Η Οικοδομική τέχνη στην περιοχή της Βέροιας : Υλικά και Κατασκευές by elefthik

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΦΟΙΤΗΤΗΣ : ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΛΕΥΤΕΡΗΣ (ΑΕΜ 7657) ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΑΡΑΚΑΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2018-2019

«Η λαϊκή παράδοση είναι η άμεσα και ασύνειδα υλοποιημένη μορφή ενός πολιτισμού, των αναγκών του και των αξιών του – καθώς και των επιθυμιών, των ονείρων και του πάθους ενός λαού. Πρόκειται για μια κοσμοθεωρία σε μικρογραφία για το “ιδεώδες” περιβάλλον ενός λαού, όπως αυτό εκφράζεται σε κτίσματα και οικισμούς, χωρίς την ανάμειξη κανενός καλλιτέχνη ή αρχιτέκτονα.» Δημήτρης Φιλιππίδης, ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

...............................σελ. 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. 2. 3. 4.

Η Βέροια και η περιοχή της : χαρακτηριστικά του φυσικού χώρου Ιστορικό περίγραμμα Η παραγωγή του δομημένου χώρου στη βορειοελλαδίτικη αρχιτεκτονική - Τα ισνάφια των τεκτόνων - Η μυστική γλώσσα των σιναφιών Πηγές, μεθοδολογία και στόχοι της έρευνας

.............................σελ. 10 .............................σελ. 12 .............................σελ. 14 .............................σελ. 16 .............................σελ. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 1. 2. 3. 4.

Κοινωνικοοικονομική δομή και οργάνωση : πληθυσμός, δημογραφικά στοιχεία, οικονομική ζωή, επαγγέλματα Πολεοδομική διερεύνηση : χαρακτηριστικά του αστικού χώρου 2.1 Πολεοδομική διάρθρωση 2.2 Οι συνοικίες της παλιάς Βέροιας Από τον δημόσιο στον ιδιωτικό χώρο Η κατοικία κατά την Τουρκοκρατία, έως το τέλος του 19ου αιώνα 4.1 Γενικά χαρακτηριστικά 4.2 Βασικοί τύποι κατοικίας 4.3 Διαρρύθμιση των χώρων στη Βεροιώτικη κατοικία

.............................σελ. 20 .............................σελ. 21 .............................σελ. 22 .............................σελ. 24 .............................σελ. 28 .............................σελ. 30 .............................σελ. 32 .............................σελ. 34

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ 1. 2. 3. 4.

Η χρήση του ξύλου στη δόμηση και τις παραδοσιακές κατασκευές Η πέτρα ως δομικό υλικό Συνδετικά κονιάματα, επιχρίσματα Σίδερο και μεταλλικά εξαρτήματα

.............................σελ. 40 .............................σελ. 42 .............................σελ. 44 .............................σελ. 45

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Θεμελίωση Λιθοδομές στη στάθμη του ισογείου Βοτσαλοστρωμένες αυλές Στάθμη του ορόφου 4.1 Η ξυλοκατασκευή του πατώματος του ορόφου 4.2 Οι ξυλοκατασκευές των τοιχοποιιών του ορόφου 4.3 Οι ξυλοκατασκευές των κουφωμάτων 4.4 Τα κλιμακοστάσια σύνδεσης των ορόφων Κατασκευή της στέγης 5.1 Οι ξυλοκατασκευές οροφών (ταβανώματα) Συμπληρωματικά δομικά στοιχεία 6.1 Τζάκια 6.2 Κατασκευές και διαμορφώσεις στις αρχιτεκτονικές προεξοχές 6.3 Αυλόθυρες Παραδοσιακή Βεροιώτικη κατοικία και βιοκλιματικός σχεδιασμός

.............................σελ. 47 .............................σελ. 52 .............................σελ. 55 .............................σελ. 56 .............................σελ. 59 .............................σελ. 61 .............................σελ. 63 .............................σελ. 67 .............................σελ. 68 .............................σελ. 69 .............................σελ. 71 .............................σελ. 72

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ 1. 2.

