Dwellings at Holy Monastery of Kalami in Nauplius by eleannoukoumarianou

Ε Λ Ε Α Ν Ν Α

Κ Ο Υ Μ Α Ρ Ι Α Ν Ο Υ

ΔΙΑΜΟΝΕΣ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ ΝΑΥΠΛΙΑΣ. Καταγραφές, μαρτυρίες, σημειώσεις και αποτυπώσεις της μοναστικής διαβίωσης και φιλοξενίας.

ΒΟΛΟΣ 2014 1

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ερευνητικό θέμα

Ελεάννα Κουμαριανού

Επιβλέπων καθηγητής: Τζιρτζιλάκης Γιώργος Βόλος, Νοέμβριος 2014

“I wouldn’t like to live in a monastery but sometimes I would”. Georges Perec

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν A 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 ΑBSTRACT 15 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΚΚΙΝΗΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 21 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ Γενικό ιστορικό πλαίσιο μοναστηριών Ο μοναχισμός στις μέρες μας Η υστεροβυζαντινή αρχιτεκτονική των μοναστηριών Τύποι ναών Το ιστορικό πλαίσιο της Ι.Μ. Καλαμίου ΔΙΑΜΟΝΕΣ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ: 43 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ Το κλειστό περίκεντρο σχήμα Τάση ανοίγματος του κλειστού σχήματος Η κτιριολογική δομή της Ι.Μ. Καλαμίου Το καθολικό Καθολικά, ναοί, παρεκκλήσια της Ι.Μ. Καλαμίου Η ιδεατή πορεία, η φιάλη, η βρύση Η αυλή Ο κήπος Το κωδωνοστάσιο, το κοιμητήριο, Η τοποθεσία, ο μαντρότοιχος, ο πύργος Η τράπεζα Το χολ Οι κουζίνες της Ι.Μ. Καλαμίου Το γεροντικό_ο χώρος φαγητού μου Η βοηθητική κουζίνα Το αρχονταρίκι Ο χώρος υποδοχής των προσκυνητών Το κελί Μελέτη του κελιού της Αδ. Ευφημίας Το δωμάτιο φιλοξενίας_το κελί μου Τα εργαστήρια του μοναστηριού Το πλυσταριό-απλωσταριό, το βραβείο πατέντας

177 Η ΖΩΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ Το κοινόβιο Η ζωή του μοναχού Οι μοναχές της Ι.Μ. Καλαμίου Η ηγουμένη Η ενδυμασία Η μετάνοια, η προσευχή, ο κανόνας Η ψυχοσωματική άσκηση 24 ώρες Η καθημερινότητα στην Ι.Μ. Καλαμίου Τα διακονήματα και τα εργόχειρα Η ακηδία, η αλυπία, η αοργησία Η ακτημοσύνη Ο θείος έρως Το φαγητό Η φιλοξενία 215 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 229 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 242 ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΟΝΑΣΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ 244 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑTA ΕΚΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ: 247 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I/ ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΣΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 259 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ/ Η ΑΣΚΗΤΙΚΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ 269 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ/ Ο ΚΗΠΟΣ 279 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV/ ΧΩΡΙΚΑ ΣΥΜΒΙΩΤΙΚΑ ΕΙΔΗ 295 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 298 ΑΡΘΟΓΡΑΦΙΑ/ ΔΙΑΤΡΙBΕΣ 299 ΒΙΝΤΕΟ/ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 300 e ΒΟΟΚS/ ΕΙΚΟΝΕΣ

Για να κατανοήσουμε το μοναστήρι σημαίνει να κατανοήσουμε την ατομικότητα των μοναζουσών, τον τρόπο ύπαρξης τους.

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Αντικείμενο Η ερευνητική εργασία “Διαμονές στην Ι.Μ. Καλαμίου Nαυπλίας_ καταγραφές, μαρτυρίες, σημειώσεις και αποτυπώσεις της μοναστικής διαβίωσης και φιλοξενίας”, πραγματεύεται και εξετάζει τις παραμέτρους εκείνες που σχηματίζουν μια μοναστική πραγματικότητα. Η μοναστική ζωή συχνά αντιμετωπίζεται ως κάτι το εξωπραγματικό. Επιχειρείται η καταγραφή του τρόπου ζωής μιας γυναικείας μονής, η καθημερινότητα και οι χώροι που λαμβάνει χώρα αυτή. Ο μοναχός ζώντας στο μοναστήρι, ορίζει και χαρακτηρίζει τον χώρο αποδίδοντας του νοήματα και αξίες. Η δική μου ανάλυση και περιγραφή της εμπειρίας γίνεται με σκοπό να κατανοήσω, να ορίσω και να ερμηνεύσω αυτόν τον βιωμένο χώρο εμπειρίας και όχι τον καθεαυτόν χώρο. Η ουσία της αρχιτεκτονικής είναι η βιωματική της ύπαρξη. Η μοναστική αρχιτεκτονική έγινε για την ζωή και τις ανάγκες των μοναχών. Η εργασία εξετάζει έννοιες χωρικές και εννοιολογικές που συναντά κανείς στους μοναστικούς τόπους.

Στόχος Επιχειρεί να εντοπίσει και να συλλέξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός γυναικείου μοναστηριού μέσα από την παρατήρηση και την έρευνα. Δεν αναζητά μια μορφολογική ή τυπολογική διερεύνηση των μοναστηριών γενικά αλλά διερευνά τί είδους κατοίκηση υπονοεί ένας τέτοιος τρόπος ζωής σε έναν τέτοιο χώρο.

Μεθολογία Η έρευνα δημιουργεί ένα κολάζ στοιχείων και εννοιών που συλλέγονται μέσα από έρευνα σε μοναστήρια, βιβλία, άρθρα, διαδικτυακές πηγές, βίντεο και συζητήσεις. 11

Διεξάγεται επιτόπια έρευνα, καταγραφή και ανάλυση της γυναικείας Ιεράς Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου Καλαμίου Ναυπλίας, εξετάζοντας, παρατηρώντας και χαρτογραφώντας την καθημερινή ζωή, τιςδραστηριότητες, τις τελετές, τις αρχιτεκτονικές δομές, τις χωρικές συμπεριφορές, τη σχέση χρόνου και χώρου, τα αντικείμενα, τα μοτίβα, την ορολογία τους, την μοναστική ζωή και φιλοσοφία του μοναχισμού. Μελετώνται οι έννοιες του κοινοβίου, της ακτημοσύνης της ιδιορρυθμίας, του καθολικού, του κελιού, των διακονημάτων, του ράσου, της μετάνοιας, της ακηδίας μέσα από αρχιτεκτονική, φιλοσοφική και πατερική σκοπιά. Παράγεται φωτογραφικό υλικό, ως εργαλείο μνήμης και απόδειξης της αλήθειας της καθημερινότητας των μοναζουσών. Επίσης, μια σειρά σχεδίων-σκίτσων σε χαρτί με μελάνι ή σε ριζόχαρτο, ως μέσω απεικόνισης των χώρων. Μέσα στα σκίτσα αποτυπώνονται οι μετακινήσεις, οι θέσεις, οι δραστηριότητες. Ο χρόνος σχεδιασμού τους μέσα στον χώρο μου έδινε την δυνατότητα να παρεβρίσκομαι στους χώρους για περισσότερο χρονικό διάστημα, κάτι που δεν ήταν εφικτό με την στιγμιαία λήψη μιας φωτογραφίας. Η εργασία αποτελείται από ένα μεγάλο μέρος φωτογραφιών, σκίτσων, φωτομοντάζ, χαρτών, ημερολογίου, μοναστικού λεξιλογίου, οπτικοακουστικού υλικού, που αντανακλούν και αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα της ζωής στο μοναστήρι. Τέλος, συλλέγονται στοιχεία από άλλες μονές, όπως από την Ι.Μ. Προδρόμου στην Αρκαδία και από την Ι.Μ. Αγ.Ιλαρίωνος στην Πέλλα.

Ευχαριστώ Τον καθηγητή μου κ. Γιώργο Τζιρτζιλάκη για την επιστημονική καθοδήγηση και τις πολύτιμες υποδείξεις καθ’όλη την διάρκεια συνθέσεως της εργασίας αυτής. Την ηγουμένη της Ι.Μ. Καλαμίου, Μελάνη Φράγκου, την αδελφή Θεοκτίστη, και ολόκληρη την Αδελφότητα για την φιλοξενία στο μοναστήρι, τον χρόνο, την γνώση και την γενικότερη βοήθεια που μου προσέφεραν. Τους γονείς μου Γιώργο και Βασιλική, τα αδέλφια μου και ιδιαίτερα τον Δημήτρη για την υποστήριξη και την βοήθειά τους. Επίσης, τον φίλο μου Ζαφείρη Μπιτσάνη για την συνεχή και αμέριστη συμπαράσταση και προσφορά του. 12

A B S T R A C T To understand the monastic community means to understand the individuality of nuns, the way they experiencing life and their existence overall. This research study “Dwellings at Holy Monasteri of Kalami in Nauplius” examines the parameters that form a monastic reality. Monastic life is often seen as something unreal. I tried to record the lifestyle of a convent and the everyday use of spaces within the monastery. Each individual monk living in a monastery defines and characterizes the area, giving meaning and value in each space in a different way. By staying in a monastery for two weeks I tried to identify and gather the characteristics of a nunnery through observation and research, which led to my own analysis and experience. The goal was to understand and interpret the “experienced lived space” of the convent and not the space as such. Essentially, this paper is not about a morphological or typological investigation of the monasteries, but a general exploration of what kind of habitation implies such a lifestyle in a place like this. The research creates a collage of elements and concepts gathered through investigation in monasteries, books, articles, online resources, videos and discussions. Conducted site specific investigation, recording and analysis of women’s Holy Monastery of Kalami in Νauplius, looking, observing and mapping daily life, activities, ceremonies, architectural structures, spatial patterns, the relationship between time and space, objects, patterns, the terminology, the monastic life and philosophy of monasticism. Also, data collected from other monasteries, such as the Holy Monastery of Baptist in Arcadia and the Monastery of St. Hilarion in Pella. Furthermore, I investigated the notion of the coenobium, the church, the cell, the idiorrhythmy, the acedia, the lack of property etc. The outcome of my stay in the monastery was a series of 13

drawings, collages, photographs, maps, notes, a calendar, a list of monastic vocabulary, and audio-visual material which forms this study. The traces of the habitation model of the monastery makes a pattern for the concerted communal life and can be seen as a new way of habitation for people in our days.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΚΚΙΝΗΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Από μικρή πήγαινα πολύ συχνά σε μοναστήρια σαν επισκέπτης με τους γονείς μου. Σε οποίο καινούργιο μέρος της Ελλάδος πηγαίναμε διακοπές επισκεπτόμασταν σχεδόν και όλα τα μοναστήρια της περιοχής. Πηγαίναμε ώρες σε χωματόδρομους με στροφές για να βρεθούμε σε κάποιο δυσπρόσιτο και απομακρυσμένο μέρος, όπου προβαλλόταν ένα μοναστήρι στην κορυφή κάποιου βουνού, άλλο κρεμασμένο από ένα βράχο και άλλο μέσα στα φαράγγια κρυμμένο από πυκνή βλάστηση. Όταν φτάναμε είχαμε την ευκαιρία να προσκυνήσουμε στην εκκλησιά, να ανάψουμε ένα κεράκι, να κάτσουμε στο αρχονταρίκι ή σε κάποιο πεζούλι του μοναστηριού, να απολαύσουμε το κέρασμα (λουκούμι, νερό, καφέ), να ακούσουμε έναν πνευματικό λόγο από κάποια μοναχή ή τον γέροντα, να ακούσουμε κάποια ιστορία σχετικά με το μοναστήρι, να παρακολουθήσουμε κάποια ακολουθία, να πάρουμε την ευχή του γέροντα, να τριγυρίσουμε γύρω γύρω από το μοναστήρι με τα αδέλφια μου και όταν ολοκληρώσουμε την επίσκεψη μας, να πάρουμε τον δρόμο της επιστροφής. Η αναζήτησή μου σχετικά με το ιερό, το κοινόβιο, το μοναστήρι ξεκίνησε από την καλοκαιρινή μου διαμονή, πέρσι, σε μια γυναικεία μονή στην Κόρινθο, στο ησυχαστήριο του Τιμίου Σταυρού Μαψού. Στην κορυφή του βουνού, βόρεια του χωρίου Μαψό είναι χτισμένη η μονή. Πήγα εκεί από περιέργεια να δω και να ζήσω έστω για λίγο σε μια μονή και να περάσω μια βδομάδα του Δεκαπενταύγουστου, με προσευχή, νηστεία, διακονήματα και κουβέντες με τις μονάχες. Ήταν κι άλλες κοπέλες στην ηλικία μου καθώς λειτουργούσε παράλληλα σαν ένα είδος κατασκήνωσης για κορίτσια -φοιτήτριες. Μέναμε σε ένα μεγάλο κοιτώνα με κουκέτες και ήμασταν περίπου 50 κορίτσια. Τρώγαμε όλες μαζί σε μια μεγάλη τράπεζα, πηγαίναμε στην εκκλησία για προσευχή και περνάγαμε τα βράδια σε ένα κύκλο κουβεντιάζοντας κάποιο θέμα που εισήγαγε μια μοναχή. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που δεν ήμουν απλώς ένας επισκέπτης αλλά μπορούσα να δω λιγάκι παραπάνω τον τρόπο ζωής στο μοναστήρι και να κουβεντιάσω με κάποιες μοναχές. Ποτέ δεν είχα προβληματιστεί ιδιαίτερα για τον μοναχισμό, μου φαινόταν κάτι φυσιολογικό, ότι κάποιοι άνθρωποι παντρεύονται και κάποιοι καλογερεύουν. Ο προβληματισμός μου γεννήθηκε πρώτη φορά εκείνες τις ήμερες. 15

Επειδή μέσα μου δημιουργήθηκε μια σύγκριση ανάμεσα σε μένα και στις μοναχές. Υπήρχαν κοπέλες-μοναχές στην ηλικία μου ή και μικρότερες, που κινούνταν, μιλούσαν χωρίς τίποτα το περίεργο ή το υπερβολικά θρησκόληπτο, φορούσαν ράσα όμως, είχαν φύγει από τον κόσμο, μέναν εσώκλειστες στο μοναστήρι αφιερώνοντας την ζωή τους στον Θεό και ήξεραν ότι δεν θα γυρίσουν ποτέ στον κόσμο. Τον περασμένο Οκτώβριο, στην Biennale Agora της Αθήνας, βρέθηκα μπροστά στο έργο της γαλλιδας καλλιτέχνιδας Bartille Bak. Ασχολείται με κοινότητες που βρίσκονται στο περιθώριο, όχι με την έννοια της παρανομίας αλλά της διαφορετικότητας. Τα έργα είναι κυρίως βιντεοεγκαταστάσεις που συνδυάζουν την καταγραφή της ζωής αυτών των ομάδων με εμβόλιμα φανταστικά στοιχεία. Μέσα από τον συγκερασμό πραγματικότητας και μυθοπλασίας υποδηλώνεται η κριτική διάσταση του έργου σε μια απόπειρα κατανόησης της ανθρώπινης συνθήκης, επενδεδυμένη με χιούμορ και τρυφερότητα. Στο έργο της O Quatrieme (2012) που παρουσιάστηκε στην Biennale, παρουσιάζονται αντικείμενα και περιστατικά της ζωής μιας θρησκευτικής κοινότητας σε ένα μοναστήρι του Παρισιού, όπου αποσύρονται οι ηλικιωμένες καλόγριες. H αφήγηση επικεντρώνεται στην αδελφή Maria-Agnes, η οποία περιγράφει την καθημερινότητα τους, τον καταμερισμό των εργασιών και την ηλικιακή διαστρωμάτωση ανά όροφο. Οι πιο ηλικιωμένες καλόγριες, στον βαθμό που η υγεία τους χειροτερεύει, μετακομίζουν σταδιακά στον τέταρτο, στον τελευταίο όροφο που βρίσκεται ένα επίπεδο πριν τον ουρανό. Μέσα από την τελετουργία των καθημερινών ασχολιών, την εξιστόρηση των αναμνήσεων και τον εξωπραγματικό χαρακτήρα κάποιων σκηνών αναδεικνύονται τόσο υπαρξιακά όσο και κοινωνικά ερωτήματα, που αφορούν τον κύκλο της ζωής και τις διαδικασίες μετάβασης. Αποτυπώνεται η ατομικότητα, η συμβίωση και η συνεργασία στο πλαίσιο μιας κοινότητας, η προσφορά στον άλλον, η δυνατότητα δημιουργικής αξιοποίησης των διαθέσιμων μέσων και η εφευρετικότητα ως διεκδίκηση της ζωής. Διαβάζοντας το επεξηγηματικό αυτό κείμενο στο έργο της Βak, σιγουρεύτηκε μέσα μου η δική μου διάθεση έρευνας στο θέμα της μοναστηριακής διαβίωσης σε ένα ορθόδοξο γυναικείο μοναστήρι.

Έτσι αποφασίζω ότι θέλω να επισκεφτώ, να διαμείνω σε ένα μοναστήρι και να καταγράψω τους χώρους και την καθημερινότητα των μοναχών. Κάνω διάφορα τηλεφωνήματα σε γυναικεία μοναστήρια αλλά βρίσκω πόρτες κλειστές. Άλλοτε λόγω φόβου μήπως δημοσιεύσω στοιχεία του μοναστηριού στο διαδίκτυο και άλλοτε λόγω δυσκολιών φιλοξενίας. Τέλος, μέσω γνωριμίας της μοναχής Θεοκτίστης στην Ι.Μ. Καλαμίου και μέσω της ευλογίας του Μητροπολίτου της Αργολίδος Σεβασμιώτατου κ.Νεκταρίου, γίνομαι δεκτή από την γερόντισσα Μελάνη του μοναστηριού, για μόνο τρεις διανυκτερεύσεις. Και ένω πηγαίνω για τέσσερις ημέρες, η διαμονή μου διήρκησε οκτώ (4-11 Μαΐου 2014). Και επιστρέφω δεύτερη φορά για πέντε ημέρες (1-5 Iουλίου 2014) και τρίτη φορά σαν επισκέπτης στην Πανήγυρη του μοναστηριού. Μέσα από τις διαμονές μου, μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω και να ζήσω από κοντά την μοναστηριακή ζωή, να δοκιμάσω την μοναστηριακή κουζίνα, να καταγράψω τις διηγήσεις της γερόντισσας και της μοναχής Θεοκτίστης, να περιηγηθώ στους χώρους του μοναστηριού, στα κτήματα, στους κήπους, να παρατηρήσω τις συνήθειές τους και να σημειώσω τις εμπειρίες κατοίκησής μου. Η ηρεμία που ένιωσα δεν περιγράφεται. Θυμάμαι πριν πάω στο μοναστήρι έλεγα στον καθηγητή μου ότι η ζωή εκεί θα είναι πληκτική και ότι δεν είναι η πραγματική ζωή, η χαρά και η τρέλα. Εκείνος μου είχε απαντήσει σοβαρά ότι εκεί είναι η αληθινή ευτυχία. Δεν το πολυπίστεψα γιατί δεν μπορούσα καν να το φανταστώ. Και όντως μετά από μια εβδομάδα μπορούσα να συμφωνήσω μαζί του. Η συμμετοχή μου στο πρόγραμμα του μοναστηριού ξεκίναγε από την πρωινή προσευχή στις 4.45 (εγερτήριο) και τελείωνε μετά το πέρας του βραδινού (γύρω στις 9.30). Την ώρα των διακονημάτων των μοναχών, την περνούσα με το δικό μου διακόνημα του διαβάσματος, της παρατήρησης, της συλλογής στοιχείων και του σχεδίου. Ολοκληρώνοντας τις διαμονές μου συνειδητοποίησα ότι το «κλείσιμο στο μοναστήρι», αυτή η «φυγή από τον κόσμο», αποτελεί ταυτόχρονα ένα άνοιγμα σ’ ένα διαφορετικό κόσμο και σε έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, που οδηγεί σε μια άλλη, μεστή νοήματος πραγματικότητα...και αυτήν την “πραγματικότητα” προσπάθησα να μεταφέρω στο χαρτί. Η εμπειρία όμως απέχει πάρα πολύ από τις ειπωμένες λέξεις.... 17

Η αδελφή μου και εγώ, Μετέωρα 1999

Bartille Bak, O Quatrieme 2012

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ

ΓΕΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΩΝ Η πρώτες μορφές του χριστιανικού ασκητισμού εμφανίστηκαν στις ερήμους της Αιγύπτου και της Συρίας πριν ακόμα την καθιέρωση του χριστιανισμού σαν επίσημης θρησκείας του Ρωμαϊκού κράτους. Εκεί μακριά από τον κόσμο, οι πρώτοι λίγοι αναχωρητές αναζητούσαν την αποκαλυπτική επαφή με το υπερβατικό. Το παράδειγμα τους το ακολούθησαν άλλοι, και γρήγορα η κίνηση αυτή άρχισε να αποκτά πλήθος οπαδών. Η συγκέντρωση των αναχωρητών σε ομάδες, είχε σαν συνέπεια την μεταβολή του χαρακτήρα του ερημικού βίου σε μοναστικό. Έτσι εμφανίστηκαν οι πρώτες μοναστικές κοινότητες. Με την επικράτηση της νέας θρησκείας αυτές πολλαπλασιάστηκαν και σε σύντομο χρονικό διάστημα ο αριθμός τους ήταν ήδη αρκετά μεγάλος.1 Φυσικά η συμβίωση του πλήθους των μονάχων ήταν επόμενο να παρουσιάζει ανάλογες δυσκολίες. Με την εμφάνιση λοιπόν των πρώτων κοινοτήτων παρουσιάστηκαν και τα ποικίλα προβλήματα που ήταν επόμενο να αντιμετωπίσουν ως προς τη διάρθρωση και τη λειτουργία τους. Σαν επακόλουθο αυτού προέκυψε η ανάγκη για οργάνωση, δηλαδή η ανάγκη να καθιερωθούν κάποιοι νόμοι και κανόνες, που θα διέπουν την διοικητική οργάνωση των ιδρυμάτων αυτών, καθώς και τη ζωή και την σχέση των μελών. Το πρώτο βήμα οργανωμένης μοναχικής διαβίωσης των ερημιτών υπήρξε το κοινοβιακό σύστημα το οποίο επέβαλε κατά πρώτον στην Αίγυπτο ο Παχώμιος (+346) περί το 320 και από εκεί διαδόθηκε στην Μ. Ασία, Παλαιστίνη και σε άλλες περιοχές της Ανατολής καθώς και στη Δύση. Το οργανωτικό σύστημα του Παχώμιου, εκτός από τη διοίκηση και την προσευχή, έθεσε υπό έλεγχο και τις υπόλοιπες εκδηλώσεις της ζωής των ερημιτών, τη στέγη, την ενδυμασία, την διατροφή, την εργασία, τη συμβίωση. Επιπλέον επέτρεψε να μπορούν να επιδοθούν στην άσκηση και γυναίκες. Αλλά η κοινοβιακή ζωή των Παχωμιανών μοναστηριών δεν ήταν η τελευταία βαθμίδα στην εξέλιξη της μοναχικής ζωής της Ανατολής. Την τελική μορφή οργάνωσης του μοναχισμού έδωσε ο Μ. Βασίλειος, ο οποίος έστρεψε τον μοναχισμό προς την φιλανθρωπική δραστηριότητα με το έργο του. Ο Μ. Βασίλειος μονάζει μαζί με αλλά μέλη της οικογένειάς του στο κτήμα του στον Πόντο, συνέταξε το περίφημο έργο 22

του “τα ασκητικά” στο οποίο κωδικοποίησε τους κανόνες του κοινοβιακού συστήματος, προσαρμόζοντας τους αυστηρούς ασκητικούς κανόνες του μοναχισμού της Αιγύπτου σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής προσφοράς των ασκητών. Το έργο αυτό αποτέλεσε τη βάση της οργάνωσης της μοναχικής ζωής στους μεταγενέστερους χρόνους.2 Έτσι, γεννήθηκε και καθιερώθηκε το κοινοβιακό λεγόμενο σύστημα, δηλαδή ένα σύστημα μοναστηριακής ζωής με αυστηρά ομαδικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με αυτό καταργείται η οποιαδήποτε ανεξαρτησία του μοναχού σαν ατόμου και αυτός εντάσσεται καθ’ όλα στην ευρύτερη ομάδα. Το σύστημα αυτό σύντομα επικράτησε, και με τις δυνατότητες που παρείχε, αποτέλεσε την βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε όλη η μετέπειτα οργάνωση του μοναχισμού. Οι κανόνες και οι τύποι που θεσπίστηκαν μέσα στα πλαίσια αυτής της οργανωτικής προσπάθειας επιδίωκαν να καλύψουν και τις δυο πλευρές του μοναστικού βίου, την υλική αλλά και την πνευματική. Με την πάροδο των αιώνων οι κανόνες αυτοί και οι τύποι γίνονται όλο και περισσότερο αναλυτικοί, ζητώντας να φτάσουν έως τις λεπτομέρειες της ζωής του ατόμου μέσα στην κοινότητα. Ήταν φυσικό η ανάγκη για οργάνωση να επεκταθεί και στην κτιριολογική διάρθρωση των μονών. Ασφαλώς από τις αρχές της εμφάνισής τους ακόμα, με την συγκέντρωση μεγάλου πλήθους μοναχών σε αυτές, θα είχαν εκδηλωθεί ορισμένα κοινά για όλες λειτουργικά προβλήματα. Οι κτιριολογικές λύσεις που εφαρμόστηκαν για αυτά θα ήταν αναγκαστικά, εξαιτίας της συγγένειας των δεδομένων, σχετικά όμοιες για όλες τις περιπτώσεις. Ήταν επόμενο λοιπόν να πάρουν αυτές με την πάροδο του χρόνου τον χαρακτήρα του επαναλαμβανόμενου αρχιτεκτονικού σχήματος. Έτσι γεννήθηκε ο συγκεκριμένος αρχιτεκτονικός τύπος του βυζαντινού μοναστηριού.3

1. Η.Delehaye, Ο Βυζαντινός Μοναχισμός, εις Β.Μ Βυζ, σελ 211-213 2. Χρίστος Θ. Κρικώνης, Ο ορθόδοξος μοναχισμός, 2010, σελ. 18 3. Γρηγόριος Ναζιανζηνός/ Α. Ορλάνδος, Μ.Α σελ 7

Iερά Μονη Αγ. Αντωνίου στην Αίγυπτο

Ο ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Στην γη υπάρχουν άνθρωποι που δεν είναι διατεθειμένοι αλλά ίσως και δεν μπορούν, να συμβιβαστούν με τις απαιτήσεις μιας οργανωμένης κοινωνικής ζωής μέσα στην οποία συμβαδίζει με την ασφάλεια και την άνεση ο ανταγωνισμός, ενίοτε αθέμιτος, η απάτη και η ανειλικρίνεια στις προσωπικές σχέσεις. Σε αυτήν την πραγματικότητα οι άνθρωποι αντιδρούν κατά διάφορους τρόπους και ανάλογα με την ψυχοσύνθεσή τους. Έτσι οι αδύναμοι χαρακτήρες συντρίβονται κάτω από το βάρος των περιστάσεων, που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή ζωή τους. Οι πιο θαρραλέοι ακολουθούν δρόμους εξωκοινωνικούς, τους οποίους χαράσσουν είτε επικρατούσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, είτε η ιδιαίτερη νοοτροπία τους. Κάποιοι άλλοι, αρνούμενοι τον κόσμο, αναζητούν καταφύγιο εκεί όπου διαβλέπουν ότι υπάρχει ηρεμία, σταθερότητα, αλήθεια. Αυτοί, συναισθανόμενοι βαθύτατα την αγωνιά της υπάρξεως τους σε έναν κόσμο χαώδη, παίρνουν τον δρόμο που του οδηγεί μακράν του κόσμου, για να αναζητήσουν εκεί και να βρουν την εξωτερική αλλά και κυρίως της εσωτερική ηρεμία, για να συναντήσουν τον εαυτό τους, για να συζητήσουν με τους εαυτούς τους, ενώπιος ενωπίω και προπάντων για να μιλήσουν με τον Θεό. Ενώπιον αυτού, είναι αποφασισμένοι να παρουσιάσουν γυμνή και αληθινή την ύπαρξη τους, απηλλαγμένοι από κάθε περίτεχνο περικάλυμμα της ανθρώπινης εφευρετικότητας. 4 Έτσι, καταφεύγουν στα μοναστήρια αναζητώντας μια νέα ζωή και μια νέα πραγματικότητα. Ο ασκητισμός δεν είναι μόνο μια στοχαστική κατάσταση, ή μια απόσυρση από την ζωή όπως συνήθως πιστεύεται, αλλά είναι, πάνω από όλα, είναι ένας τρόπος που ριζικά ερωτά τις δοσμένες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, σε μια έρευνα για έναν διαφορετικό τρόπο το να ζει κάποιος την ζωή του. Αυτός είναι ο λόγος που ο πρώιμος Χριστιανισμός απορρόφησε τον ασκητισμό, στην μορφή του μοναστηκισμού. Στην συνέχεια, ωστόσο, ο ασκητισμός απέκτησε μια πολύ διαφορετική σημασία. Ο κύριος στόχος του δεν ήταν να αλλάξει την υπάρχουσα κοινωνική τάξη, άλλα μάλλον για να προετοιμάσει τους μοναχούς για την Δευτέρα Παρουσία του 26

Χριστού: “ασκούνταν ως προϋπόθεση της σωτηρίας. Από την αρχή, ο μοναστηκισμός διαδήλωνε σαν αναπόφευκτη και ριζική κριτική στην εξουσία, αλλά όχι μαχόμενη αυτή, αλλά αφήνοντας την πίσω: η μορφή της ζωής του μοναχού είναι να είναι άστεγος, να είναι ξένος, να αρνηθεί τον οποιοδήποτε ρόλο μέσα στην κοινωνία. Ο πρώιμος ασκητής διαδήλωνε τον εαυτό του σαν την άρνηση για οποιοδήποτε ίδρυμα και σαν επιθυμία μιας ασκητικής ζωής απελευθερωμένης από κοινωνικούς περιορισμούς.5

4.Χρίστος Θ. Κρικώνης, Ο ορθόδοξος μοναχισμός, 2010, σελ. 10 5.Pier Vittorio Αurelli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism, 2013

Η ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Αρχιτεκτονική μοναστηριών Τα βυζαντινά μοναστήρια τόσο του Μεσαίωνα όσο και της υστεροβυζαντινής περιόδου είχαν συνήθως μορφή φρουριακή, κυρίως όσα βρίσκονταν εκτός πόλεων. Η προστασία τους από εξωτερικούς εχθρούς ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Αλλά και ο χαρακτήρας της απομονώσεως (που ταίριαζε με τη μοναχική ζωή) τονιζόταν με τους αμυντικούς περιβόλους των μονών. Υπάρχει πάντοτε ένας ψηλός περίβολος χωρίς ανοίγματα, ενισχυμένος ενίοτε με πύργους. Ο περίβολος ενίοτε είχε επάλξεις ή και καταχύστρες πάνω από τις πύλες της εισόδου. Συνήθως ο περίβολος των μονών ήταν τετράπλευρος, αν και σε μεγαλύτερα μοναστήρια γινόταν ακανόνιστος. Τα διάφορα κτίσματα έρχονταν να προσκολληθούν στις εσωτερικές τους παρειές αφήνοντας στη μέση μια ελεύθερη επιφάνεια στην οποία κτιζόταν η εκκλησία, το «καθολικόν».Η ελεύθερη αυτή αυλή είναι χαρακτηριστική των ορθόδοξων μοναστηριών, στην οποία το καθολικόν ήταν κατά κανόνα περίοπτο.6 Η είσοδος στη μονή γινόταν από πύλες που οδηγούσαν σε θολωτούς συνήθως διαδρόμους, τα διαβατικά, οι οποίοι διατρυπώντας το τείχος περνούσαν κάτω από τα περιμετρικά κτίσματα και οδηγούσαν στην αυλή. Εννοείται ότι οι πύλες ήταν όσο το δυνατό μικρότερες και λιγότερες για λόγους ασφαλείας. Βασικό στοιχείο των μονών ήταν τα κελιά στα οποία κατοικούσαν οι μοναχοί. Ήταν συνήθως μικροί χώροι προσπελάσιμοι από μακρείς διαδρόμους μορφής στοάς, με ανοίγματα προς το εσωτερικό της αυλής, σε ένα, δύο ή τρεις ορόφους. Οι τράπεζες είναι από τα σπουδαιότερα κτίσματα των βυζαντινών μονών. Ήταν είδος εστιατορίου, όπου όλοι μαζί οι μοναχοί έτρωγαν σε κοινό γεύμα. Το σχήμα των τραπεζών, συνήθως είναι επίμηκες (με αναλογίες μήκους προς πλάτος 3:1) και καταλήγει σε μία κόγχη, στην οποία θα μπορούσε να κάθεται ο ηγούμενος. Οι τράπεζες είχαν συνήθως ξύλινη στέγη (Όσιος Λουκάς, Άγιο Όρος) ή κυλινδρικές καμάρες, απλές ή ενισχυόμενες με σφενδόνια (Ι. Μονή της Χίου).

Οι εστίες ήταν τα μαγειρεία των μοναστηριών. Το ίδιο συμβαίνει και για τις αποθήκες (δοχεία), τους φούρνους (μαγκιπεία) και τα νοσοκομεία των μοναχών. Τα παλαιότερα βυζαντινά μοναστήρια διέθεταν και λουτρά τα οποία μάλιστα μας δίνουν μια ιδέα για το πώς ήταν τα δημόσια λουτρά των βυζαντινών πόλεων. Κινστέρνες οι βυζαντινοί έλεγαν τις υπόγειες δεξαμενές νερού, απαραίτητες σε εποχή πολιορκίας. Ήταν απολύτως ανάλογες προς τις δεξαμενές των μεγάλων αστικών κέντρων, κιονοστήρικτες και θολοσκεπείς. Οι πύργοι των βυζαντινών μοναστηριών ήταν ογκώδη κτίρια με μεγάλο ύψος και αδιάρθρωτες εξωτερικές επιφάνειες. Χρησίμευαν ως ένα τελευταίο οχυρό των μοναχών, σε περίπτωση καταλήψεως του εξωτερικού περιβόλου. Ήταν σημαντικό εξάρτημα των βυζαντινών μονών και ειδικά αυτών που βρίσκονται σε απόκεντρα μέρη ή κοντά στη θάλασσα. Η θέση του στα βυζαντινά μοναστήρια δεν είναι τυπικά καθορισμένη.7

6. Χαράλαμπος Μπούρας, Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, τόμος ΙΙ, Αθήνα 1999 7.Ορλάνδος Α., Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958

Λαϊκές παραστάσεις μονών του Αγίου Όρους

Μονή Σταυρονικήτα

Μονή Ιβίρων

Μονή Παντοκράτωρος Σχέδια μονών του ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΗΓΚΟΡΟΒΙΤΣ ΜΠΑΡΣΚΙ από τα ταξίδια του στο Άγιον Όρος

Ο Βασίλι Γκριγκόριεβιτς Μπάρσκι, ήταν Ρώσος περιηγητής – προσκυνητής στην «χριστιανική Ανατολή» στις αρχές του 18ου αιώνα, ο οποίος άφησε πίσω του ένα πολύτιμο χειρόγραφο των περιηγητικών του εντυπώσεων, καθώς και μια σειρά σχεδίων και ζωγραφικών πινάκων, των τόπων που επισκέφτηκε. Σχέδιο μονής του ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΗΓΚΟΡΟΒΙΤΣ ΜΠΑΡΣΚΙ από τα ταξίδια του στο Άγιον Όρος, 1744

μονόχωρος με τρούλο Βασιλική μετά τρούλο

σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο

σταυρεπίστεγος/κατηγορία Γ, τρίκλιτη

σταυρεπίστεγος/ κατηγορία Α, απλή μονόλιτη

Τύποι ναών Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο (1261-1453) επαναλαμβάνονται αρχιτεκτονικοί τύποι που είχαν διαμορφωθεί κατά τις προηγούμενες περιόδους, όπως ο εγγεγραμμένος σταυροειδής σε όλες τις παραλλαγές του, ο οκταγωνικός, ο μονόχωρος τρουλαίος με περιμετρικό διάδρομο, η βασιλική. Προστίθενται παρεκκλήσια, περίστωα, στοές και άλλα προσκτίσματα. Ιδιαίτερα απαντάται ο λεγόμενος μικτός τύπος ναού. Ο τύπος αυτός έχει διάταξη βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο στον όροφο. ‘Αλλος τύπος ναού είναι ο σταυρεπίστεγος που είναι δημιούργημα του 13ου αι. Ο σταυρεπίστεγος τύπος είναι ένας θολοσκεπής ναός, μονόκλιτος ή τρίκλιτος, του οποίου η κατά μήκος καμάρα (ή καμάρες) διακόπτεται από μία εγκάρσια υπερυψωμένη καμάρα, έτσι ώστε στη στέγη να διαμορφώνεται σαφώς το σχήμα του σταυρού, αυτό ακριβώς που έδωσε και το όνομα του στον τύπο. Ο σταυρεπίστεγος τύπος χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες ναών: τις απλές μονόκλιτες, τις μονόκλιτες με κάτοψη ελεύθερου σταυρού και τις τρίκλιτες. Μια ολόκληρη σειρά από παραλλαγές θα βρει εφαρμογή σε ναούς της κυρίως Ελλάδας, με αξιόλογα πλεονεκτήματα. Οι σταυρεπίστεγοι ναοί σύμφωνα με τον Millet θεωρούνταν βασιλικές, ενώ ο Ορλάνδος τις κατατάσσει σε διάφορες κατηγορίες. 8

8. Χαράλαμπος Μπούρας, Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, τόμος ΙΙ,σελ. 466-469, Αθήνα 1999

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Ιερά Μονή Κοίμησης Θεοτόκου Καλαμίου Νομός Αργολίδας Μοναχές: 35 Ηγουμένη: Μελάνη Φράγκου Έτος ίδρυσης: 1972-2010

Κοντά στο Λυγουριό και πιο συγκεκριμένα ανάμεσα στα χωριά Αδάμι και Κολιάκι, βρίσκεται ένα παλιό μοναστήρι με το όνομα Παναγία του Καλαμίου ή Κοίμηση της Θεοτόκου στο Καλάμι.Πλησιέστερος οικισμός προς την Μονή είναι το Αδάμι ένα γραφικό χωριό του Δήμου. Η Μονή είναι εύκολα προσιτή από το Αδάμι με διακλάδωση τριών χιλιομέτρων του δημοσίου δρόμου Λυγουριού-Αδαμίου-Κρανιδίου, λίγο μετά το Αδάμι. Η Μονή Καλαμίου ιδρύθηκε κατά τα πρώτα χρόνια του 17ου αιώνα. Φαίνεται όμως ότι υπήρχε εδώ πολύ πριν μοναχικός βίος με απομονωμένους ασκητές. Ίχνη των ασκητών αυτών συναντούμε σε μικρότερη ή μεγαλύτερη απόσταση γύρω από τον τόπο της Μονής. Σπηλαιώδη κοιλώματα στις παρυφές του βουνού, απλές λιθοδομές και μεμονωμένες ταφές μαρτυρούν ότι εδώ έζησαν μοναχοί αρχικά χωρίς καθολικό, φαινόμενο όχι σπάνιο του ερημητικού μοναχισμού.Σύμφωνα με τον χειρόγραφο κώδικα της Μονής Ταξιαρχών Επιδαύρου και την παράδοση, η Μονή Καλαμίου οφείλει την προσωνυμία της στο τόπο καταγωγής των πρώτων μοναχών της που ήταν από την Καλαμάτα της Μεσσηνίας. Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή που συνδέει την ονομασία του μοναστηριού με το παρακείμενο βουνό Καλάμι ή Καλαμάνι. Η Μονή λειτουργούσε ως ανδρική μέχρι τη διάλυση της το 1834, σύμφωνα με το Βασιλικό Διάταγμα της 25ης Σεπτεμβρίου 1833, διότι είχε λιγότερους από έξι μοναχούς, κατώτατο αριθμητικό όριο για την διατήρηση μίας Μονής. Η Μονή ανασυστάθηκε μετά την εγκατάσταση της γυναικείας αδελφότητας (1972) στην τοποθεσία της παλαιάς ανδρικής Μονής και αναγνωρίσθηκε πλέον και επίσημα το όνομα αυτής με Προεδρικό Διάταγμα της 20ης Αυγούστου 1974 «Περί ιδρύσεως Ιεράς Γυναικείας Κοινοβιακής Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμίου Ναυπλίας της Ιεράς Μητροπόλεως Αργολίδας». Την δεκαετία λοιπόν του 1970 ευλαβικές ψυχές, θεοσεβείς 36

χάρτης τοποθεσίας μοναστηριού

και φιλόθεοι κατέκλυσαν την ερημωμένη αυλή της Παναγίας στο Καλάμι και δούλεψαν με ενθουσιασμό και ακαταπόνητη εργατικότητα για την ανέγερση της νέας μονής. Πρόκειται για τις πρώτες μοναχές: Μελάνη Φράγκου, Συγκλητική Τσουκαλά, Χριστονύμφη Νταγκούλη, που έφθασαν το Απρίλιο του 1972 στο Καλάμι. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μοναχή Μελάνη Φράγκου είναι ηγουμένη της Μονής από την ανασύστασή της μέχρι και σήμερα. Από τα κτίσματα των παλαιών μοναχών σώζεται σήμερα μόνο ο μικρός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με το συνεχόμενο σε αυτόν πρόκτισμα. Κτίσματα που είναι δείγματα της αυστηρότητας και της λιτότητας των μοναχών εκείνων. Στη θέση των ερειπωμένων παλαιών κελιών κτίστηκαν νέα την δεκαετία του 1970 σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής.9

9. Γεωργίου ΑΘ. Χώρα, Ιστορία της Μονής Καλαμίου, Αδαμι Ναυπλίας, Αθήναι 1988, σελ.19-25

Γερόντισσα Μελάνη: -Πως ξεκίνησε το μοναστήρι; -Στην εν κόσμο ζωή μου ήμουν ενεργό μέλος στην ιδιωτική αδελφότητα Λυτρωτής, αδελφότητα που προστατεύει γυναίκες σε μεγάλη ηλικία. Στις 10 Απριλίου 1972 5 αδελφές από την Αθήνα ερχόμαστε να μονασουμε. Η ηγουμένη των Ταξιαρχών που είναι γνωστή μας, μας προτείνει το ασκηταριό. Το ασκηταριό είναι το πρώτο κτίσμα που υπήρχε εδώ, μια εκκλησούλα και σκαλάκια που οδηγούσαν στο κελί από πάνω από τον ναό. Σιγά σιγά άρχισαν να έρχονται και οι υπόλοιπες αδελφές (σύνολο 11). Τους πρώτους μήνες έξω από την εκκλησούλα φτιάξαμε έναν γυάλινο όγκο. Αυτός ο γυάλινος όγκος χρησίμευε σαν χώρος υποδοχής για τους προσκυνητές. Μετά από 15 μήνες μπαίνουν τα πρώτα θεμέλια του μοναστηριού. Το σχέδιο του μοναστηριού το παίρνουμε από τον ΟΔΕΠ, Οργάνωση Διαχειρίσεων Εκκλησιαστικής Περιουσίας. Ο Αξιώτης ήταν ο αρχιτέκτονας του σχεδίου. Το σχέδιο εφαρμόζεται με βάση την κλίση του εδάφους. Ξεκινάει η εφαρμογή του τμηματικά. Το πρώτο τμήμα που κατασκευάζεται είναι ένα γωνιακό 22x22μ. στην ανατολική-βόρεια γωνία. Με τις συντάξεις που είχαμε από το κράτος καθώς και με έναν έρανο από τον επίσκοπο της περιοχής ξεκινήσαμε τις εργασίες. Στην Αθήνα δούλευα στο ΙΚΑ. Το 1992 έγινε η νέα τραπεζαρία και υπήρξε και η ανάγκη για περισσότερα κελιά καθώς η αδελφότητα αυξήθηκε. Πριν 8 χρόνια περίπου έγινε και η ολοκλήρωση του σχεδίου. Το μοναστήρι αυτή τη στιγμή φιλοξενεί 30 μοναχές, 3 μοναχές εργάζονται στην Νέα Κίος, 1 δόκιμη, 1 πρεσβυτέρα, συνολικά 35.

