 no II franquismo

fundaci贸n 10 de marzo

Vida coti谩 no II franquismo

Unha ditadura brutal ata a fin

A desaparición da oposición armada non acabou co terrorismo de estado. Calquera reivindicación democrática, protesta polas condicións de vida ou de traballo foron reprimidas con extremada violencia. Pero non só eran torturados os disidentes políticos. Xitanos e homosexuais foron vítimas habituais da violencia policial. Os grises (policía uniformada) e a Garda Civil eran sinónimo de brutalidade e malos tratos. O medo facía que ninguén se atrevese a falar de política, ás veces nin en familia. O exército era percibido como unha ameaza fronte a calquera intento de cambio.

A lei de prensa de 1966, redactada por Fraga, responsabilizou os directores dos periódicos do que publicasen, obrigándoos á autocensura ante o temor de fortes multas ou o peche definitivo: de abril de 1968 a abril de 1969 puxéronse 118 sancións e ‘secuestráronse’ sete publicacións. A represión non desapareceu ata o final do franquismo. Tan só un mes antes da morte de Franco, foron fusilados os últimos cinco presos políticos condenados a morte por el.

19.1. Francisco Téllez, sindicalista de CCOO, torturado en 1975. 19.2. O franquismo utilizou a Garda Civil como policía política. 19.3. Os últimos presos políticos executados polo franquismo, semanas antes da morte do ditador.

19.3

19.2

19.1. Durante a folga mineira de Asturias, en 1963, o Goberno desencadeou unha durísima represión. O correspondente do xornal francés Le Monde informou de que fora castrado o mineiro Silvino Zapico na Dirección Xeral de Seguridade de Madrid; que outro mineiro ingresara nun manicomio; que dúas esposas de mineiros foran maltratadas e que lles raparan a cabeza; que unha delas abortara un fillo que esperaba… Un cento de intelectuais españois, entre os que se encontraban José Bergamín, Tierno

Galván, os irmáns Goytisolo ou Salvador Espriu, dirixíronlle unha carta ao ministro de Información Fraga Iribarne solicitándolle información pública sobre estas torturas; entre outras cousas, dicían: «Son feitos… que de ser verificados cubrirían de ignominia os seus autores, ignominia que tamén nos cubriría a nós na medida en que non interviñésemos para impedir que tan vergonzosos actos se produzan…». O ministro descualificou os autores («non representan en modo ningún os intelectuais españois…» afirmou) aínda admitindo algún

dos feitos denunciados («parece posible que se cometese a arbitrariedade de cortar o pelo a Constatina Pérez e Anita Braña… dous cortes de pelo poden ser o único apoio para a montaxe de toda a lenda negra»). E ante unha nova petición de investigación por outro numeroso grupo de intelectuais, para rexeitala afirmou: «A pura obxectividade informativa é algo que escapa ao reino do humano. A opinión pública fórmase na dirección que interesa aos que subministran e controlan a información. Nós imos crear unha opiVida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

19.1

nión pública española consciente e responsable». ¿Que versión dos feitos che parece máis verosímil: a que denunciaban o periódico francés Le Monde e os intelectuais españois ou a do ministro de Franco? ¿Por que? Le e explica a afirmación de Fraga sobre a obxectividade da información: ¿Que quere dicir? ¿Como cres que pretendía crear a opinión pública? ¿Cres que a opinión pública española durante o franquismo podía ser «consciente e responsable»? ¿Por que?

19.3. ¿Cres que o comportamento de Enrique Ruano (distribuír propaganda contra a ditadura) é, de seu, un acto ilexítimo? ¿Como cualificarías a actuación da policía franquista? En xullo de 1974, un falanxista (Labadíe) pronunciou no Consello Nacional un discurso ameazador contra os tímidos intentos do sector reformista do franquismo (Pío Cabanillas): Proclamo aquí con enerxía dúas verdades fundamentais: non estamos dispostos a someter a nosa Vitoria a debate nin a propostas electorais. Ha quedar moi claro

19.2. En 1969, o xornal francés Le Monde publicou a seguinte noticia:

que nós vencemos nunha guerra para crear un Novo Estado […]. Eu digo aquí que defenderemos con uñas e dentes, e con algo máis se é preciso, unha lexitimidade

As novas recibidas sobre a morte do mozo Enrique

que é o produto da maior gloria do pobo español.