εσωτερικό παλαιού καθολικού

σκίτσα κάτοψης και όψης παλιού καθολικού

1972

2010

Σειρά κατασκευής των κτισμάτων του μοναστηριού: 1.παλιό καθολικό (προϋπήρχε) 2.γωνιακό κτίσμα 22x22μ.- αρχικά:τράπεζα, κουζίνα και κελιά, τώρα-γεροντικό,χολ,βοηθητική κουζίνα,ιατρείο, αναρρωτήριο 3.κουζίνα, κελάρι 4 εργαστήρια, νέο καθολικό, αρχονταρίκι, δωμάτιο φιλοξενίας 5.δεσποτικό, παπαδικό, βιβλιοθήκη 6.νέα τράπεζα, κελιά 7.ξενώνας, παρεκκλήσι, εργαστήρια, γκαράζ, σπηλαίο-ναός 8 πύργος, έκθεση, αίθουσα υποδοχής, αρχονταρίκι, καμπαναριό 41

ΔΙΑΜΟΝΕΣ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ/ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ

ΤΟ ΚΛΕΙΣΤΟ ΠΕΡΙΚΕΝΤΡΟ ΣΧΗΜΑ Κατά την πρώτη περίοδο του μοναχισμού θα πρέπει να υποθέσουμε ότι τα κτιριακά συγκροτήματα που χτίζονταν να στεγάσουν τις νεοϊδρυόμενες μοναστικές κοινότητες ήταν σύνολα κτισμάτων ελεύθερα διατεταγμένων. 10 Η ιδέα για μια πιο ορθολογική συγκρότηση των κτισμάτων του μοναστηρίου, διαμορφώθηκε συν το χρόνω, παράλληλα με την ανάπτυξη και την οργάνωση του μοναχισμού. Άρχισε σιγά σιγά να γίνεται φανερή η ανάγκη για ένταξη αυτών των κτισμάτων σε ένα ενιαίο κτιριολογικό σύνολο, σύμφωνα με ορισμένους κανόνες. Έτσι, αφού θα πέρασε από κάποια μεταβατικά στάδια, καθιερώθηκε ο οριστικός τύπος του κλειστού περίκεντρου σχήματος. Ο οριστικός αυτός τύπος δεν απέβαλε κατά βάθος τον χαρακτήρα του κοσμικού οικισμού. Απλώς περιόρισε τις μεγάλες ελευθερίες, που είναι γνώρισμα της προγραμμάτιστης οργανικής ανάπτυξης και πήρε μια έκφραση περισσότερο αυτοτελή και σχηματοποιημένη. Το γενικό περίγραμμα του συγκροτήματος απόκτησε έτσι ένα συγκεκριμένο κλειστό σχήμα με σαφή, πεπερασμένα όρια. Στην περιφέρεια του σχήματος αυτού αναπτύσσονται τα επί μέρους κτίσματα, σε συνεχή παράθεση, ώστε να απομονώνουν την κοινότητα από τον έξω κόσμο. 11 Αυτή η περιφερειακή γραμμική ανάπτυξη τους επιτρέπει να αφήνεται στο εσωτερικό ένας μεγάλος ενιαίος ελεύθερος χώρος, η μοναστηριακή αυλή, που αποτελεί και το ζωτικό χώρο του σύνολου. Στην τελευταία ανοίγονται τα περιβάλλοντα κτίσματα και σε αυτήν συγκεντρώνεται όλη η ζωή και η κίνηση των μονάχων. Στην μέση της τοποθετείται το κτίριο της εκκλησιάς της μονής, το λεγόμενο καθολικό. Αυτό συνήθως είναι ανεξάρτητο από τα άλλα και η δεσπόζουσα κεντροβαρική θέση του το καθιστά κυρίαρχο στοιχείο του σύνολου. 12 Η μοναστηριακή κοινωνία είναι κλειστή, εσωστρεφής. Κλείνεται από τον έξω κόσμο και στρέφεται προς τα μέσα, ζητώντας να δημιουργήσει μια ζωή δική της, απομονωμένη, εσωτερική. Έτσι υπηρετεί και εκφράζει άμεσα το βασικό ιδεώδες του μοναχισμού, δηλαδή την φυγή από τα εγκόσμια 44

και τη στροφή προς τα έσω. 13 Ταυτόχρονα ο συμβολισμός έχει μια έννοια, θα μπορούσαμε να πούμε θεοκεντρική. Η ιδέα να τοποθετηθεί ο ναός στο κέντρο και τα υπόλοιπα κτίσματα περιφερειακά γύρω του εκφράζει την ιδανική εικόνα του κόσμου. Η βασική ιδέα του κλειστού σχήματος βέβαια, αυτή καθ’ αυτή δεν είναι καινούργια, ούτε είναι αποκλειστικό γνώρισμα της βυζαντινής παράδοσης. Είναι μια ιδέα πολύ παλιά. Τη βρίσκουμε σε όλες τις περιόδους της ιστορίας της αρχιτεκτονικής, αρχίζοντας από την προϊστορία. Αυτό που εξηγεί την τόση μεγάλη διάδοση της είναι ακριβώς ο ορθολογιστικός της χαρακτήρας, δηλαδή η δυνατότητα της να δημιουργεί ένα εσωτερικό, προστατευμένο υπαίθριο χώρο ζωής. Από αυτή την τόσο ευρεία εφαρμογή της προέρχεται άλλωστε και η μεγάλη ποικιλία των μορφών με τις οποίες μας έχει γίνει γνωστή. 14 Αν επιδιώξουμε να κάνουμε μια υποτυπώδη τυπολογική διάταξη των τελευταίων, θα προκύψουν βασικά δυο ακραίες κατηγορίες. Στη μια ανήκει ο τύπος του φρουρίου, σε όλες του τις παραλλαγές, και στην άλλη ο τύπος της μικρής εσωτερικής αυλής, του αίθριου. Ο πρώτος διακρίνεται για τον σαφή αμυντικό του χαρακτήρα και το μέγεθος της κλίμακας του. Συνήθως καλύπτει την έκταση ενός ολοκλήρου οικισμού, δηλαδή ενός χωριού, μιας ολόκληρης ακρόπολης ή μιας πόλης. Ο δεύτερος βρίσκεται πιο κοντά στα ανθρώπινα μέτρα. Η έκταση του είναι συνήθως περιορισμένη, τόσο ώστε να φτάνει στα όρια της κλίμακας ενός μόνο σπιτιού. Είναι η εσωτερική αυλή σε όλες της τις παραλλαγές που κυρίως με την μορφή του αιθρίου, είχε γίνει τόσο γνωστή κατά τους κλασσικούς και μεσαιωνικούς χρόνους. 15 Αυτές οι δυο ακραίες κατηγορίες αποτελούν ουσιαστικά τις καταβολές της μοναστηριακής διάταξης, τα πρότυπα κάτω από την επίδραση των οποίων διαμορφώθηκε ο τελικός (ο οριστικός) τύπος της. Το συγκρότημα του μοναστηριού προσπαθεί να συνδυάσει τον χαρακτήρα των δυο αυτών προτύπων. Επιδιώκει για λόγους ασφαλείας να είναι ένα φρούριο και ταυτόχρονα μια ανθρώπινη οργανωμένη εσωτερική αυλή. Μέσα στο μοναστήρι, η φόρμα ακολουθεί την λειτουργία μέσα στον πιο αυστηρό δυνατό τρόπο. Σαν ένα λειτουργικό κτίριο, η τυπική μορφή του ιερού μοναστηριού είναι απλά μια εξώθηση των τελετουργικών 45

δραστηριοτήτων που λαμβάνονται μέσα σε αυτό. Αν παρατηρήσουμε το σχέδιο ενός μοναστηρίου βλέπουμε την τέλεια σύμπτωση του χρόνου και του χώρου, κάθε τμήμα της ημέρας είναι τελετουργικό μέσα από μια συγκεκριμένη λειτουργία που παίρνει μέρος σε ένα συγκεκριμένο μέρος του μοναστηρίου.Ο εσωστρεφής χώρος του μοναστηρίου, το σημείο πρόσβασης για τις περισσότερες εγκαταστάσεις, δίνει μια συγκεκριμένη μορφή στην ζωή της κοινότητας και την έννοια του μοιράσματος. 16 Πέρα από ένα γενικό δοχείο (container) ή συμβολικό μνημείο, η αρχιτεκτονική του μοναστηριού, είναι μια συσκευή, ένα απαρράτους που μανιωδώς πλαισιώνει και προσδιορίζει τις δραστηριότητες ζωής των μοναχών. Δεν είναι τυχαίο ότι το πρώτο γνωστό αρχιτεκτονικό σχέδιο είναι το περίφημο σχέδιο που πιθανότατα να έχει συνταχθεί ως πρότυπο για ένα ιδανικό μοναστήρι των Βενεδικτίνων(διατηρείται στη βιβλιοθήκη της Μονής St.Gallen). Το σχέδιο της μονής προτείνει μια αρχιτεκτονική που έχει σχεδιαστεί για να είναι πλήρως αυτάρκης, και η αυτάρκεια είναι κεντρικής σημασίας για την κοινοτική ζωή. Το μοναστήρι δείχνει με σαφήνεια ότι μια πραγματικά κοινοτική ζωή μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μιας συνεπούς οργάνωσης του χρόνου και του χώρου. 17

10. Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958 σελ 13 11.ο.π σελ 11 / (σελ. 13) 12.ο.π σελ 7-30 13.Κωνσταντίνος Σπ. Ιωάννου. Τα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις ΕΜΠ, Αθήνα 1977, σελ. 13 14.ο.π σελ. 13, 16 15.ο.π σελ. 17 16.Pier Vittorio Αurelli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism, 2013 17.ο.π

ΤΑΣΗ ΑΝΟΙΓΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ Το περίκεντρο κλειστό σχήμα, παρά το γεγονός ότι αποτελούσε το βασικότερο ίσως γνώρισμα του παραδοσιακού τύπου, δεν στάθηκε τελικά μια δέσμευση αξεπέραστη. Η καθιερωμένη μοναστική διάταξη κατά τη μακραίωνη εφαρμογή της συχνά αναζητούσε τρόπους να παρακάμψει αυτόν τον περιορισμό. Αναζητούσε δηλαδή τρόπους να διακόψει την αυστηρή συνέχεια του κλειστού περιβόλου με μικρότερα ή μεγαλύτερα ανοίγματα και να αποκαταστήσει έτσι κάποια επαφή του απομονωμένου εσωτερικού με το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον. Και η τάση αυτή δεν είναι ένα φαινόμενο περιορισμένης κλίμακας. Αντίθετα παρατηρείται συστηματικά σε μια κατηγορία μοναστικών συγκροτημάτων που τα ονομάζουμε “ανοικτά”. 18 Αλλοτε τα ανοίγματα εκτείνονται τόσο ώστε καλύπτουν το μεγαλύτερο μήκος του περιβόλου. Τότε το κλειστό περίκεντρο σχήμα του τελευταίου συμπληρώνεται στις θέσεις εκείνες με ένα απλό μαντρότοιχο που φυσικά δεν εξασφαλίζει αλλά μονάχα υποδηλώνει την απομόνωση του εσωτερικού χώρου. Η ιδέα του κλειστού σχήματος δεν έμεινε ποτέ ένας άκαμπτος, σχολαστικός, τύπος. Κατά την εφαρμογή της ερμηνεύτηκε πάντοτε ελεύθερα, αφήνοντας περιθώρια στον ανθρώπινο παράγοντα να αναζητήσει και να βρει τη θέση του μέσα σε τούτο το ιδιότυπο περιβάλλον. 19

18.Κωνσταντίνος Σπ. Ιωάννου. Τα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις ΕΜΠ, Αθήνα 1977, σελ. 116 19.ο.π σελ. 121 εικόνα: μοναστικές διατάξεις κατόψεων

πανοραμικές όψεις της Ι.Μ. Καλαμίου

Η ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Το μοναστήρι ακολουθεί τον οριστικό τύπο κλειστού περίκεντρου σχήματος με την τροποποίηση του ανοίγματος της μιας πλευράς. Λόγω του βουνού που υψώνεται στην νοτιά πλευρά, δεν ήταν δυνατή η δημιουργία πτέρυγας. Έτσι, ένας μαντρότοιχος κλείνει νοητά το τετραγωνικό σχήμα. Επίσης δευτερεύοντα μοναστηριακά κτίσματα όπως εργαστήρια, χώρος στάθμευσης, αποθήκες, τουαλέτες επισκεπτών και πλυσταριό που ξεφεύγουν επίσης από τον περιορισμένο τύπο θα θεωρηθούν απλά κτίσματα και δεν θα περιληφθούν στο γενικό κτιριακό συγκρότημα. Η κατάργηση του κλειστού περίκεντρου σχήματος δικαιολογείται συνήθως λόγω περιορισμένων κτιριακών απαιτήσεων σε μικρές και φτωχές μοναστηριακές κοινότητες. Κάτι που δεν συμβαίνει στην προκειμενο μοναστήρι. Αντίθετα, αυξανομένου του αριθμού των μονάχων δημιουργείται επιπρόσθετη πτέρυγα κάθετη στο τετραγωνικό σχήμα. Από την επιβλητική είσοδο, τύπου πυλώνος, οδηγείται ο προσκυνητής ακριβώς μπροστά στο καλλιμάρμαρο καθολικό της Μονής που βρίσκεται στο κέντρο της εσωτερικής τετράπλευρης αυλής. Παράλληλα και αριστερά του σύγχρονου καθολικού διατηρείται το παλαιό καθολικό. Οι οικοδομικές πτέρυγες, οι δύο διώροφες και η βόρεια τριώροφη, αποτελούν τις πλευρές του επιβλητικού τετράπλευρου συγκροτήματος της κτιριακής εγκατάστασης. Οι επάνω όροφοι της βόρειας και ανατολικής πλευράς στεγάζουν τα κελιά των μοναχών, καθώς και η κάθετη προσθήκη στην ανατολική πλευρά, ενώ τα εργαστήρια, το αναρρωτήριο, το ιατρείο και δύο δωμάτια φιλοξενίας κατέχουν το ισόγειο της βόρειας πλευράς. Ο επάνω όροφος της Δυτικής πλευράς στεγάζει το συνοδικό, το δεσποτικό, τη βιβλιόθηκη και ένα κελί φιλοξενίας. Το πρώτο υπόγειο της βόρειας πλευράς χωρισμένο σε τρία διαμερίσματα, με ξεχωριστή είσοδο προς την εξωτερική αυλή, χρησιμεύει ως ξενώνας. Αριστερά της εισόδου υπάρχει ο χώρος υποδοχής, η έκθεση-πωλητήριο και το αρχονταρίκι ενώ δεξιά της εισόδου το παπαδικό. Απέναντι στο ισόγειο της ανατολικής πλευράς βρίσκονται το γεροντικό, η τραπεζαρία των μοναχών, η κουζίνα και το κελάρι της Μονής. 50

ΔΥΤΙΚΗ ΠΤΕΡΥΓΑ

ΒΟΡΕΙΝΗ ΠΤΕΡΥΓΑ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΤΕΡΥΓΑ

ΙΣΟΓΕΙΟ 1.κελάρι 2.κουζίνα 3.τράπεζα 4.γεροντικό 5.ιατρείο 6.αναρρωτήριο 7.σιδερωτήριο 8.εργαστήριο ραπτικής και κεντητικής 9.εργαστήριο αγιογραφίας 10.ξενώνας 11.βοηθητικό κουζινάκι_ αρχονταρικιού και χώρου υποδοχής 12.αρχονταρίκι 13.έκθεση 14.καθιστικό 15.παπαδικό 16.δευτερεύουσα είσοδος 17.αίθουσα υποδοχής 18.σπήλαιο εκκλησάκι 19.χώρος στάθμευσης 20.εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής και βιβλιοδετείο 21.νέο καθολικό 22.κωδωνοστάσιο 23.παλαιό καθολικό 24.φιάλη 25.ξενώνας 26.τουαλέτα 27.παρεκκλήσι της Αγίας Μακρίνας 28.κεντρική είσοδος

ΟΡΟΦΟΣ 1.κελιά μοναχών 2.παρεκκλήσι Αγ. Αναστασίας 3.παρεκκλήσι Αγ. Αικατερίνης 4.γραφείο 5.δωμάτιο φιλοξενίας 6.βιβλιοθήκη 7.μουσείο

ΕΠΙΠΕΔΟ -1 1.ξενώνας 2.τραπεζαρία προσκυνητών 3.αποθήκη 4.απλωσταριό-πλυσταριό

ΕΠΙΠΕΔΟ -2 1.κατακόμβη 2.ξενώνας μαστόρων

ΤO KAΘΟΛΙΚΟ “Όταν το πρωινό φως πέφτει μέσα από τα παράθυρα του χοροστασιού στην αγία τράπεζα, μεταδίδει με έντονη αμεσότητα μια αίσθηση διαφώτισης και ευλογιάς”.20 Το κέντρο είναι το καθολικό. Πηγαίνουμε και επιστρέφουμε πάντα σε αυτό, είναι ο χώρος προσευχής, είναι κέντρο αναφοράς που προχωράμε και αποτραβιόμαστε, κοντολογίς ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας. Στις δυτικές πόλεις κάθε κέντρο είναι τόπος της αλήθειας, τόπος καθορισμένος που συμπυκνώνονται σε αυτόν αξίες του πολιτισμού μας, η πνευματικότητα (με την εκκλησιά), πηγαίνω στο κέντρο σημαίνει συναντώ την κοινωνική αλήθεια, σημαίνει συμμετέχω στην υπέροχη πληρότητα της πραγματικότητας. Είναι το κορυφαίο στοιχείο του μοναστηριακού συγκροτήματος από το οποίο βασικά εκπορεύεται το θεοκρατικό ύφος. Είναι περίοπτο. Αυτό σημαίνει ότι εκτός της ανάγκης να είναι από παντού ελεύθερο, πρέπει να διαθέτει ένα ανάλογο ευρύ περιβάλλον, ώστε να παρέχει την δυνατότητα στον θεατή να κινηθεί άνετα τριγύρω και να σταθεί σε φυσιολογική απόσταση για να το περιεργασθεί. Κυρίως τόπος προσευχής, το ιερό τούτης της μικρής θεοκρατικής κοινωνίας. Μέσα σε αυτό περικλείεται και υλοποιείται ο ουσιαστικός στόχος της ύπαρξής της. Ο πιστός θα εισέλθει έως το ιερό, θα σταθεί και θα προσευχηθεί. Αυτή η πορεία αρχίζει από τον νάρθηκα, από τον πρόναο και ακόμα πιο πριν από τον υπαίθριο χώρο. Μπορούμε να πούμε ότι αυτή η ιδέα, του να αναδεικνύεται ένα στοιχείο τοποθετημένο στη μέση μιας αυλής, δεν είναι αποκλειστικά γνώρισμα του μοναστηρίου. Πιστεύουμε ότι σχετικά παρόμοια, ή τουλάχιστον περίπου ανάλογη διάθεση είναι εκείνη που επέβαλε την τοποθέτηση μικρών κεντρικών περίοπτων διακοσμητικών στοιχείων στις εσωτερικές αυλές σε όλη σχεδόν την ιστορία της αρχιτεκτονικής. 21

20.Rudolf Arheim, H δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής.σελ, 292 21.Κωνσταντίνος Σπ. Ιωάννου, Τα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις σελ. 43

ΚΑΘΟΛΙΚΑ, ΝΑΟΙ, ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ 7 3

4 7

1.Ι.Ν. Κοίμησεως της Θεοτόκου 2.Ι.Ν. Κοίμησεως της Θεοτόκου, της Αγίας Μαρκέλλας, και του Άγιου Νήφωνα 3.παρεκκλήσι της Αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας 4.παρεκκλήσι της Αγίας Αικατερίνης 5.Ναός Αγίας Μακρίνας 6.σπήλαιο εκκλησάκι των αγίων επτά παίδων εν Εφέσω 7.ταράτσες υπαίθριων ακολουθιών

ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ Το αρχικό καθολικό της Ι.Μ. Καλαμίου είναι η μικρότερη από τις δυο εκκλησίες που υψώνονται στο κέντρο του εσωτερικού περιβόλου. Πρόκειται για μικρο ναό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και κτισμένο πριν το 1616, σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή που διατηρείται υπεράνω της βόρειας εισόδου του ναού. Πρόκειται για μονόκλιτη εκκλησία εσωτερικών διαστάσεων 7.22 x 2.91μ, στον γνωστό τύπο του μονόχωρου παραλληλόγραμμου κτίσματος που ανατολικά καταλήγει σε ημικυκλική αψίδα. Στη δυτική πλευρά του μικρού αυτού καθολικού είναι προκτισμένο συγκρότημα από παράλληλους χαμηλούς χώρους ύψους 3.6 μ και μήκους 2.5μ. Δυο από τις καμάρες αυτές, η μεσαία και η βόρεια είχαν αρχικά τετράπλευρο άνοιγμα, καταπακτή. Οι μικρές καμάρες είναι κτισμένες από αμελή αργολιθοδομή. Δίνουν την εντύπωση ασκητικών κελιών. Χρησιμοποιήθηκαν δε ως κελιά κατά τα πρώτα χρόνια της ανασύστασης έως της ανέγερσης των σύγχρονων κελιών. Σήμερα κατά την διάνοιξη των δυο αντιμέτωπων θυρών, όπου διευκολύνεται η επικοινωνία με τον ναό αλλά και με την αυλή, οι μικροί είναι ένα είδος προέκτασης του ναού και χρησιμοποιούνται ως χώροι περισυλλογής και εξομολόγησης. 22

γερόντισσα Μελάνη: -Ζήσατε στα μικρά ασκηταριά; -Είχαμε βρει εδώ, τρίποδα, κάτι ξύλινα, είναι ένα καδρόνι με δυο διχάλες και παίρνει τάβλες και γίνεται κρεβατάκι. Είχαμε βρει τέτοια εδώ πέρα, ερχόντουσαν οι μοναχές από την μόνη Ταξιαρχών να μαζέψουνε τις ελιές κάθε χρόνο. Σε αυτό το μοναδικό κελί υπήρχαν 3 κρεβατάκια τέτοια, σαν αυτά κάναμε άλλα δυο για κάτω, είχαμε το μεσαίο για διάδρομο και είχαμε τα κελακια αυτά.

22. Γεωργίου ΑΘ. Χώρα, Ιστορία της Μονής Καλαμίου, Αδάμι Ναυπλίας, Αθήναι 1988, σελ.45-46

σχέδιο κάτοψης και τομής του παλαιού καθολικού

τα τρία ασκηταριά

το παλαιό καθολικό

η φιάλη και το νέο καθολικό

το νέο και το παλαιό καθολικό

ΤΟ ΝΕΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ Σε επαφή προς το αρχικό μικρό καθολικό υψώνεται το σύγχρονο καθολικό της μονής. Μαρμάρινη σκάλα επεκτείνεται σε όλη την πρόσοψη του προστώου και οδηγεί στον ναό. Πρόκειται για επιβλητικό οικοδόμημα, σε τύπο βυζαντινού ναού, σταυροειδούς μετά τρούλου. Το νέο αυτό καθολικό είναι κτισμένο με πελεκητή πέτρα, σε χρώμα ώχρας, με πολύ επιμελημένη τοιχοδομία, διακοσμημένη με ένθετα κεραμεικά, σε απομίμηση βυζαντινών πρωτοτύπων. Πολύ φροντισμένο είναι το δάπεδο του ναού με δίχρωμες μαρμάρινες πλάκες, ψηφιδωτά και μαρμαροθετήματα, με καλούς συνδυασμούς χρωμάτων. Ξύλινο ξυλόγλυπτο τέμπλο και ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια, συμπληρώνουν την διακόσμηση του ναού. Η εκκλησία αυτή είναι τρισυπόστατη, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, την Αγία Μαρκέλλα, και τον Άγιο Νήφωνα. Εορτάζει στις 11 Αυγούστου με συμμετοχή των κατοίκων της γύρω περιοχής. Άλλοι τόποι προσευχής στην μονή είναι, οι ναΐσκοι που υψώνονται, κατά τα δυο άκρα της βόρειας πτέρυγας και είναι προς τιμήν της Αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας και της Αγίας Αικατερίνης. Επί της νοτίου πλευράς δεξιά του πυλώνος υπάρχει σε μορφή σπηλαίου ο ναός των Αγίων επτά παίδων εν Εφέσω. 23 Γερόντισσα Μελάνη: -Καλοκαίρι- χειμώνα, αλλάζουν κάποιες συνήθειες; -Ακολουθίες στο εκκλησάκι της Αγίας Αναστασίας το χειμώνα. Ανάλογα με την εποχή χρησιμοποιούνται διαφορετικοί χώροι. Αδελφές το καλοκαίρι κάθονται έξω από την εκκλησία. Δεν είναι και τόσο ορθόδοξο αλλά κατ’ οικονομία. Το καλοκαίρι χρησιμοποιούμε την ταράτσα πάνω από το πλυσταριό ή την ταράτσα του ξενώνα. Το απόδειπνο τελείται πολλάκις υπαίθρια. Υπαίθριο μόνο το απόδειπνο. 23. Γεωργίου ΑΘ. Χώρα, Ιστορία της Μονής Καλαμίου, Αδαμι Ναυπλίας, Αθήναι 1988, σελ.54-56

το παλαιό καθολικό μονής

Καθώς οι επισκέπτες, προσκυνητές εισέρχονται από την κεντρική πύλη στο μοναστήρι, αντικρύζουν το παλαιό και το νέο καθολικό. Προσκυνούν στον κυρίως ναό-νέοτης μονής και έπειτα, μέσω μιας εσωτερικής διόδου εισέρχονται στον παλιό ναό.

το νέο καθολικό μονής

Μονόβολα και δίβολα παράθυρα, με μαρμάρινους κιονίσκους, κυμάτια και ορθομαρμαρώσεις, μαρμάρινα υπέρυθρα με γλυπτικό διάκσσμο, βυζαντινής τεχνοτροπίας και ξύλινες βαρειές θυρες, -Διακοσμημένη τοιχοδομία με: -οδοντωτές ταινίες, (κεραμοπλαστικό διακοσμητικό κόσμημα από πλίνθους τοποθετημένες έτσι ώστε να δημιουργούν μία ταινία που περιβάλλει τα ανοίγματα των ναών, τα παράθυρα ή τα πάνω τμήματα των τοίχων) -μαρμάρινα θωράκια με ανάγλυφη διακόσμηση -διακοσμημένα σκυφία -γλυπτή διακόμηση -ψηφιδωτά δαπέδου με φύλλα και καρπούς αμπέλου, ψάρια και γεωμετρικά σχέδια -όλες οι εικόνες και οι αγιογραφίες στους τοίχους έργα των αγιογράφων αδελφών πλάγια είσοδος-έξοδος των μοναζουσών από τον κυρίως ναό, κοντινότερη σύνδεση με την τράπεζα

Απαρτίζουν ένα αρμονικό σύνολο που θυμίζει την παράδοση της βυζαντινής αρχιτεκτονικής.

Οι θέσεις των μοναζουσών στο καθολικό Η κάθε μια αδελφή έχει την θέση της μέσα στον ναό. Κάποιες μοναχές αφήνουν και αντικείμενα στο στασίδι τους όπως ένα κομποσκοίνι, ένα μαξιλαράκι. Οι μοναχές που βρίσκονται στα ψαλτήρια/αναλόγια έχουν και εκείνες συγκεκριμένες θέσεις που συνηθίζουν να κάθονται καθώς και η γερόντισσα έχει την δική της προσωπική θέση.

Στο απόδειπνο όλες οι μοναχές έχουν την σειρά τους στους ψαλμούς, ξεκινάει η πρώτη, συνεχίζει η δεύτερη και ούτω καθ’ εξής. Εκεί κρύβονται και στοιχεία έκπληξης. Η φωνή ξεκινάει από την μοναχή που βρίσκεται στο αναλόγιο και μετά μεταφέρεται στην επόμενη που μπορεί εκείνη την στιγμή να μπαίνει από τον πρόναο στον κυρίως ναό, εκείνη τότε θα πει τον ψαλμό της κινούμενη, θα σταθεί σε ένα στασίδι και θα συνεχίσει έως ότου τελειώσει η σειρά της. Θέαμα καθολικό, με αυτοσχεδιασμό και με αυθορμητισμό. Η ενότητα της κίνησης και της φωνής, συγκροτείται στο πρόσωπο του μοναχού.

Το δεξί αναλόγιο- ψαλτήρι είναι πολυφωνικό ενώ το αριστερό μονοφωνικό. Όταν μπαίνουμε στην θεία λειτουργία, το αριστερό αναλόγιο μεταφέρεται στο δεξιό, και παραμένει μόνο ένα.

Η ιδεατή πορεία Την πιο απλή και πιθανόν πιο εμφανή έκφραση της ιδεατής πορείας, έχουμε στις περιπτώσεις εκείνες των μοναστηριακών διατάξεων στις οποίες οι δυο βασικοί άξονες, εκείνοι της κύριας εισόδου και του καθολικού βρίσκονται περίπου επάνω στην ίδια ευθεία. Ο ένας δηλαδή αποτελεί προέκταση του άλλου. Εκείνος που εισέρχεται στον μοναστηριακό χώρο αντικρίζει κατευθείαν εμπρός την πρόσοψη του καθολικού και ήδη αισθάνεται ότι κινείται επάνω στον μνημειακό άξονά της. Έτσι δέχεται άμεσα την έλξη του τελευταίου, που τον καλεί να μην αλλάξει την αρχική του πορεία αλλά να την συνεχίσει έως το τέρμα της και την ολοκλήρωσή της. 24

Η φιάλη Μπροστά στην πύλη του νάρθηκα των καθολικών κατασκευάζεται, στα περισσότερα μοναστήρια, κυκλικό κτίριο, αρχαίου κιονοστοιχιών θόλου, η φιάλη. Το κτίσμα αυτό προορίζεται για τον αγιασμό των υδάτων κυρίως την παραμονή των Φώτων και συνήθως την πρώτη του κάθε μήνα. Ονομάζεται φιάλη ή λουτήρ διότι χρησίμευε προς λούσιν των πιστών πριν την είσοδο τους στον ναό. 25

Η βρύση-κρήνη Για να πιούνε και να νιφτούνε οι μοναχοί και οι προσκυνητές παρέχεται νερό όχι μόνο από την φιάλη αλλά και από την κρήνη. Οι κρήνες ή βρύσες βρίσκονται εντός της αυλής του μοναστηρίου, είτε και έξω από τον περίβολο του, στην κύρια ή στην δευτερεύουσα πύλη εισόδου ή και στις δυο ή και στον δρόμο που οδηγεί στην μονή. Η έξω των πυλών κατασκευή εξυπηρετεί και τους μοναχούς αλλά και τους διερχόμενους οδοιπόρους. Η απλούστερη και συνηθέστερη αρχιτεκτονική μορφή κρήνης εμφανίζεται μια καμάρα μικρού βάθους (0.20-0.70), εντός ορθογωνίου τοιχώματος που την περιβάλλει. Το κύριο στοιχείο της κρήνης είναι η καμάρα.26

κεντρική πύλη εισόδου στην μονή

είσοδος του μοναστηριού σε νοητή ευθεία με την είσοδο στο καθολικό/ ιδεάτη πορεία

κρήνη

Η αυλή Η μοναστηριακή αυλή- τύπου αίθριο αποτελεί μια κτιριακή τυπολογία που εμφανίζεται σε κτίσματα από την αρχαιότητα. Χαρακτηριστικό της είναι η περιμετρική οργάνωση ενός κτιστού όγκου και η δημιουργία κενού στο εσωτερικό του. Αυτή η αυλή με τα δεντρά και τα λουλούδια που έχει μέσα της ενσωματώνει τη φύση μέσα στο κτισμένο περιβάλλον. Είναι ο χώρος που παρακολουθείται η εξέλιξη της ζωής μέσα από τις καιρικές αλλαγές κατά την διάρκεια των εποχών αλλά και την πάροδο του χρόνου μέσα από τις εναλλαγές του φωτός και της σκιάς. Η μοναστηριακή αυλή δεν αποκαλύπτεται άμεσα στον παρατηρητή-δεν γίνεται συνολικά αντιληπτή με μια στατική θεώρηση- αλλά απαιτεί από αυτόν να κινηθεί μέσα της, να παρακολουθήσει το ξετύλιγμα της και με την κίνηση να την ανακάλυψη σιγά σιγά. Η κίνηση είναι ο μόνος τρόπος να ολοκληρώσουμε την αντίληψη μας σχετικά με αυτήν. Η αυλή αποτελεί τον κύριο χώρο ζωής αυτού του κλειστού κόσμου και το κεντρικό πεδίο κίνησης μέσω του οποίου επιτελούνται οι κινήσεις προς όλα τα επιμέρους στοιχεία. Κατά την πρώτη επαφή θα αναζητήσει και θα θελήσει να κατακτήσει. Και αισθάνεται ότι θα το πετύχει όταν μεταφέρει και τοποθετήσει τον εαυτό του στο κέντρο βάρους του. Όταν δηλαδή καταστεί ο ίδιος κέντρο αυτού του χώρου και επομένως και της γενικότερης διάταξης. 27 Το κέντρο αυτού του χώρου συμβολική αξία καθώς εκεί εκκλησία του μοναστηριού. οι επιμέρους λειτουργίες, κελιά, εργαστήρια.

έχει και την μεγαλύτερη τοποθετείται το καθολικό, η Γύρω από την αυλή οργανώνονται τράπεζα, αρχονταρίκι, ξενώνες,

24.Κωνσταντίνος Σπ. Ιωάννου. Τα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις, ΕΜΠ, Αθήνα 1977 σελ. 73 25.Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958 σελ 110 26.ο.π σελ 119 27.Κωνσταντίνος Σπ. Ιωάννου. Τα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις, ΕΜΠ, Αθήνα 1977 σελ. 62 εικόνες: 1.κάτοψη αυλής μοναστηριού Α.γενικό κέντρο στάσης, Β.περιοχές μόνο για κίνηση, Γ.τοπικά κέντρα στάσης, Δ.περιοχή για κίνηση και στάση μόνο από τις αδελφές 2.σχηματική κάτοψη ισογείου του εσωτερικού χώρου

σκίτσο σε χαρτί με μελάνι_ Δυτικής πτέρυγας, ισόγειo: γεροντικό, τραπεζαρία, κουζίνα, κελάρι, επάνω: κελιά, περιφραγμένη αυλή με δέντρα και λουλούδια που περι-ορίζει την κίνηση έξω απο τους χώρους του ισογείου, περιοχή μόνο για κίνηση και μόνο απο τις αδελφές 75

σκίτσο σε χαρτί με μελάνι_ Ανατολικής πτέρυγας, ισόγειo: αρχονταρίκι, χώρος υποδοχής πιστών, παπαδικό, δεσποτικό, wc για επισκέπτες, κεντρική και βοηθητική είσοδος στο μοναστήρι επάνω: παρεκκλήσι Αγ. Αικατερίνης, γραφείο, δωμάτιο φιλοξενίας, βιβλιοθήκη, μουσείο κεντρική αυλή με δέντρα και λουλούδια, γενικό κέντρο στάσης 77

περιοχή για κίνηση και στάση μόνο από τις αδελφές

αυλήσυλλογή μουσμούλων από την αυλάρχισσα και δυο άλλες αδελφές-εθελόντριες

περιοχή στάσης καλοκαιρινής νυχτερινής σύναξης των αδελφών

τοπικό κέντρο στάσης στον μαντρότοιχο, στο βάθος η φιάλη

γενικό κέντρο στάσης έξω από το καθολικό

28. Roland Barthes,How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012 σελ. 86-87 29. Νικοδήμης Μοναχής, Η σχέση ανθρώπινης δημιουργίας και φυσικού περιβάλλοντος σελ. 272-274, 285

Ο ΚΗΠΟΣ Στην Ι.Μ. Καλαμίου, τα λουλούδια είναι παντού, γλάστρες, μουσμουλιές, οπωροφόρα δέντρα, παρτέρια με λουλούδια, ακόμα και στα σεμέν, στις κανάτες, στα βάζα, στα πόμολα, στα τραπεζομάντιλα, στα πετσετάκια της μονής, παντού υπάρχουν μοτίβα λουλουδιών.

Θάμνοι, λουλούδια, δέντρα, αυλές, γκαζόν 1. Τα λουλούδια σχετίζονται με τον μύθο του παραδείσου. Ο Ξενοφών γράφει παράδεισοι= κήποι 2. λουλούδια ως προσφορά στον Θεό 3. λουλούδια= χρώματα 28 Η παραδείσια φύση των μοναστηριών καλλιεργεί κατ’ αρχήν το καθαρό φυσιολατρικό πνεύμα και εμπνέει την αγάπη προς την υλική κτίση. Η αρμονική σχέση με τον δημιουργό του Σύμπαντος εμπνέει τον σεβασμό και την αγάπη προς την δημιουργία του, το φυσικό περιβάλλον. Στα μοναστήρια αποτυπώνεται έντονα η ορθόδοξη αντίληψη για το φυσικό περιβάλλον, δηλαδή τον επαναπροσανατολισμό του ανθρώπου απέναντι στην φυσική δημιουργία και την επιστροφή του στην κατά φύση χρήση του κόσμου, μετά την απομάκρυνση του από τον Θεό. Επιδιώκεται έτσι η αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό ως αλλαγή του τρόπου σκέψεως και της ζωής του απέναντι στην Δημιουργία και ανάπτυξη σχέσης αγάπης προς τον κόσμο. 29 81

Το κωδωνοστάσιο Εκτός από τους πύργους που χτίζονται για να ενισχύουν τον περίβολο των μονών, κατασκευάζεται εντός του εμβαδού της αυλής και άλλοι ψηλότεροι όπως το κωδωνοστάσιο που είναι προορισμένο προς κρέμαση του σήμαντρου ή των καμπανών, αργότερα δε και τον ρολογιών. Οι πύργοι αυτοί κατασκευάζονταν συνήθως διπλά από το καθολικό, είτε εφαπτόμενοι αυτού, είτε με λίγα μέτρα απόσταση. Στην κάτοψη τα βυζαντινά κωδωνοστάσια είναι τετραγωνικά. Όσον αφορά τις εξωτερικές πλευρές κατασκευάζονταν συνήθως από λαξευτούς πορώλιθους. 30 Το κωδωνοστάσιο της Ι.Μ Καλαμίου ορθώνεται ψηλό και επιβλητικό εφαπτόμενο στο νέο καθολικο της μονής. Η είσοδος γίνεται κυρίως μέσα από το ιερό του καθολικού και έτσι δεν είχα πρόσβαση σε αυτό.

Το κοιμητήριο Τα νεκροταφεία των μόνων ιδρύονται όπως και των πόλεων “έξω των τειχών”. Ορίζεται δε λεπτομερώς και ο τρόπος ταφής των μοναχών. Μόνο οι αυτοκράτορες, οι ανώτεροι αξιωματούχοι, οι αρχιερείς και οι κτήτορες των μονών έχουν το δικαίωμα θα θάπτονται εντός του καθολικού της μονής. 31 Το κοιμητήριο της Ι.Μ. Καλαμίου βρίσκεται, όπως ορίζεται, έξω απο το μοναστήρι, αριστερά του δρόμου όπως έρχεσαι από Αδάμι προς την μονή. Εκεί αναπαύονται (εξού και το όνομα κοιμητήριο) οι προαπελθούσες μοναχές από την ανασύσταση της μονής. Μαζί με τους τάφους, γεμάτους και άδειους, υπάρχει και η εκκλησία του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου όπου τελούνται οι νεκρώσιμες ακολουθίες.

Η τοποθεσία Ο αμυντικός χαρακτήρας που διακρίνει τα μοναστήρια, εκφράζεται πρωτίστως με την επιλογή των θέσεων απομακρυσμένων και προφυλαγμένων από κάθε είδους εχθρό. Βασική σημασία για τα μοναστήρια, έχει το οχυρό του φυσικού εδάφους της περιοχής. Τα μοναστήρια ιδρύονται πάνω σε λόφους. Πέρα από την οχυρή θέση βρίσκονται σχεδόν 82

όλα σε περιοχές με φυσική παραγωγή. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζουν τροφή και γη για τα ζώα τους και για το μοναστήρι.32 Η τοποθεσία της Ι.Μ. Καλαμίου είναι μαγευτική καθώς περιβάλλεται από μια θαυμάσια ορεινή βλάστηση.

Ο μαντρότοιχος Ο μαντρότοιχος εκτός από την αμυντική του διάσταση έχει και συμβολική. Υψώνεται σαν πνευματικό τείχος ώστε ο μοναχός να συγκεντρώνεται και να ζει μέσα στον πνευματικό και ψυχικό του κόσμο, μένοντας αθέατος για τους πολλούς, πρόσωπο με πρόσωπο μπροστά στον εαυτό του.