Ruano indican que o matou a policía. O mozo foi apresado mentres distribuía propaganda contra a Ditadura e foi torturado na Dirección Xeral de Seguridade. Despois conducírono a un piso seu, que apenas utilizaba para vivir coa súa familia. Alí foi golpeado e cando pretendía fuxir pola escaleira recibiu un disparo mortal no lombo. Para camuflar a evidencia os policías guindárono por unha fiestra ata o patio do edificio. O por-

19.3.1. ¿A quen cres que ameazaba Labadíe? ¿Por que? ¿Que efecto cres que esperaba conseguir co seu discurso? 19.3.2. ¿Que pretendía dar a entender cando afirmaba que estaba disposto a defender a ‘súa’ vitoria «con uñas e dentes, e con algo máis»?

teiro do predio, ao ser preguntado dixo que sentira

fundación 10 de marzo

dous tiros.

A versión oficial da policía, a única que distribuíu a prensa española, afirmaba que morrera ao se botar el mesmo pola fiestra e intentar fuxir. Non houbo ningunha investigación oficial sobre a morte, á marxe do informe policial. ¿Que versión che parece máis crible e por que?

Vida cotiá no II franquismo

19.4. O ano 1975, o mesmo da morte de Franco, foi un ano negro para a liberdade de prensa. A continuación tes unha pequena relación, non exhaustiva, da represión contra a prensa: En xaneiro foi secuestrada a revista Posible (unha asemblea de editores de prensa pedíalle ao goberno que «respecte as súas propias leis… que son conculcadas continuamente polo ministerio de Información»)

En febreiro foron secuestradas as revistas Cambio 16, a humorística Hermano Lobo, Gaceta de Derecho Social, Granada Semanal, Flashmen, El Cocodrilo (humorística), El Camarón e Campo. Foron ameazadas de peche definitivo Hermano Lobo, El Papus, Cambio 16 e Posible. Tamén foron detidos algúns xornalistas, como o delegado da axencia EFE na Zona Norte. En abril foi pechada durante tres semanas Cambio 16. O director do Correo de Andalucía ingresou en prisión por informar sobre a base norteamericana de Rota. Tamén foron secuestradas nese mes La Codorniz, Doblón, Por Favor e El Europeo. En xuño foi secuestrado Sábado Gráfico e procesado o xornalista Miguel Ángel Aguilar. En xullo, o xornalista de Barcelona Huertas Clavería foi procesado por un xulgdo militar acusado, nada menos, que de «colaboración militante con ETA». En setembro, nun mesmo día, foron secuestrados os semanarios Destino, Posible, Doblón e Cambio 16. Ademais, Blanco y Negro foi obrigada a retirar un artigo para poder publicarse, e Andalán foi simplemente retirada pola policía. Triunfo, unha das revistas máis odiadas polo Goberno, foi pechada durante catro meses. 19.4.1. ¿Que é, na túa opinión, o que temían os franquistas da prensa? 19.4.2. O secuestro sistemático de publicacións e a persecución de xornalistas, ¿cres que pon de manifiesto a fortaleza ou a debilidade do réxime franquista?, ¿por que?

Actividades finais Seguidamente aparecen dúas columnas de termos. A primeira contén os títulos dos paneis e a segunda termos correspondentes a cada panel.

O DESARROLLISMO TRABALLO E CHEGOU O TRACTOR «ADIÓS MI ESPAÑA QUERIDA» CONSUMO: XA PARECEMOS RICOS SAINDO DA FAME SPAIN IS DIFFERENT URBANISMO: SEN MODO NIN XEITO E DENTRO DO “PISITO”… É (ALGO) MÁIS FÁCIL VIAXAR “LA TELEVISIÓN PRONTO LLEGARÁ” DA VERBENA AO GUATEQUE O ESPERTAR DOS SENTIDOS «FORMACIÓN DEL ESPÍRITU NACIONAL» FRIEIRAS, COBADEIRAS E REGALICIA

TERMOS DOS PANEIS ÉXODO RURAL BOMBONA EUROPA SOL E PRAIA «REINA POR UN DÍA» SEAT 600 BIKINI - MINISAIA RELIXIÓN CATÓLICA SINDICATO VERTICAL LIGAR COMISIÓNS OBREIRAS REPRESIÓN ESPERANZA DE VIDA CIDADES DORMITORIO «SUS LABORES»

MULLERES: SAÍNDO DAS SOMBRAS

XEONLLEIRAS

FRANQUISTAS E ANTIFRANQUISTAS

MILAGRE ECONÓMICO

UNHA DITADURA BRUTAL ATA A FIN

COMPRA A PRAZOS

Trata de unir, lendo os textos dos paneis, os elementos de ambas as columnas. Unha vez feita a unión, redacta un texto no que empregues, polo menos, dez dos termos da columna da dereita. Vida cotiá no II franquismo

fundación 10 de marzo

TÍTULOS PANEIS