Ο πύργος Σε περιπτώσεις κατάληψης του εξωτερικού περιβόλου των μονών από εχθρικές δυνάμεις (στρατεύματα, ληστές, πειρατές) οι μοναχοί έβρισκαν καταφύγιο στον οχυρωμένο πύργο που ήταν κατασκευασμένος στο κέντρο του περιβόλου. Αυτοί οι πύργοι χρησίμευαν και ως παρατηρητήρια, κυρίως στις μονές που ήταν κτισμένες μακριά από τη θάλασσα. Κτίζονταν δε οι πύργοι καθ’ όλους τους κανόνες της οχυρωτικής και με ύψος πολύ μεγαλύτερο από το ύψος του περιβόλου και του κωδωνοστασίου. Το ύψος της Ι.Μονής Διονυσίου είναι 23,90μ. και της Ι.Μ. Καρακάλου 25,8μ. Το σχήμα των πύργων ήταν σε κάτοψη τετράγωνη πλευράς 10 περίπου μέτρων ή και ορθογώνιο (Λαύρας 14,50x11,20μ.). Οι όροφοι για λόγους ασφαλείας δεν είχαν ανοίγματα αλλά φωτίζονταν μόνο με τα ανοίγματα για τις πολεμίστρες. Χρησίμευαν για αποθήκη υλικών. Ο ανώτερος όροφος των πύργων έφερε τις ζεματίστρες.33 Η Ι.Μ. Καλαμίου διαθέτει και εκείνη πύργο στην μια γωνία του περιβόλου της. Ο πύργος αυτός δεν έχει την λειτουργία του καταφυγίου ή της αποθήκης υλικών, αλλά εκεί γίνεται μια άλλη είδους φύλαξη. Είναι χώρος μουσείου και έκθεσης κειμηλίων. 30. Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958 σελ.126 31. ο.π σελ. σελ. 146 32. Μανώλης Βενιεράκης, Αίθριο και κατοικία, διατριβή ΕΜΠ Αθήνα 2013, σελ.59 33. Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958 σελ.134

το κωδωνοστάσιο

Το κοιμητήριο

Η εκκλησία του κοιμητηρίου

Η τοποθεσία

Ο μαντρότοιχος

Ο πύργος

Η ΤΡΑΠΕΖΑ H εστίαση των μοναχών γίνεται κοινή στην τράπεζα. Η τράπεζα με βάση το τυπικό λειτουργίας των μοναστηριών σχετίζεται άμεσα με το καθολικό και είναι η συνέχεια της θείας λειτουργίας. Στα περισσότερα μοναστήρια το κτίριο της τράπεζας είναι αυτοτελές και βρίσκεται τοποθετημένο αντίκρυ της εισόδου του ναού, έτσι ώστε η μετάβαση των μοναχών μετά την λειτουργία να είναι ευχερής και σύντομη. Επίσης, αυτή η σχέση δηλώνει την ενότητα σώματος και ψυχής. Ο άνθρωπος σε αυτή τη ζωή – ως ψυχοσωματική οντότητα – έχει ανάγκη από Πνευματική τροφή (προσφέρεται στον Ναό) και υλική τροφή (προσφέρεται στην τράπεζα). Όταν ομως δεν υπάρχει ικανός διαθέσιμος χώρος απέναντι από το καθολικό, τοποθετείται η τράπεζα παράλληλα προς τον ναό, στα πλάγια, άλλοτε δεξιά προς νότον και άλλοτε αριστερά. Σπανιότατα, κτίζεται η τράπεζα όπισθεν του ιερού του καθολικού. Λόγω του μεγάλου αριθμού ατόμων που προορίζεται να παραλάβει το κτίριο της τράπεζας έχει μεγάλες διαστάσεις. Για παράδειγμα το μήκος της τράπεζας της Μονής Λαύρας του Αγίου Όρους φτάνει τα 24,50μ και της μονής Δαφνίου 28,70μ. Συνήθως τοποθετείτο στο ισόγειο και σπανιότερα στον α όροφο. Το σχήμα ήταν συνήθως επιμήκες ορθογώνιο, αναλογία μήκους προς πλάτους 1:3 με κατεύθυνση από δύση προς ανατολή και κατέληγε σε ημικυκλική αψίδα. Περίπου στη μέση του κτιρίου της τραπέζης τοποθετείτε ο άμβωνας, όπου ο αναγνώστης διαβάζει καθ’ όλη τη διάρκεια της εστίασης περικοπές από τις θείες γραφές ή ιερά βιβλία, για την τροφή της ψυχής. 34

34. Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958 σελ. 43-55

Η τράπεζα της Ι. Μ. Καλαμίου 7

6 2

1 3 5

εικόνα: 1. τράπεζα 2. χολ 3. κεντρική κουζίνα 4. βοηθητική κουζίνα 5. κελάρι 6. γεροντικό 7. κουζίνα για αρχονταρίκι

Η τράπεζα αντανακλά την αρχή της συνάθροισης και του κοινού γεύματος. Εκεί σερβίρονται τρία γεύματα, πρωινό, μεσημεριανό, βραδινό (για οποία θέλει). Η γερόντισσα έχει δικό της τραπέζι στην ημικυκλική αψίδα. Στους τοίχους αγιογραφούνται οι προστάτες-προστάτριες -άγιοι, αγίες των μοναζουσών. Η οροφή είναι ζωγραφισμένη με αστέρια. Η τραπεζαρία συνδέεται με την κουζίνα, με χώρο βοηθητικό κουζίνας, χώρο προετοιμασίας, χώρος παγκοινίας, κελάρι. Οι μοναχές με την γερόντισσα τρώγανε στην τράπεζα. Εγώ έτρωγα ξεχωριστά, στο γεροντικό. Δεν είχα οπτική επαφή με την τράπεζα αλλά μόνο ακουστική. γερόντισσα Μελάνη: -Γιατί η τράπεζα δεν είναι απέναντι από το καθολικό; -Η τοπική θέση μας ανάγκασε η τράπεζα να γίνει αντίστροφα από το ιερό, προς το ιερό. Αυτό επιβάλλεται γιατί η τάξης της μονής, κάθε μονής είναι μετά την ακολουθία μπαίνουμε στην τράπεζα. Επίσημες μέρες όπως είναι τα Χριστούγεννα, το Πάσχα μπαίνουμε κατευθείαν. Εμείς χρησιμοποιούμε για αυτό την πλάγια γιατί ερχόμαστε με πομπή, που υψώνουμε την μερίδα της Παναγιάς, ερχόμαστε με πομπή με κατσιών, με τάλαντα ερχόμαστε στην τράπεζα. Για λόγους πρακτικούς. 87

η τραπεζαρία

ο χώρος φαγητού της γερόντισσας

πόρτα εισόδου στην τράπεζα

ΤΟ ΧΟΛ Το χολ είναι ο χώρος που συνδέει, το γεροντικό, την τράπεζα, την βοηθητική κουζίνα και την αυλή. Η ημικυκλική αψίδα βρίσκεται λόγω της παλιάς χρήσης του χώρου ως πρώην τραπεζαρίας. Στο χολ βρίσκεται το τηλέφωνο, μερικές πολυθρονοκαρέκλες, ένας καναπές, ένα τραπέζι με καρέκλες και μερικές βιβλιοθήκες. Χρησιμοποιείται κυρίως ως τηλεφωνικό κέντρο.

Η κουζίνα και οι κουζινούλες της Ι.Μ. Καλαμίου Το μοναστήρι έχει μια κεντρική κουζίνα και δυο βοηθητικές. Η μια ενώνεται με την άλλη με πόρτες. Στην κεντρική κουζίνα, γίνεται η παρασκευή, το μαγείρεμα και η συντήρηση των περισσευούμενων φαγητών σε ψυγεία και ψύκτες. Δίπλα της βρίσκεται η πρώτη βοηθητική που λειτουργεί σε συνάρτηση-προέκταση με την κεντρική καθώς έχει εστίες και νεροχύτη και εξυπηρετεί στην προετοιμασία και στο μαγείρεμα του φαγητού. Η δεύτερη βοηθητική κουζίνα, χρησιμοποιείται για την παγκοινία, δηλαδή την ομαδική εργασία των μοναζουσών για τον καθαρισμό χόρτων, καρυδιών και λαχανικών καθώς έχει ένα μεγάλο τραπέζι στο κέντρο και φωτισμό επαρκή για την εργασία αυτή. Επίσης, στην κουζίνα αυτή φυλλάσσονται όλα τα είδη σερβιρίσματος για τους ξενώνες κάθως διαθέτει πολλά ντουλάπια.

Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Φωτογραφίες σκευών μαγειρέματος, αντιμένων και ο τρόπος τοποθέτησής τους στον χώρο καθως και αντικείμενα αποθήκευσης τροφίμων.

Η παρασκευή των γεύματων στο μοναστήρι αποτελεί τελετουργία ενταγμένη στο πρόγραμμα του μοναστηριού. Κάθε εβδομάδα, έχει οριστεί με πρόγραμμα από την αρχή του έτους, να υπάρχουν 3 μοναχές υπεύθυνες για την παρασκευή του φαγητο και άλλες τρεις για το μάζεμα τράπεζας και πλύσιμο πιάτων, για τις τριάντα υπόλοιπες μοναχές. Για να γίνει αποτελεσματικά το μαγείρεμα, η κεντρική κουζίνα είναι αρκετά μεγάλη και λειτουργική. Δημιουργείται νοητά το εργονομικό τρίγωνο εστία-νεροχύτης-ψυγεία και έτσι οργανώνεται ο χώρος. 93

Η μεταφορά του φαγητού από την κουζίνα στην τραπεζαρία γίνεται με τρόλευ. Επίσης, διευκολύνεται η προώθηση φαγητών μέσω ενός πάσο που βρίσκεται στον τοίχο που ενώνεται η κουζίνα με την τραπεζαρία.

σκίτσα όψεων της κεντρικής κουζίνας

Η ΒΟΗΘΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ Α

τραπέζι παγκοινίας= τραπέζι ομαδικής εργασίας

Αυτή η κουζίνα ήταν η αρχική του μοναστηριού. Αυξανομένου όμως των μοναχών, δημιουργήθηκε η ανάγκη για μεγαλύτερη. Έτσι, αυτή μετετράπει σε βοηθητική και δημιουργήθηκε μια νέα, μεγαλύτερη, η κεντρική.

Τί υπάρχει μέσα στην κουζίνα; κούπες πιάτα ποτήρια μπρίκια φλιτζάνια κανάτες φρουτιέρες ζάχαρη καφές χαρτοπετσέτες φούρνος ψυγείο τραπέζι καρέκλες ψύκτης ποτήρια κρασιού κούπες μαχαίρια κουτάλια πιρούνια τοστιέρα κάδος πετσέτες πετρογκάζ αναπτήρας για πετρογκάζ βραστήρας ποδιά σκαμπό αλκοολούχα ποτά φάρμακο αδ. Φιλοθέης κατσαρόλες θερμός ούζο ντουλάπια κρυφή πόρτα νεροχύτης συρτάρια πιατοθήκη κουρτίνες αψίδα 98

σκίτσα όψεων βοηθητικής κουζίνας και καταγραφή αντικειμένων που βρίσκονται στο εσωτερικό των ντουλαπιών

100

101

102

103

ΤΟ ΓΕΡΟΝΤΙΚΟ _ Ο ΧΩΡΟΣ ΦΑΓΗΤΟΥ ΜΟΥ Το γεροντικό είναι ο χώρος συνάντησης των μοναχών με την γερόντισσα για συζητήσεις, συμβουλές και πνευματική καθοδήγηση.

Σε αυτόν τον χώρο έπαιρνα τα τρία γεύματα της ημέρας μου. Ήταν πολύ περίεργη η αίσθηση ότι ενώ βρισκόμουν σε ένα κοινόβιο, δεν ήμουν μέλος-μέρος του. Ήμουν ένας ξένος, που ζούσα μονάχα μαζί τους σαν παρατηρητής.

104

105

Η τριπλή πόρτα οδηγεί στο χολ

Το γεροντικό είναι πλούσια διακοσμημένο με εικόνες, φωτογραφίες, βάζα με λουλούδια αποξηραμένα ή ψεύτικα, καναπέδες, ερμάρια, πολυθρόνες, έπιπλα αντίκες.

106

το τραπέζι φαγητού μου

107

Τα παράθυρα έχουν θέα στην αυλή.

108

Η πόρτα που οδηγεί στην αυλή_ πόρτα εισόδου και εξόδου μου στο δωμάτιο.

109

Πόρτα που οδηγεί σε έναν διάδρομο όπου υπάρχει ανελκυστήρας που οδηγεί στο υπόγειο-> πλυσταριό και στον όροφο ->κελιά.

110

Πολλές φορές οι μοναχές πριν μπούνε στην τράπεζα, κρεμάνε το εξώρασσό τους και το κουκούλιον, σε αυτόν τον καλόγερο καθώς δεν έχουν τον χρόνο να τα πάνε στο κελί τους και δεν μπορούν όμως και να φάνε φορώντας τα. Το κουκούλιον και το εξώρασσο τα φοράει η μοναχή μόνο στις ακολουθίες.

111

112

113

Η ΒΟΗΘΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ ΚΑΙ ΤΟΝ ΧΩΡΟ ΥΠΟΔΟΧΗΣ Στην ισόγειο της βόρειας πτέρυγας του μοναστηριού βρίσκεται αυτό το ΜΙΚΡΟ κουζινάκι. Εκεί ετοιμάζεται ο καφές και το κέρασμα για τους προσκυνητές και φιλοξενούμενους του μοναστηρίου. Είναι αλληλοεξαρτώμενο με το αρχονταρίκι και τον χώρο υποδοχής καθώς καλύπτει κυρίως τις ανάγκες αυτών των χώρων.

Τα έπιπλα και ο εξοπλισμός του όπως ντουλάπια, ράφια, νεροχύτες, φλυτζάνια, ποτήρια, πιάτα είναι όλα από πρόσφορες πιστών. Έτσι, στα έπιπλα παρατηρεί κανείς διαφορετικό design, διαφορετικά πόμολα, είδη ξυλείας.. Γενικότερα, όλα τα έπιπλα του μοναστηριού είναι απο δωρεές πιστών λόγω ανακαίνισης των σπιτιών τους, λόγω θανάτου, λόγω τάματος. 114

κάτοψη βοηθητικής κουζίνας 115

116

μαύρες ποδιές κομποσχοίνια πετσέτες κανάτες μπουκάλια γυάλινα τάπερ πλαστικές κανάτες κάδος απορριμάτων πιάτα ποτήρια νεροχύτης ντουλάπια ράφια τσάι καφές δίσκοι κρεμάστρες ψυγείο σαπούνι σφουγγάρι σκαμπό σουπλά κουλουράκια γλυκά χυμοί τηλέφωνο εικόνες εικόνες δίσκοι κουτάλια πιρούνια μαχαίρια μπώλ λεκάνες σφηνοπότηρα vetex σπάτουλες απορρυπαντικά κουτί πρώτων βοηθειών φιάλη γκαζιού μάτια γκαζιού πόμολα σκαλιστά πόμολα μεταλλικά 117

118

Σε αυτό το κουζινάκι πήγαινα και εγώ για να φτιάξω τον απογευματινό μου καφέ, να τσιμπήσω ένα κουλουράκι, να πιώ ένα ποτήρι νερό ή χυμό.

σειρά διαφορετικών πόμολων στα έπιπλα του χώρου

119

ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ 1. αρχονταρίκι 2. χώρος υποδοχής

1 2

Σε αυτόν τον χώρο η γερόντισσα θα υποδεχτεί τον δεσπότη, τον επίσκοπο, τον μητροπολίτη, ηγούμενους άλλων μονών, ιερείς και άλλα σημαντικά ή τιμούμενα πρόσωπα. 120

Το αρχονταρίκι είναι ο χώρος υποδοχής των προσκυνητών και βρίσκεται συνήθως κοντά στην είσοδο των μοναστηριών. Στον χώρο αυτό οι προσκυνητές θα πιούν ένα ποτήρι νερό, καφέ, λουκούμι ή παξιμάδι, μπορεί να μιλήσουν λιγάκι με την ξενιάρισσα είτε με την γερόντισσα.

κάτοψη αρχονταρικιού

121

όψεις του χώρου

Η πόρτα οδηγεί σε ένα ξύλινο μικρό μπαλκονάκι με θέα στο βουνό και στο νεκροταφείο.

122

123

Ο ΧΩΡΟΣ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ Τις Κυριακές μετά την Θεία Λειτουργία οι προσκυνητές θα κεραστούν καφέ, νερό, λουκούμι και παξιμάδι στον χώρο υποδοχής, είτε στην αυλή αν ο καιρός είναι καλός. Ο προσκυνητής για να εισέλθει στο μοναστήρι πρέπει να είναι ευπρεπώς ντυμένος, οι γυναίκες με φούστες και οι άντρες με μακρύ παντελόνι. ‘Έτσι στον χώρο αυτόν προσφέρονται μακριές φούστες για όσες γυναίκες δεν πληρούν τον παραπάνω κανόνα.

124

κάτοψη χώρου υποδοχής

125

Tί υπάρχει στον χώρο; λουκούμια παξιμάδια νερό φούστες περιοδικό ΖΩΗ περιοδικό ΙΩΝΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ Τραπέζια καθίσματα χτιστός πάγκος πλαστικά ποτήρια περιοδικό ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ βιβλιοθήκη σόμπα ψυκτης νερού εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα ...

126

127

ΤΟ ΚΕΛΙ Για την ανάπαυση, την ανάγνωση πνευματικών βιβλίων και την προσευχή των μονάχων προορίζονται τα κελιά. Τοποθετούνται σε συνέχεια στις πλευρές στηριζόμενα επί του τοίχου του περιβόλου. Διατάσσονται δε σε πολλούς ορόφους, μέχρι τεσσάρων, έχοντας προς το εσωτερικό της αυλής ανοιχτές στοές, στηριζόμενες άλλοτε επί ξύλινων στύλων ή πέτρινων κιόνων ή πλίνθινων πεσσών. Το σχήμα του κελιού ήταν πάντοτε ορθογώνιο και παλιότερα με πολύ περιορισμένες διαστάσεις (2,25x 2,40) και αργότερα μεγαλύτερα (2,90x4,55) (3,00 x 5,20) (4,00 x5,40). Tα κελιά καλύπτονταν από κυλινδρικό θόλο έχοντας ύψος μόνο 2,30 ή 2,40 από το δάπεδο του κελιού. Προς την στοά το κάθε κελί είχε πόρτα και διπλά μικρό παράθυρο είτε παράθυρο πάνω από την πόρτα.Η πόρτα του κελιού κατασκευαζόταν συνήθως τοξωτή. Συχνά μεταξύ των κελιών παρεμβάλλονταν παρεκκλήσια. 35 Tο μονό κελί είναι η πεμπτουσία αντιπροσώπευσης της εσωτερικότητας: είναι εδώ που το μονό κορμί βρίσκει τον απαιτούμενο- κατάλληλο χώρο, τον χώρο που μπορεί να φροντίζει τον εαυτό του. 36

35. Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958, Σελ.31-33 36. Roland Barthes,How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012

128

Πλίνθινες στοές στην Ι.Μ Κουτλουμουσίου στο Άγιο Όρος

Κελιά της Μονής Θεολόγου της Πάτμου

129

ΤΑ ΚΕΛΙΑ ΤΗΣ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Όλη η βορεινή και ανατολική πτέρυγα του πρώτου ορόφου φιλοξενεί τα κελιά των μοναχών. Πόρτες έχουν προς το εσωτερικό της αυλής και παράθυρα μπροστά αλλά και μερικά κελιά και πίσω με θέα τα βουνά. Το κάθε κελί έχει μέσα ένα τραπέζι, ένα κρεβάτι, ένα μπάνιο, ένα χαλί, πολλές εικόνες, σταυρούς, κομποσκοίνια, ένα παράθυρο, μια πόρτα. Τα απαραίτητα έπιπλα, χωρίς να ανήκουν στην μοναχή, χωρίς να είναι ιδιοκτησία της. Ο χώρος έχει την προσωπική φροντίδα ή ακαταστασία της καθεμιάς. Άλλα κελιά είναι πιο γεμάτα και άλλα πιο απλά και λιτά. Αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν η κλίμακα των αντικειμένων μέσα στο κελί.Το γραφείο ήταν πάρα πολύ μικροσκοπικό, το κομοδίνο το ίδιο, το καρεκλάκι της μοναχής ήταν σαν παιδικό, κοντό και μικρό. Το κάθε έπιπλακι-γιατί έπιπλο δεν το λες- ήταν κολλημένο με το διπλανό του. Δεν υπήρχε καμία ευρυχωρία και άνεση στον χώρο. Στο κελί η κάθε μοναχή έχει να κάνει τον προσωπικό της κανόνα που περιλαμβάνει συνήθως μετάνοιες, προσευχή με κομποσχοίνι και ανάγνωση ψυχωφέλιμων βιβλίων. Τις μετάνοιες τις κάνει στο χαλάκι στο πάτωμα ενώ την ανάγνωση στο γραφείο της. Το κελί είναι άβατο και δεν επιτρέπεται η είσοδος σε κανέναν. Με εξαίρεση την περίπτωση ασθένειας και την ημέρα της μεγαλοσχημίας της μοναχής. γερόντισσα Μελάνη: -Τί υπάρχει μέσα στο κελί; -Βιβλιοθήκη, ντουλάπα, τραπέζι, κρεβάτι, προσωπικό μπάνιο. Συνήθως το κελί που γίνεσαι μεγαλόσχημη το διατηρείς ισόβια και λέγεται “το ασκηταριό μου”. -Έχετε προσωπικά αντικείμενα; -Αυτά που υπάρχουν μέσα στο κελί. Εικόνες, κλινοσκεπάσματα, προσωπικά ρούχα. Έχουμε προσωπικά φλυτζάνια μόνο για το πρωινό.

130

Τι υπάρχει στο κελί; Εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα x 20 κομποσκοίνια λαδάκι για καντήλι ράσα κάδος χαρτικά βιβλιοθήκη βιβλία κρεβάτι ντουλάπι μπάνιο λεκάνη σαπούνι κάδος απορριμάτων παγουράκι πετσέτα χεριών πετσέτα ποδιών θερμοσίφωνας καρέκλα μαξιλαράκι άπλυτα παντόφλες εικόνα εικονοστάσι θυμιατό κερί μαντήλιον ντουλάπα γραφείο φωτογραφία ηγουμένης λαμπατέρ βιβλία φάρμακα μπαουλοντίβανο ντοσιέ κρεμάστρα απορρυπαντικά βούρτσες αποσμητικό φάρμακα κα.

131

Σκίτσο σε χαρτί με μολύβι και μελάνι_ Βορεινής πτέρυγας, ισόγειo: ιατρείο, δωμάτιο/αναρρωτήριο, εργαστήρια, ξενώνας, μπάνιο, κουζινάκι, όροφος: κελιά και παρεκλήσσι της Αγ. Αικατερίνης και της Αγ. Αναστασίας περιφραγμένη αυλή με δέντρα και λουλούδια που περι-ορίζει την κίνηση έξω απο τους χώρους του ισογείου, περιοχή μόνο για κίνηση και μόνο απο τις αδελφές 132

133

ΖΟΟΜ ΙΝ

134

ΔΙΑΣΤΑΣΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΕΛΙΩΝ

υπολογισμός διαστάσων τριών διαφορετικών κελιών

το δωμάτιο φιλοξενίας μου, το μόνο που έχει ντουσιέρα 135

ΤΟ ΚΕΛΙ ΤΗΣ ΑΔΕΛΦΗΣ ΕΥΦHΜΙΑΣ ΠΡΩΗΝ:CUSTOMER SERVICE ASSISTANT ΣΤΟ ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ ΤΟΥ ΚΑΝΑΔΑ ΕΓΙΝΕ ΜΟΝΑΧΗ ΣΕ ΜΕΓΑΛΗ ΗΛΙΚΙΑ

136

137

Σκίτσα με μολύβι και μελάνι_ αποτύπωση ενός κελιού του μοναστηριού και καταγραφή όλων των αντικειμένων που υπάρχουν μέσα σε αυτό

138

139

140

141

142

Τί υπάρχει στην ντουλάπα;

143

144

145

Η ΤΟΥΑΛΕΤΑ ΤΟΥ ΚΕΛΙΟΥ Το κάθε κελί έχει την δική του προσωπική τουαλέτα. Παλιότερα, μια σειρά κελιών μοιραζόταν κοινές τουαλέτες εξωτερικά από τα κελιά. Αργότερα, για πρακτικούς λόγους η γερόντισσα αποφάσισε το κάθε κελί να έχει και το δικό του μπάνιο. Έτσι καταργήθηκε ένα κελί ανάμεσα σε δυο και στη θέση του έγιναν δύο μπάνια και μια αποθήκη.

146

147

ΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ_ το κελί μου Ήταν πράγματι ένα μικρό δωματιάκι, ίσως 4 μέτρα μήκος και 3 μήκος πλάτος. Υπήρχαν δυο κρεβάτια, μια ντουλάπα, ένα μικρό γραφειάκι. Μέσα στην ντουλάπα υπήρχαν κουβέρτες. Στα αριστερά της κεφαλής του κρεβατιού μου υπήρχε ένα παραθυράκι που έβλεπε στα βουνά και στις χαράδρες και απλώνονταν μπροστά μου. Στους τοίχους υπήρχαν λίγες εικόνες και πίσω από την πόρτα μια κρεμάστρα όπου από πάνω της ήταν τοποθετημένα βιβλία. Από εκεί λοιπόν διάβασα τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος. Τα βιβλία ήταν κυρίως πνευματικού περιεχομένου “η Αγία Υπομονή, το προσευχητάριον μου, Ευλογημένο καταφύγιο, Παρουσία του Αγίου Πνεύματος, Το έαρ της ερήμου, Οι μυροφόρες, Πνευματικές διδαχές,Θάνατος, Ανάσταση και Αιώνια ζωή, ”.Μπροστά στο παράθυρο, δίπλα από το κρεβάτι υπήρχε ένα κομοδίνο, με ένα πορτατίφ και ένα ρολόι. Δεν θυμάμαι κάτι άλλο, μια λάμπα κρεμόταν στην μέση του ταβανιού. Ο νότος ήταν από την πλευρά της πόρτας, έτσι όλη την ήμερα υπήρχε μέτριος φωτισμός. Το κρεβάτι ήταν στενό, και το γραφείο πάρα πολύ μικρό, ίσα ίσα χωρούσε ο υπολογιστής μου, μια κούπα καφές και ένα βιβλίο. Ίσως ήταν το μικρότερο γραφείο που είχα κάτσει ποτέ. Έτσι το δεύτερο κρεβάτι του δωματίου, που βρισκόταν πίσω από το γραφείο το χρησιμοποιούσα για βοηθητικό γραφείο ή για καθιστικόκαναπέ, όταν με επισκεπτόταν κάποια αδελφή. Υπήρχε μοκέτα στο πάτωμα και ένα σημείωμα, μην χτενίζεστε πάνω στο χαλί και πάνω στις κουβέρτες. Το δωμάτιο είχε δικό του μπάνιο. Απέναντι από το κομοδίνο και δίπλα στην ντουλάπα ήταν η πόρτα του μπάνιου. Το μπάνιο είχε ένα παράθυρο με την ίδια θέα. Μια μικρή ντουζιέρα, νιπτήρα, λεκάνη. Είχε και ένα ακόμα παράθυρο που ενωνόταν με ένα ακόμα μπάνιο. Δεν θέλησα ποτέ να ακούσω μουσική στο δωμάτιο.

148

ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΟ ΚΕΛΙ ΜΟΥ

ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΣΤΟ ΜΠΑΝΙΟ

149

Τι υπάρχει στο κελί μου; Εικόνα εικόνα εικόνα εικόνα βιβλίο βιβλίο βιβλίο βιβλίο καντήλι γραφείο καρέκλα κρεμάστρες κρεβάτι ντουλάπι πετσέτες σεντόνια μαξιλάρια κουβέρτες κομοδίνο σεμέν κουρτίνα δίσκος ποτήρι κούπα κανάτα κρεβάτι κρεβάτι μπάνιο κάδος απορριμάτων λεκάνη χαρτί υγείας σφουγγάρι σαπούνι πλυσίματος ρούχων σαπούνι κα.

150

κάτοψη δωματίου φιλοξενίας

151

152

153

ΤΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ

1α

2α

1.ραφείονκεντητήρειον

1α.σιδερωτήρειον 2.αγιογραφείον 2α.αγιογραφία στον ναό 3.βιβλιοδεσία & συντήρηση βιβλίων 4.μαρμαρογλυπτικήξυλογλυπτική

154

Σκίτσο κάτοψης του εργαστηρίου κεντήματος-ραφείου και οι θέσεις των μοναζουσών την ώρα του εργοχείρου τους. Οι αδελφές κάνουν το εργόχειρό τους και για απορίες συμβουλεύονται την γερόντισσα. Στις 12 το μεσημέρι κάθε μέρα χτυπάει ένα καμπανάκι που δηλώνει την έναρξη της προσευχής στο εργαστήριο. Οι αδελφές θα συνεχίσουν το εργόχειρό τους και ταυτόχρονα θα ψάλουν παράκληση στην Παναγία και τον μικρό Παρακλητικό κανόνα. 155

πόρτα που οδγηγεί στo αγιογραφείο

156

Ντουλάπια αποθήκευσης υφασμάτων, ειδών ραπτικής (κουβαρίστρες, βελόνες, κλωστές), σχέδια πατρόν, εκκλησιαστικά είδη..κα

πόρτα που οδγηγεί στην αυλή πόρτα που οδηγεί στο σιδερωτήρειο

157

158

159

Στην βόρεια πτέρυγα στο ισόγειο βρίσκονται τα εργαστήρια κεντήματος-ραφείο, το αγιογραφείο και ο χώρος σιδερώματος. Τα μεγάλα ανοίγματα (παράθυρα) στον νότο, με θέα την αυλή και το καθολικό προσφέρουν επαρκή φωτισμό για την εργασία των μοναζουσών. Η γερόντισσα καθώς ασχολείται με το κέντημα και το ράψιμο, τις ώρες που το πρόγραμμα προβλέπει το εργόχειρο αυτό, βρίσκεται στον χώρο.

160

Οι μεγάλες αδελφές που που δεν μπορούν να κάνουν το εργόχειρο ή το διακόνημά τους, λόγω προβλημάτων υγείας και ηλικίας, έρχονται σε αυτόν τον χώρο, για να είναι κοντά στην γερόντισσά τους. Διαβάζουν ένα περιοδικό, όπως η Αδ. Ελέσα που φαίνεται στο σκίτσο, είτε ξεχωρίζουν τα φυτικά φυτίλια για το καντήλι, όπως η αδελφή Σάρα.

161

ΣΙΔΕΡΩΤΗΡΙΟ Το σιδερωτήριο βρίσκεται δίπλα από το κεντητήριο-ραφείο για να εξυπηρετεί το σιδέρωμα των ράσων που μεταποιούνται ή ράβονται. Η κάθε μοναχή εκτός του διακονήματος και του εργοχείρου που της αναθέτει η γερόντισσα έχει να πλύνει και να σιδερώσει τα ράσα και τα εσώρουχα της. Η κάθε μια τα δικά της.

162

Σκίτσα κάτοψης και οψέων του χώρου. Η τυφλή αδελφή Φιλοθέη εν ώρα σιδερώματος.

163

ΑΓΙΟΓΡΑΦΕΙΟΝ

πόρτα σύνδεσης χώρου με το κεντητήρειονραφείον

164

πόρτα που οδηγεί στην αυλή

Κάτοψη αγιογραφείου και ο χώρος εργασίας της κάθε μοναχής. 165

Στο αγιογραφείον οι αδελφές ασχολούνται με την τέχνη της αγιογραφίας, δηλαδή της απεικόνισης ιερών προσώπων ή θρησκευτικών σκηνών.

η αδελφή Τατιανή εν ώρα εργοχείρου

166

Ο ΠΡΟΘΑΛΑΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΓΡΑΦΕΙΟΥ Ο προθάλαμος εξυπηρετεί ως χώρος αποθήκευσης των εικόνων, φωτοτυπικού, φύλαξης αυγουλο-χρωμάτων στο ψυγείο και πλυσίματος καθώς διαθέτει νεροχύτη μέσα στην ντουλάπα.

167

Η ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΟΝ ΝΑΟ

Τμήμα του ναού που αγιογραφείτο κατά την παραμονή μου. Σκίτσο με μολύβι και μελάνι σε χαρτί. 168

Οι αδελφές εκτός από τις εικόνες, αγιογραφούν και ολόκληρο τον ναό, τα παρεκκλήσια, την τράπεζα... 169

Δημιουργούν μικρές σκαλωσιές με τραπέζια, καρέκλες, σκαμπό, ώστε να φτάνουν στο επιθυμητό ύψος που θέλουν να αγιογραφήσουν.

170

171

ΤΟ ΠΛΥΣΤΑΡΙΟ-ΑΠΛΩΣΤΑΡΙΟ

172

ΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΑΤΕΝΤΑΣ

Στο απλωσταριό ο μόνος χώρος να ακουμπάνε οι μοναχές την λεκάνη, όταν απλώνουν τα ρούχα, ήταν το πάτωμα. Κάτι τέτοιο όμως, ήταν πολύ κουραστικό καθώς έπρεπε να σκύβουν όλη την ώρα. Έτσι λοιπόν, σε ένα καρότσι του σούπερ μάρκετ η αδελφή Θεοκτίστη τοποθέτησε και κάρφωσε ξύλα ώστε να ακουμπάνε την λεκάνη εκεί πάνω. Έραψε και έβαλε θήκες σε δυο πλευρές του καροτσιού ωστε να αποθηκεύουν τα μανταλάκια. Οι αδελφότητα για να την ευχαριστήσει για την ιδέα και την κατασκευή της, της έδωσε “το

πατέντας”.

βραβείο

173

174

Φωτογραφίες της πατέντας_τροχήλατος πάγκος για την εξυπηρέτηση του απλώματος και χώρος αποθήκης μανταλακίων.

175

176

ΔΙΑΜΟΝΕΣ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ/ Η ΖΩΗ ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ

177

γερόντισσα: -Πώς λειτουργεί ένα κοινόβιο; -Με την υποχωρητικότητα, την αγάπη και την ανοχή. Όσο ανεβαίνεις πνευματικά τόσο λιγότερο καυγαδίζεις. Εγώ και εσύ να γίνουμε εμείς. -Συντελείτε μέσα στο μοναστήρι η απόλυτη βελτίωση του εαυτού; Ο Αριστοτέλης έλεγε ο κοινός βίος είναι ο τέλειος βίος. -Το ευ ζην είναι αποτέλεσμα κοινοβιακής ζωής. Βελτιώνεται ο εαυτός μας αλλά και αυτό εξαρτάται από πόσο εύπλαστος είναι κάποιος. Επίσης, εξαρτάται από την θέληση που βάζει, να αναγνωρίσει τα μείον και να τα καλλιεργήσει τα υπέρ. Ένας χαρακτήρας εγωκεντρικός τα θέλει όπως τα θέλει ο ίδιος. Ο εγωκεντρικός βλέπει τις ελλείψεις δεν βλέπει την ομορφιά. Πολύ υποκειμενικό είναι το θέμα αυτό, για αυτό δεν έχουμε την ίδια πνευματική πρόοδο σε όλες τις ψυχές, σε όλους τους ανθρώπους. Έχουμε μερικούς ανθρώπους οι οποίοι καθυστερούν σε αυτό, και άλλες ψυχές που πετούν,δηλαδή ξέρουν να πάρουν το όμορφο της άλλης ψυχής και να το μιμηθούν. Να βάλεις καλό λογισμό για τον άλλο. Έρχονται καμιά φορά οι αδελφές που μου λένε μικρότητες. Εμένα αν μου λέγαν αυτό θα έβαζα αυτόν τον καλό λογισμό, δεν θα βαζα εκείνον. Και αυτό εξαρτάται από την ποιότητα του ατόμου, του ανθρώπου όχι του ατόμου. Θέλει προσπάθεια ο καλός λογισμός. Γιατί να μείνω σε αυτόν και μην σκεφτώ τον άλλον?

178

ΤΟ ΚΟΙΝΟΒΙΟ Ο M. Βασίλειος παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα του κοινοβίου σε σχέση με την κατά μόνας άσκηση. “Πιστεύω ότι η συμβίωση περισσοτέρων προσώπων στο ίδιο μέρος είναι πιο χρήσιμη για πολλούς λόγους. Πρώτα πρώτα γιατί κανείς δεν είναι αυτάρκης ως άτομο ούτε καν ως προς τις σωματικές του ανάγκες,αλλά χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο για την απόκτηση των αναγκών. Ο δημιουργός θεός όρισε να χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον, όπως λέει η Γραφή, ώστε να συνδεόμαστε μεταξύ μας. Ο μονήρης βίος έχει ένα σκοπό: την πρόσφορη ικανοποίηση κάθε ανάγκης. Και αυτό προφανώς αντίκειται στο νόμο της αγάπης. Έξαλλου στην απομόνωση δεν μπορεί κανείς να καταλάβει εύκολα το ελάττωμα του, αφού δεν έχει κανένα να τον ελέγχει και να τον διορθώνει με πραότητα και ευσπλαχνία. ‘Επειτα, επειδή το άγιο πνεύμα χορηγεί τα πνευματικά χαρίσματα ανάλογα με την πίστη του καθενός, το ιδιαίτερο χάρισμα γίνεται στην κοινή ζωή κοινό γι’ αυτούς που ζουν μαζί. Στο μονήρη βίο ενεδρεύουν και άλλοι κίνδυνοι εκτός από αυτούς που αναφέραμε. Πρώτος και μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος της αυταρέσκειας. Επειδή δεν υπάρχει κάνεις που να κρίνει το έργο του μοναχού, θα νομίσει αυτός ότι έχει φτάσει στο τέλειο ύψος. Έπειτα, συνηθίζοντας να μένει αγύμναστος, ούτε τα ελαττώματα του γνωρίζει, ούτε την πρόοδο σε καλά έργα, γιατί έχει απομακρύνει τους ανθρώπους που του δίνουν την ευκαιρία για επιτέλεση των εντολών. Η συγκατοίκηση των αδελφών είναι λοιπόν στάδιο άθλησης και ευωδιά πνευματικής προόδου και διαρκής άσκηση και μελέτη των εντολών του Κυρίου. Βασικό συστατικό της μοναχικής ζωής είναι ο άλλος. 37

37. Χρίστος Θ. Κρικώνης, Ο ορθόδοξος μοναχισμός, 2010

179

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ Ὁ μοναχός, απὸ θεϊκὴ κλήση και προσωπικὴ επιλογὴ και αφιέρωση, ακολουθεί το μονοπάτι της ασκήσεως, της ταπεινώσεως καὶ της προσευχής, που αποτελούν τα κλειδιὰ που τον οδηγούν στον ουράνιο Πατὲρα. O Μέγ. Βασίλειος,ο θεμελιωτὴς του κοινοβιακού μοναχισμού, αναλύει το έργο και την αποστολή του μοναχού μέσα από τα ασκητικὰ συγγράμματά του ”Ἀσκητικὴ προδιατύπωσις”, ”Ὅροι κατὰ πλὰτος”, ” Ὅροι κατ’ ἐπιτομήν”, ”Λόγοι ἀσκητικοί”. Ὑπάρχει ένα χωρίο του Μεγ. Βασιλείου που συμπυκνώνει το βαθὺ νόημα της μοναχικής ζωής και το οποίο περιγράφει το πως ο μοναχὸς οφείλει να συγκεντρώσει τη διάνοιά του περί τον Θεόν και μην διασπάται η σκέψη του σε κοσμικά ζητήματα. Ἔτσι, με την προσευχή και τη νήψη(αυτοσυγκέντρωση της σκέψης στη νοερά προσευχή και την ιερὰ ησυχία) θα οδηγηθεί στην κάθαρση των παθών και την θεία έλλαμψη του νού. Ο μοναχὸς ζεί βίο ακτήμονα και απράγμονα, εν πτωχεία δηλ. και χωρὶς μέριμνες της καθημερινότητας, διότι ο σκοπὸς του είναι νὰ γίνει ”τῶν οὐρανίων πολιτευμάτων εραστὴς καὶ της ἀγγελικῆς διαγωγῆς πραγματευτὴς καὶ τῶν ἁγίων μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ συστρατιώτης”. Δεν είναι εύκολο να απαλλαγεί κάποιος από τις εξαρτήσεις του κόσμου και να απαρνηθεί κάθε τι εφήμερο και πρόσκαιρο έναντι του αιωνίου. Σε αυτὸ συνίσταται η προσπάθεια του μοναχού που είναι μια ασκητικὴ ανάβαση από την φιλαυτία και τον εγωισμὸ στην αποταγὴ (αποκήρυξη των κοσμικών), υποταγή στον ηγούμενο ἢ τον πνευματικό του γέροντα, υπακοὴ και ὑπομονὴ στις θλίψεις και τις δοκιμασίες. Με την ασκητικὴ ζωὴ ο μοναχὸς ακολουθεί την στενὴ και τεθλιμμένη οδὸ που είπε ο Κύριος οτι οδηγεί στὴ Βασιλεία των Ουρανών. Αυτὴ συνίσταται στην εφαρμογὴ των ευαγγελικών ἐντολών στο επίπεδο της καθημερινότητας. Ο μοναχὸς ασκείται σωματικὰ με την εγκράτεια του σώματος στή διατροφὴ και τη φυλακὴ των αισθήσεων, την ἐργασία του (το διακόνημα στη μονή),με τη λιτὴ ενδυμασία και τον απλὸ τρόπο ζωής και συμπεριφοράς. Με τη νηστεία, τις προσευχές, την αγρυπνία, την υπακοή, τα διακονήματα και την εργασία των χειρών του ο μοναχὸς σκληραγωγεί το σώμα του και καταπολεμά τα πάθη της φιλαυτίας, των επιθυμιών και των ανέσεων που επιθυμεί η σάρκα και μάχεται τους πονηροὺς λογισμοὺς που η προσκόλληση στα 180

υλικὰ επιφέρει. Η σωματικὴ άσκηση του μοναχού συνδέεται στενὰ με την πνευματικὴ άσκηση και η πρώτη αποτελεί βάθρο και προϋπόθεση για την δεύτερη. Παρὰλληλα με τη συνεχή προσευχὴ και τις αγρυπνίες ο μοναχὸς διατηρεί στην καρδιὰ του ωφέλιμους και πνευματικὰ καρποφόρους λογισμοὺς που ενισχύονται απὸ την ακρόαση ή τη μελέτη των θείων λόγων, της πατερικής, ασκητικής καὶ νηπτικής γραμματείας. Έτσι, ο μοναχὸς καθημερινά γυμνάζεται σωματικὰ και πνευματικά.38 Γερόντισσα Μελάνη: -Μοναχός=μόνος; -”Κατά μόνας ειμί ως αν παρέλθω” λέμε στον εσπερινό, στους στίχους εκεί “θα είμαι μόνος”, υπό την έννοια του ανθρωπίνου στηρίγματος, δηλαδή πρέπει να καταλάβω ότι θα ζω “επί του Κυρίου μόνος, το μόνο ο θεό”, λέει στο άσμα ασμάτων, δηλαδή η ψυχή ζει μόνη της με τον θεό, άλλο αν συνυπάρχει κοινοβιακά, και αγωνίζεται μαζί με άλλους και αυτούς αγωνιστάς. Δεν υπάρχει η συζυγία. Μοναχός μονάδα, ζεις μόνος σου. Θυμάμαι σε μια αφιερωμένη κοπέλα η γιαγιά της “θα είσαι κατά μονας οσαν παρελθεις”. Μόνος αλλά συνυπάρχεις με τον θεό, και δεν νιώθεις μόνος, έχεις κάνει τους πνευματικούς σου γάμους με τον Κύριο, την Παναγία, τους αγίους. Αισθάνεσαι συντροφευμενος με όλο τον πνευματικό κόσμο και αισθάνεσαι πανευτυχής. Αδελφή Θεοκτίστη: -Τί είναι το παν στον μοναχισμό; -Αγάπη προς τον θεό, αγάπη προς τους ανθρώπους, υπακοή, ταπείνωση, παρθενία, η αγάπη περικλείει μέσα της όλες τις αρετές, το λέει ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος. Γιατί ο θεός αγάπη εστί. Αναπτύσσεται διότι θέλεις μέρα με την μέρα να ενώνεσαι με τον Θεό. Αν αγαπήσεις τον αδελφό, αγαπάς και τον Θεό. Αν αγαπήσεις τον Θεό αγαπάς και τον αδελφό σου.

38. Η ΚΑΤΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ – ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΧΙΚΗΣ ΖΩΗΣ, 2012 http://www.enromiosini.gr/arthrografia/ η-κατα-χριστον-ασκηση-τουμοναχου-οι-α/

181

Ο μοναχός “είναι όχι απλά ένας μη παντρεμένος άνθρωπος, αλλά ένας που επενδύει σε έναν μοναδικό σκοπό. Ίσως αυτό σχετίζεται με την θεωρία του Πλάτωνα “της ενοποίησης της ψυχής”συμπίεση στην προσήλωση ενός μόνο στόχου”. Το ΕΝΑ που είναι ο μοναχός: ειναι κάποιος που είναι μόνος και το αντίθετο του, το ΔΥΟ, είναι καποιος παντρεμενος. Το ΕΝΑ του μοναχού, είναι ένα σύνθετο ΕΝΑ, που κατοικεί με την εικονικότητα του ΔΥΟ. Ο αναχωρητής είναι μια κατάσταση ολοκληρωτικής υποχώρησης: είναι βασικά θέμα αγαπητικης υποχώρησης. Ο Παγνούτιος ήθελε να μείνει μόνος, για να γίνει ένα με τον Θεό, σε αυτόν που ανήκε, να γίνει άρρηκτα συνδεδεμένος μαζί του. Αυτό που έχει σημασία είναι όχι τόσο το ΕΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΥΟ ΑΛΛΑ η ολοκλήρωση. O μοναχός, κυριολεκτικά, είναι μια οντότητα εξαίρεσης, ακόμη κι αν μένει στην κοινότητα του μοναστηριού: -ως πνευματική oντότητα- μια πυκνή συγκέντρωση του ιερού (μεταξύ των ελίτ) -ως κοσμική οντότητα- η μοναστική κατάσταση σχετίζεται με μια αριστοκρατική αντίληψη-μια κατάσταση ζωής που δεν είναι παραγωγική με οικονομικούς όρους αλλά υπερβολικά παραγωγική στο πνευματικά και/ή διανοητικά. Είναι η πολυτέλεια συμβολικών συστημάτων, κάτι που η κοινωνία δεν μπορεί να κάνει χωρίς, γιατί χωρίς το συμβολικό, η ανθρωπότητα πεθαίνει (ψυχοσωματικά: η απουσία του συμβολισμού_ σωματική αρρώστια). Για να βρούμε τις βασικές ανάγκες των ειδών(συμβολική απαίτηση), η κοινωνία θα περιθωριοποιήσει ένα μικρο τμήμα- κομμάτι από τα μέλη της”. 39 39. Roland Barthes,How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012

182

ΟΙ ΜΟΝΑΧΕΣ ΤΗΣ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Είναι απλές γυναίκες, μεγάλες, μικρές, σιωπηλές, ζωηρές. Έχουν ξέσκεπο μόνο το πρόσωπο, (φωτεινό, χαμογελαστό) και τα χέρια. Τα μαλλιά και ο λαιμός είναι καλυμμένα από το μαντήλιον του κεφαλιού. Δεν είναι ποτέ βαμμένες ή καλοπισμένες στο πρόσωπο και στα χέρια. Μαυροντυμένες, από το κεφάλι μέχρι τα πόδια πηγαινοέρχονται σαν ορατές και συνάμα αόρατες (ειδικά την νύχτα), χωρίς καμιά πόζα, σιωπηλές, γοργές, οι πράξεις τους είναι απίθανα λειτουργικές, χρωματισμένες με ένα μείγμα δύναμης και λεπτότητας. Όλες είναι πολύ πρόσχαρες. Μου είπε μια αδελφή, ότι ένας παππούλης που ερχόταν στο μοναστήρι τους έλεγε, θέλω χαρούμενες μοναχές να βλέπω και όχι σκυθρωπές και έτσι και εκείνες ακολούθησαν την προτροπή του. Καθημερινός αγώνας τους να καλλιεργήσουν μια καλή σχέση με τις υπόλοιπες μοναχές αλλά και η καθεμία με τον Χριστό, μια σχέση που τις ενώνει και μεταξύ τους (σύμπνοια πνευματική). Έτσι, ο λόγος τους είναι πάντα πολύ προσεκτικός. Κάθε τι που θέλουν να πούνε λέγεται με διάκριση και ευγενική διάθεση. Αυτό το εκτίμησα βαθύτατα διότι συγκρίνοντάς το με τον έξω κόσμο είναι αυτό που λείπει.

183

Η ΗΓΟΥΜΕΝΗ Ιστορικά με το πέρασμα από τον ερημιτισμό στο κοινοβιακό σύστημα, αμέσως εισήχθηκε και η ιεραρχία: η εφεύρεση του αρχηγού. -αναχωρητισμός: δεν χαρακτηρίζεται αυστηρά από την μοναξιά καθώς υπάρχουν ομάδες αναχωρητών. Χαρακτηρίζεται από την απουσία αρχηγού. Στην ιδιορρυθμία η ομάδα δεν έχει αρχηγό, στο κοινόβιο η ομάδα έχει. -Ο Παχώμιος εισήγαγε τον πρώτο κανόνα: υπακοή. Και έναν αρχηγό για κάθε μια ομάδα μοναχών.40

Η ΗΓΟΥΜΕΝΗ ΤΗΣ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ

Ηγούμενη είναι η πνευματική ηγέτιδα του μοναστηριού, η μητέρα όλων των μοναζουσών. Είναι ενα ανθρώπινο πρόσωπο ιερό, αυθεντικό, κεντροθετημένο μέσα στο μοναστήρι όπου όλες οι αδελφές την σέβονται και την εκτιμούν. Όλες οι αδελφές πέρνουν την ευχή της, την συμβολεύονται και την υπακουν. Επίσης, η ηγουμένη λειτουργεί σαν μια καλή μητέρα. Σερβίρει το φαγητό στις μοναχές, τους ράβει τα ράσα και τους ωθεί στο να γίνουν καλύτερες. Η ηγουμένη θέτει σαφή όρια και κανόνες στο πως να λειτουργούν οι μοναχές για καλύτερη συνύπαρξη στην κοινότητα.

40.Roland Barthes,How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012 εικόνα: σκίτσο που απεικονίζει την γερόντισσα Μελάνη

184

H κυρά του ‘Αθωνα και ηγουμένη του Αγίου Όρους

185

Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ Το ράσο είναι το ένδυμα με το οποίο σκεπάζεται όλο το σώμα του μοναχής. Είναι ένδυμα που σβήνει τους κακούς λογισμούς και τα προσωπικά θελήματα, βοηθώντας την να έχει μνήμη καί σκέψεις θανάτου.

41. ΑΝΑΒΑΣΕΙΣ http://anavaseis.blogspot.gr/2013/01/blog-post_9245.html

186

Το ένδυμα αυτό της μάχης είναι μαύρου χρώματος. Με τον λογισμό του θανάτου, φονεύονται οι εμπαθείς κινήσεις του σώματος και η κενοδοξία. Η ενδυμασία αυτή είναι χωρίς ναρκισσισμό και χωρίς φλυαρία. Ένα ρούχο που δεν αλλάζει, ένα ρούχο που παραμένει κάθε μέρα το ίδιο.41

γερόντισσα Μελάνη -Γιατί φοράτε μαύρα; -Τα μαύρα συμβολίζουν το πένθος για την σταυρική θυσία του Κυρίου.

187

Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ Είναι απαραίτητο να τονισθεί ότι όλη η άσκηση του μοναχού και η προσπάθεια για να γίνει δεκτή από το Θεό πρέπει να συνοδεύεται από την μετάνοια. Κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό μετάνοια είναι η επάνοδος της ψυχής εκ του παρά φύσιν στο κατά φύσιν. Η λέξη «μετάνοια» σημαίνει μ ε τ α β ο λ ή του ανθρώπου, αλλαγή, μετάβαση από μια κατάσταση σε άλλη. Η ζωή του μοναχού είναι μία ζωή συνεχούς εσωτερικής μετανοίας υπ’ αυτήν την έννοιαν. Είναι μία αδιάκοπη αναζήτηση του Θεού, κάθε ημέρα. Ο Θεός είναι το «ύδωρ το ζων» και ο μοναχός είναι ο αείποτε διψών τον Θεόν και στη μετάνοια υπάρχει μία δίψα του Θεού απεριόριστη.42

Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ Η προσευχή είναι το κύριο έργο του μοναχού. Περισσότερο από την εργασία ή την ανάπαυσή του, η προσευχή είναι η ζωή του μοναχού. Η ζωή του είναι προσευχή και η προσευχή είναι η ζωή του. Η προσευχή μπορεί να ποικίλλει επ’ άπειρον και κατά την μορφή και κατά την ποιότητα. Και βεβαίως εκτός από την λατρευτική προσευχή, η σημαντικότερη ειναι η νοερά, η καρδιακή προσευχή, τη ΚΑΘΑΡΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗ που είναι και η τελειότερη μορφή. Καρποί της καθαρής προσευχής, όπως αναφέρει ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, είναι «η απλότης, αγάπη, ταπεινοφροσύνη, καρτερία, ακακία και τα τοιαύτα». Για να φθάσει ο μοναχός στην καθαρή προσευχή εγκαταλείπει τα πάντα. Και η εγκατάλειψη αυτή αποτελεί την ουσία της μοναστικής απαρνήσεως.43

42.ΠΕΡΙ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ http://www.impantokratoros.gr/14726ACB.el.aspx 43. ο.π

188

ΜΕΤΑΝΟΙΑ-ΚΑΝΟΝΑΣ-ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΗΣ ΜΟΝΑΧΗΣ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Υπάρχει και η σωματική διάσταση της μετάνοιας, που είναι το σκύψιμο του σώματος προς τα μπροστά. Μετάνοιες η μοναχή κάνει μπροστά στα εικονίσματα, στην γερόντισσα, στην προσευχή της, μπροστά σε άλλη αδελφή. Όταν μια αδελφή εισέλθει στον ναό για την πρωινή προσευχή, πριν κάτσει στο στασίδι της, πηγαίνει στην γερόντισσα κάνει μετάνοια, της φιλά το χέρι και παίρνει την ευχή της. Εκείνη την χαιρετά με την φράση “καλώς την”. Έπειτα προσκυνά και κάνει μετάνοιες σε όλα τα εικονίσματα που υπάρχουν στον ναό. Αυτό το επαναλαμβάνει και στο τέλος της κάθε ακολουθίας. Μετά το πέρας του αποδείπνου στον ναό, υπάρχει μια συνολική μετάνοια από όλες τις αδελφές. Όλα τα σώματα σκύβουν και με μια φωνή φωνάζουν “συγχωρησον”. Είναι η μετάνοια της αλληλοσυγχώρεσης. Ακόμα, πριν βγούν από τον ναό, όλες περνάνε μπροστά από την γερόντισσα με την σειρά, σκύβουν, φιλάνε το χέρι της και ζητάνε συγχώρεση “συγχωρέστε με”. Επίσης, οι αδελφές που έχουν το διακόνημα του μαγειρέματος, όταν τελειώσει το μεσημεριανό, κάνουμε μετάνοιες μπροστά στις υπόλοιπες αδελφές ως ένδειξη συγχώρεσης στην περίπτωση που το φαγητό δεν ήταν νόστιμο. Στο κελί της κάθε μοναχής θα γίνουν και οι προσωπικές της μετάνοιες. Εκεί όχι μπροστά σε κάποιο πρόσωπο αλλά για το πρόσωπο του Χριστού. Η κάθε μια αδελφή ανάλογα με τον βαθμό της έχει διαφορετικό αριθμό προσωπικών μετανοιών που έχει να κάνει την ήμερα, είναι ο λεγόμενος κανόνας της. Κανόνας για την δόκιμη είναι 3 κομποσκοίνια και 30 μετάνοιες, για την ρασσοφόρα 6 κομποσκοίνια και 60 μετάνοιες και για την μεγαλόσχημη 12 κομποσκοίνια και 120 μετάνοιες την ημέρα. Κάθε κόμπος και μια ευχή «Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησον με». Μαζί με τις ευχές (με το κομποσχοίνι) κάνει μετάνοιες εδαφιαίες. Σε κάθε κόμπο και ευχή και σε κάθε μετάνοια και ευχή, κάνει και μια φορά τον σταυρό της. Αυτός ο κανόνας πέρα από την προσευχή είναι και σωματική άσκηση. Ρώτησα μια μοναχή πόσα “Κύριε Ελέησον” λέει την ημέρα και μου λέει “Ο,τι διακόνημα και να κάνω λέω την ευχή, τι κι αν μαγειρεύω, ποτίζω, σκαλίζω. Έχω κι από την γερόντισσα μου έναν κανόνα για την μέρα”.

189

Η ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ

190

εικόνες: αριστερά: για τις μετάνοιες απο το βιβλίο του Γέροντα Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτη, Βίος και λόγοι, δεξιά: οι διαστάσεις του προσευχόμενου από το βιβλίο Ernst Neufert, Neufert Architects’ Data

191

24 ΩΡΕΣ Το 24ωρο των μοναχών είναι χωρισμένο σε τρία 8ωρα τμήματα, ανά ένα για την προσευχή, την ανάπαυση και την εργασία και αποβλέπουν σε τριπλό σκοπό. Με την εντατική εργασία ο μοναχός χρησιμοποιεί τα υλικά αγαθά και κάνει σωστή χρήση τους γιατί με αυτά εξασφαλίζονται τα πενιχρά μέσα συντήρησης, απαραίτητα για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών τους και για την συντήρηση της μονής τους. Επίσης εξασφαλίζεται και η βοήθεια των συνανθρώπων, αλλά και η απομάκρυνση κάθε πονηρής σκέψης, που εισβάλει στην συνείδηση τον καιρό της ραθυμίας και της αργίας. Ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ουχί “αργόν και ακίνητον αλλά ενεργόν προς καθήκοντα” και “έμπρακτον προς άσκησιν εργασίας” για την αποδοτική χρήση της οποίας θα δώσει λόγο στο Θεό. (Όροι κατά Πλάτος, Μεγ. Βασιλείου). Η έλλογη χρήση των αγαθών καλλιεργείται, μέσα από τα παραδοσιακά μοναχικά διακονήματα και εργόχειρα, τα οποία μαρτυρούν την αληθινή σχέση του μοναχού με την φυσική δημιουργία, όπως και την καλλιέργεια λαχανόκηπων, ανθόκηπων, δηλαδή την γεωργική, υφαντική, οικοδομική, που εξυπηρετούν την άμεση ανάγκη της καθημερινής ζωής τους. Ακόμα και με την παρασκευή καθαρού κεριού, θυμιάματος, ζύμωμα και ψησιμο καθαρού ψωμιού και άλλα παρόμοια. 44 Η κοινή ζωή μέσα στο κοινόβιο μπορεί μόνο να βιωθεί μέσα από τον κανόνα. Στην μοναστική ζωή, η ζωή η ίδια έχει επισημοποιηθεί με κάθε λεπτομέρεια. Από τα ρούχα, το κελί, τον καθημερινό ρυθμό των προσευχών και της δουλειάς, τίποτα δεν έχει μείνει στην τύχη. Το κοινοβιακό μοναστήρι παρέχει με την πρώτη ματιά, την διαχείριση του χρόνου μέσα σε αυστηρό πρόγραμμα. Το σώμα του μοναχού είναι επίσης αυστηρά ρυθμισμένο. 45

44. Ο ορθόδοξος μοναχισμός, Χρίστου Θ.Κρικώνη, 2010, σελ. 34-35 45. Pier Vittorio Αurelli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism, 2013

192

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Οι κύριες λειτουργίες της μοναστικής κοινότητας αφορούν είτε την θρησκευτική υπόσταση του μοναστηρίου είτε την καθημερινή ζωή των μοναχών, κλιμακώνονται σε ένα πλήθος από επί μέρους άλλες λειτουργίες που φυσικά δεν έχουν την ίδια σημασία. Από αυτές άλλες είναι κοινές για όλα τα μέλη της μονής και άλλες όχι. Παρατηρώντας την ζωή στο μοναστήρι, έντονο στοιχείο η επανάληψη, η επανάληψη της καθημερινότητας του προγράμματος και η διακοπή του από εξωτερικούς παράγοντες (όπως επίσκεψη στο νοσοκομείο σε μια άρρωστη αδελφή, επίσκεψη στον οδοντίατρο, δουλειές σε υπηρεσίες). Στο μοναστήρι κυριαρχεί η ησυχία. Κυρίως ακούς τα πουλιά, τον αέρα, το τάλαντο, το κουδούνι, ψαλμωδίες και το καμπανάκι. Ο μόνος θόρυβος που ξενίζει είναι ο συναγερμός φύλαξης που ενεργοποιείται αν περάσει κάποιο ζώο ή κλεφτης. Στο μοναστήρι υπάρχει ένα τυπικό πρόγραμμα που το ακολουθούν οι αδελφές, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις (πχ, αρρώστιας). Ξυπνάνε νωρίς το πρωί με το χτύπημα του ταλάντου, πάνε στην εκκλησία για πρωινή προσευχή και λειτουργία, αν έρθει ιερέας να την τελέσει. Μετά το πέρας της προσευχής πηγαίνουνε στο κελί τους για τον κανόνα τους, όσες δεν τον έχουν ολοκληρώσει, είτε για την ανάγνωση πνευματικών βιβλίων. Ύστερα πάνε για πρωινό και μετά ξεκινάνε τα διακονήματά και τα εργόχειρά τους δηλαδή, τις καθημερινές ασχολίες τους. Έτσι, όλες έχουν κάτι να κάνουν, χωρίς να χρειάζεται να προγραμματίσουν ή να οργανώσουν εκείνες τις καθημερινές τους δραστηριότητες, είναι ήδη καθορισμένες. Αυτό κάνει τα πράγματα πιο ήρεμα και πιο απλά. Αυτό ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακας το περιγράφει πολύ ωραία ως· «να οδοιπορείς ξέγνοιαστα σαν να κοιμάσαι». Αυτό επίσης βοηθάει στο να κρατάει σε κάποια εγρήγορση την καθε μοναχή και να την βγάζει από την οκνηρία και την αναβλητικότητα. Έτσι κανουν τα διακονήματά τους με ησυχία, αποφεύγοντας τις άσκοπες συζητήσεις. Στις δώδεκα η ώρα, μέσα στην διάρκεια των διακονημάτων χτυπάει το κουδουνάκι, και ξεκινάει η παράκληση στην Παναγία και τις Ώρες. Αυτή η συνεχή προσευχή βοηθάει τον μοναχό να εξακολουθεί να βρίσκεται εσωτερικά σε προσευχή σε όλη τη διάρκεια της ημέρας. Μεταξύ τους οι αδελφές δεν φλυαρούν ούτε κουβεντιάζουν άσκοπα. Υπάρχει ένα συμβολικό σύστημα 193

λέξεων και κινήσεων. Στον κόσμο συνηθίζουμε να λέμε, καλημέρα, καλησπέρα, καληνύχτα, χαίρεται, γειά, εκεί για όλες αυτές τις λέξεις χρησιμοποιούν μια, τη λέξη “ευλόγησον”. Και αντί για “γίτσες” θα χρησιμοποιησουν την λεξη “σωθείης”=να σωθείς. Συχνά δεν λείπει και το χιούμορ, οι φιλοφρονήσεις, η πλάκα και η έμπρακτη ή με λόγια συμπαράσταση της μιας προς την άλλη. Στο μοναστήρι σταματάει η ανάγκη να φλυαρείς, δεν ξέρω να το εξηγήσω αλλά απλά συμβαίνει. Ίσως επειδή όλες οι μοναχές προσεύχονται νοερά και σιωπηλά και ο επισκέπτης μπαίνει στην ίδια διάθεση. Το μεσημέρι χτυπάει το καμπανάκι για φαγητό και τρώνε όλες μαζί, επίσης σιωπηλά. Κάνουνε μια καθορισμένη προσευχή πριν και μετά το φαγητό, και επίσης κατά την διάρκεια του φαγητού η συναξάρισα αναλαμβάνει να διαβάσει κάτι πνευματικο, ώστε εκτός από την υλική τροφή να λαμβάνουνε και πνευματική τροφή, που τους ενδυναμώνει. Στη συνέχεια, 2-4 αποσύρονται στα κελιά τους. Το απόγευμα, συνεχίζουνε τα διακονήματά τους μέχρι την ώρα που θα χτυπήσει το τάλαντο για τον εσπερινό και το απόδειπνο. Στο τέλος του απόδείπνου οι αδελφές με μια φωνή ζητάνε συγχώρεση η μια από την άλλη και έπειτα παίρνουν την ευχή της γερόντισσας, βάζοντας μετάνοια και φιλώντας το χέρι της, ζητώντας μια μια με την σειρά συγχώρεση. Αυτή η τελετουργία δημιουργεί την έννοια της ομάδας, καθώς η κάθε μια είναι αναπόσπαστο κομμάτι ενός όλου. Έπειτα όποιες θέλουν κατευθύνονται στην τράπεζα για το βραδινό φαγητό. Στη συνέχεια, πάνε στα κελιά τους για ανάγνωση, ξεκούραση ή και προσευχή. Στην πόλη δεν πάνε συνήθως, μόνο αν προκύψει κάποια εξωτερική δουλειά σε κάποια υπηρεσία και πάντα με την ευλογία της γερόντισσας. Κάποτε ο αββάς Σεραπίων ρώτησε μια έγκλειστη Ρωμαία ασκήτρια· «Τι κάθεσαι εδώ;» εκείνη του απάντησε· «Δεν κάθομαι, αλλά οδεύω» (Λαυσαϊκή Ιστορία, πε΄). Αυτή η πορεία προς τα μέσα δίνει μια αίσθηση εσωτερικής ελευθερίας, ενώ όσο και να ταξιδεύει κανείς εξωτερικά δεν παύει να παραμένει δέσμιος του χώρου και του χρόνου.

194

Γερόντισσα Μελάνη: -Ποιό είναι το καθημερινό πρόγραμμα του μοναστηριού; - Το πρόγραμμα έχει το εξής: 4.30 έγερση 4.45 χτυπάει το τάλαντο 5.00 πρωινή ακολουθία, μεσονυκτικός όρθρος 7.00-8.00 κελί (εκπλήρωση πνευματικών καθηκόντων ή πνευματική ενασχόληση, διάβασμα ή διακόνημα (πολύ μικρό, όπως το στρώσιμο της τραπέζης του πρωινού, που το αναλαμβάνει πάντα η νεοτέρα από τις οποίες έχουν το διακόνημα της κουζίνας) 8.30 πρωινό 9.00 διακονήματα 10.00 εργόχειρο 12.00 ώρες 13.00 μεσημεριανό 14.00-16.00 ξεκούραση, ύπνος, προσωπική εργασία 16.00-19.00 εργόχειρο 19.00 εσπερινός 8.30 βραδινό 9.30 κελίον- ησυχία (μελέτη πατερικών βιβλίων+ προσευχή) -Ποιός κρατάει τον χρόνο στο μοναστήρι; -Οι μεν ακολουθίες από την εκκλησιαστική. Της τράπεζας από την μαγείρισσα. Ο χρόνος πάει μαζί με το πρόγραμμα.

195

-Το πρόγραμμα είναι διαφορετικό σε κάθε μοναστήρι; -Είναι διαφορετικό. Αλλά η σειρά των ακολουθιών πρέπει να γίνεται στο 24ωρο οπωσδήποτε σε όλα τα μοναστήρια το ίδιο. Δηλαδή απόδειπνο, οι ώρες, το μεσονυκτικό, ο όρθρος, η θεία λειτουργία, ο εσπερινός, όλα αυτά γίνονται. Το ένα μοναστήρι μπορεί να αρχίζει 3 την νύχτα, το άλλο 4, το άλλο 5. Το πρόγραμμα των ακολουθιών θα τηρηθεί οπωσδήποτε σε όλα τα μοναστήρια με την διαφορά των ωρών, του ρολογιού.

“ένας τυπικός εργαζόμενος δουλεύει 8 ώρες, εμείς όλη μέρα” Αδελφή Θεοκτίστη

οι καμπάνες

196

το καμπανάκι

Γερόντισσα Μελάνη: -Ζωή και κανόνας; Υπάρχει ελευθερία; -Όσο ζούμε τον θεό τόσο ελεύθεροι είμαστε. Δεν είναι Νταχάου και ούτε και στρατός. Στον στρατό μπαίνεις υποχρεωτικά υπηρετείς και κάνεις την θητεία σου, στο μοναστήρι πας ενκαρδίας, με όλο σου το είναι, δεν αισθάνεσαι ότι είσαι δεσμευμένος, πιεσμένος, καταπιεσμένος. Απλώς το πρόγραμμα είναι κατά τάξιν και ευσχημόνως γενέσθαι λέει ο Απόστολος Παύλος. (Όλα να γίνονται με τάξη και με εύσχημο σχήμα, με ωραίο τρόπο). Αυτό δεν σημαίνει ότι σου δεσμεύει την ελευθερία, η ελευθερία είναι δική σου. Ίσα ίσα δεν είσαι δεσμευμένος από κοσμικές σχέσεις, από κοσμικά προγράμματα, από άλλα πράγματα. Ζεις τον θεό σου βαθιά και πλατιά. -Τί γίνεται όταν μια αδελφή δεν τηρεί τον κανόνα της; -Κανόνα στον κανόνα. Σίγουρα υπάρχει αγάπη και ανοχή. Υπάρχουν αδελφές που δεν μπορούν να περιοριστούν άλλο και φεύγουν.

το τάλαντο

197

ΤΑ ΔΙΑΚΟΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΟΧΕΙΡΑ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Κάθε μοναχή έχει το διακόνημα και το εργόχειρό της μέσα στο κοινόβιο. Η αρχοντάρισσα περιμένει να προσφέρει ξεκούραση στους νεοφερμένους προσκυνητές, να τους σερβίρει νερό, λουκούμι, καφέ. Άλλες αδελφες φτιάχνουν ψωμί και ετοιμάζουν το φαγητό στο μαγειρείο. Η εκκλησιαστική φροντίζει το ναό. Άλλη περιποιείται την αυλη. Αύτα ειναι κάποια απο τα διακονήματα των μοναζουσών. Τα εργόχειρα είναι και αυτά χειρονακτικά αλλά με καλλιτεχνική διάσταση, όπως η αγιογραφία, η ξυλογλυπτική, η ιεροραπτική και η βιβλιοδεσία. Η σωματική εργασία είναι ένα ουσιώδες μέρος της ζωής της μοναχής.

198

Γερόντισσα Μελάνη: -Ποιά είναι τα εργόχειρα τους; 1. βιβλιοδεσία και συντήρηση βιβλίων 2. αγιογραφείον 3. ραφείον 4. κεντητηρείον 5. ξυλογλυπτική 6. μαρμαρογλυπτική -Τι διακονήματα έχουν οι αδελφές και πόσες ασχολούνται με αυτά; 1.γηροκόμος-νοσοκόμος (2) 2.αρχοντάρισσα + θυρωρός (2) 3.εκκλησιαστική (3) 4.μαγειρείον (κουζίνα)(3)- η νεότερα από τις τρεις αναλαμβάνει να στρώσει την πρωινή τράπεζα 5.ξενώνας (2) 6.εκκλησάκια και διάδρομοι (2) 7.καθαριότητα και περιποίηση αυλής (3) Τα διακονηματα αλλάζουν κατά έτος πλην της κουζίνας που αλλάζει κάθε εβδομάδα.

μερικά από τα εργόχειρα του μοναστηριού 199

Η ΑΚΗΔΙΑ

Ακηδία: Με τη στενή έννοια είναι η αμέλεια, η αφροντισιά, η αδιαφορία, η παραίτηση από κάθε πνευματική εργασία (ψαλμωδία, προσευχή, μελέτη, εκτέλεση κανόνα κ.λ.π.). Η ακηδία είναι η αθυμία και η ανορεξία που κυριεύει τον άνθρωπο, κάνοντας τον απρόθυμο, αμελή ή αδιάφορο για κάθε πνευματικό έργο. Είναι κι αυτή μία από τις θανάσιμες αμαρτίες, σαν πρόξενος πολλών και φοβερών κακών. 46 Σημαίνει παράλυση της ψυχής και έκλυση του νου, οκνηρία και αδιαφορία μπρος την άσκηση, μίσος προς τις μοναστικές υποσχέσεις. Η ακηδία είναι ακόμη αυτή που μακαρίζει τους κοσμικούς, που κατηγορεί το Θεό ότι δεν είναι ευσπλαχνικός και φιλάνθρωπος, που φέρνει ατονία την ώρα της ψαλμωδίας και αδυναμία την ώρα της προσευχής. Το κοινόβιο είναι εχθρός της ακηδίας, ενώ σε ένα ησυχαστή η ακηδία γίνεται σύζυγος αιώνιος. 47

200

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του Stanzas 1, o Georgio Agamben αναλύει τις ιστορικές συγκλίσεις και συγκρίσεις, από τον Μεσαίωνα και μετά, ανάμεσα στην μελαγχολική διάθεση και την αμαρτία της ακηδίας, στην οποία είναι ευάλωτοι οι μονάχοι. Η ακηδία, ο μεσημεριανός δαίμονας της “αδράνειας της καρδιάς” 48 , σύμφωνα με τον Agamben, δεν καθορίζεται μόνο από την αδράνεια αλλά συντροφεύεται επίσης και από την θλίψη: “μια ιλιγγιώδης και τρομαγμένη απόσυρση, κάθε που αντιμετωπίζει το καθήκον που απορρέει από την θέση του ανθρώπου ενώπιον του θεού” και μια “τρομοκρατημένη διαφυγή μακριά από αυτό το οποίο δεν είναι δυνατό να αποφευχθεί με κανένα τρόπο..., ένα θανάσιμο κακό..., πράγματι η κατεξοχήν θανάσιμη ασθένεια”.49 Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο Agamben για την περιγραφή της αδράνειας και της μελαγχολίας “επιμονή”, “εξουθένωση”, “αεικίνητη βιασύνη”, “απόσυρση” -περιγράφουν διανοητικές καταστάσεις, αλλά μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν και για τον χαρακτηρισμό κινήσεων. Οι παύσεις, οι μετατοπίσεις καθώς και η επιβράδυνση μπορούν να γίνουν αντιληπτές ως εκφάνσεις δισταγμού, αδράνειας και μελαγχολίας. Η μελαγχολία δεν έχει μια διακριτή, δική της μορφή και αψηφά την συστηματοποίηση της. Πιο πολύ μπορεί να περιγραφεί ως μια σύνθεση διαφορετικών συναισθηματικών καταστάσεων:φόβος της απώλειας, οργή απέναντι στους ενόχους και φυσικά μια δίχως τέλος αγάπη για αυτό που έχει χαθεί. Ο Μπένγιαμιν, ο Άγκαμπεν, ο Φρόιντ και άλλοι 12 έχουν σημειώσει ότι η μελαγχολία είναι η παραδοξολογιακή σχέση χωρίς αντικείμενο, μια σχέση δίχως αναφορά, που χαρακτηρίζεται από την συγχρονική της ένωσης και του διαχωρισμού, μια σχέση δίχως κατεύθυνση.50 Με τα λόγια του Μπένγιαμιν πρόκειται για μια “κινητήρια στάση”.

46. http://www.saint.gr/205/texts.aspx 47. http://paterikakeime.blogspot.gr/p/blog-page_7052.html 48. Giorgio Agamben, stanzas: Word and Phantasm in Western Culture,,μτφρ. Ronald Martinez, Μινεάπολις 1993, σελ. 3-28 49. Walter Benjamin, the origin of German tragic Drama, μτφρ, John Osborne, Λονδίνο 1998,σελ 155 50. Giorgio Agamben, ο.π σελ.4-6 εικόνα: η ακηδία από το βιβλίο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΣΙΝΑΙΤΗΣ (ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΚΟΣ),ΚΛΙΜΑΞ

201

202

εικόνα: Pieter Bruegel the Elder - Desidia (Sloth), 1557 Έργο του Pieter Bruegel, που παρουσιάζει την προσωποποίηση της οκνηρίας. Ενας άθλια ντυμένος γυναίκα, επιδεικτικά κοιμάται στο πίσω μέρος ενός γαιδάρου. Τα διάφορα παραδείγματα τεμπέλικης ή ράθυμης συμπεριφοράς αποδεικνύουν το μήνυμα της παρακάτω επιγραφής: “Η νωθρότητα κάνει τον άνθρωπο ανίσχυρο και στεγνώνει τα νεύρα μέχρι ο άνθρωπος για γίνει καλός για το τίποτα”.

203

Η ΑΚΗΔΙΑ,Η ΑΛΥΠΙΑ ΚΑΙ Η ΑΟΡΓΗΣΙΑ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Οι χώροι και το πρόγραμμα του μοναστηριού προστατεύουν την μοναχή από την ακηδία και το χασομέρισμα, καθώς ο χρόνος της είναι γεμάτος με πνευματική και χειρωνακτική εργασία, διακονήματα, εργόχειρο και ακολουθίες. Πολλές φορές όμως, μπορεί να πέσει σε αμέλεια και παραίτηση των καθηκόντων της, να βαρεθεί να κάνει τον κανόνα της, να νυστάζει στον εσπερινό αλλά να ξυπνάει την ώρα του φαγητού ή στις ανούσιες συζητήσεις. Αυτή είναι η ακηδία. Ο δαίμονας του Μεσημεριού, που πιάνει τις αδελφές την ώρα του εργοχείρου, που κλείνουν τα μάτια μπροστά στο κέντημα, μου περιέγραψε η αδελφή Θεοκτίστη. Αν το συνειδητοποιήσουν προσπαθούν να ενεργοποιηθούν, να φτιάξουν έναν καφέ, να πάρουν λίγο αέρα και έπειτα να επιστρέψουν στην “δουλειά” τους. Οι μοναχές μοιράζονται κοινό χρόνο και πρέπει συχνά να συνεργαστούν για την πραγματοποίηση των περισροτέρων διακονημάτων ή εργοχείρων. Για να συντελεστεί η συνύπαρξη χρειάζεται αοργήσια. Η αοργησία είναι η συγκράτηση της οργής, η ψυχραιμία, η πραότητα.51 Με την άσκηση αυτή εξαλείφονται οι μικροπαρεξηγήσεις και έτσι γίνεται πιο εύκολη η κοινοβιακή ζωή. Επίσης, η σκέψη της μοναχής οτι τα γήινα είναι πρόσκαιρα δεν αφήνει την οργή ή τον θυμό να την κυριεύσουν για πολύ. Ακόμα, η μνήμη για τον θάνατο και η νυχτερινή αλληλοσυγχώρεση μεταξύ των μοναζουσών προωθούν την παύση της οργής και συντελούν στην αοργησία. Το μοναστήρι χτισμένο πάντα μέσα στην φύση, περιτριγυρισμένο από πουλιά και ζώα, ατενίζοντας την θέα στα βουνά και στις πεδιάδες, έχοντας κεντρικό πυρήνα την εκκλησία, όλα αυτά δημιουργούν μια διάσταση ευφροσύνης που δεν αφήνει τις μοναχές να νιώσουν λύπη. Η λύπη σίγουρα εξαρτάται και από εσωτερικούς παράγοντες. Όσο όμορφο και να είναι το έξω, αν το μέσα δεν είναι, η μοναχή δεν θα βρεί ηρεμία. Έτσι, έχοντας την προσευχή και την νήψη, έρχεται η θεία χάρη και η απαλλαγή από σκέψεις λύπης και πόνου. Αυτή η κατάσταση ονομάζεται αλυπία. Η αλυπία είναι η απουσία ή η απαλλαγή από λύπη ή πόνο, ή το να μην αισθάνεσαι λύπη ή πόνο, ή η πρόληψη ή η αποφυγή της λύπης. 52 Η μοναχή προσπαθεί να είναι “Αναίσθητη προς τα έξω, ευαίσθητη προς τα έσω”. 204

-Νεκρόπολης; -Ο μοναχός για τον κόσμο είναι νεκρός. Νεκρόπολης είναι από την έννοια ότι δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ για τα κοσμικά, είναι νεκρός για τα έξω, ζει καταστάσεις εσωτερικές, της ψυχής. -Τί σχέση έχετε με το θάνατο; -Κατά τον απόστολο Παύλο, είτε ζώμε είτε αποθνήσκομε του Κυρίου εσμέν. Πάντα νιώθουμε ότι φεύγουμε από εδώ. Ο θάνατος είναι κάτι το βέβαιον, θα έρθει, και ίσως νεότερες σκεφτόμαστε περισσότερο τον θάνατο, στα γερατειά δεν θέλουμε να τον σκεφτούμε. Είναι πιο κοντά,είναι μια πραγματικότης. Και αυτό εξαρτάται από την ψυχή, όσο επικοινωνεί με τον Θεό, τόσο περιμένει την οριστική συνάντηση με τον Κύριο. Φτάνουμε στην αναμονή. Έχουμε λαχτάρα, θεέ μου φτάνει η ώρα να συναντηθούμε. Αποτελεί χαρά για τον μοναχό. Άκουσα χθες κάτι ωραίο για έναν γέροντα, που είχε χτίσει τον τάφο του, και πήγε κάποιος και του γράψε έργο πλάνης και στεναχωρήθηκε και πήγε σε εναν παππούλη άγιο, τον πάτερα Γαβριήλ και του λέει εκείνος, γιατί σου κακοφανηκε, δεν πειραάζει που σου είπε έτσι, αν πεθάνουμε και να μας πετάξουν και μας κάψουν, δεν έχει σημασία, η ψυχή μας έχει. Και πήγε ο γέροντας και τον γκρέμισε, τον χάλασε τον τάφο. Είναι αυτό που ζητάμε, η συνάντηση με τον Κύριο. Αλλά νιώθουμε όμως πάντα ότι είμαστε ανάξιοι για αυτήν την συνάντηση, ότι υστερούμε. Και γι’ αυτό στο ψαλτήρι λέει “να μου γνωρίσεις Κύριε τι υστερώ”. Πάντα ζητάμε να μας δείξει ο Κύριος που υστερούμε και την ολιγότητα των ημερών μου γνωρισόν με, για να κερδίσω τα λάθη μου, να διορθωθώ.

51.greek.enacademic.com/αοργησία 52.greek.enacademic.com/αλυπία

205

Η ΑΚΤΗΜΟΣΥΝΗ Η μοναχή ζεί με ακτημοσύνη, αρκούμενη στα πιο απαραίτητα και αποφεύγοντας κάθε τι περιττό σε ενδυμασία ή σε είδη που χρειάζεται το κελί της, σε χρήματα. Οι μοναχή, παρόλο που δεν στερείται ικανότητας δικαίου και δικαιοπραξίας, εντούτοις δεν μπορεί να αποκτήσει περιουσία μετά από την κουρά της, διότι υπάρχει η απαγορευτική διάταξη σύμφωνα με την οποία η μοναχή και ο μοναχός κοινοβίων Μονών δεν μπορούν να αποκτήσουν περιουσία ούτε από χαριστική, ούτε από επαχθή αιτία. Κατά συνέπεια οτιδήποτε αποκτήσει η μοναχή ή οτιδήποτε περιέλθει σε αυτήν μετά από την κουρά της (λ.χ. από κληρονομιά ή κληροδοσία) θεωρείται ότι περιέρχεται κατά κυριότητα αυτομάτως στη Μονή.

206

Ο ΘΕΙΟΣ ΕΡΩΣ γερόντισσα Μελάνη: -Τι σχέση έχετε με τον ουρανό; -Με τον ουρανό πρέπει να έχουμε θερμή σχέση. Αφού η καθημερινή μας ζωή είναι ενατένιση προς των άνω. Τα άνω ζητείται, τα άνω φρονείτε, μήτε επί της γης. Άρα ο ουρανός είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος μας και η ερωτική σχέση με τον ουρανό είναι βέβαιον. Πρέπει να είναι υπαρκτός ο έρως αυτός στις καρδιές μας, να θέλουμε ένα, τον ουρανό. αυτό είναι αλληλένδετο. Έχουμε θείο έρωτα. Ο θείος έρως μας συνέχει. Αυτόν επιδιώκουμε και αυξανομένου του θείου έρωτος προάγεται η ψυχή, ανεβαίνουμε ψηλότερα. ξεκολλάμε εκ των κάτω. Όσο η ψυχή γλυκαίνεται εκ των άνω τόσο η ψυχή αποκόπτεται εκ των κάτω λέει ο Ισαάκ ο Σύρος.

εικόνες από το βιβλίο του Γέροντα Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτη, Βίος και λόγοι

207

εικόνα: Ο ουρανός του Μαίου Τον Μάιο οι νύκτες είναι πια ζεστές, κατάλληλες για παρατηρήσεις, και ο ουρανός παίρνει σιγάσιγά την καλοκαιρινή του όψη.

-Ο ουρανός έρχεται καθόλου προς τα κάτω? -Αυτό είναι πάλι βίωμα προσωπικό του καθενός. Ο ουρανός κατεβαίνει κάτω, κυρίως στην θεία λειτουργία. Πάσα την βιοτική μέριμνα αποθωμεθα, λέμε στον χειρουβικο ύμνο, όσο αφήνουμε την βιοτική μέριμνα τόσο με τις χειρουβικες δυνάμεις εξομοιονομεθα. “Οι τα χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες πάσα την βιοτική μέριμνα αποθώμεθα”. Εμείς εικονίζουμε τα χερουβείμ λέει το τροπάριο, ξεχνάμε τα βιοτικά πλέον και ζούμε τα ουράνια. Το αποκορύφωμα της λατρείας είναι η θεία λειτουργία. Εκεί ζούμε τα ουράνια. Μετέχουμε πλέον ουρανίων καταστάσεων. Και είναι πλέον και ανείπωτα. Κάθε μια ψυχή τα ζει. Δεν μπαίνουν ούτε σε χαρτί αυτά. Έχουν κάποιες καταστάσεις τις οποίες συνήθως ο μοναχός τις αποκρύπτει, δεν τα λέει. Ενώ η κάθε πράξη του μοναχού στρέφεται προς τον “ουρανό”, προς τον Θεό...υπάρχει μια μοναχή που την αγάπη της για τον ουρανό την εκφράζει και κυριολεκτικά μέσα από την μελέτη του ουρανού και των άστρων του. Γνωρίζει σε κάθε μήνα ποια αστέρια εμφανίζονται στον ουρανό και ποιά είναι η θέση τους. Έτσι, στο κελί της συνυπάρχουν θεολογικά βιβλία και αστρονομικά βιβλία. 208

ΤΟ ΦΑΓΗΤΟ ΣΤΗΝ Ι.Μ. ΚΑΛΑΜΙΟΥ Στο μοναστήρι τρώνε τρία γεύματα πρωί, μεσημέρι και βράδυ. Δεν τρώνε καθόλου κρέας όλο τον χρόνο, αλλά πολλά χορταρικά, φρούτα, όσπρια, γαλακτοκομικά και ζυμαρικά. Τηρούνε αυστηρά τη νηστεία, Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή νηστεύουνε και τρώνε αλάδωτα τα γεύματα. Η νηστεία των μοναχών είναι η εκούσια αποχή από τροφή. Όπως μου είπαν την Δευτέρα νηστεύουν σε ανάμνηση της γιορτής των Αγίων Αγγέλων, την Τετάρτη- σε ανάμνηση της Τετάρτης που πάρθηκε η καταδικαστική απόφαση κατά του Κυρίου, την Παρασκευήσε ανάμνηση της ημέρας του θανάτου Του. Ακόμα και στις γιορτές, όπως το Πάσχα, δεν τρώνε κρέας. Τρώνε ψάρι. Μόνο σε περιπτώσεις προβλημάτων υγείας, η άρρωστη μοναχή μπορεί να φάει κρέας. Αδελφή Θεοκτίστη: ΩΡΑ ΦΑΓΗΤΟΥ Πρώτο καμπανάκι όταν ετοιμαστεί το φαγητό από την μαγείρισσα, το καμπανάκι βρίσκεται έξω από το μαγειρείο. Η γερόντισσα θα πάει στην τράπεζα για να σερβίρει όλες τις μοναχές, όλη την αδελφότητα Μετά ακολουθεί το δεύτερο καμπανάκι για να προσέλθουν οι αδελφές στις θέσεις τους ώστε να ξεκινήσει η προσευχή της τραπέζης. Πριν αρχίσει η προσευχή χτυπάει η γερόντισσα ένα ειδικό καμπανάκι που είναι πάνω στον τράπεζα, ξεκινάει η αναγνώστρια την προσευχή της τραπέζης και μετά θα αρχίσει να διαβάζει (η αναγνώστρια αλλάζει κάθε εβδομάδα), θα πει τον τίτλο του αναγνώσματος, θα πει “ευλόγησον μήτερ” για να ευλογήσει η γερόντισσα και να ξεκινήσει η αναγνώστρια, δεύτερο καμπανάκι θα χτυπήσει η γερόντισσα για να σταματήσει την ανάγνωση. Πάει και παίρνει η αδελφή ευλογιά από την γερόντισσα. Και της δίνει λίγο ψωμί με τυρί, ένα φρούτο, ότι έχει εκεί μπροστά της, ένα περίσσευμα της από το φαγητό της το δίνει σαν ευλογιά. Πάντα. Και κάθεται στην θέση της και συνεχίζει. Μετά η γερόντισσα θα κάνει ανάλυση του αναγνώσματος ή διάφορα θέματα που απασχολούν την αδελφότητα. Γύρω στην μια ώρα θα κρατήσει η τράπεζα. Για το τέλος της τραπέζης θα χτυπήσει πάλι η γερόντισσα καμπανάκι. Μετά ακολουθεί η διακονία πλυσίματος των πιάτων, ευτυχώς δεν πλένουμε τα ποτήρια μας, ταψιά, κατσαρόλες, μπορεί να πάρει και μια ώρα όλο αυτό. 209

210

Φωτογραφίες από τα τρία γεύματα της ημέρας. Η κουζίνα στο μοναστήρι ήταν αξιολογότατη και πεντανόστιμη. Έτρωγα όλα τα γεύματα μέχρι σκασμού. Σίγουρα πήρα μερικά κιλά. Στο τραπέζι δεν έλειπε ποτέ η σαλάτα, οι ελιές και το φρούτο. Συχνά, το γεύμα συνοδευόταν από γλυκό που είχαν φτιάξει οι μοναχές.

γάλα τσάι καφές φέτα γραβιέρα αυγό ψωμί κόλιβα βούτυρο μέλι μαρμελάδα κουλουράκια παξιμάδια ελιές χόρτα ντοματοσαλάτα φακές ρεβύθια βίδες τουρλού ψάρια ομελέτα τυρόπιτα πατάτες τηγανιτές μήλο καρπούζι πορτοκάλι παγωτό χαλβάς σοκολάτα ρυζόγαλο ... 211

Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ Στην Αρχαία Ελλάδα η φιλοξενία θεωρείται πράξη αρετής, ήταν ιερός θεσμός και έθιμο. Η έννοια της φιλοξενίας σημαίνει αγαπώ τον ξένο, τον δέχομαι και τον περιποιούμαι ασμένως=με ευχαρίστηση, με χαρά, με προθυμία, με αγάπη. Για τους μοναχούς είναι και κάτι παραπάνω καθώς ο μοναχός στο πρόσωπο του προσκυνητή-φιλοξενούμενου δεν βλέπει έναν άνθρωπο, βλέπει τον Θεό. Έτσι, τον διακονεί με χαρά, με προσευχή, με ταπείνωση, με αγάπη. Αυτή η αγάπη είναι ανιδιοτελής, κρύβει μέσα της έναν θυσιαστικό χαρακτήρα. Δεν περιμένει να του δώσει κάτι ο προσκυνητής. Ο προσκυνητής δεν πληρώνει για την φιλοξενία του. Η φιλοξενία στα μοναστήρια προσφέρεται δωρεάν, αμισθί. Συχνά όμως ο επισκέπτης ή προσκυνητής πηγαίνει το δώρο του στο μοναστήρι όπως ζάχαρη, καφέ, κουλουράκια, χαρτοπετσέτες. Κάπως έτσι κατεύθασα και εγώ στην Ι.Μ. Καλαμίου. Με υποδέχτηκε η ξενιάρισα όπου μου προσέφερε καφεδάκι και γλυκό και ύστερα τακτοποιήθηκα στο δωμάτιο μου. Η φιλοξενία μου περιελάμβανε τα αναφερθέντα χαρακτηριστικά καθώς όλες οι μοναχές και η ηγουμένη με περιέλαβαν με αγάπη. Η ξενιάρισα μου, η αδελφή Φιλαρέτη, με περιποιήθηκε με το παραπάνω, μου προσέφερε πάντα πολύ πλούσια γεύματα, με ρώταγε αν ήθελα κάτι για απογευματινό και μου έδωσε ο,τι άλλο χρειαζόμουνα. Η γερόντισσα μου έδωσε ευλογία μια σοκολάτα την ημέρα που κάθισα μαζί με τις υπόλοιπες αδελφές στην τράπεζα. Με ευλογιά πάλι της γερόντισσας μου επιτράπηκε η είσοδος σε χώρους του μοναστηρίου που δεν έχει επισκεφτεί κανείς, χώροι που είναι άβατο, όπως τα κελιά, ή η είσοδος μου στην κουζίνα όπου δεν συνηθίζονται οι “ξένοι”. Στο τέλος της πρώτης διαμονής μου, η αδελφή Θεοκτίστη μου έδωσε δώρα, ένα θυμιατό, λιβάνι, ένα τσαντάκι με κεντημένη την ευχή “Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησον με”, μύρο, βραχιολάκια για μένα και την αδελφή μου, ένα κάλυμα για μαξιλάρι και μια εικόνα του Χριστού. Την δεύτερη φορά μου έδωσαν μια ποδιά που είχε ράψει η αδελφή Ελέσσα. Τα δώρα μου δόθηκαν με ευλογιά της γερόντισσας. Για να ευχαριστήσω την Αδελφή Θεοκτίστη και την αδελφή Φιλαρέτη τους έφτιαξα κάρτες με ζωγραφισμένα λουλούδια και ευχαριστίες για όλα όσα μου προσέφεραν. Επίσης, προφορικά ευχαρίστησα την γερόντισσα και όλη την αδελφότητα, απολογήθηκα για την αναστάτωση που τυχόν προκάκεσα και αποχώρησα. 212

Στο δεσποτικό χολ μαζί με τις αδελφές Θεοκτίστη (επάνω) και Φιλαρέτη (κάτω). 213

214

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΔΙΑΜΟΝΩΝ

215

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Το ημερολόγιο-σημειώσεις το έγραφα το βράδυ της ίδιας ημέρας, ή κατά την διάρκεια της ημέρας επιγραμματικά. Στην πρώτη διαμονή κράτησα ημερολόγιο, τραβήξα το μεγαλύτερο μέρος του φωτογραφικού και οπτικοακουστικού υλικού που υπάρχει στην εργασία αυτή, πήρα συνεντεύξεις από την γερόντισσα, την αδελφή Θεοκτίστη και την αδελφή Φιλαρέτη, παρήγαγα το 20% των σχεδίων με μολύβι και μελάνι, σχέδια σε ριζόζαρτα, σχεδιαγράμματα και σημειώσεις. Την πρώτη ημέρα της άφιξης μου, καθώς και της τελευταίας της αναχώρησής μου, δεν κράτησα ημερολόγιο λόγω έλλειψης χρόνου. Κάποιες λεπτομέρειες από εκείνες τις ημέρες υπάρχουν στο Κείμενο Φιλοξενία. Στην δεύτερη διαμονή μου στην Ι. Μ. Καλαμίου δεν κράτησα ημερολόγιο, καθώς όλη την ώρα σχεδίαζα λεπτομερώς τους χώρους του μοναστηριού (τα εργαστήρια, την κουζίνα, το κελί, το γεροντικό, την αυλή... κα). Στην δεύτερη διαμονή παρήγαγα το 80% των σχεδίων με μολύβι και μελάνι. Πολλές φορές τα μεσημέρια δεν ξεκουραζόμουν γιατί βρισκόμουν να αποτυπώνω κάποιον χώρο. Έτσι, είδα αδελφές να μην βρίσκονται στα κελιά τους την ώρα του μεσημεριανού ησυχαστηρίου αλλά για παράδειγμα να είναι στην κουζίνα και να προετοιμάζουν το βραδινό φαγητό, καθαρίζοντας χόρτα στο τραπέζι της παγκοινίας ή ψάρια στην κουζίνα. Το μπλοκ μου και η κάμερα με ακολουθούσαν παντού, ακόμα και στις ακολουθίες. Πολλές φορές ένιωθα σαν ντεντεκτιβ συλλογής στοιχείων. Προσπαθούσα να είμαι όσο πιο διακριτική γίνεται αλλά δεν ήταν πάντα εύκολο. Ένιωθα ότι είμαι ένα ξένο στοιχείο μέσα στο δικό τους ενιαίο σύνολο. Αντιλαμβανόμουν ότι και για τις αδελφές ήταν λιγάκι περίεργο να παρεβρίσκομαι όλη την ώρα στους χώρους των διακονημάτων και των εργοχείρων τους και να παρατηρώ κάθε κίνησή τους, να ανοίγω ντουλάπια και συρτάρια και να καταγράφω τί έχουν μέσα. ‘Ηταν σαν να παραβιάζω τον προσωπικό τους χώρο. Υπήρχαν και κάποιες μικρές παρεξηγήσεις όπως αντιλήφθηκα και παράπονα στην γερόντισσα από αδελφές ότι είδα χώρους ακατάστατους που δεν θα θέλανε να δω. Η γερόντισσα τους καθησύχαζε ότι και αυτό είναι μέρος της εργασίας μου.

216

η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο

π ρ ώ τ η ς

δ ι α μ ο ν ή ς

4-11 Μαΐου 2014 Δευτέρα 5 Μαΐου Μονή Καλαμίου πρώτο ξύπνημα στην Μονή 5:00 εγερτήριο, χτύπημα καμπανών για πρωινή ακολουθία 6.30 χτύπημα καμπανών για την θεία λειτουργία 8.10 πρωινό 9.00 κουβέντα με την αδελφή Θεοκτίστη _λιάζοντας τις πλάτες μας στην αυλή 10.00- 13.00 παραμονή στο κελάκι μου διαβάζοντας 12.00 καμπανάκι για τις ώρες στα εργαστήρια 13.00 καμπανάκι για το μεσημεριανό 13.40 τέλος μεσημεριανού 14.00-16.30 ξεκούραση στο κρεβάτι 16.00 πρώτο καμπανάκι επίσκεψης Πέρασα την πρώτη μου νύχτα στο μοναστήρι. Η αδελφή Θεοκτίστη με είχε ενημερώσει από το βράδυ ότι το πρωινό τάλαντο χτυπάει 4.45 ώστε στις 5 οι αδελφές να είναι στην εκκλησία για την πρωινή προσευχή. 5-7 η προσευχή και στις 7-8 η πρωινή θεία λειτουργία και την εορτή της Αγ. Ειρήνης. Η αδελφή μου είπε ότι μπορώ να πάω και στις 6.30 στην εκκλησία, λόγω ότι είναι πρώτη μέρα να ξεκουραστώ λιγάκι παραπάνω. Ξύπνησα μόνη μου γύρω στις 4.15, καθώς είχα λιγάκι άγχος μην αποκοιμηθώ και δεν πάω... Είδα την ώρα και ξαναξάπλωσα. Στις 5 σήμαναν οι καμπάνες. Έξω νύχτα. Άρχισα να ακούω κίνηση και πόρτες να ανοιγοκλείνουν στο μοναστήρι. Οι αδελφές ετοιμαζόντουσαν και πήγαιναν στην εκκλησία. Πιστεύω ότι είχε προηγηθεί το τάλαντο αλλά δεν είμαι σίγουρη καθώς μέσα στον ύπνο μου μόνο τις καμπάνες μπορώ να ανακαλέσω. Εγώ παρέμεινα ξαπλωμένη και άκουγα τις ψαλμωδίες, καθώς έχουν τοποθετήσει μεγάφωνο έξω από το καθολικό. Στις 5.30 σηκώθηκα καθώς δεν με έπαιρνε πια ύπνος, ετοιμάστηκα και στις 6 βρέθηκα στον ναό. Έξω νύχτα και κρύο. Μπήκα από την κεντρική πόρτα του ναού, προσκύνησα και κάθισα στο στασίδι μου. Μετά από ένα λεπτό, ήρθε δίπλα μου η αδελφή Θεοκτίστη, με καλημέρισε και μου είπε ότι κάθε 217

φορά που θα μπαίνω στον ναό, πρώτα θα παίρνω την ευχή της γερόντισσας. Με κατευθύνει στην θέση της και της φίλησα το χέρι. Εκείνη με ρώτησε αν είμαι καλά και εγώ απάντησα καταφατικά. Έπειτα πήγα πίσω στην θέση μου. Μετά από λίγη ώρα το ρίγος άρχισε να με διαπερνά. Όσο περνούσε η ώρα το κρύο γινόταν και δυνατότερο. Δεν άντεξα, πήγα στο δωμάτιο μου, πήρα δεύτερη ζακέτα και το δερμάτινο. Ξαναγύρισα. Τα παραπάνω ρούχα δεν κάνανε τίποτα. Το κρύο διαπερνούσε την μέση μου και έπειτα στο στήθος και στα χέρια. Προσπάθησα με τα χνότα μου να ζεστάνω το στέρνο μου. Μάταια. Ξεκίνησα προσευχή αλλά ακόμα και εκείνη το κρύο την έκανε πιο δύσκολη αντί εκείνη να καταφέρει να ζεστάνει το κρύο. Μέχρι τις 7 κράτησε η πρωινή προσευχή. Οι ψαλμωδίες των αδελφών ήταν μαγευτικές. Η αδελφή Φιλαρέτη στο αριστερό ψαλτήρι με είχε συνεπάρει. Σε ένα ντοκιμαντέρ για το Άγιο Όρος, έλεγε ότι οι μοναχοί εξασκούνται στις ψαλμωδίες για να ευχαριστούν τον Θεό. Κάποια στιγμή μια αδελφή τοποθέτησε ένα τραπεζάκι μπροστά στο ιερό και ο ιερέας έβγαλε ένα μικρό κουτάκι και το τοποθέτησε πάνω στο τραπεζάκι. Οι αδελφές η μια μετά την άλλη πήγαιναν μπροστά του, έκαναν 3 μετάνοιες και το προσκυνούσαν. Ύστερα προσκυνούσαν και κάποιες από τις εικόνες του τέμπλου του ιερού. Στην θεία λειτουργία ήρθαν και μερικοί επισκέπτεςπροσκυνητές. Μετά το πέρας, πήραμε αντίδωρο από τον ιερέα και φιλήσαμε το χέρι της ηγουμένης. Οι επισκέπτες κατευθύνθηκαν προς το αρχονταρίκι και εγώ στο κελάκιδωμάτιο μου. Η αρχοντάρισσα ανέλαβε το πόστο της. Σε διπλανό δωματιάκι η αδελφή Συγκλητική άνοιξε το πωλητήριοέκθεση. Μετά από λίγο, χτύπησε το καμπανάκι για πρωινό. Τρώω τα γεύματα μου σε ένα δωμάτιο δίπλα από την τράπεζα των αδελφών. Μου στρώνουν το γεύμα μου εκεί. Το πρωινό μου ήταν απίστευτα περιποιημένο και πλούσιο! Με περίμενε μαρμελάδα, βούτυρο, ψωμί, μέλι, ζάχαρη, τσάι του βουνού, φρούτα. Έβγαλα και την πρώτη μου φωτογραφία από το κινητό! Η αδελφή Φιλαρέτη-ξενάρισσα ήρθε να με δει και να με ρωτήσει αν είναι όλα καλά. Της είπα για την υπεροχή φωνή της. Τα μάτια της και το χαμόγελο της έλαμπαν. Όταν τελείωσα το πρωινό μου, βγαίνοντας συνάντησα την αδελφή Θεοκτίστη. Προχωρήσαμε μαζί στο κελί μου. Πήραμε δυο καρέκλες και τις τοποθετήσαμε στην αυλή με πλάτη τον ήλιο και της διάβασα το ερωτηματολόγιο για την εργασία μου. Στην ερώτηση για τις εφευρετικότητας μου είπε για μια δικιά της πατέντα που είχε κάνει για να λύσει ένα 218

πρόβλημα στο δωμάτιο απλώματος. Μου εξήγησε ότι καθώς δεν υπήρχε χώρος να ακουμπάνε την λεκάνη, και ο μόνος ήταν το πάτωμα, κάτι το οποίο ήταν πολύ κουραστικό καθώς έπρεπε να σκύβουν όλη την ώρα, πήρε ένα καρότσι του σούπερ μάρκετ έβαλε και κάρφωσε ξύλα ώστε να ακουμπάνε την λεκάνη εκεί πάνω. Πήρε και το βραβείο πατέντας! Έπειτα πήγα στο κελί μου για διάβασμα. Η γερόντισσα μου έστειλε δυο βιβλία μοναστηριακής αρχιτεκτονικής, του Ορλάνδου και του Κωνσταντίνου Σπ. Ιωάννου, με την αδελφή Φιλαρέτη και μου πρότεινε να τα διαβάσω όσο εκείνη θα έλειπε εκτός της μονής σε διάφορες υποχρεώσεις. Έφτιαξα ένα καφεδάκι στο κουζινάκι του αρχονταρικιού και το έριξα στο διάβασμα. Στις 12 χτύπησε καμπανάκι, βγήκα από το κελάκι μου να δω τι γίνεται και η αδελφή που συνάντησα στην κουζίνα του αρχονταρικιού μου είπε πως ήταν για τις ώρες και θα έψελναν μέσα στα εργαστήρια οι αδελφές. Μετά από λιγο ήρθε και με βρήκε η αδελφή Θεοκτίστη στο κελί μου και μου είπε να κάτσω να συνεχίσω το διάβασμα μου... Ήθελα να βγω έξω, να δω τι κρύβεται πίσω από τις πόρτες. Η κίνηση έξω από το κελί μου ήταν έντονη. Το κελί μου βρίσκεται στην Βορεινή πτέρυγα στο ισόγειο, συνορεύει με τα εργαστήρια αγιογραφίας και κεντήματος από αριστερή πλευρά ενώ από την δεξιά έχω μια κοινόχρηστη τουαλέτα του ισογείου, πιο δίπλα έχει ένα άλλο δωμάτιο φιλοξενίας που μένει η πρεσβυτέρα, πιο δίπλα το κουζινάκι του αρχονταρικιού, μετά το κτίσμα κάνει γωνιά και βρισκόμαστε στην Δυτική πτέρυγα. Στη μια ξαναχτύπησε καμπανάκι. Τότε ήρθε η αδελφή Φιλαρέτη και μου είπε πως ήταν για το μεσημεριανό. Και έτσι πήγα ξανά στο γεροντικό - για μένα τράπεζα. Με περίμενε πάλι ένα πλουσιοπάροχο γεύμα. Φακές, φέτα, ψωμί, σπανακόπιτα, φρούτα. Τα έφαγα σχεδόν όλα με μεγάλη λαιμαργία! Γύρισα στο κελί μου με πονόκοιλο και φοβερή κούραση και έτσι έπεσα στο κρεβάτι μου και αποκοιμήθηκα μέχρι της 4. Τότε ακούστηκε και το πρώτο καμπανάκι- επισκεπτήριο. Η μονή παραμένει κλειστή 1-4. Τώρα, ώρα 5.29 επικρατεί απόλυτη ησυχία. Δεν υπάρχει έντονη κινητικότητα στο μοναστήρι. Χτυπάει η πόρτα και είναι η γερόντισσα Μελάνη που θέλει να μου μιλήσει. Παίρνω τις σημειώσεις μου και την ακολουθώ στο αρχονταρίκι.... σημείωση: Η γερόντισσα βλέποντας τη βυζαντινή μοναστική αρχιτεκτονική σε αρχιτεκτονικά βιβλία θέλησε να δώσει ακριβώς την ίδια μορφή στο μοναστήρι της, τα βιβλία 219

που μου έδωσε είχαν μελετηθεί από την ίδια και τις αδελφές κατα την διάρκεια ανέγερσης και τοιχοδομίας του μοναστηριού. Τρίτη 6 Μαΐου ....Μετά το μεσημεριανό που ήταν πλουσιοπάροχο σαν το χθεσινό, η αδελφή Θεοκτίστη ήρθε στο δωμάτιο μου για να με πάρει να πάμε βόλτα. Βόλτα στο κοιμητήριο, που βρισκόταν πιο έξω από το μοναστήρι. Εκεί οι μοναχές είχαν ετοιμάσει τους τάφους τους. Άδειοι τάφοι που τις περίμεναν. Θέλοντας να μπούμε στον ναό να προσκυνήσουμε, ανοίξαμε την κουρτίνα που ήταν τοποθετημένη μπροστά στην είσοδο της πόρτας του ναού. Η αδελφή μου είπε πως είναι προστατευτική για την φθορά από τον άνεμο και την βροχή. Ξεκλειδώσαμε δεξιόστροφα για παραπλάνηση των κλεφτών και μπήκαμε στον ναό. Εκεί προσκυνήσαμε τις εικόνες, μου έδειξε τις αγιογραφίες και έβγαλα φωτογραφίες. Έπειτα, αγναντέψαμε την ωραία θέα που εκτεινόταν γύρω από το κοιμητήριο και φύγαμε. Επιστρέφοντας στο μοναστήρι, περάσαμε από τους ελαιώνες, τις αχλαδιές και διάφορα άλλα δέντρα της μονής. Υπάρχει μια μονάχη που αγαπάει πολύ την κηπουρική και ασχολείται ιδιαίτερα με τα δεντρά. Ύστερα, πήγαμε και μου έδειξε τον εξωτερικό ξενώνα του μοναστηριού, ένα κτίσμα αυτόνομο, για τους επισκέπτεςανδρόγυνα. Είδαμε και άλλους χώρους, όπως τις κατακόμβες και τον χώρο υποδοχής επισκεπτών για φαγητό και ξεκούραση. Έπειτα μπήκαμε στο μοναστήρι και κατευθηνθήκαμε στο εργαστήριο κεντήματος,εκεί τελείται το εργόχειρο του κεντήματος-ραφείου. Όπως μου είπε η αδελφή, η γερόντισσα ράβει σε όλες τις μοναχές τα ράσα τους. Μετά πήραμε δυο καρέκλες και κάτσαμε στην αυλή με κόντρα τον ήλιο για να λιάζονται οι πλάτες μας. Εκεί μου ανέλυσε στην κάτοψη τις χρήσεις κάθε χώρου του μοναστηριού.... Σήμερα είχα αποφασίσει να νιώσω σαν δοκιμή έτσι μετά το βραδινό αποφάσισα να κάνω τις πρώτες μου 60 μετάνοιες, το απόγευμα είχα κάνει και 6 κομποσκοίνια (έτσι ορίζει ο κάνονας της δόκιμης). Μετά έπεσα στο κρεβάτι μου για ξεκούραση καθώς είχα αποφασίσει την επόμενη μέρα να πάω από νωρίς στην εκκλησιά.

220

Τετάρτη 7 Μαΐου Πρώτη μέρα που ξύπνησα με το τάλαντο στις πέντε πάρα τέταρτο και άκουσα και τις καμπάνες να χτυπάνε στις 5. Αμέσως σηκώθηκα και 5.30 ήμουνα στην εκκλησιά. Στην εκκλησιά συνηθίζεται όταν μπαίνεις σε μια ακολουθία πριν πας στο στασίδι σου να παίρνεις ευλογιά από την γερόντισσα. Έτσι πηγαίνεις στην θέση της, που πάντα βρίσκεται στο δεξιό ψαλτήρι, από την δεξιά πλευρά τελευταίο στασίδι. Πας εκεί και της φιλάς το χέρι της και εκείνη σου λέει καλώς την ή έλα. Στις 7 τελείωσε η πρωινή ακολουθία και αφού πήραμε ευλογία από την γερόντισσα αν θα μπορούσαμε να πάμε βόλτα, και αφού πήραμε κουλουράκια και καφεδάκι από το κουζινάκι, ξεκινήσα με την αδελφή Θεοκτίστη την πεζοπορία μας στο βουνό! Είχαμε στόχο να βγούμε από την κοίλη του βουνού και να βρεθούμε σε σημείο που βλέπεις θάλασσα. Να δούμε την Επίδαυρο, την Αίγινα και το Αγκίστρι. Στην διαδρομή με την αδελφή κουβεντιάζαμε μόνο πνευματικά θέματα, μου μίλησε για την έννοια της υποχωρητικότητας μέσα στο ζευγάρι, για την ασκητικότητα του μοναχού. Μου εξιστόρησε ότι όταν έγινε ρασοφόρος δεν λούστηκε για 3 χρονιά (αλουσία). Μου μίλησε για την γερόντισσα που λειτουργεί σαν μάνα μέσα στο μοναστήρι, τις σερβίρει το φαγητό, πηγαίνει στα κελιά τους όταν έχουνε κάποια στεναχώρια ή αρρώστια. Μου μίλησα για το μαντήλι στο κεφάλι που φοράνε το οποίο ούτε στον ύπνο τους δεν το βγάζουν, για τα ράσα του ύπνου, το μεσοφόρι δεν το βγάζουν σχεδόν ποτέ, μου μίλησε για την υγεία της, για την οικογένεια της. Επίσης, για τον πατέρα Θεόκτιστο, τον θείο της που ήταν εκείνος η έμπνευσή της για την μοναχική ζωή και για το όνομά της και ότι εκείνος της έμαθε πως να φτιάχνει σαπούνι και ελιές. Ο παππούλης αυτός είναι μοναχός στην Ιερά Μονή Προδρόμου στην Αρκαδία, ένα μοναστήρι κτισμένο μέσα στον βράχο δίπλα στο φαράγγι του Λουσίου και τώρα είναι ο γέροντας του μοναστηριού. Μετά από 3.5 ώρες γυρίσαμε πίσω στο μοναστήρι και κατευθείαν στην τράπεζα για το πρωινό! Μέτα το πρωινό, η αδελφή θεοκτίστη ήρθε μαζί με την αδελφή Φιλαρέτη να με πάνε να δω και άλλους χώρους του μοναστηριού. Είδαμε και προσκυνήσαμε τα παρεκκλήσσια στις δυο γωνίες της βορεινής πτέρυγας. Δίπλα στο εκκλησάκι της Αγ. Αικατερίνης βρίσκεται το κελί της γερόντισσας και δίπλα το κελί της αδελφής 221

Θεοκτίστης. Η εκκλησία της Αγ. Αικατερίνης επειδή ήταν μικρή προεκτάθηκε και πήρε μαζί της και ένα κελάκι καθώς ο χώρος δεν επαρκούσε για την αδελφότητα. Στη συνέχεια, πήγαμε στο συνοδικό, εκεί γίνονται οι συνάξεις των μοναχών, όλες οι ηγουμένισσες μιλάνε, οι μονάχες σωπαίνουν την περισσότερη ώρα και ακούνε τις γερόντισσες. Το συνοδικό ήταν γεμάτο με βιβλιοθήκες. Η αδελφή Φιλαρέτη μου εξήγησε ότι η κάθε βιβλιοθήκη φιλοξενούσε και ένα διαφορετικό είδος βιβλίων, Πατερικά, Μητερικά, Φιλοκαλία, φιλολογικά, τουριστικά, συλλογές περιοδικών. Μια αδελφή ασχολείται ιδιαίτερα με την διακόσμηση του χώρου. Είναι εκείνη που έχει φτιάξει με μεράκι τον χώρο. Ο χώρος που φιλοξενείται η βιβλιοθηκή τώρα ήταν κάποτε εξωτερικός, είχε καμάρες που τώρα εέχαν κλείσει και είχαν μπει βιβλιοθήκες στην θέση τους. Διασχίσαμε το συνοδικό και την βιβλιοθήκη και ανοίξαμε μια πόρτα που μας έβγαλε στο δεσποτικό. Εκεί φιλοξενούνται οι δεσποτάδες. Είχε ένα μικρό χολ και μερικά μικρά δωματιάκια. Ανοίξαμε ξανά μια πόρτα και βρεθήκαμε σε έναν προθάλαμο για το μουσείο. Ο χώρος αυτός είναι και ο τελευταίος που χτίστηκε στο μοναστήρι. Είναι μέσα σε έναν πύργο. Μπήκαμε εκεί όπου φυλάσσονται τα διάφορα κειμήλια. Όταν τελειώσαμε την περιήγηση-ξενάγηση στο μουσείο ανεβήκαμε στην ταράτσα του πύργου και είδαμε από ψηλά όλο το μοναστήρι! Ώρα για μεσημεριανό! Ταραμάς, ρεβίθια, ελιές, ψωμί, σαλάτα. Έφαγα και γύρισα γρήγορα στο κελάκι μου να ξεραθώ. Ήμουν πτώμα από όλη την ήμερα. Στις 4.30 σηκώθηκα γιατί χτύπησαν οι καμπάνες χαρμόσυνα. Βγήκα έξω να δω τι γίνεται. Πήγα στο κουζινάκι να φτιάξω έναν καφέ. Εκεί συνάντησα την αδελφή Μακρίνα, που με ενημέρωσε ότι είχαμε επισκέπτες, τον πατέρα Θεόκλιτο, ηγούμενο από τον Άγιο Αρσένιο του Καπαδόκου στην Χαλκιδική. Ήμουν τυχερή, στο κουζινάκι που αδελφή σέρβιρε για τον γέροντα γλυκό κυδώνι πρόσφερε και σε μένα! Έπειτα, πήγα στην έκθεση λιγάκι να ρίξω μια μάτια, έψαχνα το βιβλίο του Ιωβ που ήθελε ένας φίλος μου. Δεν το βρήκα. Η αδελφή Μακρίνα μου έδωσε την καμερά της καθώς η δικιά μου δεν λειτουργούσε. Έτσι πήγα να φωτογραφίσω λιγάκι τα ασκηταριά στο παλαιό καθολικό και το ενιαίο κελί που βρίσκεται από πάνω τους. Έπειτα, ήρθε και με βρήκε η αδελφή Θεοκτίστη για να κουβεντιάσουμε. Επειδή είναι δύσκολο να συγκρατώ όσα μου 222

λέει αποφάσισα να την ηχογραφώ. Η ώρα ήταν γύρω στις 5. Η δοκιμή αδελφή Ευαγγελία καθάριζε και πότιζε την αυλή. Η κάθε μοναχή έχει το εργόχειρό της και το διακόνημά της. Για παράδειγμα η αδελφή Μακρίνα, έχει το διακόνημα της αρχοντάρισσας και εργόχειρο της συντήρησης βιβλίων. Η αδελφή Φιλαρέτη είναι ξενιάρισσα και αγιογράφος. Η αδελφή θεοκτίστη έχει καθαρισμό εργαστηρίου κάθε Σάββατο και εργόχειρο κεντήματος. Η αδ. Ευφημία είναι και αυτή αρχοντάρισσα και η αδ. Συγκλητική είναι υπεύθυνη της έκθεσης... Στις 6 χτύπησαν οι καμπάνες για τον εσπερινό και το απόδειπνο. Ήταν το πιο ωραίο απόδειπνο που είχα παρακολουθήσει. Η αδ. Φιλαρέτη ερχόταν από τον πρόναο ψέλνοντας, η αδ. Μακρίνα το ίδιο. Ήταν σαν μια παράσταση. Πέμπτη 8 Μαΐου 11 το πρωί Κάθομαι στην αυλή, πίνοντας καφέ και σκιτσάροντας μπροστά από τον χώρο υποδοχής, δίπλα από την έκθεση-πωλητήριο... Η εκκλησιαστική μπήκε στην εκκλησιά. Ένας κουβάς γεμίζει νερό από την αυλάρχισσα. Η Αδελφή Συγκλητική βγήκε από την έκθεση. Η αδελφή Φιλαρέτη βγήκε από το αγιογραφείο και ανέβηκε στο δωματιάκι-εργαστήριο συγγραφής βιβλίου ψαλμών. Τα πουλιά κελαηδούν, απόλυτη ηρεμία, ο ήλιος λάμπει. Την ησυχία την ταρακουνά το κουδούνι της εξώπορτας. Η αδελφή Μακρίνα, ως αρχοντάρισσα πάει να ανοίξει. Την ρώτησα αν μπορώ να μείνω και μου απάντησε “αν είναι δικός μας άνθρωπος ναι, ο καφές σου ενοχλεί”. Τον είχα ακουμπήσει στο περβάζι ενός παράθυρου. “Πράσινο φως” μου λέει αφότου είχε ανοίξει την πόρτα και επέστρεφε με μια άλλη αδελφή. Από ότι άκουσα η μοναχή αυτή είχε πάει στον οδοντίατρο και είχε επιστρέψει με ταξί στο μοναστήρι. Προχώρησε και χάζεψε λιγάκι τα παρτέρια, ξερίζωσε ένα λουλούδι και έπειτα το ξανάβαλε. Η αδελφή Συγκλητική μου έκανε την πρώτη παρατήρηση ερχόμενη προς το μέρος μου ρώτησε: “Ποια είναι αυτή η καλογριά που έχει σταυροπόδι?” “Εμ δεν είμαι καλογριά γι αυτό”, απάντησα εγώ. “Η καλή ευγένεια δεν μας το επιτρέπει”, συνέχισε. Ύστερα μου ζήτησε βοήθεια για την 223

τοποθέτηση κουτιών στην έκθεση και ένα ποτήρι νερό. 12 το πρωί Στις 12 ρώτησα την αδελφή Συγκλητική αν μπορώ να πάω να παρακολουθήσω τις ώρες. Μου είπε ναι. Η αδελφή Συγκλητική είναι η δεύτερη κατά σειρά αδελφή που ήρθε στο μοναστήρι μετά την γερόντισσα. Έτσι, οταν η γερόντισσα λείπει εκείνη λειτουργεί σαν ηγουμένη. Αφού λοιπόν πήρα την ευλογία, άδειά της, πήγα στο εργαστήριο κεντήματος. Εκεί ήταν η γερόντισσα που με καλοδέχτηκε. Ρωτησα και εκείνη αν μπορώ να μείνω και μου είπε “θα μας διαβάσεις κιόλας” (πωωω έπαθα πανικό! Οι αδελφές ξέρουν τις προσευχές απ’ έξω, και εγώ θα τις διάβαζα κεκεδιστά...) Αρνήθηκα στο να διαβάσω (ανυπακοή) και κάθισα δίπλα στην αδελφή Ωραιοζήλη. Εκείνη είχε διακόψει το κέντημα της και είχε ανοίξει το προσευχητάριον. Καθώς ξεκίνησε την έπιασε βήχας και έτσι το έδωσε σε μένα για να συνεχίσω. Από τον πανικό μου με έπιασε νευρικό γέλιο, στα δύσκολα χωρία της το έδινα πίσω, μετά κατάλαβε την ασχετοσύνη μου και μου έδινε μόνο στα εύκολα να διαβάζω. Και έτσι κάπως διαβάσαμε τις ώρες και τον παρακλητικό. Έπειτα οι μεγάλες αδελφές με ρώταγαν το όνομα μου. Μου λέγαν τα δικά τους, μου χαμογελούσαν, με ρώτησαν αν θα κάτσω μαζί τους στο μοναστήρι, αν φοράω βέρα, κάναν και παρατηρήσεις όπως ωχ φοράς και σκουλαρίκια. Η αδελφή Θεοκτίστη έλειπε εκείνη την ημέρα. Είχε πάει στο νοσοκομείο γιατί έχουνε μια αδελφή άρρωστη με σταφυλόκκοκο και ανά μέρα πηγαίνουν άλλες αδελφές και την φροντίζουν. Την είδα το βράδυ, όπου αγκαλιαστήκαμε και είπαμε τα νέα της ημέρας... 10 το βράδυ βγαίνω από το κελί μου και παρατηρώ τα υπόλοιπα κελιά που είναι ορατά από την αυλή, 8 κελιά είναι με τα φώτα ανοιχτά 11 το βράδυ ξαναβγαίνω, 3 κελιά με τα φώτα ανοιχτά και 2 με χαμηλό φωτισμό.

Παρασκευή 9 Μαΐου 224

6-7 πρωινή προσευχή 7-9 Ξαναγύρισα στο κελί μου να κοιμηθώ 9 πρωινό Μετά το πρωινό κάθισα στην αυλή και διάβασα το ιστορικό της μονής από το βιβλίο του Γεωργίου ΑΘ. Χώρα, Ιστορία της Μονής Καλαμίου, που μου έδωσε η γερόντισσα. Έπειτα, ήρθε και με βρήκε η αδελφή θεοκτίστη για να πάμε μαζί με την γερόντισσα να επισκεπτούμε μερικά κελάκια. Είδαμε δυο διαφορετικά κελιά, έβγαλα φωτογραφίες και κράτησα μερικά σκίτσα στα γρήγορα. Δεν είχα δεί ποτέ στην ζωή μου κελί μοναχού στην πραγματικότητα, μόνο από φωτογραφίες. Και τα δύο κελιά που είδα ήταν γεμάτα με εικόνες στους τοίχους και κομποσχοίνια. Αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν η κλίμακα των αντικειμένων στο κελί. Το γραφείο ήταν πάρα πολύ μικροσκοπικό, το κομοδίνο το ίδιο, το καρεκλάκι της μοναχής ήταν σαν παιδικό, κοντό και μικρό. Το κάθε επιπλάκι (γιατί έπιπλο δεν το λες) ήταν κολλημένο με το διπλανό του. Δεν υπήρχε καμία ευρυχωρία και άνεση στον χώρο. 1 μεσημεριανό 2.30-4 ξεκούραση στο κελί Το απόγευμα πήγα στο εργαστήριο αγιογραφίας, κάθισα και αποτύπωσα λιγάκι τον χώρο, μίλησα με τις αδελφές και τράβηξα βίντεο την ώρα της αγιογραφίας. Οταν τελείωσα πήγαμε μαζί με την αδλεφή Θεοκτίστη στο εργαστήριο βιβλιοδεσίας. Εκεί ήταν η αδελφή Μακρίνα και μου περιέγραψε όλη την διαδικασία συντήρησης και βιβλιοδεσίας παλαιών βιβλίων και εργοχείρων.

Σάββατο 10 Μαΐου 225

5-7 εγερτήριο και πρωινή προσευχή 7-8.30 ύπνος 9.00 πρωινό Αμέσως μετά το πρωινό κατεύθασε πούλμαν προσκυνητών από το Χιλιομώδη. Γελάμε με την αδελφή Μακρίνα, την αρχοντάρισσα. Μου λέει, “Καλά με την τσίμπλα στο μάτι ήρθαν; Στον ύπνο τους μας βλέπανε;” “Συνήθως τα πούλμαν έρχονται στις 11 και όχι από τις 9”, μου εξηγεί η αδελφή. Βοήθησα την αδελφή Μακρίνα, πηγαίνοντας καφεδάκι στον κόσμο. Τον καφέ τον φτιάχνανε στην κατσαρόλα για να μπορέσουνε να εξυπηρετήσουνε τόσους προσκυνητές ταυτόχρονα. Η γερόντισσα μίλησε στον κόσμο για το μοναστήρι και για την ψυχή που είναι ότι πιο σημαντικό έχουμε. Πολλοί επισκέπτες που με έβλεπαν έρχονταν κοντά μου διστακτικά και με ρώταγαν αν είμαι δόκιμη, χαίρονταν όταν τους απαντούσα αρνητικά.

226

η μ ε ρ ο λ ό γ ι ο

δ ε ύ τ ε ρ η ς

δ ι α μ ο ν ή ς

1-5 Iουλίου 2014

227

228

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

229

Συζήτηση με την γερόντισσα του μοναστηρίου Μελάνη Φράγκου. -Πώς ξεκίνησε το μοναστήρι; -Στην εν κόσμο ζωή μου ήμουν ενεργό μέλος στην ιδιωτική αδελφότητα Λυτρωτής, αδελφότητα που προστατεύει γυναίκες σε μεγάλη ηλικία. Στις 10 Απριλίου 1972 5 αδελφές από την Αθήνα ερχόμαστε να μονασουμε. Η ηγουμένη των Ταξιαρχών που είναι γνωστή μας, μας προτείνει το ασκηταριό. Το ασκηταριό είναι το πρώτο κτίσμα που υπήρχε εδώ, μια εκκλησούλα και σκαλάκια που οδηγούσαν στο κελί από πάνω από τον ναό. Σιγά σιγά άρχισαν να έρχονται και οι υπόλοιπες αδελφές (σύνολο 11). Τους πρώτους μήνες έξω από την εκκλησούλα φτιάξαμε έναν γυάλινο όγκο. Αυτός ο γυάλινος όγκος χρησίμευε σαν χώρος υποδοχής για τους προσκυνητές. Μετά από 15 μήνες μπαίνουν τα πρώτα θεμέλια του μοναστηριού. Το σχέδιο του μοναστηριού το παίρνουμε από τον ΟΔΕΠ, Οργάνωση Διαχειρίσεων Εκκλησιαστικής Περιουσίας. Ο Αξιώτης ήταν ο αρχιτέκτονας του σχεδίου. Το σχέδιο εφαρμόζεται με βάση την κλίση του εδάφους. Ξεκινάει η εφαρμογή του τμηματικά. Το πρώτο τμήμα που κατασκευάζεται είναι ένα γωνιακό 22x22μ. στην ανατολική-βόρεια γωνία. Με τις συντάξεις που είχαμε από το κράτος καθώς και με έναν έρανο από τον επίσκοπο της περιοχής ξεκινήσαμε τις εργασίες. Στην Αθήνα δούλευα στο ΙΚΑ. Το 1992 έγινε η νέα τραπεζαρία και υπήρξε και η ανάγκη για περισσότερα κελιά καθώς η αδελφότητα αυξήθηκε. Πριν 8 χρόνια περίπου έγινε και η ολοκλήρωση του σχεδίου. Το μοναστήρι αυτή τη στιγμή φιλοξενεί 30 μοναχές, 3 μοναχές εργάζονται στην Νέα Κίος, 1 δόκιμη, 1 πρεσβυτέρα, συνολικά 35. -Ζήσατε στα μικρά ασκηταριά; -Είχαμε βρει εδώ, τρίποδα, κάτι ξύλινα, είναι ένα καδρόνι με δυο διχάλες και παίρνει τάβλες και γίνεται κρεβατάκι. Είχαμε βρει τέτοια εδώ πέρα, ερχόντουσαν οι μοναχές από την μόνη Ταξιαρχών να μαζέψουνε τις ελιές κάθε χρόνο. Σε αυτό το μοναδικό κελί υπήρχαν 3 κρεβατάκια τέτοια, σαν αυτά κάναμε άλλα δυο για κάτω, είχαμε το μεσαίο για διάδρομο και είχαμε τα κελακια αυτά.

230

-Ποιό είναι το καθημερινό πρόγραμμα του μοναστηριού; - Το πρόγραμμα έχει το εξής: 4.30 έγερση 4.45 χτυπάει το τάλαντο 5.00 πρωινή ακολουθία, μεσονυκτικός όρθρος 7.00-8.00 κελί (εκπλήρωση πνευματικών καθηκόντων ή πνευματική ενασχόληση, διάβασμα ή διακόνημα (πολύ μικρό, όπως το στρώσιμο της τραπέζης του πρωινού, που το αναλαμβάνει πάντα η νεοτέρα από τις οποίες έχουν το διακόνημα της κουζίνας) 8.30 πρωινό 9.00 διακονήματα 10.00 εργόχειρο 12.00 ώρες 13.00 μεσημεριανό 14.00-16.00 ξεκούραση, ύπνος, προσωπική εργασία 16.00-19.00 εργόχειρο 19.00 εσπερινός 8.30 βραδινό 9.30 κελίον- ησυχία (μελέτη πατερικών βιβλίων+προσευχή) -Τί διακονήματα έχουν οι αδελφές και πόσες ασχολούνται με αυτά; 1.γηροκόμος-νοσοκόμος (2) 2. αρχοντάρισσα +θυρωρός (2) 3.εκκλησιαστική (3) 4.μαγειρείον (κουζίνα) (3)- η νεότερα από τις τρεις αναλαμβάνει να στρώσει την πρωινή τράπεζα 5.ξενώνας (2) 6.εκκλησάκια και διάδρομοι (2) 7.καθαριότητα και περιποίηση αυλής (3) Τα διακονηματα αλλάζουν κατά έτος πλην της κουζίνας που αλλάζει κάθε εβδομάδα. -Ποιά είναι τα εργόχειρα τους; 1. βιβλιοδεσία +συντήρηση βιβλίων 2. αγιογραφείον 3. ραφείον 4. κεντητήρειον 5. ξυλογλυπτική 6. μαρμαρογλυπτική -Ποιός κρατάει τον χρόνο στο μοναστήρι? -Οι μεν ακολουθίες από την εκκλησιαστική. Της τράπεζας 231

από την μαγείρισσα. Ο χρόνος πάει μαζί με το πρόγραμμα. -Ποιός είναι ο κανόνας της μοναχής; -Για την δόκιμη μοναχή- 3 κομποσκοίνια και 30 μετάνοιες, για την ρασοφόρα- 6 κομποσκοίνια και 60 μετάνοιες και για την μελαγοσχημη- 12 κομποσκοίνια και 120 μετάνοιες. Αυτός είναι ο υποχρεωτικός κανόνας, προαιρετικά προστίθενται και άλλα Κύριε Ελέησον. -Τί γίνεται όταν μια αδελφή δεν τηρεί τον κανόνα της; -Κανόνα στον κανόνα. Σίγουρα υπάρχει αγάπη και ανοχή. Υπάρχουν αδελφές που δεν μπορούν να περιοριστούν άλλο και φεύγουν. -Τί υπάρχει μέσα στο κελί; -Βιβλιοθήκη, ντουλάπα, τραπέζι, κρεβάτι, προσωπικό μπάνιο. Συνήθως το κελί που γίνεσαι μεγαλόσχημος το διατηρείς ισόβια και λέγεται “το ασκηταριο μου”. -Έχετε προσωπικά αντικείμενα; -Αυτά που υπάρχουν μέσα στο κελί. Εικόνες, κλινοσκεπάσματα, προσωπικά ρούχα Έχουμε προσωπικά φλυτζάνια μόνο για το πρωινό. -Έχετε προσωπικές συνήθειες; -Υπάρχει αδελφή που τις αρέσει να φτιάχνει γλυκό του κουταλιού, θα το φέρει από εδώ θα το φέρει από κει για να γίνει. Άλλη της αρέσει να φτιάχνει πίτες. -Δέχεστε δώρα; -Αποφεύγουμε τα δώρα αλλά δεν τα περιφρονούμε. Δεν ζητάμε αλλά τα δεχόμαστε. -Ποιοί είναι οι χώροι του μοναστηριού; -Το μουσείο, Το συνοδικό (χώρος σύναξης με τα άλλα μοναστήρια)-σχετίζεται με την βιβλιοθήκη, το αρχονταρίκι, η τράπεζα, η φιάλη, το καθολικό. -Γιατί η τράπεζα δεν είναι απέναντι από το καθολικό; -Η τοπική θέση μας ανάγκασε η τράπεζα να γίνει αντίστροφα από το ιερό, προς το ιερό. Αυτό επιβάλλεται γιατί η τάξης της μονής, κάθε μονής είναι μετά την ακολουθία μπαίνουμε στην τράπεζα. Επίσημες μέρες όπως είναι τα Χριστούγεννα, το Πάσχα μπαίνουμε κατευθείαν. Εμείς χρησιμοποιούμε για 232

αυτό την πλάγια γιατί ερχόμαστε με πομπή, που υψώνουμε την μερίδα της Παναγιάς, ερχόμαστε με πομπή με κατσιών, με τάλαντα ερχόμαστε στην τράπεζα. Για λόγους πρακτικούς. -Καλοκαίρι- χειμώνα, αλλάζουν κάποιες συνήθειες; Ακολουθίες στο εκκλησάκι της Αγίας Αναστασίας το χειμώνα. Ανάλογα με την εποχή χρησιμοποιούνται διαφορετικοί χώροι. Αδελφές το καλοκαίρι κάθονται έξω από την εκκλησία. Δεν είναι και τόσο ορθόδοξο αλλά κατ’ οικονομία. Το καλοκαίρι χρησιμοποιούμε την ταράτσα πάνω από το πλυσταριό ή την ταράτσα του ξενώνα. Το απόδειπνο τελείται πολλάκις υπαίθρια. Υπαίθριο μόνο το απόδειπνο. -Πώς λειτουργεί ένα κοινόβιο; -Με την υποχωρητικότητα, την αγάπη και την ανοχή. Όσο ανεβαίνεις πνευματικά τόσο λιγότερο καυγαδίζεις. Εγώ και εσύ να γίνουμε εμείς. -Κάθε πότε γίνονται συνάξεις στο συνοδικό; -Άπαξ του έτους ο ηγούμενος δεσπότης, μια φορά το χρόνο, αλλά και όταν υπάρχουν επισκέψεις μονών, ήρθε ένα μοναστήρι επίσκεψη, ανεβαίνουμε πάνω για να μιλήσουμε, να κουβεντιάσουμε εκτάτως, δυο τρεις φορές το χρόνο. -Ζωή και κανόνας; Υπάρχει ελευθερία; -Όσο ζούμε τον Θεό τόσο ελεύθεροι είμαστε. Δεν είναι Νταχάου και ούτε και στρατός θα λέγαμε είναι. Στον στρατό μπαίνεις υποχρεωτικά υπηρετείς καΙ κάνεις την θητεία σου, στο μοναστήρι πας ενκαρδιας, με όλο σου το είναι, δεν αισθάνεσαι ότι είσαι δεσμευμένος, πιεσμένος, καταπιεσμένος. Απλώς το πρόγραμμα είναι κατά τάξιν και ευσχημόνως γενέσθαι λέει ο Απόστολος Παύλος. (Όλα να γίνονται με τάξη και με εύσχημο σχήμα, με ωραίο τρόπο). Αυτό δεν σημαίνει ότι σου δεσμεύει την ελευθερία, η ελευθερία είναι δική σου. Ίσα ίσα δεν είσαι δεσμευμένος από κοσμικές σχέσεις, από κοσμικά προγράμματα, από άλλα πράγματα. Ζείς τον Θεό σου βαθιά και πλατιά. Εάν ουν ο υιός υμάς ελευθερώση, όντως ελεύθεροι έσεσθε. (Ιωαν. 8.36) Γνώσεσθε την αλήθειαν, και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς (Ιωαν. 8.32) Ου δε το Πνεύμα Κυρίου, εκεί ελευθερία. (Β’ Κορινθ. 3.17) Υμείς γαρ επ’ ελευθερία εκλήθητε, αδελφοί’ μόνον μη την 233

ελευθερίαν εις αφορμήν τη σαρκί, αλλά δια της αγάπης δουλεύετε αλλήλοις. (Γαλ. 5.13) -Το πρόγραμμα είναι διαφορετικό σε κάθε μοναστήρι; -Είναι διαφορετικό. Αλλά η σειρά των ακολουθιών πρέπει να γίνεται στο 24ωρο οπωσδήποτε σε όλα τα μοναστήρια το ίδιο. Δηλαδή απόδειπνο, οι ώρες, το μεσονυκτικό, ο όρθρος, η θεία λειτουργία, ο εσπερινός, όλα αυτά γίνονται. Το ένα μοναστήρι μπορεί να αρχίζει 3 την νύχτα, το άλλο 4, το άλλο 5. Το πρόγραμμα των ακολουθιών θα τηρηθεί οπωσδήποτε σε όλα τα μοναστήρια με την διαφορά των ωρών, του ρολογιού. -Τί σχέση έχετε με άλλα μοναστήρια; -Τηλεφωνική επικοινωνία,με τις μονές της Αργολίδος είμαστε μια ψυχή ανταλλάζουμε ευχές συζητάμε και αλληλοστηρίζουμε θέματα οικονομικά και για προβλήματα συμβιώσεων. -Με ποιά μοναστήρια σχετίζεστε; Μονή Ταξιαρχών (μετόχι των Ταξιαρχών το εκκλησάκι το παλιό της Μονής Καλαμίου, το οποίο και το παραχώρεισαι) Αγ. Θεοδοσίου του Νέου Μπορσίων (Ιωάννη του Προδρόμου) Αγ. Μονή Ζωοδ. Πηγής (Ναυπλίου) Μονή Προδρόμου (αδελφός αδελφής) Μονή Φιλοσόφου Γορτυνίας (αδελφή αδελφής) Πανόραμα Θεσσαλονίκης (αδελφή αδελφής) Ορμύλια (αδελφή αδελφής) Σουρωτή (Θεσσαλονίκη) -Τί σχέση έχει το μοναστήρι με την τοπική κοινωνία? -Γνωρίζετε προβλήματα, επικοινωνείτε μαζί της? Συνήθως μας παρακαλούν για προσευχή για τις περιπτώσεις ασθενειών, θανάτου για να κάνουμε προσευχή. Επίσης μας ενημερώνουν για προβλήματα οικονομικής φύσεως για να συμπαρασταθούμε. Έχουμε περιπτώσεις χρεών που πρέπει να τους βοηθήσουμε, έχουμε μια παράλυτη κοπελίτσα που χρειάζεται οικονομική βοήθεια, κάποια μια άλλη κυρία που έχει Πάρκινσον και σπουδάζει η κόρη της. Κάποιες περιπτώσεις οικονομικής δυσπραγίας που πρέπει να βοηθήσουμε. -Ο κόσμος έρχεται γενικά στο μοναστήρι, σας επισκέπτεται; Με αγάπη. Έχουμε πολύ καλή σχέση με την τοπική κοινωνία. 234

Με τα χωριά, τα γύρω χωριά. -Με ποιά χωριά σχετίζεται το μοναστήρι; -Λυγουριό, Παλιά Επίδαυρο, Αδάμι, Τροχιά, Ναύπλιο, Άργος. -Διάβασα κάπου ότι είναι ορθόδοξο “ο κόσμος να γίνει μοναστήρι”, “το μοναστήρι να γίνει κόσμος” είναι αιρετικό. -Σίγουρα το μοναστήρι δε μπορεί να γίνει κόσμος. Δεν μπορεί όμως να μην μετέχει, να συμμετέχει στα προβλήματα της κοινωνίας. Δεν μπορούμε να συμμετέχουμε στις διασκεδάσεις, στα θέατρα, στα καρναβάλια. Αλλά όχι όμως στις ανάγκες που μπορεί να πνευματικής φύσεως, οικονομικής, στα μέτρα του δυνατού. Δίνουμε συμβουλές, στήριξη στα θέματά του. -Υπάρχει εξωστρέφεια; -Όχι εξωστρέφεια. Θα την πούμε πνευματική στήριξη στα γύρω χωριά, την οποία και ζητούν οι άνθρωποι. Σε αυτούς που το θέλουν, δεν επισερχομαστε εμείς να κάνουμε εξωστρέφεια. Αν πεθάνει κάποιος, δεν πάμε, αλλά θα τηλεφωνήσουμε, θα μνημονεύσουμε, θα παρακαλέσουμε δηλαδή τον Θεό για την ψυχή, χωρίς να πάμε εκεί πέρα να κάνουμε κοινωνικές σχέσεις. Παρηγοριά. Τόνωση. -Έχετε μνήμες; -Όσο ενώνεται με το Θεό και τη ζωή των πατέρων φεύγουν οι παλιές μνήμες. Όσο η ψυχή ενωθεί εκ των άνω, τόσο αποκόπτεται εκ των κάτω. -Έχετε νοσταλγίες; -Την μαμά, τα αδέλφια, τα αξιώματα, την πανεπιστημιακή παιδεία. Αλλά με την ενότητα και την συμφιλίωση με το πρόγραμμα και την γνωριμία με ασκητικές μορφές δέχεσαι μια αλλοίωση και αποκόπτεσαι εκ των έξω, επέρχεται η ενότητα με τον Θεό. -Αγκαλιάζεστε; -Όχι αγκαλιές, κάτι τέτοιο θα ήταν επικίνδυνο να ξυπνήσει σαρκικές ορμές. Δεν επιτρέπεται. Ασπασμός μόνο στις μεγάλες εορτές. Υπάρχει ανώτερη πνευματική επικοινωνία. -Νιώθετε ότι ζείτε την απόλυτη ευτυχία; Τί είναι; -Υποκειμενικό. Ο μοναχός αισθάνεται πανευτυχής όσο έχει καλή σχέση με τον Θεό. Η ευτυχία για το μοναχό αυξάνεται. 235

Όσο καλύτερες σχέσεις έχει με τον Θεό, τόσο πιο ευτυχής αισθάνεται. Παράδεισος θα πει να έχω καλές σχέσεις με τον Θεό. Η συνείδησή μου να με πληροφορεί ότι δεν παρέβει τις εντολές του Θεού. Ο ποιόν το θέλημα του Θεού, είναι ο αγαπών. -Συντελείτε μέσα στο μοναστήρι η απόλυτη βελτίωση του εαυτού; Ο Αριστοτέλης έλεγε ο κοινός βίος είναι ο τέλειος βίος. -Το ευ ζην είναι αποτέλεσμα κοινοβιακής ζωής. Βελτιώνεται ο εαυτός μας αλλά και αυτό εξαρτάται από πόσο εύπλαστος είναι κάποιος. Επίσης, εξαρτάται από την θέληση που βάζει, να αναγνωρίσει τα μείον και να τα καλλιεργήσει τα υπέρ. Ένας χαρακτήρας εγωκεντρικός τα θέλει όπως τα θέλει ο ίδιος. Ο εγωκεντρικός βλέπει τις ελλείψεις δεν βλέπει την ομορφιά. Πολύ υποκειμενικό είναι το θέμα αυτό, για αυτό δεν έχουμε την ίδια πνευματική πρόοδο σε όλες τις ψυχές, σε όλους τους ανθρώπους. Έχουμε μερικούς ανθρώπους οι οποίοι καθυστερούν σε αυτό, και άλλες ψυχές που πετούν,δηλαδή ξέρουν να πάρουν το όμορφο της άλλης ψυχής και να το μιμηθούν. Να βάλεις καλό λογισμό για τον άλλο. Έρχονται καμιά φορά οι αδελφές που μου λένε μικρότητες. Εμένα αν μου λέγαν αυτό θα έβαζα αυτόν τον καλό λογισμό, δεν θα βαζα όχι εκείνον. Και αυτό εξαρτάται από την ποιότητα του ατόμου, του ανθρώπου όχι του ατόμου. Θέλει προσπάθεια ο καλός λογισμός. Γιατί να μείνω σε αυτόν και μην σκεφτώ τον άλλον? -Γιατί φοράτε μαύρα; -Τα μαύρα συμβολίζουν το πένθος για την σταυρική θυσία του Κυρίου. -Τί σχέση έχετε με το θάνατο; -Κατά τον απόστολο Παύλο, είτε ζώμε είτε αποθνήσκομαι του Κυρίου εσμέν. Πάντα νιώθουμε ότι φεύγουμε από εδώ. Ο θάνατος είναι κάτι το βέβαιον, θα έρθει, και ίσως νεότερες σκεφτόμαστε περισσότερο τον θάνατο, στα γερατειά δεν θέλουμε να τον σκεφτούμε. Είναι πιο κοντά, είναι μια πραγματικότης. Και αυτό εξαρτάται από την ψυχή, όσο επικοινωνεί με τον Θεό, τόσο περιμένει την οριστική συνάντηση με τον Κύριο. Φτάνουμε στην αναμονή. Έχουμε λαχτάρα, θεέ μου φτάνει η ώρα να συναντηθούμε, Αποτελεί χαρά για τον μοναχό. Άκουσα χθες κάτι ωραίο για έναν 236

γέροντα, που είχε χτίσει τον τάφο του, και πήγε κάποιος και του γράψε έργο πλάνης και στεναχωρήθηκε και πήγε σε εναν παππούλη άγιο, τον πάτερα Γαβριήλ και του λέει, γιατί σου κακοφαάνηκε, δεν πειράζει που σου είπε έτσι, αν πεθάνουμε και να μας πετάξουν και μας κάψουν, δεν έχει σημασία, η ψυχή μας έχει. Και πήγε ο γέροντας και τον γκρέμισε, τον χάλασε τον τάφο. Είναι αυτό που ζητάμε η συνάντηση με τον Κύριο. Αλλά νιώθουμε όμως πάντα ότι είμαστε ανάξιοι για αυτήν την συνάντηση, ότι υστερούμε. Και γι’ αυτό στο ψαλτήρι λέει να μου γνωρίσεις Κύριε τί υστερώ. Πάντα ζητάμε να μας δείξει ο Κύριος που υστερούμε και την ολιγότητα των ημερών μου γνωρισόν με. Για να κερδίσω τα λάθη μου, να διορθωθώ. -Τί σχέση έχετε με τον ουρανό; -Με τον ουρανό πρέπει να έχουμε θερμή σχέση. Αφού η καθημερινή μας ζωή είναι ενατένιση προς των άνω. Τα άνω ζητείται, τα άνω φρονείτε, μήτε επί της γης. Άρα ο ουρανός είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος μας και η ερωτική σχέση με τον ουρανό είναι βέβαιον. Πρέπει να είναι υπαρκτός ο έρως αυτός στις καρδιές μας, να θέλουμε ένα, τον ουρανό. αυτό είναι αλληλένδετο. Έχουμε θείο έρωτα. Ο θείος έρως μας συνέχει. Αυτόν επιδιώκουμε και αυξανομένου του θείου έρωτος προάγεται η ψυχή, ανεβαίνουμε ψηλότερα. Ξεκολλάμε εκ των κάτω. Όσο η ψυχή γλυκαίνεται εκ των άνω τόσο η ψυχή αποκόπτεται εκ των κάτω λέει ο Ισαάκ ο Σύρος. -Ο ουρανός έρχεται καθόλου προς τα κάτω; -Αυτό είναι πάλι βίωμα προσωπικό του καθενός. Ο ουρανός κατεβαίνει κάτω, κυρίως στην θεία λειτουργία. Πάσα την βιοτική μέριμνα αποθωμεθα, λέμε στον χειρουβικο ύμνο, όσο αφήνουμε την βιοτική μέριμνα τόσο με τις χειρουβικες δυνάμεις εξομοιονομεθα. “Οι τα χερουβείμ μυστικός εικονιζοντες πάσα την βιοτική μέριμνα αποθωμεθα”.Εμείς εικονίζουμε τα χερουβείμ λέει το τροπάριο, ξεχνάμε τα βιοτικά πλέον και ζούμε τα ουράνια. Το αποκορύφωμα της λατρείας είναι η θεία λειτουργιά. Εκεί ζούμε τα ουράνια. Μετέχουμε πλέον ουρανίων καταστάσεων. Και είναι πλέον και ανείπωτα. Κάθε μια ψυχή τα ζει. Δεν μπαίνουν ούτε σε χαρτί αυτά. Έχουν κάποιες καταστάσεις τις οποίες συνήθως ο μοναχός τις αποκρύπτει, δεν τα λέει.

237

-Νεκρόπολης; -Ο μοναχός για τον κόσμο είναι νεκρός. Νεκρόπολης είναι από την έννοια ότι δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ για τα κοσμικά, είναι νεκρός για τα έξω, ζει καταστάσεις εσωτερικές, της ψυχής. -Μοναχός=μόνος; -”Κατά μόνας ειμί ως αν παρελθω” λέμε στον εσπερινό, στους στίχους εκεί “θα είμαι μόνος”, υπό την έννοια του ανθρωπίνου στηρίγματος, δηλαδή πρέπει να καταλάβω ότι θα ζω “επί του Κυρίου μόνος, το μόνο ο θεό”, λέει στο άσμα ασμάτων, δηλαδή η ψυχή ζει μόνη της με τον θεό, άλλο αν συνυπάρχει κοινοβιακά, και αγωνίζεται μαζί με άλλους και αυτούς αγωνιστάς. Δεν υπάρχει η συζυγία. Μοναχός μονάδα, ζεις μόνος σου. Θυμάμαι σε μια αφιερωμένη κοπέλα η γιαγιά της “θα είσαι κατά μονας οσαν παρελθεις”. Μόνος αλλά συνυπάρχεις με τον θεό, και δεν νιώθεις μόνος, έχεις κάνει τους πνευματικούς σου γάμους με τον Κύριο, την Παναγία, τους αγίους. Αισθάνεσαι συντροφευμενος με όλο τον πνευματικό κόσμο και αισθάνεσαι πανευτυχής. Οικονομία -Ποιοί είναι οι πόροι σας; -Ζούμε με τις συντάξεις μας και με τα έσοδα από το εργόχειρο,τις αγιογραφίες και τα κεντήματα που πουλάμε. -Τί σχέση έχετε με την φύση; -Έχουμε ελαιώνα, αχλαδιές, μηλιές. Προς κατανάλωση του μοναστηρίου. -Έχετε κατσίκες; -Όχι, ούτε κότες, ούτε κατσίκες. -Το κατσικίσιο γιαούρτι; -Μας έχουνε φέρει οι ποιμένες οι γύρω, φέρνουν για να μας φιλοδωρήσουν μια ποσότητα γάλακτος, κρατάμε λίγο για να πιουν οι αδελφές και το υπόλοιπο, το πολύ, το κάνουμε γιαούρτι. -Πού πουλάτε τις αγιογραφίες σας; -Έρχονται παραγγελίες, δεν κάνουμε ποτέ μια εικόνα έτσι ξεκάρφωτα. Πάντα θα κάνουμε μια εικόνα που ο άλλος θα έχει δει το πρότυπο, θα έχει διαλέξει ανάμεσα στις 10 238

Παναγίες πρότυπα ποιά θέλει, θα παραγγείλει αυτή, θα συμφωνούμε τιμή, μέγεθος και ημερομηνία παραδόσεως. -Κοινόβιο και καπιταλισμός; -Το κοινόβιο πρέπει να κερδίσει κατά τον Άγιο Βασίλειο τα προς το ζην, θα κάνει ένα έργο, θα αποφύγει τα εμπόδια, τις συναλλαγές. Απαγορεύει ο Μέγας Βασίλειος, να έχουμε αγοραπωλησίες. Πάντοτε οι πατέρες έφτιαχναν ζεμπίλια και πηγαίναν στην Αλεξάνδρεια και τα πουλούσανε, για να αγοράσουν τα παξιμάδια τους, το αλεύρι τους. Επομένως για τα προς το ζην εργάζονται όχι την βρώσιν την απολυμένη του καπιταλισμού. -Υπάρχουν μοναστήρια που έχουν παραρτήματα προϊόντων μέσα στην πόλη; -Εγώ δεν συμφωνώ αλλά δεν το κατηγορώ. Υπάρχουν μοναστήρια που βοηθούν πολύτεκνες οικογένειες (μια έχει 9, άλλη 10-11 παιδιά) ουσιαστικά, οικονομικά τελοσπάντων, με τα γάλατα, τυριά, κρέατα. Άρα αν δημιουργείται ένα έργο και για λόγους φιλανθρωπίας δεν το κατηγορείς το μοναστήρι. Μπορώ εγώ να κατηγορήσω? Τους το έχω πει, εγώ σας θαυμάζω, σας καμαρώνω αλλά σας λυπάμαι κιόλας, γιατί κάνατε πολύ κόπο και μόχθο. Όχι πως και εμείς δεν βοηθάμε, δεν θα βοηθήσουμε σε είδος, που θα δώσουν εκείνες τυριά, γάλατα ή κρέας αφού αυτές δεν τρώνε. Αλλά θέλω να πω ότι είναι ανάγκη να σεβαστούμε το πρόγραμμα της άλλης μονής. Επειδή εγώ δεν το κάνω..τους καμαρώνω, τους θαυμάζω, τους λυπάμαι γιατί μπαίνουν σε μια ταλαιπωρία πιο πολύ. Εύκολα οι άλλοι κατηγορούν, αλλά είπαμε να βάζουμε καλό λογισμό. Είπαμε να θαυμάζουμε, να καμαρώνουμε και να πονάμε τον κόπο τους.

239

Αδελφή Θεοκτίστη εργόχειρο: κέντημα διακόνημα: τακτοποίηση εργαστηρίου κάθε Σάββατο -Μοναχισμός και έγγαμος βίος. Οι κοπέλες που θέλουν να γίνουν μοναχές αλλά σκεφτόντουσαν και την οικογένεια, ρωτούσαν την γερόντισσα, γερόντισσα τί να κάνω, “να παντρευτώ ή να γίνω μοναχή”, η γερόντισσα έλεγε αυτό είναι δίκη σου επιλογή, καθαρά δική σου επιλογή. Ο πατήρ Παΐσιος έλεγε, “ο Θεός θέλει ολόκληρη την καρδιά”, δεν την θέλει μισή, δεν θέλει η μισή να είναι στην οικογένεια και η μισή στο μοναστήρι, δεν το θέλει αυτό και έτσι πρέπει ο υποψήφιος που σκέφτεται τον μοναχισμό, μόνος του να αποφασίσει, μαζί με τον Θεό, αυτός και ο Θεός να αποφασίζουνε. -Τί είναι το παν στον μοναχισμό; Αγάπη προς τον Θεό, αγάπη προς τους ανθρώπους, υπακοή, ταπείνωση,παρθενία, η αγάπη περικλείει μέσα της όλες τις αρετές, το λέει ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος. Γιατί ο Θεός αγάπη εστί. Αναπτύσσεται διότι θέλεις μέρα με την μέρα να ενώνεσαι με τον Θεό. Αν αγαπήσεις τον αδελφό, αγαπάς και τον Θεό. Αν αγαπήσεις τον Θεό αγαπάς και τον αδελφό σου. -Παράδεισος και κοινοβιακή ζωή. Προσπαθούμε ότι ζήσαμε στον κόσμο αυτό να τα ξεχάσουμε. Να σβήσει αυτό και να μπουν θεϊκές σκέψεις, τα τροπάρια, οι παρακλήσεις. Όταν ξεκινάμε, τον έχουμε μέσα τον κόσμο, χρειάζεται και 5 χρόνια για να απαλλαγούμε. Αλλά αν αδειάσουν οι μνήμες, μπαίνει η προσευχή, η μορφή του Κυρίου. -Πώς νιώθεις τον Θεό; Όλα τα συναξάρια ξεκινάνε από τον ουρανό, από την γη από την φύση, άρχισαν να ερμηνεύουν αυτά, από την Παλαιά Διαθήκη το βιβλίο της Γεννήσεως, ξεκινά αυτό. Μέσα από την δημιουργία βλέπεις τον Θεό. Ο Θεός είναι αόρατος, ακατάληπτος, μόνο καταλαβαίνουμε την ενανθρώπιση και εκεί προσευχόμαστε περισσότερο, γιατί ο άνθρωπος τον είδε. Μακάριοι η καθαρή την καρδία, ότι αυτοί τον Θεό όψεται.

240

Αδελφή Μακρίνα εργόχειρο: συντήρηση βιβλίων διακόνημα: αρχονταρισσα Ανάλυση του εργoχείρου της Συντήρηση βιβλίων Κάνουμε συντήρηση βιβλίων παλιών που είναι για το μουσείο. Το ανοίγουμε, το κάνουμε φύλλο φτερό. Αυτά τα βιβλία μας τα έχουνε φέρει, τα βρίσκουμε στα σκουπίδια, βιβλία κειμήλια, πχ. του 1882. Και αυτά τα βιβλία τα παλιά που είναι μέσα στους μύκητες, στην μούχλα και στην βρωμιά. Αυτό θα το διαλύσουμε, έχουμε κάνει ξεσκόνισμα, μια καινούργια αρίθμηση σελίδων, και είναι έτοιμο να το ανοίξουμε, να το καθαρίσουμε και να το βάλουμε για πλύσιμο, μέσα σε μπανακια με ένα ειδικό διάλυμα που είναι υδροξείδιο του ασβεστίου και νερό. Μετά το πλύσιμο τα απλώνουμε πάνω στα φενιζολ για να στεγνώσουν ενώ πρώτα τα στραγγίζουμε στις σίτες. Μετά τα βάζουμε στην πρεσσα λίγο να ισιώσουν και μετά ξεκινάμε την συντήρηση στα σημεία που είναι φθαρμένα. Καταρχήν μας έδειξε ένας μαθηματικός, που είχε μάθει στον δήμο ερασιτεχνικά,και του άρεσε πολύ και μας έφτιαχνε τα βιβλία και ήθελε πάρα πολύ να μας μάθει, άθεος, κουμουνιστής, αλλά αγαπούσε πολύ το μοναστήρι, και ήθελε να μάθει αυτή την τέχνη στις αδελφές, με αγάπη στο βιβλίο. Πραγματικά ένα χρόνο πριν πεθάνει ήρθε με την κυρία του, μείνανε μια βδομάδα και μας έδειξαν τα πρώτα πράγματα. Μετά ήρθε μια κοπέλα, συγγενής μιας καλογριάς και μας έδειξε τρεις μέρες κάποια πράγματα. Άβυσσος όλα αυτά τα πράγματα, υλικά δεν είχαμε, πρεσσες δεν είχαμε τίποτα. Για καλή μας τύχη είχε έρθει μια καλογριά από την Ρουμάνια, να μάθει αγιογραφία και κει μέσα στην κουβέντα μετά από δυο μήνες, βρήκε στην κουβέντα, ότι ήξερε βιβλιοδεσία. Είχε σπουδάσει στην Ιταλία στους Βενεδικτίνους, οι οποίοι είναι Βετεράνοι,είναι το κατεξοχήν εργόχειρο που έχουνε και ασχολούνται κατά παράδοση με αυτό και είχε σπουδάσει εκεί τρία χρόνια εσωτερική. Και όταν βγήκε αυτό, μέσα στον μήνα τον υπόλοιπο που της έμεινε προσπάθησε χωρίς να ξέρει ελληνικά αυτή, χωρίς να ξερό και εγώ ρουμάνικα, προσπάθησε, έκλαψα εγω, έκλαψε και αυτή και μας βοήθησε.

241

ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΟΝΑΣΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ αγιασμός αγιογραφία άγιος αγιογράφος αδελφή αίθριο αλουσία αλυπία ακηδία αοργησία απροσπάθεια ακτημοσύνη άμβωνας αναγνώστης αναρρωτήριο αποθήκη απομόνωση άρτος αρχιτεκτονική αρχοντικό αρχοντάρισσα αρχονταρίκι ασκητής ασκητισμός ασπασμός αυλάρχης αυλάρχισσα αυλή βαθμίδα βιβλιοθήκη βιβλιοδεσία βίοι αγίων γεροντικό γερόντισσα δεξαμενή διακόσμηση διακόνημα δεσπότης δεσποτικό δόκιμη εγκράτεια 242

εικόνισμα εικόνα είσοδος εκκλησιαστική εκκλησία έκθεση ένδυμα εξομολόγηση ελιά έπιπλα επίσκοπος επισκέπτης επιτίμιο εργόχειρο εργαστήριο έρως εσωστρέφεια ευλόγησον ευλογία ηγουμένη θεοκρατικό θόλος θύρα θωράκιο ιερός καθολικό κάθισμα καταχύστρες κομποσκοίνι κανόνας κατώφλι κατζίον ή κατζί καμπάνα κέντημα κελί κελάρι κοιμητήριο κοινόβιο κοινοβιακό κοινός κοινωνία

κουρά κρήνη κτήτορας κυπαρίσσι κουκούλιον κόπανος κοινωνώ κωδωνοστάσιο λεκάνη λειτουργία λίθος λιβάνι λούσιμο μαγείρισσα μαγειρείο μαντρότοιχος μάρμαρο μαρμαρογλυπτική μετόχι μεγαλόσχημη μετάνοια μονή μοναχή μόνος μονάζω μουσείο ναός νηστεία νοσοκομείο νύψη νεκρός ξενώνας ξενάρισσα ξυλογλυπτική ξύλο οικία οίνος οροφή ουρανός Παναγιά παγκοινία

παρατηρητήριο παραπόρτι παράδεισος παρεκκλήσι παρθενία παπαδικό παπάς πεζούλι περίβολος ποδιά πλυσταριό παπούτσια πνεύμα πνευματικά πρόναος προσκυνητής προσκυνώ προσευχή πύλη εισόδου πυλώνας πύργος ράσα ρασοφόρος στέγη σύρτης στόφα συγκύπτουσα συνοδικό σταυρός σήμαντρο σωθείης ταφή τείχος τόξο τοξωτό τράπεζα υπερβατικό υπακοή φιάλη φιλοξενία ψηφιδωτά 243

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το μοναστήρι αποκαλύπτεται ως χώρος, δομή και κοινωνική πρακτική άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια της πίστης και του θείου. Το γεγονός ότι εμφανίζεται από πολύ παλιά και παραμένει έως σήμερα αποδεικνύει την μεγάλη αξία του. Λειτουργεί ως ένας μηχανισμός μέσα στην κοινωνία που δρα αντίθετα από την πεπατημένη οδό. Οι άνθρωποι θέλοντας να ξεφύγουν από την αστική και καθημερινή δυστοπία και έχοντας μια κριτική στάση και απόσταση στο πρότυπο ζωής, αναζητούν μια νέα ζωή. Με μια κοινή πορεία, κοινές αντιλήψεις και οράματα οι μοναχοί συνδέονται μεταξύ τους (σύμπνοια ψυχών). Δημιουργούν έναν συλλογικό τρόπο ζωής, εργασίας και προσευχής. Το μοναστήρι είναι ένας χώρος μεταξύ ουρανού και γης, ένας χώρος που μπορείς να νικήσεις την μοναξιά, να έρθεις σε διάλογο με τον Θεό, τον εαυτό σου και να συνειδητοποιήσεις το άπειρο που εκτείνεται γύρω σου. Αναλύοντας χωρικά και εννοιολογικά το μοναστήρι, τη ζωή και την καθημερινότητα του μοναχού, το πρόγραμμα, τις δομές, τις κινήσεις, τις πορείες διαφαίνεται το αλληλένδετο της συμβολικότητας και της πρακτικότητας σε όλες τις πτυχές της μοναστικής ζωής, από το φαγητό έως την μετάνοια και από το κελί έως το καθολικό. Τα ίχνη του μοντέλου κατοίκησης του μοναστηρίου συγκροτούν το μοτίβο για μια συντονισμένη κοινοβιακή ζωή, ως ένα νέο σενάριο κατοίκησης των ανθρώπων σήμερα. Αυτό που φέρνει την μοναστική ζωή στο προσκήνιο είναι η σημερινή κρίση. Το μοναστήρι μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα νησί με αυτάρκεια, λιτότητα, συλλογικότητα και ακτημοσύνη. Μια “ουτοπία” που γίνεται πράξη ξεπερνώντας την αγχωτική και παραγωγική καθημερινότητα της κοινωνίας, διαθέτοντας μια αναγνωρίσιμη ανεξαρτησία.

244

245

ΕΚΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ Κατά τη διάρκεια της εργασίας αυτής συλλέχθηκε ένα κομμάτι συγγενικών κειμένων που συνδέονται με την κοινοβιακή πραγματικότητα. Συχνά χρησιμοποιήθηκε η σύνδεση των κειμέμων με μια συνειρμική διάθεση. Έτσι κάποιες φορές προκύπτει μια πιο αφηρημένη ακολουθία. Δημιουργούνται τέσσερα παραρτήματα. Το πρώτο είναι μια προέκταση σε μοναστικές έννοιες. Το δεύτερο αφορά την ασκητική νεωτερικότητα. Το τρίτο περιλαμβάνει προσεγγίσεις του κήπου στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική, το τέταρτο μελετά χωρικά συμβιωτικά είδη.

246

ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΣΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ/ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

247

248

ΙΔΙΟΡΡΥΘΜΙΑ “Στo κοινόβιο, οι μοναχοί όχι μόνο μένουνε στο ίδιο μέρος αλλά επίσης μοιράζονται και τους ίδιους μοναστικούς κανόνες. Οι πρώτοι χριστιανοί που αποφάσισαν να μείνουνε μαζί καταλαμβάνουν μονές καλύβες χαλαρά συγκεντρωμένες γύρω από έναν κεντρικό χώρο, όπου σε πολλές περιπτώσεις είναι η εκκλησία.53 Aυτή η κατάσταση επέτρεψε στους μοναχούς να μένουνε μαζί αλλά και χώρια, με τον καθένα να είναι σε θέση να διατηρήσει, την δική του ιδιορρυθμία (από την ελληνική λέξη ίδιος και ρυθμός, κάνονας). Σε αυτή την κατάσταση, θα ήταν ταυτόχρονα απομονωμένοι από άλλα και μαζί ο ένας με τον άλλον, σε ιδιορρυθμικές συστάδες (clusters). Μέσα στα clusters, μένοντας μαζί δεν προσκρούει εξ ολοκλήρου από την δυνατότητα να είναι μόνοι. O Βarthes ήταν ενθουσιασμένος από αυτόν τον τρόπο ζωής, και σημείωσε ότι ακριβώς αυτός ο τρόπος του μοναστηκισμού ήταν ο σπόρος γιατί ότι αργότερα θα γινόταν θεμελιώδης τυπολογία του μοντέρνου κόσμου: το μόνο κελί- κύτταροδωμάτιο ή το δίκλινο δωμάτιο. Για τον Barthes το μονό κελί είναι η πεμπτουσία αντιπροσώπευσης της εσωτερικότητας: είναι εδώ που το μονό κορμί βρίσκει τον απαιτούμενοκατάλληλο χώρο, τον χώρο που μπορεί να φροντίζει τον εαυτό του”. 54

“ΟΜΟΤΡΟΠΙΑ” ΟΜΟΤΡΟΠΟΣ -η, -ο (ΑΜ ὁμότροπος, -ον) 1. αυτός που έχει τις ίδιες συνήθειες, τον ίδιο τρόπο ζωής με κάποιον άλλο («τῶν πολιτῶν τοὺς ὁμοτρόπους καὶ τοὺς ταὐτὰ προαιρουμένους», Θεόφρ.) 2. αυτός που είναι σύμφωνος κατά τον τρόπο, που μοιάζει με κάποιον άλλο ως προς τις ιδιότητες ή τον χαρακτήρα, ο όμοιος («εἴς τινα ἄλλην ὁμότροπον ταύταις λειτουργίαν», Αιν.)55 53. Pier Vittorio Αurelli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism, 2013 54. Roland Barthes,How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012 55. http://greek_greek.enacademic.com/ ομότροπος

249

Η ΣΑΛΗ Φαντασίωση του Βarthes: Είναι δυνατό καθένας από εμάς να έχει φαντασιώσεις για τον τρόπο το να ζει κανείς μαζί με άλλους. Θέτουμε την εκπόνηση μια φανταστικής μορφής συνθήκης διαβίωσης -μαζί, επιλέγουμε τον κόσμο μας, από τις γνωριμίες του δικτύου μας. Αυτό που έχει ενδιαφέρον για αυτή την φανταστική εκπόνηση δεν είναι αυτός που θα επιλέξουμε, αλλά αυτός που δεν περιλαμβάνεται. Σε πολλές κοινότητες, το παράδοξο είναι ότι ο,τι αποκλείεται, περιλαμβάνεται, αλλά διατηρεί την ιδιότητα του ως εξαίρεση. Είναι μια αντιφατική κατάσταση, απόρριψης και ολοκλήρωσης, ολοκλήρωσης ως απόρριψη. Ίσως δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως η κοινότητα χωρίς μια ολοκληρωμένη απόρριψη. Πάρτε τον κόσμο του σήμερα, πολλοί διαφορετικοί τύποι κοινωνιών, αλλά μάλλον χωρίς καμία από αυτές χωρίς μια ολοκληρωμένη απόρριψη. Όλες οι κοινωνίες εμμένουν στις απορρίψεις, εμποδίζοντας τες να φύγουν. Έτσι, αυτό που θα χρειαστεί, στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνιολογίας είναι μια θεωρία ενσωμάτωσης της απόρριψης, της διατηρημένης απόρριψης. 56 Ιστορία που διηγήθηκε και η γερόντισσα Μελάνη σε προσκυνητές- επισκέπτες της μονής και την αναφέρει και ο Βarthes στο κείμενο του. Τον όρο «σαλό» τον συναντάει κανείς για πρώτη φορά στη «Λαυσαϊκή Ιστορία» του Παλλαδίου,ιστορικού του πρώτου μοναχισμού. Εκεί,όπως λέει η διήγηση,στα τέλη του τέταρτου αιώνα, έζησε μια μοναχή σε γυναικείο μοναστήρι, το οποίο ακολουθούσε τον κανόνα του Παχωμίου, στην Ταβέννηση στην Άνω Αίγυπτο,προσποιούμενη την τρελή και δαιμονισμένη. Δούλευε στην κουζίνα, με κουρέλια τυλιγμένα στο κεφάλι της αντί της μοναστικής καλύπτρας. Η διαγωγή της αυτή προκάλεσε την αντίδραση των υπολοίπων,που τη σιχάθηκαν και την απέρριψαν. Μια μέρα ο διάσημος ασκητής Πιτηρούμ επισκέφθηκε την μονή τους. Προς κατάπληξη όλων, γονάτισε μπροστά της και ζήτησε την ευλογία της, (με Θεϊκή υπόδειξη ως να ήταν η ταπεινότερη της κοινότητας). «Εἶναι σαλή», διαμαρτυρήθηκαν οι άλλες μοναχές. «Ἐσεῖς εἴστε τρελές», τους απάντησε ο Πιτηρούμ. «Εἶναι ἡ ἀμμάς μας 250

(η πνευματική μας μητέρα),ἡ δική μου καὶ ἡ δική σας». Μετά από αυτό και αποφεύγοντας τις τιμές των αδελφών, η σαλή μοναχή έφυγε από το μοναστήρι κρυφά, «και κανένας δεν ξέρει»,προσθέτει ο Παλλάδιος, «πού πήγε, ἤ πού ἐξαφανίστηκε, ἤ πῶς πέθανε».57 -αυτό που η κοινωνία καταδικάζει στο περιθώριο είναι ο παράφρον. Ο κανόνας είναι αυτό που είναι κοινόχρηστο, η κοινότητα. Ο παράφρον είναι ανώμαλος. Είναι αυτός που στερείται δύναμη. -ο Παχώμιος και το πρώτο μοναστήρι: αποφασιστική στιγμή. Ο νόμος, η κοινότητα,το γεγονός ότι πρέπει να υπακούς έναν ανώτερο υπηρετεί στο να ανακτηθεί η χριστιανική τρέλα σαν μια μορφή ατομικής τρέλας- με τους όρους του Νίτσε “το αγελαίο” -άβουλο ζώο -το περιθώριο είναι ανεκτό παρόλαυτα -εξυπηρετεί τη “ζωή κατ’αγελας” για όλους αυτούς που η κοινωνία αντιλαμβάνεται ως επικίνδυνους- the sorcerer-levi strauss- αλλά μέχρι εκεί που είναι ελεγχόμενο από την κοινωνία. 58

56.Roland Barthes,How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012 Σελ. 81-82 57.ο.π Σελ. 34 58.ο.π Σελ. 92

251

Η ΕΡΗΜΟΣ Η Οσία Μαρία η Αιγυπτία καταγόταν από την Αίγυπτο και έζησε τον 6ον αιώνα, την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Στα νεανικά της χρόνια ζούσε μέσα στην ακολασία και παρέσυρε πολλούς ανθρώπους στην ηθική καταστροφή.Όταν ήταν 12 χρονών ξέφυγε από την προσοχή των γονιών της και πήγε στην Αλεξάνδρεια, όπου επί 17 χρόνια ζούσε άσωτη ζωή. Μετά, από περιέργεια πήγε, με πολλούς άλλους προσκυνητές, στα Ιεροσόλυμα, για να παρεβρεθεί στην ύψωση του Τίμιου Σταυρού.Όταν θέλησε να μπει στο ναό της Ανάστασης, τη μέρα που υψωνόταν ο Τίμιος Σταυρός, ένοιωσε 3 έως 4 φορές κάποιαν αόρατη δύναμη μέσα της, που την εμπόδιζε να μπει, ενώ το πλήθος έμπαινε ανεμπόδιστα. Αφού πληγώθηκε η καρδιά της απ’ αυτό, αποφάσισε ν’ αλλάξει ζωή και να εξιλεώσει το Θεό με τη μετάνοια. Έτσι βάζοντας σαν εγγυήτριά της την Παναγία, υποσχέθηκε ότι εάν αφήσει να μπει κα να δει τον Σταυρό του Κυρίου, θα ήταν συνετή και φρόνιμη στο μέλλον και δεν θα μόλυνε πια το σώμα της με πονηρές επιθυμίες και ηδονές.Όταν γύρισε μετά στην εκκλησία, αυτή τη φορά μπόρεσε να μπει χωρίς καμιά δυσκολία. Τότε προσκύνησε το Τίμιο ξύλο και χωρίς να λησμονήσει την υπόσχεση που έδωσε, αναχώρησε την ίδια μέρα από τα Ιεροσόλυμα κι’ αφού πέρασε τον Ιορδάνη μπήκε στα ενδότερα μέρη της ερήμου, όπου έζησε επί 47 χρόνια μια ζωή πολύ σκληρή και ασυνήθιστη, χωρίς να δει άνθρωπο, αλλά, έχοντας μοναδικό της θεατή τον Θεό, προσευχόταν μόνη σ’ Αυτόν. Τόσο δε αγωνίστηκε, ώστε πέρασε την ανθρώπινη φύση και απόκτησε ζωή πάνω στη γη αγγελική και υπεράνθρωπη. Τόσο δε υψώθηκε δια μέσου της απάθειας, ώστε περπατούσε πάνω στα νερά του ποταμού, χωρίς να βυθίζεται. Όταν δε προσευχόταν, σηκωνόταν από τη γη ψηλά και στεκόταν μετέωρη στον αέρα. Περί το τέλος της ζωής της έτυχε να συναντήσει κάποιον ερημίτη, που λεγόταν Ζωσιμάς, που αφού του διηγήθηκε όλη της τη ζωή, τον παρακάλεσε να της φέρει τα άχραντα Μυστήρια για να κοινωνήσει. Εκείνος το έκανε την επομένη χρονιά, την Μεγάλη Πέμπτη. Αλλά τον άλλο χρόνο, ξαναγυρνώντας ο Ζωσιμάς την βρήκε νεκρή, ξαπλωμένη στη γη και κοντά της ένα σημείωμα, που έγραφε: «Αββά Ζωσιμά, Θάψον ώδε το σώμα της Αθλίας Μαρίας. Απέθανον την αυτήν ημέραν, καθ’ ην εκοινώνησα των αχράντων Μυστηρίων. Εύχου υπέρ εμού».59 59. Σώτος Χονδρόπουλος, Οσία Μαρία η Αιγύπτια, Καινούργια Γη 2008

252

ΞΕΝΗ ΖΩΗ Ἕνα Ξ μεγάλο με ένα Ζ είναι ενωμένα στο σχήμα που φοράει ο μοναχός. Το Ξ και το Ζ είναι τα αρχικά των λέξεων “Ξένη Ζωή”. Αυτὴ την ξενιτειά την είχα ζήσει. Τί να σας πω! Μακριά ἀπ’ όλους και ἀπ’ όλα. Να δουλεύεις, να προσεύχεσαι και να σὲ βλέπει μονάχα ὁ Θεός. Μου άρεσε πολύ η έρημος. Και τώρα μου αρέσει η έρημος. Το καλό θα ήταν να μπορούσα να πήγαινα στα Καυσοκαλύβια. Μεγάλη χαρά παίρνω, όταν πηγαίνω στα Καυσοκαλύβια. Πολύ ωραίο είναι ο ασκητής να ζεί μ’ έναν ή δύο ή τρείς ομόψυχους ομοϊδεάτες, ώστε ὅ,τι ορέγεται ο ένας, να ορέγεται και ο άλλος. Ὁ ένας να προχωράει στα πνευματικά, να προχωρούν και οι άλλοι. Ασκούνται όλοι μαζί και χαίρονται τη χαρά την πνευματικὴ που δίνει ο Χριστός. Έχουν νεκρωθεί για όλο τον κόσμο. Έτσι ὁ ασκητής δεν βλάπτεται. Τονώνεται. Αυτὸ που διάλεξε ο ασκητής είναι το πιο μεγάλο, το πιο ιερό, το πιο άγιο. Αρκεί να φροντίζει ν’ αγαπήσει τον Χριστό. Ἂν τον αγαπήσει, τότε υπεύθυνα θὰ δοθεί στον Χριστό, θα προχωρήσει, για να του δοθεί ολόψυχα. Ἄν, όμως, δεν το καταφέρει, τότε δεν είναι κακό να εργαστεί διαφορετικά μέσα στην εκκλησία.60

60. Γέροντας Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και λόγοι, Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής- Χρυσοπηγής 2008 σελ. 327-328, 330

253

ΤΑ ΑΣΚΗΤΑΡΙΑ ΤΟΥ ΑΓ.ΟΡΟΥΣ Στα ασκητήρια βρίσκεται η μορφή η πιο αυστηρή της μοναστικής ζωής. Τα ασκητήρια είναι η οικιστική μονάδα η πιο μικρή και η πιο ταπεινή. Εμφανίζονται σε δύο τύπους: ή πρόκειται για σπήλαια ή τρύπες στους βράχους που κατοπτεύουν φοβερούς και απρόσιτους γκρεμνούς, και τα οποία κατά κάποιον τρόπο έχουν διαρρυθμισθεί, ή πρόκειται για μικρές καλύβες σκαρφαλωμένες πάνω σε βράχους κατακόρυφους ή κρυμμένες μέσα σε σχισμές των βράχων και τελείως αφανείς. Στα χρόνια τα προχριστιανικά τα σπήλαια ήταν άντρα του Πανός και των χθονίων θεοτήτων, και πάντως τόποι ιεροί. Αυτό ίσως εξηγείται ψυχολογικά λόγω του υπερβατικού και άπειρου χαρακτήρα του κενού χώρου τους, χαρακτήρα που αναδεικνύεται ίσως από τις φόρμες και τις διαστάσεις που είναι μέσα στα σπήλαια αλλόκοτες, τυχαίες, τρομερές, ατελείς, ίσως από το σκοτάδι το γεμάτο μυστήριο και από την αντηχούσα ακουστική. Ίσως ακόμα να οφείλεται στην αλάνθαστη μνήμη του υποσυνείδητου που ανάγεται στην αρχέτυπη κατοικία και στους προκατακλυσμιαίους προγόνους μας. Ο κόσμος ο ελληνικός εξακολούθησε να θεωρεί τα σπήλαια κατά την εποχή του Χριστιανισμού ως διαθέτοντα υπερφυσικές δυνάμεις. Πρόκειται για δεισιδαιμονία αλλά και ανάγκη. Ανάγκη αυτής της κοσμοθεωρίας του μεσαίωνα που βασιζόταν στο αλογικό, το υπερβατικό και τη μυστικοπάθεια. Ο ρώσος προσκυνητής Βασίλι Μπάρσκι κατά τη διάρκεια του πρώτου ταξιδιού του στο Άγιον Όρος, το 1725, επισκέφθηκε τα Καυσοκαλύβια. Τον φιλοξένησε ο Ακάκιος στον μικρό ξενώνα του. Ο Μπάρσκι είδε τα Καυσοκαλύβια τη στιγμή που σχηματίζονταν και περιέγραψε τον τόπο: «Οι μοναχοί εκεί διαβιούν χωριστά ο ένας από τον άλλο,και ο καθένας έχει στο κελλί του έναν μικρό ναΐσκο για να προσεύχεται κατά μόνας. [...] Οι καλύβες τους είναι από ξερολιθιά πάνω από απόκρημνα και τρομερά =βάραθρα, ανάμεσα σε βράχια, πάνω από την θάλασσα, σαν φωλιές πουλιών. Τρέφονται μόνο από τα χειροτεχνήματά τους, κάνουν σταυρούς και κουτάλια». Μια στενή σκάλα οδηγεί στη σπηλιά του Ακακίου. Η σπηλιά είναι ένα στενό άνοιγμα στον βραχώδη γκρεμό. Η βακτηρία του και το κρεβάτι του, φτιαγμένο από τρία χοντροκομμένα κλαδιά ελιάς και ένα τέταρτο για προσκεφάλι, διατηρούνται σ’ αυτό το πρωτόγονο καταφύγιο. 254

Αυθόρμητη και ενίοτε «αυθαίρετη» ίσως αρχιτεκτονική, αφού υπερβαίνει και καταλύει τους τύπους και τους κανόνες της επίσημης και επιστημονικής αρχιτεκτονικής, ορίζοντας όμως «ατέχνως» εντέχνως μια νέα οπτική και χρηστική σύνθεση. Κάτι που πολλές φορές αγγίζει τα όρια του καλλιτεχνήματος αν όχι του κομψοτεχνήματος. Τα αυθόρμητα πνευματικά αυτά καταφύγια και ορμητήρια του Άθω αποτελούν καρπό της πιο βαθιάς και ακραίας πείνας και δίψας του ανθρώπου για τη συνάντηση με το θείο και τη μετοχή και βίωση των άκτιστων ενεργειών του. Τα λιτά, απέριττα, ευφάνταστα αυτά κατοικητήρια, τα ασκηταριά, αποτελούν το ακρότατο σύνορο της γης με τον ουρανό... Η αυθόρμητη, αυθαίρετη, παραμυθητική και παραμυθιακή αγιορειτική αρχιτεκτονική αποτελεί καρπό και σύλληψη μιας βαθιά ερωτικής αναζήτησης, ενατένισης και σχέσης της τάξεως «ελθέ, ο μόνος προς μόνον, ότι μόνος ειμί, καθάπερ οράς». 61 Αφηγήσεις του Μπάρσκι:

Ο Γερο-Τρύφων

Κάποτε είχα χάσει τον δρόμο στην Καψάλα και από ένα κλειστό μονοπάτι βγήκα μπροστά στην Καλύβα του ΓεροΤρύφωνα, η οποία ήταν μια παράγκα με παλιούς τενεκέδες ολόγυρα καρφωμένους, και επάνω στη στέγη πάλι το ίδιο παλιολαμαρίνες και τενεκέδες με κανά - δυο πλάκες για να μην τους σηκώσει ο αέρας. Βλέπω λοιπόν ξαφνικά τον Γέροντα σε μια άκρη να κάθεται σ’ ένα κούτσουρο και να λέει την ευχή. Το πρόσωπό του ήταν φωτεινό και χαρούμενο. Είχε τα μάτια του κλειστά και ακίνητος προσευχόταν. [Ρουμάνος μοναχός, κοιμήθηκε το 1978]

Στυλίτης για 17 χρόνια

«Στη Σκήτη του Αγίου Βασιλείου παλαιότερα έζησε ένας ενάρετος ασκητής σαν στυλίτης για 17 χρόνια. Έκτισε πάνω στον βράχο ένα στύλο και ζούσε εκεί πάνω αίθριος, ακάλυπτος όλα τα χρόνια. Μόνον όταν έβρεχε πολύ και χιόνιζε κατέφευγε σε μια σπηλίτσα που ήταν στην βάση του στύλου». 61. Φαίδωνα Χατζηαντωνίου, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ Αυθόρμητη Αρχιτεκτονική στο Άγιον όρος. σελ. 41- 48

255

Ξηροκάλυβο στα Καρούλια.

256

Η σπηλιά του Aγίου Ακακίου στα Καυσοκαλύβια με το κρεβάτι του από κορμούς ελιάς και την ξύλινη βακτηρία του (αρχές 18ου αιώνα).

εικόνες από καλύβες και ασκηταριά του Αγίου ‘Ορους

257

258

Η ΑΣΚΗΤΙΚΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ/ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ

259

ΗOTEL GRANDE_ Maria Papadimitriou [...] Θέλω να σταθώ σ’ αυτό το Hotel Grande γιατί συνιστά μια τομή. Αυτός ο ασκητικός και πρωτόγονος τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισες το χώρο, με τα σχεδόν γυμνά χαμηλά κρεβάτια και τη ρεσεψιόν με τον στοιχειώδη ικριωματικό πάγκο και μετά, εκείνο το συμβολικό γλέντι στο μεγάλο τραπέζι που ακολούθησε –η ανάμνηση μιας Γιορτής- έξω από το ξενοδοχείο, στη γωνία του οικοδομικού τετραγώνου. Όλα αυτά σημαδεύουν την καλλιτεχνική παραγωγή της χώρας μας στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα. Ξεχωρίζω αυτή την αίσθηση της άκρας λιτότητας, της απέριττης γυμνής κατοίκησης, την οποία σήμερα μπορούμε να ανάγουμε σε μοντέλο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Τι χαρακτηρίζει τη αναδιαμόρφωση και τον εξοπλισμό αυτού του εγκαταλελλειμένου χώρου της Λάρισας; Θα λέγαμε μια πρωταρχική ιδέα κατοίκησης και ακόμη περισσότερο, μια δημιουργική ένδεια, η οποία δίνει την αίσθηση μιας «μαγικής πτωχείας», για την οποία μίλησε, νομίζω, ο ποιητής Νίκος Καρούζος. Σε μια μετατόπιση αυτού του όρου ο Giorgio Agamben χαρακτηρίζει «ύψιστη πτωχεία» τη σύγχρονη σύλληψη του ηθικού καθήκοντος, αντλώντας από την ασκητική ζωή των μοναχών. Θέλω να επαναφέρω αυτές τις εικόνες του Hotel Grande σαν ένα ιδεότυπο του σχεδιασμού σ’ αυτήν την εποχή της κρίσης που διανύουμε. Το είδος της υποκειμενικότητας και η εννοιολογική διαύγεια αυτού του εφήμερου ξενοδοχείου μου προκάλεσαν από τότε μεγάλο ενδιαφέρον. Πρόκειται για ένα μεταβατικό Existenzminimum –ένα χώρο ελάχιστης ύπαρξης- ο οποίος αυτή φορά δεν διαμορφώνεται με αισθητικούς όρους ούτε από την ηθική της εργασίας, αλλά με όρους ανάγκης, άρα με όρους ζωής. Εκείνης της ανάγκης που πλάθει «το συνεχές του κόσμου/ το δώσ΄ μου, το δεν έχω του». Μια τέτοια αναθεώρηση του Existenzminimum κάνει το Hotel Grande της Λάρισας ξανά σύγχρονο στην μετα-βιομηχανική εποχή της επισφαλούς συνθήκης. Γι’ αυτό αξίζει να το επανεκτιμήσουμε κριτικά. Να επανεκτιμήσουμε την έννοια του ενδιαίτηματος, του «οίκοι», που βρίσκονται στον πυρήνα της φιλοξενίας. Να γιατί το Hotel Grande συνδιαλλέγεται με τον ημι-νομαδισμό του Co-op Zimmer (1926) που μελέτησε ο δεύτερος διευθυντής της Σχολής του Bauhaus, ο Hannes Meyer [...] 62

260

“Hotel Grande”, 2005 _Μaria Papadimitriou

62.Yorgos Tzirtzilakis_για την Διαδραστική εγκατάσταση της Μαρίας Παπαδημητρίου με τίτλο: “Hotel Grande” στα πλαίσια της έκθεσης “GOING PUBLIC 05 - communities and territories” στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Λαρισας, 2005

261

Ηannes Meyer’s_Co-op Zimmer project Ηannes Meyer’s Co-op Zimmer project, σχεδιάστηκε για μια συνεταιριστική έκθεση στο Ghent το 1924. Ο σχεδιασμός βασίστηκε στην ιδέα μιας αταξικής κοινωνίας στην οποία κάθε μέλος διαθέτει το ίδιο ελάχιστο. Το μόνο που απομένει από αυτό το project είναι μία φωτογραφία η οποία δείχνει την αίθουσα ως ένα χώρο που ορίζεται από δύο τοιχώματα που σχηματίζονται από ενα ύφασμα. Το δωμάτιο του Meyer’s είχε ως στόχο να παρουσιάσει ένα τρόπο ζωής με τον οποίο ο εργαζόμενος αυξάνει τον νομαδισμό και την απορριζωποίηση. Αυτό αντανακλάται από ένα εσωτερικό που ήταν εύκολο να κατοικηθεί. Tο δωμάτιο του Co-op Zimmer μειώνεται στο ελάχιστο αναγκαίο για κατοίκηση από ένα άτομο: μια συρταρίερα, αναδιπλωμένες καρέκλες που μπορούν να κρεμαστούν στον τοίχο, και ένα μονό κρεβάτι. Το μόνο περιττό αντικείμενο είναι ένα γραμμόφωνο του οποίου τα καμπύλα σχήματα είναι σε αντίθεση με τη συγκρατημένη ατμόσφαιρα του δωματίου. Και όμως το γραμμόφωνο είναι σημαντικό γιατί δείχνει ότι το ελάχιστο διαβίωσης των Co-op Zimmer δεν υπαγορεύεται μόνο από την ανάγκη, αλλά είναι επίσης ένας χώρος για να διεκδικήσει εκ νέου ένα στοιχείο του μη παραγωγικού χρόνου. Σε αντίθεση με πολλούς αρχιτέκτονες της εποχής του, o Meyer ορίζει το δωμάτιο, παρά το διαμέρισμα, ως τη βασική μονάδα για τη ζωή, αποφεύγοντας έτσι το όλο θέμα του existenzminimum, το οποίο ασχολήθηκε με τις ελάχιστες διαστάσεις ενός οικογενειακού σπιτιού. Αντιθέτως, το έργο του Meyer αξιώνει μια κατάσταση στην οποία το δωμάτιο για ένα άτομο σημαίνει ότι ο συλλογικός χώρος μένει χωρίς περιορισμούς από οποιοδήποτε πρότυπο. Αντίθετα, η ιδιωτική κατοικία, η οποία είναι πηγή της λογικής ακινήτων της πόλης, το δωμάτιο είναι σιωπηρώς ένας χώρος που δεν είναι ποτέ αυτάρκης. Όπως και το μοναστικό κελί, του Co-op Ζimmer το δωμάτιο δεν είναι μια μορφή κατοχής, αλλά μάλλον ο ελάχιστος χώρος που επιτρέπει σε κάθε άτομο να ζήσει μοιράζοντας το υπόλοιπου του χώρου κατοικίας. Εδώ, η ιδιωτική ζωή δεν έχει περιουσία, αλλά έχει μάλλον τη δυνατότητα της μοναξιάς και της συγκέντρωσης- μιας δυνατότητας που η παραγωγική και κοινωνική ζωή μας συχνά ωθεί στο το εξαλείψει. Η ιδέα της θετικής απομόνωσης προτείνεται από την νηφαλιότητα του σχεδιασμού του Μeyer, η οποία δεν ωραιοποιεί τη φτώχεια, αλλά τη δείχνει για το 262

Ηannes Meyer’s Co-op Zimmer project

τι είναι. Για τον Μeyer, σε αντίθεση με τον Μies, το λιγότερο δεν είναι περισσότερο, λιγότερο είναι απλα αρκετό. Και όμως η ατμόσφαιρα στου Co-op Zimmer το project δεν είναι μία καταπιεστική λιτότητα, αλλά αντίθετα, προτείνει μια αίσθηση ηρεμίας και ηδονιστικής απόλαυσης. Ο Meyer φαίνεται να συνειδητοποιεί ότι η ιδέα του κομμουνισμού, όπως ορίστηκε από τον Μπέρτολτ Μπρεχτ: “την ίση κατανομή της φτώχειας”. Η δήλωση του Μπρεχτ δεν κοροϊδεύει μόνο την ίδια την ιδέα του καπιταλισμού ως ο καλύτερος τρόπος για να διαχειριστεί μια κατάσταση έλλειψης, αλλά αντιλαμβάνεται την φτώχεια ως αξία, ως επιθυμητή μορφή ζωής, η οποία μπορεί να γίνει μια πολυτέλεια, παραδόξως, μόνο όταν είναι κοινή για όλους. Και εδώ είναι επισης ότι θα βρούμε τον μεγάλο κίνδυνο του ασκητισμού, ο οποίος είναι μια απλή αισθητοποίηση, ως στυλ, ως ατμόσφαιρα. 63

63. Pier Vittorio Aurelli, icism

Less is enough: On architecture and

ascet-

263

Absalon’s Living Cells (1991-1993) Η κατοίκηση στα κελιά (cellules d’κατοίκηση”) είναι έξι μονάδες κατοίκησης για ένα μόνο άτομο, σχεδιασμένες από τον Ισραηλινό-γεννημένο καλλιτέχνη Absalon. Μετά την αναχώρηση από τη χώρα καταγωγής του, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ο καλλιτέχνης εντάχθηκε το Παρίσι, όπου άρχισε μια (δυστυχώς) σύντομη αλλά έντονη καριέρα ως γλύπτης. Τα “cellules” είναι το τελευταίο και το πιο φημισμένο έργο του: σχεδιάστηκε για τον εαυτό του, καθεμιά μονάδα θα έπρεπε να τοποθετηθεί σε ένα δημόσιο χώρο σε μια διαφορετική πόλη (Παρίσι, Τόκιο, Νέα Υόρκη, το Τελ Αβίβ, τη Ζυρίχη και τη Φρανκφούρτη). Αυτές ελάχιστες μονάδες διαβίωσης είχε σκεφτεί να αφήσει ο καλλιτέχνης αγκαλιάζοντας έτσι έναν νομαδικό τρόπο ζωής, και την ίδια στιγμή μια ασκητική και απομονωμένη ύπαρξη, προστατευμένος από μια καταπιεστική κοινωνία.64 Ο Absalon δεν σχεδιάζει τα σπίτια κατοικίας για τις μάζες: επέμενε ότι αυτά τα κελιά είχαν συλληφθεί και σχεδιαστεί για τον εαυτό του και δεν είχε την πρόθεση άλλοι να ζήσουν σε αυτά. Παρακάτω, θα δούμε τη θεμελιώδη πτυχή του ασκητισμού, η οποία είναι μια πρακτική που έχει πάντα ως επίκεντρο τον εαυτό μας και όχι κάτι που πρέπει να επιβληθεί στους άλλους. Κάθε κελί ήταν σχεδιασμένο από τον Absalon σύμφωνα με ίδιο του το σώμα, και έτσι ήταν αρκετά μεγάλο για να κατοικηθεί από τον εαυτό του και έναν περιστασιακό επισκέπτη. Ήθελε αυτοί οι χώροι να περιορίζουν την ύπαρξη στο ελάχιστο και να μειώνουν την παραμονή στο ελάχιστο. Όλος ο απαραίτητος εξοπλισμός για τη κατοίκηση επρόκειτο να κατασκευαστεί στα τοιχώματα των δομών. Ωστόσο, αυτά τα σπίτια δεν είχαν σχεδιαστεί ώστε να είναι λειτουργικα ή εύκολα στην κατοίκηση. Αντίθετα, ο Absalon είχε την πρόθεση να επιβάλει μια πολύ αυστηρή πειθαρχία για την ύπαρξή του. Να τον αναγκάσει όχι μόνο να κατέχει τον ελάχιστο χώρο, αλλά και να ζήσει μόνος και να αναπτύξει μια μορφή ζωής ριζικά διαφορετική από την κοινωνική νόρμα (ζευγάρι, οικογένεια). Και όμως κατάλαβε την συγκράτηση όχι ως μια τιμωρητική πειθαρχία, αλλά ως έναν τρόπο για να δώσει μορφή στον επιλεγόμενο τρόπο ζωής του.65 64. http://socks-studio.com/2014/02/03/how-to-isolate-yourself-and-inhabit-everywhere-absalons-living-cells-1991-1993/ 65. Pier Vittorio Aurelli, Less is enough: Architecture and Asceticism

264

Μακέτες και σχέδια από του Absalon’s Living Cells

Το κελί είναι ένας μηχανισμός που ορίζει κινήσεις μου. Με το χρόνο και τη συνήθεια, ο μηχανισμός αυτός θα γίνει η άνεση μου ... η αναγκαιότητα του project ξεφεύγει από τους περιορισμούς που επιβάλλονται ... από ένα αισθητικό σύμπαν όπου τα πράγματα είναι τυποποιημένα, κατά μέσο όρο ... Θα ήθελα να κάνω αυτά τα κελιά σπίτια μου, όπου εγώ θα ορίζω τις αισθήσεις μου, θα καλλιεργώ τις συμπεριφορές μου. Αυτά τα σπίτια θα είναι ένα μέσο αντίστασης σε μια κοινωνία που με κρατά στο να γίνω ό,τι πρέπει να γίνω. (Absalon, cellules, 1993)

265

ΟΔΟΙ ΔΙΑΦΥΓΗΣ_

Ε1027 + Cabanon

Υποτίθεται ότι η πρώτη αρχιτεκτονική ήταν οικιακή και το πρώτο στοιχείο που χρησιμοποιήθηκε για να θεσπίσει αυτόν τον οικιακό χώρο ήταν ένα ύφασμα. Ακόμα υποτίθεται ότι η ύφανση των υφασμάτων είναι αρχετυπικά γυναικεία δουλειά. Παρόλα αυτά, αυτές οι παραδόσεις είναι αρχαίες και η έρευνα αυτού του τύπου της συνεισφοράς από τις γυναίκες στα θεμέλια της αρχιτεκτονικής έχει μέχρι πρόσφατα παραμεληθεί. Υπάρχουν δυο παραδείγματα φυγής ζωής εκτός των κανόνων της πολιτισμένης συμπεριφοράς και της συμβατικής αρχιτεκτονικής. Το Ε1027 μπορεί να θεωρηθεί από μόνο του ένα μέρος διαφυγής, είναι από τα μερικά σπίτια και περιβάλλοντα που η Eileen Gray κτίζει σαν μια προσπάθεια να ξεφύγει από την πραγματική ζωή. Η Eileen Gray εγκατέλειψε την ζωή στο Παρίσι για να πάει στον νότο της Γαλλίας γύρω στο 1920. Έπειτα έφυγε από το Ε1027 για να πάει στο Castellar. Του Le Corbusier το Cabanon είναι ακόμα περισσότερο μια φυγή, αφού ευθυγραμμίζεται με ολόκληρη την παράδοση της αγροτικής, υποχρεώνοντας από τις πιέσεις της αστικής ζωής. Θα ήταν επικερδές να συγκριθεί με τις καλύβες των φιλοσόφων και των αναχωρητών που χτίστηκαν τον 18 αιώνα. Το τοπίο που και τα δυο σπίτια μάχονται και συνομιλούν είναι επίσης το κεντρικό κατόρθωμα που μοιράζονται, και τα δυο χρησιμοποιούν την φύση σαν την αρχιτεκτονική του “άλλου” και σαν ένα χώρο αναγέννησης και ανανέωσης. Πράγματι, το Ε1027 και το Cabanon μπορούν να φανούν σαν εκδοχές πρωταρχικών καλυβών, όχι με την έννοια ότι προσφέρουν τον ευατό τους σαν μοντέλα και παραδείγματα νέων κτιρίων θεωρώντας ως πρωτότυπα, αλλά γιατί δείχνουν να προσφέρουν μια ζωή εκτός των κανόνων της πολιτισμικής συμπεριφοράς και συμβατικής αρχιτεκτονικής. Αυτή η έννοια του μοντέρνου πρωτογονισμού έχει λάβει μεγάλη προσοχή όσον αφορά την ζωγραφική και την γλυπτική, αλλά λιγότερο σε σχέση με την αρχιτεκτονική. Σε σχέση με την αναζήτηση “καταπακτών διαφυγής” και “διαρροών” θα δούμε ότι και τα δύο κτίρια είναι γεμάτα με ότι μπορεί να υποθεί κρυφά περάσματα, κρυφές οδούς διαφυγής που έχουν λίγο να κάνουν με τα συμβατικά παράθυρα και πόρτες. 66 266

εσωτερικό του χώρου της κατοικίας Ε1027 της Eileen Gray

εσωτερικό του le Cabanon του Le Corbusier

66. Diana Argest, Patricia Conwat, Leslie Kanes, The Sex of Architecture, 1996 σελ. 183-190

267

268

Ο ΚΗΠΟΣ/ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ

269

απόκομμα από την εφημερίδα

270

67. H KAΘΗΜΕΡΙΝΗ 07.09.2014 της Θεοδώρας Βασιλοπούλου

O ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ

68. ΤΟ ΒΗΜΑ 03.10.2014 Ποια είναι τα φυτά του Παραδείσου της Μαρίας Θερμού

Eνα βυζαντινό χειρόγραφο του 13ου αιώνα περιγράφει έναν κήπο κάπου στην Ανατολική Μεσόγειο, πραγματικό και συμβολικό ταυτόχρονα, τονίζοντας τη δισυπόστατη έννοια που είχε για τον βυζαντινό άνθρωπο: πνευματικός τόπος αρετών και ταυτόχρονα η απτή πραγματικότητα μιας φυσικής όασης. Δεκατέσσερα φυτά του μεσογειακού τοπίου συσχετίζονται στο χειρόγραφο με αντίστοιχο αριθμό πνευματικών αρετών. Καθένα από αυτά στηρίζει μια αρετή με στόχο όλες μαζί να δράσουν ανυψωτικά και επουλωτικά για την ψυχή του ανθρώπου. “Οπως τα φυτά ούτε καρποφορούν ούτε ανθίζουν όλα την ίδια εποχή αλλά και στο καθένα δεν ωριμάζουν οι καρποί ταυτόχρονα, ούτε οι πρώτοι καρποί περιμένουν τους τελευταίους, έτσι κι εδώ. Υπάρχει σωστός καιρός για καθετί, όπως είπε ο Σολομώντας”. Ως «συμβολικός κήπος» ή «θεωρητικόν παραδείσσιον» αναφέρεται το χειρόγραφο στη διεθνή βιβλιογραφία. Άλλωστε η λέξη «παράδεισος», προερχόμενη από την αρχαία περσική pairi-daeza, που σήμαινε «άλσος» ή «κήπος ευχαρίστησης» (σύνθετη από τις λέξεις «pairi» και «daeza», δηλαδή «κήπος» και «τείχος») υποδηλώνει έναν υπαίθριο,τειχισμένο χώρο. Ασφαλές περιβάλλον, ήπιο κλίμα, επάρκεια νερού, αφθονία και ποικιλία καρπών είναι τα στοιχεία που συνθέτουν τον Παράδεισο, σύμφωνα με την πρωτοχριστιανική αντίληψη, που άντλησε την έμπνευσή της από τη Γένεση και από την Αποκάλυψη. Ιχνη κήπων πάντως, που κοσμούσαν επαύλεις των πρώτων χριστιανικών χρόνων, έχουν εντοπισθεί σε πολλές περιοχές της Μέσης Ανατολής και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, ενώ στις γραπτές πηγές αναφέρονται συχνά δημόσια πάρκα, που δημιουργούνταν με δαπάνες του αυτοκράτορα. «Και εφύτευσεν ο Θεός παράδεισον εν Εδέμ κατά ανατολάς και έθετο εκεί τον άνθρωπον, ον έπλασε, και εξανέτειλεν ο Θεός έτι εκ της γης παν ξύλον ωραίον εις όρασιν και καλόν εις βρώσιν και το ξύλον της ζωής εν μέσω του παραδείσου και το ξύλον του ειδέναι γνωστόν καλού και πονηρού» (Γέν. 2, 8-9). Ένας, μοναδικός και ανυπέρβλητος είναι έκτοτε ο στόχος του ανθρώπου: η αναζήτηση του Παραδείσου. Έστω κι αν δεν είναι ο ίδιος για τον καθένα, παρά τα γραφόμενα της Βίβλου, έστω κι αν ο Παράδεισος του ενός είναι αντίθετος από εκείνον του άλλου. 68

271

HORTUS CONCLUSUS_PETER ZUMTHOR Η έκφραση HORTUS CONCLUSUS θεωρείται ως σύμβολο αγνότητας και Παρθενίας Παναγίας και Παραδείσου. Η έκφραση ερμηνεύεται ως «κλειστή κοινοτική ζωή από κοινού», «φυσικός κόλπος», σπήλαιο βράχων, «κλειστός κήπος» που περιβάλλεται από τοίχο –σε αντίθεση με το ανοιχτό φυσικό τοπίο–.«Περιφραγμένος Κήπος» –με την έννοια «φράκτης» να σημαίνει ότι φράσσει την ομιλία. 69

Με κεντρική ιδέα το hortus conclusus – τον εξιδανικευμένο «κλειστό κήπο» κατά τα μεσαιωνικά δυτικά πρότυπα, ο Zumthor δημιουργεί «έναν κήπο μέσα σε έναν άλλο μεγαλύτερο κήπο», το Hyde Park. O επισκέπτης απομονωμένος από τους ήχους και τις μυρωδιές της πόλης περπατά, κάθεται, παρατηρεί τον κήπο, ένα μωσαϊκό χρωμάτων και υφών με ανθοφόρους θάμνους και καλλωπιστικά, ένα ζωηρό σύνολο που συνδιαλέγεται αρμονικά με την αυστηρότητα των μαύρων τοίχων που το περιβάλλουν. Oπως εξηγεί ο αρχιτέκτονας: «το περίπτερο δεν αφορά σχεδιασμό, δεν αφορά ένα σχεδιασμένο τοπίο, ούτε τη χωροθέτηση των φυτών, αλλά τα ίδια τα φυτά και τα λουλούδια». 70 κάτοψη και φωτογραφίες από την κατασκευή του Peter Zumthor

272

Συχνά θεωρείται ως ημι- ερημίτης, ο Zumthor παράγει αρχιτεκτονική με την αύρα της αποχής. Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα αυτής της καρικατούρας του ασκητισμού είναι το περίπτερο για την Serpentine Gallery, μια προσωρινή κατασκευή μέσα σε ένα από τα πιο δημοφιλή μέρη του Λονδίνου, το Hyde Park. Ταυτόχρονα μέσω από το όνομα, Hortus conclusus και της διάταξης του, δηλαδή ένας ανοιχτός κήπος που περικλείεται από μια ορθογώνια ξύλινη κατασκευή, το περίπτερο αμέσως θυμίζει μοναστήρι. Μια ενδιαφέρουσα επίσημη πτυχή ήταν ο διπλός περίβολος με κλιμακωτές εισόδους, πράγμα που σήμαινε ότι οι επισκέπτες που επιθυμούν να έχουν πρόσβαση στον κήπο αναγκάζονται να περπατήσουν μέσα έναν στενό και σκοτεινό διάδρομο μεταξύ των δύο τοιχωμάτων. Αυτό η εξαιρετικά τελετουργική είσοδος έγινε προκειμένου να ενισχυθεί η εμπειρία του περάσματος από το “βέβηλο” έξω στο “ιερό” μέσα. Το βουκολικό τοπίο του πάρκου και η απλότητα του περιπτέρου παρουσιάζουν μια αύρα της ταπεινότητας και της λύτρωσης σε αντίθεση με το βέβηλη ανησυχία της πόλης. Και όπως η Andrea Phillips σημείωσε σε μία κριτική, η προφασιζόμενη ταπεινότητα του περιπτέρου ήταν “σε αντίθεση με την κερδοσκοπική βιομηχανία των διακρατικών αρχιτεκτονικών χρηματοδοτησεων που η επιτροπή αντιπροσωπεύει. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι περίπτερο του Zumthor ήταν ένα περίπτερο λιτότητας που εκπροσωπεί αυτό που ονομάζεται “ποιμαντική πολιτική”, ότι το κεφάλαιο έχει αγκαλιάσει τον απόηχο της ύφεσης. Αυτή η ποιμαντική πολιτική λειτουργεί με ιδεολογίες στραγγαλισμού της αυξανόμενης οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας με εικόνες στοχασμού και συμφιλίωσης με τη φύση. Εδώ ο ασκητισμός χάνει τον “καταστρεπτικό του χαρακτήρα” και γίνεται ένα άδειο κέλυφος, του οποίου το κενό είναι αντιστρόφως ανάλογο με τον τεράστιο οικονομικό πλούτο που αυτό είδος της αρχιτεκτονικής αντιπροσωπεύει. 71

69. http://wwwinsense.blogspot.gr/2012/12/blog-post_22.html 70. archetopo.com/2013/09/03/peter-zumthor-και-piet-oudolf-μιαενδιαφέρουσα-σύμπραξη-αρ/ 71. Pier Vittorio Αurelli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism, 2013

273

HORTUS CONCLUSUS _POINT SUPREME

σχέδια, αξονομετρικά και φωτομοντάζ από το κήπο των Point Supreme

72. http://www.archisearch.gr/article/164/

274

Η προτεινόμενη πλατεία είναι αφιερωμένη στην μαγεία της φύσης: Ένα αστικό δωμάτιο υλοποιημένο ώς ένας “κρυφός κήπος”. Υψηλά φοινικόδενδρα δημιουργούν ένα τοπόσημο στην κλίμακα της πόλης, ενώ στο επίπεδο του δρόμου, ο κήπος γίνεται ένας τόπος για την φαντασία, με εγχώρια φυτά και λουλούδια να δημιουργούν ανοικτούς και κλειστούς χώρους με φώς και σκιά.

Τα περιμετρικά κτήρια γραφείων μετατρέπονται σε σύγχρονες κατοικίες με επιπλέον εξώστες πάνω απο τον κήπο. Οι δρόμοι πεζοδρομούνται και καθαρίζονται απο εμπόδια, ενώ τοποθετούνται μια σειρά απο παιδικές χαρές που εξυπηρετούν τις γύρω οικογένειες και δραστηριοποιούν τον δημόσιο χώρο. Οι τρείς είσοδοι στον κήπο τονίζονται απο μεταλλικές εισόδους, που επίσης φυτεύονται. Σε κάθε είσοδο, κυπαρίσσια και αρωματικά φυτά ξυπνούν τις αισθήσεις και σημαίνουν την είσοδο. 72 275

PARADISE RPOJECT_ Έργο στα πλαίσιο του διακρατικού προγράμματος living history living nature μεταξύ Ελλάδος-Σκοπίων που πραγματοποιήθηκε στον Ν. Πέλλας τον Αύγουστο 2014_Ε.Κουμαριανού Ο ουρανός είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος των μοναχών και η ερωτική σχέση τους με τον ουρανό είναι προφανής. Η επί της γης καθημερινή ζωή τους είναι μια συνεχής ενατένιση προς τα πάνω. Μέσα από την προσπάθεια να φέρουν τον ουρανό λιγάκι πιο χαμηλά δημιουργούν όμορφους κήπους. Με την σκέψη ότι αν οι άνθρωποι των πόλεων κοίταζαν λιγάκι ψηλά θα ένιωθαν πιο κοντά τους τον Θεό, δημιουργείται η πόλη του Θεού με την μορφή παραδεισένιου κήπου, στην οροφή του δωματίου και η σκιά στο πάτωμα η δυναμική μετατροπής των πόλεων των ανθρώπων σε πόλεις του Θεού. Σε μια σειρά σχεδίων μελέτης της σχέσης των κήπων με τα κτίρια του μοναστηριού διαφαίνεται το αλληλένδετο που υπάρχει μεταξύ τους. Οι αποτυπώσεις των λουλουδιών του μοναστηριού (ανθολόγια) συνθέτουν έναν διάτρητο λουλουδένιο παράδεισο. Η γέννηση των λουλουδιών συνδέεται με την γέννηση ενός παιδιού και τον προστάτη του μοναστηρίου τον Αγ. Ιλαρίωνα, τον θαυματουργό και βοηθό της τεκνογονίας.

276

Παράδεισος_ εγκατάσταση προβολή σκιάς από διάτρητο καμβά, ηχητική διάχυση κελαηδισμών και ανέμου

Σχέδια μελέτης σύνδεσης κτιρίων με τους κήπους της μονής, με πενάκι σε χαρτί και σε ριζοχαρτα

Ανθολόγιο _ με λουλούδια του μοναστηριού σχέδια με πενάκι σε χαρτί και σε ριζόχαρτο

277

278

ΧΩΡΙΚΑ ΣΥΜΒΙΩΤΙΚΑ ΕΙΔΗ/ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV

279

ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΜΕΝΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ Η ετεροτοπία για την οποία έχει μιλήσει ο Φουκώ είναι μια κατάσταση χώρου που προσδιορίζεται από την ετερότητα.73 Πρόκειται για πραγματικούς τόπους, που έχουν σχεδιαστεί θεσμικά ή εξωθεσμικά και που αποτελούν κάποιο είδος αντιθέσεων, ένα είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη, εντός των οποίων πραγματικές θέσεις, που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας, αντιπροσωπεύονται ενισχυμένες στο έπακρο ή αμφισβητούνται και ανατρέπονται. Ως ετεροτοπια θα μπορούσε να περιγράψει κανείς μια φυλακή, ένα μοναστήρι, ένα οικοτροφείο, έναν καταυλισμό, έναν οίκο ανοχής, ένα ίδρυμα. Στην περιοχή των εναλλακτικών κοινοτήτων χρησιμοποιείται συχνά ο όρος Ιntentional Communities που θα μπορούσε να αποδοθεί ως αυτοπροσδιοριζομενες ή συνειδητές κοινότητες. Αφορά ομάδες ανθρώπων που οργανώνονται βάση κάποιου κοινού συνδετικού κρίκου ή αρχής και δεν βασίζουν την συνεύρεση τους στην τυχαιότητα. Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των κοινοτήτων είναι το γεγονός ότι η ύπαρξη τους οφείλεται στην πρωτοβουλία των πρώτων εμπνευστών που τους συνέδεε και πιθανόν συνεχίζει να συνδέει, ένα κοινό όραμα, κοινές αντιλήψεις και πεποιθήσεις, που συνήθως συνδέονται από μια κριτική στάση και απόσταση απέναντι στο πρότυπο ζωής του τόπου από τον οποίο προέκυψαν και από την συνειδητή συμμετοχή των κατοίκων τους. 74 Τα μοναστήρια αποτελούν ίσως την πιο γνωστή μορφή αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων. Οι μονές, οι σκήτες, τα κελιά, με όχημα και αντικείμενο τον μοναστηριακό βίο ανέπτυξαν ένα συγκεκριμένο πολεοδομικό, αρχιτεκτονικό και κοινωνικό ιδίωμα που βασίζεται στην αυστηρή ιεραρχία, το αναλλοίωτο εθιμοτυπικό, την αλληλοϋποστήριξη μεταξύ μοναχών και μοναστηριών, την λιτότητα και την αυτάρκεια. Τα μοναστήρια, εκτός από την αφιέρωση στην λατρεία, υπήρξαν επίσης για πολλούς αιώνες θεματοφύλακες της γνώσης και της ιστορίας, με την μετάφραση και αναπαραγωγή αρχαίων κειμένων. Βέβαια η έννοια του θείου και η επίκληση αγίων και θαυμάτων είναι η ραχοκοκαλιά της ζωής ολόκληρου του γηραίου αυτού θεσμού. Στον ελλαδικό χώρο οι μοναστηριακές κοινότητες του Αγ. Όρους διακρίνονται για την μακροβιότητα, ανθεκτικότητα και σταθερότητα σε ένα μοντέλο τρόπου ζωής, το οποίο έχει μείνει αναλλοίωτο για σειρά αιώνων. 75 280

Τυπικός οικισμός στο Goreme της Καππαδοκίας που κατοικείται από τον 5ο αιώνα μΧ. Με έως και δεκαέξι πατώματα κατοικημένου χώρου λαξευμένου στο βράχο.

73.Μισέλ Φουκώ, Ομιλίες και γραπτά, 1984, Περί αλλοτινών χώρων, Architecture, Mouvement, Continuite, Τεύχος 5ο, Οκτώβριος 1984, σελ. 46-49 74.Βλ. Fellowship for intentional Community www.icon.org 75.Enviromental Management, sustainability and contemporary alternative and living formations, διδακτορική διατριβή, Νικόλας Αναστασόπουλος,σελ. 147-148

281

ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ «Το όρος Άθως είναι μέγα και υψηλό. Έχει ερημιές και απέραστα φαράγγια. Είναι επίμηκες και τα μοναστήρια δεν είναι πάνω, ψηλά, αλλά κάτω, μόλις πάνω από τη θάλασσα. Υπάρχουν δέκα μονές στην ανατολική και δέκα στην δυτική πλευρά του όρους. Το όρος αυτό, όταν το βλέπεις από τη θάλασσα, δίνει την εντύπωση νησιού, γιατί η γη εκεί που αρχίζει το βουνό δεν είναι παρά μόνο μια στενή λουρίδα, έτσι που μόλις δεν το περιβάλλει ολόκληρο η θάλασσα. Μόνο από τη μεριά της θάλασσας φαίνεται η κορυφή και η πλαγιά αυτού του όρους, γιατί εκεί είναι το ψηλότερο, πάνω από όλα τα βουνά. Το όρος είναι πάντα σκεπασμένο από μαύρα σύννεφα και ονομάζεται ελληνικά Άθως. Οι Σλάβοι το ονομάζουν Αθόν. Το όνομα του το πήρε (όπως άκουσα από σίγουρη πηγή) από ένα είδωλο που βρισκότανε στην κορυφή και ονομαζόταν Άθως και το λάτρευαν στην αρχαία εποχή οι Έλληνες. Κάποτε έφθασαν εκεί οι μοναχοί και το κατακρήμνισαν στην θάλασσα και, στη θέση του, έκτισαν τον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ο οποίος έδειξε την δόξα του στο όρος Θαβώρ∙ υπάρχει δε μέχρι τώρα, αλλά εκεί δεν διαμένει κανείς, λόγω του κρύου και της κακοκαιρίας. Μόνο μια φορά το έτος, κατά μήνα Αύγουστο, στην εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ανεβαίνουν εκεί πάνω οι μοναχοί και τελούν την θεία Λειτουργία, και μετά κατεβαίνουν κάτω γρήγορα, μην τους χτυπήσει ο ψυχρός και αφιλόξενος αέρας. Γιατί κάτω ο τόπος είναι πολύ ζεστός και παντού, κάτω από το βουνό, σε όλα τα μοναστήρια, ιδιαίτερα το καλοκαίρι, κάνει πολύ ζέστη. Από το παλιό αυτό είδωλο του Άθωνα ονομάζεται και το βουνό Άθως…» 76

76. ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΗΓΚΟΡΟΒΙΤΣ ΜΠΑΡΣΚΙ,Τα ταξίδια του στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία/Μουσείο Μπενάκη 2009

282

ΟΙ ΚAΤΑΚΟΜΒΕΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ METΕΩΡΑ Στο μετεωρίτικο τοπίο το ύψος των βράχων φτάνει τα 400 μέτρα. Είναι το σημαντικότερο μετά το Άγιο Όρος, μοναστικό συγκρότημα στην Ελλάδα. Στις απάτητες αυτές κορυφές, γύρω στο 1100 μΧ., έφτασαν στα Μετέωρα οι πρώτοι Ασκητές. Σκαρφάλωσαν και φώλιασαν σαν τα πουλιά μέσα στις σπηλιές και στις κουφάλες των βράχων απομονωμένοι αναζητώντας εκεί με προσευχές και νηστείες την ψυχική τους πληρότητα και λύτρωση. Τον 14ο αιώνα, ο Όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης, συγκροτεί το πρώτο οργανωμένο μοναστικό κοινόβιο με κανονισμούς και το οργάνωσε σύμφωνα με το τυπικό των οργανωμένων μονών του Αγίου Όρους. Στα τελευταία του έτη αποσύρθηκε σε σπήλαιο του βράχου, που σώζεται μέχρι σήμερα, όπου «αμερίμνως ο γέρων ησύχαζεν»΄. 77 Οι βράχοι βρίσκονται μεταξύ γης και ουρανού. Τα Αγια Μετεωρα συνδυάζουν το θρησκευτικό συναίσθημα και το μυστικιστικό που αποπνέει το μεγαλειώδες φυσικό τοπίο. Eκεί ο κουρασμένος απο την τύρβη και τον τάραχο των εγκοσμίων ο αναχωρητής ανακάλυψε τον αρμοδιότερο χώρο για την ασκητική βιοτή και ανάπαυση, το καταλληλότερο καταφύγιο για την αναζήτηση της ψυχικής ηρεμίας και γαλήνης, στην αγωνιώδη προσπάθειά του, με τον ίλιγγο του ύψους, να δαμάσει και να κατασιγάσει τον ίλιγγο των παθών και του βιοτικού του άγχους. 78 Το μοναστήρι κτισμένο ψηλά στον βουνό, μοιάζει σαν να θέλει να φτάσει κοντά στον Θεό. Και ο Holderlin αναφέρει ότι “η ποιητική κατοίκηση είναι μια αναμέτρηση με τον ουρανό. Το βλέμμα του ανθρώπου προς τον ουρανό, αυτός ο ενδιάμεσος χώρος μεταξύ ουρανού και γης, η τρομακτική διάσταση που διαμετράται και διαμετρώμενη διαμετρά τον άνθρωπο..” Το Γαλάζιο του Ουρανού_ GEORGE BATAILLE Καθώς ο Μασόν ανεβαίνει το ύψωμα Μονσεράτ αιφνιδιάζεται από την εισβολή της νύχτας. Στην προσπάθειά του να επιστρέψει στη βάση του, κυριεύεται όχι μόνον από το άγχος ότι θα γκρεμιστεί στην άβυσσο που χάσκει δίπλα του, αλλά και από τον τρόμο ότι θα πέσει στον ουρανό. Ο ίλιγγος της «πτώσης στον ουρανό» συναρπάζει τον Μπατάιγ ούτως ή άλλως και μάλιστα εξαιτίας ενός φανταστικού 283

ματιού που ανοίγεται στο πάνω μέρος της κεφαλής του (oeil pineal),όταν- όπως περιγράφει στην εκδοχή του κειμένου από την Εσωτερική εμπειρία τελώντας εν αγωνία ανοίγεται στο άγνωστο, προκαλώντας την εισβολή των πλέον ετερογενών στοιχείων στη ζωή. Στο Γαλάζιο του ουρανού η πτώση στον «έναστρο ουρανό» συντονίζει σαν μουσικό λαϊτμοτίβ τη συνεχή πρόκληση του θανάτου, την απώλεια του εγώ (της κεφαλής ως έδρας της ψυχής)και τη βίαια υπέρβαση των ορίων. 79 Έχουμε μια παρόμοια αναλογία της πτώσης στον ουρανό με τις κατακόμβες του ουρανού. Οι κατακόμβες του ουρανού είναι το καταφύγιο των μοναχών των Αγ. Μετεώρων. Είναι ο τόπος της μυστικιστικής συγκέντρωσης και προσευχής. Είναι ο τόπος όπου η πίστη διατηρείται και ενδυναμώνεται αφού το ίδιο το μέρος αγγίζει το μέρος προσμονής του μοναχού, δηλαδή τον ουρανό. Στο “Γαλάζιο του Ουρανού” η πτώση του Μασόν στον έναστρο ουρανό συμβολίζει την πρόκληση του θανάτου, μια πρόκληση που οι μοναχοί των Μετεώρων ζούνε συνεχώς με αυτή, πνευματικά έχοντας την μνήμη θανάτου καθημερινά στον νου αλλά και χωρικά, ζώντας με τον ίλιγγο του ύψους και δαμάζοντας τον ίλιγγο του εγώ. Η πτώση του Μασόν συμβολίζει επίσης, την απώλεια του εγώ και την βίαιη υπέρβαση των ορίων, έννοιες που είναι απόλυτα συνυφασμένες με την ζωή και άσκηση του μοναχού. Ο μοναχός αποτάσσει το εγώ του, αποτάσσει τις εξαρτήσεις του κόσμου, απαρνείται το εφήμερο και το πρόσκαιρο έναντι του αιωνίου και υποτάσσεται στον ηγούμενο του, στην υπακοή, στην υπομονή και στις δοκιμασίες. Υπερβαίνει δηλαδή τα ίδια του τα όρια και τις δυνάμεις τους.

77. βλ. ΜΕΤΕΩΡΑ, Άσβηστοι φάροι της ορθοδοξίας http://users.sch.gr//elianos/meteora_in1.htm 78. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 7 ημέρες, Τα Άγια Μετέωρα, 1994 σελ.2-19 79. βλ. Η λογοτεχνία σε σημείο βρασμού http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=384243

284

το νησί του Αγίου Όρους

τα βράχια των Αγ. Μετεώρων

285

ΠΩΣ ΝΑ ΖΟΥΜΕ ΜΑΖΙ_PAOLA

VIGANO COMMENT VIVRE ENSEMBLE_a RESEARCH PROJECT Iδιορρυθμία: ατομικοί ρυθμοί μέσα σε συλλογικές διαμορφώσεις χώρων, κοινόχρηστων χώρων. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ‘70, ο Ronald Barthes αφιέρωσε έναν κύκλο μαθημάτων με θέμα “Ηow to live together” (πώς να ζούμε μαζί). Ο Barthes επικεντρώνεται στις ιδιόρρυθμες διαμορφώσεις, αντλώντας από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπου ο κάθε μοναχός ζει τον δικό του προσωπικό, ατομικό ρυθμό μέσα σε μια μικρή κλειστή κοινότητα. Οι διάφορες ιδιόρρυθμες μορφές διαθέτουν μια αναζήτηση για ανεξαρτησία μακριά από την εξουσία, μια αρνητική και συγκρουσιακή σχέση με την εξουσία, μια αναζήτηση για έναν ξεχωριστό χώρο, όπου διαφορετικοί ρυθμοί μπορούν να εκδηλώνονται. Ο Barthes ενδιαφερόταν για την παρουσία των διαφοροποιημένων ρυθμών μέσα σε μια χωρική ομιλία διαφορετικών φύσεων. Σχεδόν την ίδια χρονιά, ο Colin Rowe αφιερώνει τον κύκλο μαθημάτων του για το θέμα της

κολάζ.

πόλης

Το μεγάλο έργο του Μοντέρνου Κινήματος δεν ήταν σε θέση να ανοικοδομήσει την πόλη. Η συνειρμική λειτουργία του κολάζ επιτρέπει ανομοιογένεια και ελευθερία, ανεξαρτησία και διάφορους τρόπους ζωής να ζήσουν μαζί. Η σκέψη του αστικού χώρου ως αποτέλεσμα ενός κολάζ είναι ένας τρόπος για να εξεταστούν οι διάφορες μορφές της ατομικής ελευθερίας σε ένα συλλογικό περιβάλλον, και ως εκ τούτου, αντανακλά στους ιδιόρρυθμους χώρους, ό,τι απομένει να μοιραστεί μέσα σε ατομικές συνήθειες και συμπεριφορές.

286

Η Paola Vigano δημιουργεί: ΤΡΕΙΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ 1 Τα στοιχεία του χώρου Ο Barthes επιλέγει ορισμένες λογοτεχνικές αναφορές για να περιγράψει ιδιόρρυθμους χώρους. Η λογοτεχνία είναι γεμάτη, μόνο να σκεφτούμε τα μυθιστορήματα του JC Ballard,

το Concrete Island,

διηγείται τις εμπειρίες ενός αρχιτέκτονα κρατούμενου στους κόμβους αυτοκινητοδρόμων μετά από ένα ατύχημα. Σε άλλα μυθιστορήματα περιγράφονται οι δυσκολίες και οι συγκρούσεις που γεννιούνται από την προσπάθεια να μοιραστούν οι άνθρωποι τμήματα του χώρου ή να αποκολλήσουν και να ξεχωρίσουν κάποια από αυτά. Αυτές και άλλες θέσεις κατασκευάζουν μια ταξινόμηση των στοιχείων του vivre ensemble και αναγνωρίζοντας τα ως τέτοια, όχι μόνο στο λογοτεχνικό τομέα, αλλά και στο σύγχρονο έδαφος, αποκαλύπτουν μια πρώτη δυνατή προσέγγιση του θέματος. Άλλα στοιχεία που έρχονται στο μυαλό, συχνά συμπίπτουν με κάποιες από τις θέσεις που κρίνονται πιο κριτικά σήμερα: τα μεγάλα σύνολα, οι νέες πόλεις, αλλά και το προάστιο και οι μετά-βιομηχανικές, μετά-αγροτικές περιοχές της διασποράς, τα εδάφη της μετανάστευσης που έχουν αναπτύξει τα δικά τους στοιχεία στη συγκατοίκηση. Σε κάθε ένα από αυτά με τη σχέση που έχει δημιουργηθεί μεταξύ του σώματος και του χώρου, μεταξύ διαφορετικών σωμάτων και η πολλαπλότητα των σωμάτων και των χώρων είναι σημαντική.

2 Τοπολογικές συσκευές Μια δεύτερη κατεύθυνση για την αντιμετώπιση του θέματος του vivre ensemble αποτελείται από την τοπολογική ανάλυση του χώρου, διακρίνοντας τις συσκευές, τις θέσεις και τις σχέση που συμβάλλουν στην άρθρωσή του, αναγνωρίζοντας τα άκρα, τα σύνορα, τα περιθώρια, κατώτατα όρια και προσβάσεις, το κέντρο και την περιφέρεια, κατευθύνσεις και πορείες. Οι τοπολογικές συσκευές είναι στην πραγματικότητα «τεχνάσματα» που εφαρμόζονται σε «ένα μηχανισμό ή σε ένα σύστημα με σκοπό την απόκτηση αποτελεσμάτων με όρους χωρικών σχέσεων. Συχνά φέρουν ένα ισχυρό ιδεολογικό φορτίο και ζητήματα που αφορούν την περιβαλλοντική αιτιοκρατία σε σχέση με την ικανότητα του χώρου να προκαλέσει συμπεριφορές. Οι τοπολογικές συσκευές μπορούν να 287

χρησιμοποιηθούν σε διαφορετικές κλίμακες και σχετίζονται με διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης. Ακμές, σύνορα, όρια, προσβάσεις...μόνα τους δημιουργούν έναν χώρο που Aldo van Eyck ή του Herman Hertzberer θα μπορούσε πιθανότατα να ορίσει ως «αναμεταξύ», υπογραμμίζοντας την ανάγκη για τον καθορισμό των όρων και των ευκαιρίων ενός ενδιάμεσου χώρου που είναι ένα έργο από μόνο του. Διαφορετικές καταστάσεις και όχι μόνο οι πιο δραματικές μπορούν να μελετηθούν και να επινοηθούν ξεκινώντας από συσκευές που έχουν σχεδιαστεί και αναπτυχθεί για παράδειγμα, να καθορίσουν και να οικοδομήσουν μια άκρη ή ένα περίγραμμα. Μετά τον Φουκώ, ο όρος “συσκευή” αναφέρεται στη διαδικασία της εξομάλυνσης μέσω της οποίας σχηματίζεται η πειθαρχική κοινωνία, συσκευές δύναμης, όπως τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και ιδρύματα τιμωρίας και συσκευές ασφαλείας, σχολεία, στρατώνες, φυλακές, που δρουν στις διάφορες μορφές της ελευθερίας για τον ορισμό τους ή τον περιορισμό τους κατά τη διάρκεια της νεωτερικότητας. Στην κορυφή, η εξέταση του ρόλου του χώρου στις διαδικασίες αποκλεισμού και ομαλοποίησης ανήκει επίσης στην τοπολογική ανάλυση των ιδιόρρυθμων χώρων. Η έννοια του πορώδες αναδύεται, εξαιρετικά συνδεδεμένη με εκείνη του ενδιάμεσου χώρου, όπου η κατάσταση του πορώδες δεν είναι στατική, αλλά δυναμική και σχετική. 3 Πρωτότυπα Προχωρά σε δύο κύριες κατευθύνσεις: η πρώτη είναι η αναζήτηση του ρυθμού στις διάφορες καταστάσεις της συλλογικής ζωής - η έμφαση είναι στην ικανότητα του έργου να επινοήσει οικισμό και χωρικά πρωτότυπα ανοικτό σε μεμονωμένους ρυθμούς και στην συνύπαρξη των διαφορετικών ρυθμών. Η δεύτερη κατεύθυνση είναι η έρευνα και η διαμόρφωση των κοινόχρηστων χώρων που σχηματίζουν μια κριτική στον ρόλο και στην μορφή των σύγχρονων χώρων του παρελθόντος. Το έργο της πόλης και το έδαφος μπορεί να διαβαστεί ως μια επακόλουθη εισαγωγή των πρωτοτύπων συμβίωσης, των καινοτόμων προτάσεων που εισάγουν αλλαγές στην μορφή, στον χώρο και στην ιδέα των σχέσεων μεταξύ των ατόμων, των ομάδων και της κοινωνίας μέσα στο χώρο. Αυτοί είναι οι τρόποι με τους οποίους η πόλη και το σύγχρονο έδαφος αλλάζουν, επαναχαράσσοντας έναν 288

ιδιόρρυθμο χώρο, εναν κοινόχρηστο χώρο. Είναι τα νέα τοπία, το αποτέλεσμα των διαφόρων μορφών συμβίωσης του παρελθόντος. Τα πρωτότυπα, ίσως, είναι το μέλλον των αστικών χώρων. Πιο απλά, είναι μεμονωμένα και συλλογικά έργα που ερμηνεύουνε την κατάσταση του πορώδες της πόλης και του εδάφους, προωθώντας μια νέα υπόθεση. Στο πρόσφατο παρελθόν πολλές προσπάθειες έχουν εμπνευστεί και εξαρτηθεί από το θέμα της συμβίωσης: η σύγχρονη πόλη προσφέρει αξιοσημείωτο υλικό και πολλές δυσκολίες όσον αφορά την συνύπαρξη. Η έρευνα των πρωτοτύπων χρήζει ως ένα εργαλείο για την ανάπτυξη μιας αρχικής συνειδητοποίησης της σύγχρονης κατάστασης, και έπειτα την προώθηση υποθέσεων και την επικέντρωση σε πιθανές σχέσεις για ιδιόρρυθμους και κοινόχρηστους χωρους. ΠΡΟΣΩΡΙΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ VIGANO Στα μέσα της δεκαετίας του ‘70 προτάθηκε η ιδέα της ιδιορρυθμίας ως ένας τρόπος οργάνωσης της ελευθερίας των ατόμων. Σήμερα η ιδιορρυμία_idiorrhythms και η πόλη κολάζ μπορούν να διαβαστούν πιο εύκολα ως ενας τρόπος οργάνωσης χωρισμού, άκρων, σύνορων που μεταβάλλουν τους τρόπους της κοινωνικής συμβίωσης. Η μεταμοντέρνα εποχή, γραφει ο Ζ.Baumann, ζεί σε μια ατμόσφαιρα πίεσης που συνδέεται κυρίως με την απορρύθμιση και την ιδιωτικοποίηση. Έχει ως στόχο την εξάρθρωση όλων των ορίων της κοινωνίας. Ίσως αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους σήμερα υπάρχουν τόσες πολλές απορίες ως προς τη μορφή του μελλοντικού κόσμου που θα πάρει, και ως προς τις ιδέες που θα έχουν αύριο ως προς το τι μια λογική ζωή θα έπρεπε να είναι ή ποιά είναι τα κριτήρια που θα χρησιμοποιηθούν για να αξιολογήσουν την ορθότητα των ζωτικών αποφάσεων μεθαύριο. Οι προβληματισμοί σχετικά με τα στοιχεία, τις συσκευές και τα πρωτότυπα επιθυμούν να συμβάλουν για μια χρήσιμη μετατροπή της αβεβαιότητας ως προς τη σύγχρονη και μελλοντική μορφή του να ζεις μαζί σε μια λειτουργική πλατφόρμα. 80

80.Paola Pellegrini, Paola Viganò, Comment vivre ensemble: prototypes of idiorrhythmical conglomerates and shared spaces, 2006

289

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΚΑΙ ΠΟΛΗ_MARIO

BOTTA

Bρίσκω ότι είναι εξαιρετικό το θέμα του «ιερού» σε μια κοινωνία πολυδιασπασμένη. H ίδια η λειτουργία δεν είναι κάτι σημαντικό, είναι η συμβολική αξία που είναι πιο ισχυρή. H εκκλησία είναι ένας χώρος με όρια μπροστά σ’ έναν κόσμο χωρίς όρια. Aυτός ο καθορισμένος χώρος σου μιλάει για τη δύναμη μεταξύ ουρανού και γης. Ένας χώρος για να νικήσεις τη μοναξιά, να έρθεις σε διάλογο, να συνειδητοποιήσεις το άπειρο. Γύρω απ’ το θέμα της εκκλησίας, της συναγωγής, του οθωμανικού τεμένους, του χώρου της προσευχής, βρήκα τα θεμελιώδη στοιχεία της αρχιτεκτονικής. 81

Mοναστήρια_τα πραγματικά πρότυπα των πόλεων Στην Ευρωπαϊκή πόλη τα μέρη που είχαν φιλοξενήσει χώρους «ιερούς» ήταν πάντα σε κεντρική θέση σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο, ενώ σήμερα δρουν, στην καλύτερη περίπτωση, ως συμπληρωματικές δομές μέσα σε μια συστάδα και συχνά στερούνται θεσμικής ιεραρχίας. Οι νέες εκκλησιαστικές δομές έχουν ερμηνευθεί ως στιγμές παύσης σε έναν αστικό οργανισμό που τρέχει συνεχώς. Όταν βρίσκουν τη νομιμότητά τους στην πόλη, αναγνωρίζονται και εκτιμώνται κυρίως για την συμβολική τους αξία που σχετίζεται με μια ιστορική-καλλιτεχνική παράδοση. Μέσα σε αυτό το νέο πλαίσιο, το οποίο χαρακτηρίζεται από μια μεταβαλλόμενη ισορροπία της δύναμης και της επιρροής μεταξύ των διαφορετικών ανθρώπινων οργάνων της πόλης, ο αρχιτέκτονας καλείται να βρει νέες έννοιες, για να επιτρέψει στο έργο κατασκευής έναν διάλογο με τον κατακερματισμό και την αστάθεια του τρέχοντος πολιτισμού. Δύο κτίριακες τυπολογίες έχουν χαρακτήρισει κατά τη διάρκεια των αιώνων την χριστιανική παράδοση της Δυτικής Ευρώπης: εκείνη του «Μοναστήριου» και εκείνη της «εκκλησίας». Το μοναστήρι, ακόμα και σήμερα, φαίνεται καλύτερα να ανταποκρίνεται στην τρέχουσα αστική κατάσταση λόγω της ιδιότητάς του ως “νησί”, είναι σε θέση να εκπληρώσει την λειτουργία του με μια αυτάρκεια, το οποίο πρωταγωνίστησε σε έναν καλά δομημένο τρόπο ζωής, σε 290

σύγκριση με εκείνου της νευρωτικής σύγχρονης πόλης. Η κοινωνία αναγνωρίζει την «πληρότητα» του μοναστηρίου σε συνάρτηση με τη σαφήνεια των στόχων του και την αξιοπιστία των οπαδών του. Για αυτό το αρχιτεκτονικό μοντέλο, ακόμη και στις παραλλαγές που λαμβάνονται κατά τη διάρκεια της ιστορίας, γίνεται αντιληπτό ως μια σταθερή γραμμή, μια αναφορά στη σαφή διάκριση της οργάνωσής του σε σχέση με την καθημερινή δομή του περιβάλλοντος. Η λογική του «τελειωμένου τομέα” εδραιώνει την αυτονομία των καθηκόντων, χωρίς άμεση παρέμβαση με το εξωτερικό περιβάλλον και είναι ένα ευπρόσδεκτο συστατικό τόσο για την κοινωνική πόλη όσο και την σωματική πόλη. Η παρουσία των «δοχείων» τονίζει διακριτούς ρόλους σε διαφορετικά μέρη. Το μοναστήρι ως ζωντανός χώρος ζωής, ως χώρος εργασίας και προσευχής για τους άνδρες ή τις γυναίκες που επέλεξαν να μοιραστούν μια κοινότητα ζωής, είναι ένα παράδειγμα μεγάλου ενδιαφέροντος μπροστά στην εξατομίκευση της τρέχουσας κοινωνικής συμπεριφοράς. Αυτό το μοναστήρι είναι μια αρχιτεκτονική δομή που μοιάζει με μια όαση ειρήνης και ησυχίας, διακριτικό και εκτιμημένο. Η αρχιτεκτονική μορφή είναι ιδιαίτερα πειστική ως συνάρτηση της συνολικής όσμωσης μεταξύ του δοχείου και του περιεχομένου, η ίδια επιβεβαιώνει ένα πανάρχαιο επάγγελμα, ότι η πόλη αντιλαμβάνεται ως αξία μια μνήμη που ανήκει σε αυτή, μια παρουσία μακριά από την τρέχουσα συμπεριφορά αλλά αυτό αντηχεί ως φίλος. Επίσης, όταν συμβαίνει η καινοτομία της σχεδιαστικής γλώσσας με έναν τρόπο εντυπωσιακό (σκεφτείτε το μοναστήρι της La Tourette του Le Corbusier) γίνεται δεκτή από την κοινότητα ως μια θετική σχέση με την εξελισσόμενη καλλιτεχνική κουλτούρα. Διαφορετική και πιο πολύπλοκη συζήτηση σχετικά με τις έννοιες που αναλαμβάνει η αρχιτεκτονική του ναού στο χώρο της εποχής μας. Μετά από αιώνες από εκπληκτικά παραδείγματα της τέχνης και της πίστης, η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική σήμερα βρίσκει τον εαυτό της βυθισμένο σε μια θάλασσα από αντιφάσεις που δείχνουν σε γενικές γραμμές μια δύσκολη σχέση με την τρέχουσα κουλτούρα. Το θέμα της δημιουργίας ενός τόπου συνάντησης για μια δραστηριότητα που κατευθύνεται προς τo «ιερό» συχνά αξιολογείται σήμερα μόνον όσον αφορά την εικόνα ή το στυλ, θεωρώντας το αρχιτεκτονικό κτίριο ως κέλυφος από μόνο του, ανεξάρτητα από τις σχέσεις που παρόλα αυτά έρχονται να εγκατασταθούν με το περιβάλλον και την ιστορία του 291

δικού τους πλαισίου. Πολλά προβλήματα προκύπτουν από την ίδια προσέγγιση που βλέπει την αρχιτεκτονική του ναού μόνο ως μια λειτουργική υπηρεσία και όχι ως αντανάκλαση της εμπιστοσύνης και της ελπίδας, ό,τι η κοινότητα απαιτεί από την κουλτούρα της εποχής της. Η τυπολογική ατέλεια του είναι εμφανής λόγω του υποδεέστερου ρόλου που παίζει σε σύγκριση με άλλες δομές (όπως το ιστορικό κέντρο, οδοί κυκλοφορίας, την πλατεία, το πάρκο, το εμπορικό κέντρο, το γήπεδο ...), οι οποίες ερμηνεύονται αντ’ αυτου ως δομικά συστατικά του αστικου ιστού. Στην ιστορική κλίμακα και μετέπειτα αλλαγή του κτίριου, η ευρωπαϊκή πόλη έχει σταδιακά περιθωριοποιήσει τις θέσεις του πνεύματος των τοπων στα σημεία όπου οι πόλοι είχαν θρησκευτικά μνημεία. Σήμερα υπάρχει ένας διαχωρισμός μεταξύ της αποστολής της νέας εκκλησίας και την απάθειας του πλαισίου εντός του οποίου θα πρέπει να αλληλεπιδρά ό,τι γίνεται αντιληπτό ως χωρική και συναισθηματική δυσφορία. Να για διορθώθει αυτή την αρχιτεκτονική ρήξη πρέπει να εκφραστεί καλύτερα μέσω υψηλότερων μορφών έκφρασης. Φυσικά, η πρόκληση της οικοδόμησης μιας εκκλησίας, μετά τις ηθικές αναταραχές και την αισθητική εφαρμογή από την avant-garde του περασμένου αιώνα (Duchamp, Πικάσο και άλλοι) ακούγεται επικίνδυνο, δεν είναι καθήκον μας. Γι’ αυτό αντηχεί μακριά από την πραγματικότητα, έξω από την μελωδία ως ένα αξιολύπητο επιχείρημα να επικαλεστεί κανείς επιστροφή στις «μορφές του παρελθόντος” ως δήθεν πανάκεια αλήθειας. Φυσικά, πρέπει να ξέρουν να προσφέρουν το καλύτερο στο σύγχρονο πολιτισμό, αντλώντας διδάγματα από το παρελθόν, δεν είναι ένα απλό θέμα αλλά η πρόσφατη ιστορία έχει αποδείξει μεγαλειώδη παραδείγματα (Schwarz, Le Corbusier, Aalto, Kahn, Scarpa, Ando, Siza ...) που εξακολουθούν να αφήνουν κάποια ελπίδα. Αρχιτεκτονική, όπως και οι άλλες μορφές έκφρασης συνεπάγεται στο μυστήριο του ποιητικού γεγονότος και, ως εκ τούτου, επίσης, τη δυνατότητα να διαταραχθεί η ορθολογική λογική.82

81. Συνέντευξη του Μ.Botta στην Αthens Voice http://www.athensvoice.gr/ article/culture/art/o-mario-botta-έρχεται-στο-μμα-την-παρασκευή-1210 82.Mario Botta, Monasteri, i veri modelli delle città,2014 http://www.avvenire.it/Cultura/Pagine/MARIO%20BOTTA.aspx

292

the city of Churches_LONDON

the city of Churches_ATHENS

293

294

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης(ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΗΣ ΚΛΙΜΑΚΟΣ),Κλίμαξ, εκδ. Ι.Μ. ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΥ, 2009 Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, εκδ. Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών, Αθήνα, 1958 Αικατερίνη Μοναχή, Ο Όσιος Γέρων Πορφύριος, Η αγαπώσα καρδία, εκδ. Εφραιμίας, 2007 ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΗΓΚΟΡΟΒΙΤΣ ΜΠΑΡΣΚΙ,Τα ταξίδια του στο Άγιον Όρος, Θεσσαλονίκη, Αγιορειτική Εστία/Μουσείο Μπενάκη 2009 BAYNES H. NORMAN, MOSS. H. ST. L. B. ΒΥΖΑΝΤΙΟ,ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ,V.Η.Delehaye, Παπαδήμας 2005 Γέροντας Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Βίος και λόγοι, Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής, εκδ. Χρυσοπηγής 2008 Γεωργίου Αθ. Χώρα, Ιστορία της Μονής Καλαμίου, Αδάμι Ναυπλίας, Αθήναι 1988 Diana Argest, Patricia Conwat, Leslie Kanes, The Sex of Architecture, 1996 Ευστάθεος Ι. Πελεκάνος, Ιωάννου του Σιναΐτου, Κλίμαξ, εκδ. Σαΐτης 2006 Ernst Neufert, Neufert Architects’ Data, 2012 Giorgio Agamben,The Highest Poverty, Monastic Rules and Form-of-Life, Stanford University Press 2013 Giorgio Agamben, stanzas: Word and Phantasm in Western Culture, μτφρ. Ronald Martinez, Μινεάπολις 1993 George Bataille, Story of the Eye, 1982 Penguin Books edition Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, μτφ: E. Βέλτσου, Ι. Φατζηνικολή, εκδ. Φατζηνικολή, Αθήνα, 1982

295

Θεοκτένης μοναχής Αγιοστεφανιτίσσης, Η θέση της μοναχής στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκδ. Ι.Μ. Αγίου Στεφάνου, Άγια Μετέωρα Iain Borden, Barbara Penner, Jane Rendell, Gender Space Architecture: An Interdisciplinary Introduction, Routledge 1999 Ioannis Poulios, The past in the present, A living heritage approach, ubiquity press, London 2014 Ιερομόναχος Συμεών, Νηφάλιος Μέθη, εκδ. Άγρα Joan Rothschild, Design and Feminism: Re-visioning Spaces, Places, and Everyday Things, 1999 Lars Svendsen: «Η φιλοσοφία της βαρεμάρας». Μετάφραση: Παναγιώτης Καλαμαράς. εκδ. Σαββάλας, 2006 MIRCEA ELIADE, Το ιερό και το βέβηλο, εκδ. Αρσενίδης, 2002 Νικοδήμης Μοναχής, Η σχέση ανθρώπινης δημιουργίας και φυσικού περιβάλλοντος Νικολάου Μητροπολίτου Μεσογείας και Λαυρεωτικής, Φωνή αύρας λεπτής, εκδ. Εν πλω 2006 Οσίου Άμμωνος Επιστολή, Η ζωή στο πρώτο μοναστήρι,εκδ. Αρμός, 1999 Pier Vittorio Αurelli, Less is Enough: On Architecture and Asceticism, 2013 Paola Pellegrini, Paola Viganò, Comment vivre ensemble: prototypes of idiorrhythmical conglomerates and shared spaces, 2006 Perec G., Xορείες χώρων, Espèces d’ espaces, Μτφ: A. Κυριακίδης, εκδ. Όψιλον, Αθήνα, 2000 Roland Barthes, How to Live Together: Novelistic Simulations of Some Everyday Spaces, Columbia University Press, 2012 296

Rudolf Arheim, H δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής, University Studio Press, 2003 Walter Benjamin, Τhe origin of German tragic Drama, μτφρ, John Osborne, Λονδίνο 1998 Χαράλαμπος Μπούρας, Μαθήματα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, τόμος ΙΙ, Αθήνα 1999 Χρίστος Θ. Κρικώνης, Ο ορθόδοξος μοναχισμός, εκδ. Αποστολική Διακονία 2010

297

ΑΡΘΟΓΡΑΦΙΑ Φαίδωνα Χατζηαντωνίου, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ, Αυθόρμητη αρχιτεκτονική στο Άγιον Όρος 13.10.2013 Θεοδώρα Βασιλοπούλου, O κήπος της Αγίας Γραφής, H KAΘΗΜΕΡΙΝΗ 07.09.2014 Μαρία Θερμού, Ποιά είναι τα φυτά του Παραδείσου, ΤΟ ΒΗΜΑ 03.10.2014 Μισέλ Φουκώ, Ομιλίες και γραπτά, 1984, Περί αλλοτινών χώρων, Architecture, Mouvement, Continuite, Τεύχος 5ο, Οκτώβριος 1984 Μανώλης Ηλιάκης, Ένας κήπος στο Λονδίνο, Building Green Δόμηση-Ενέργεια-Περιβάλλον, οκτ-νοεμ-δεκ 2012 /τεύχος 25 Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 7 ημέρες, Τα Άγια Μετέωρα, 1994

ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ Νικόλας Αναστασόπουλος,Enviromental Management, sustainability and contemporary alternative and living formations, ΕΜΠ, Αθήνα 2013 Κωνσταντίνος Σπ. Ιωάννου, Τα ελληνικά μοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις, EMΠ, Αθήνα 1977 Μανώλης Βενιεράκης, Το αίθριο και η κατοικία, Πολυτεχνική Σχολή Ξάνθης, Τμήμα Αρχ. Μηχανικών, 2013

298

ΒΙΝΤΕΟ ΑΓΙΑ ΜΕΤΕΩΡΑ, Οι κατακόμβες του ουρανού 1-3 http://www.impantokratoros.gr/14726ACB.el.aspx ΑΘΩΣ ΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ, Μια ταινία του Βασίλη Μάρου http://www.impantokratoros.gr/14726ACB.el.aspx ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ TOY CBS 60 minutes http://www.impantokratoros.gr/14726ACB.el.aspx

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ http://www.enromiosini.gr/arthrografia/ η-κατα-χριστονασκηση-του-μοναχου-οι-α/ http://anavaseis.blogspot.gr/2013/01/blog-post_9245.html http://www.saint.gr/205/texts.aspx http://paterikakeime.blogspot.gr/p/blog-page_7052.html greek.enacademic.com/αοργησία greek.enacademic.com/αλυπία http://greek_greek.enacademic.com/ ομότροπος http://socks-studio.com/2014/02/03/how-to-isolate-yourself-and-inhabit-everywhere-absalons-living-cells-1991-1993/ http://wwwinsense.blogspot.gr/2012/12/blog-post_22.html archetopo.com/2013/09/03/peter-zumthor-και-piet-oudolfμια-ενδιαφέρουσα-σύμπραξη-αρ/ http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=384243 Συνέντευξη του Μ.Botta στην Αthens Voice http://www.athensvoice.gr/article/culture/art/o-mario-botta-έρχεταιστο-μμα-την-παρασκευή-1210 http://www.avvenire.it/Cultura/Pagine/MARIO%20BOTTA.aspx

299

e BΟΟΚS Robert Curzon, Visits To Monasteries in the Levant, 2010 http://www.gutenberg.org/files/32397/32397-h/32397-h.htm David Harvey, Spaces of Hope, University of California Press 2000

ΕΙΚΟΝΕΣ Όλες οι φωτογραφίες από την Ι.Μ. Καλαμίου είναι προσωπικές λήψεις. Oι υπόλοιπες είναι είτε από βιβλία είτε από το διαδίκτυο. Όλα τα σκίτσα είναι προσωπικές δημιουργίες με μολύβι και μελάνι σε χαρτί ή σε ριζόχαρτο.

300

301

αμήν

302