Η κατασκευαστική παράδοση της Βέροιας στο πλαίσιο του ευρύτερου βορειοελλαδικού χώρου 1.1 Λίθινες τοιχοποιίες 1.2 Ξυλοδεσιές – Ξύλινα φέροντα στοιχεία 1.3 Εξωτερικοί – Εσωτερικοί τοίχοι του ορόφου 1.4 Κουφώματα – Δάπεδα - Έπιπλα 1.5 Στέγη Αξιολόγηση της σημερινής κατάστασης : βαθμός διατήρησης των τεχνικών

.............................σελ. 75 .............................σελ. 76 .............................σελ. 80 .............................σελ. 82 .............................σελ. 84 .............................σελ. 86 .............................σελ. 89

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Οι βοτσαλοστρωμένοι δρόμοι

.............................σελ. 92

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. Γλωσσάρι ιδιωματικών τεχνικών όρων

.............................σελ. 93

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ i. Έντυπη (βιβλία, μελέτες, άρθρα) ii. Πρωτογενείς πηγές iii. Διαδικτυακές πηγές Κατάλογος και πηγές εικόνων

.............................σελ. 94

.............................σελ. 96

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Αρχιτεκτονική ως επιστήμη και τέχνη αλλάζει αλλά πάντα αποτυπώνει το στίγμα της κάθε εποχής. Αλλάζει ο τρόπος που «παράγεται», στην εποχή μας επηρεάζεται περισσότερο από ποτέ από νέες συνθήκες και συνέργειες και κατακλύζεται από αμέτρητες πληροφορίες που διαρκώς εξειδικεύονται και τροποποιούνται. Από την άλλη, η αρχιτεκτονική κληρονομιά αποτελεί μια αναντικατάστατη έκφραση του πλούτου της πολιτιστικής κληρονομιάς και ανεκτίμητη μαρτυρία του παρελθόντος μας. Στην έννοια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς περιλαμβάνονται παραδοσιακά κτίρια, οικιστικά σύνολα, παραδοσιακοί οικισμοί, ιστορικά κέντρα πόλεων και γενικότερα τα στοιχεία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με ιδιαίτερη ιστορική, πολεοδομική, αρχιτεκτονική, λαογραφική, κοινωνική και αισθητική φυσιογνωμία και αξία. Σκοπός της ερευνητικής εργασίας που ακολουθεί είναι μια προσπάθεια εμβάθυνσης στην τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Βέροιας, με κύρια αφορμή το ότι η πόλη αυτή είναι η γενέτειρά μου και ο τόπος μόνιμης κατοικίας μου. Πιστεύω, επίσης, πως προκειμένου να σχεδιάσει κανείς με ευαισθησία και συνείδηση στις μέρες μας, οφείλει να μελετήσει την αρχιτεκτονική παραγωγή του παρελθόντος. Οι λαϊκοί οικοδόμοι, χωρίς κανένα επιστημονικό και καλλιτεχνικό εφόδιο, κατάφεραν να συντελέσουν στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής δημιουργώντας έργα άξια θαυμασμού, τα οποία αποτελούν πηγή έμπνευσης για πολλούς αρχιτέκτονες ακόμα και σήμερα.

Είναι γνωστό πως στη Μακεδονία, και ιδιαίτερα τη Δυτική, σώζονται τα πιο πλούσια και αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής. Η Βέροια είναι μια πόλη ιστορική, με πλούσιο παρελθόν και σίγουρα τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής της, διαμορφώθηκαν μέσα από μια μακραίωνη διαδικασία. Απέκτησαν όμως τη γνώριμη μορφή τους, που διασώθηκε και καταγράφηκε από τους νεότερους, κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η παρούσα εργασία αναφέρεται στην τοπική οικοδομική παράδοση της Βέροιας, για την οποία υπάρχει μια αρκετά εκτενής βιβλιογραφία· επικεντρώνεται κυρίως στην κατασκευαστική λεπτομέρεια, και μάλιστα τη μικρή λεπτομέρεια, που δεν εξαντλείται συνήθως στα κλασικά κατασκευαστικά σχέδια: στις ξυλοδεσιές και τις συνδέσεις τους, στη διαμόρφωση των αποτμήσεων στις γωνίες, στις στηρίξεις προεξοχών και τζακιών, στις σοφές συνδεσμολογίες των ξύλινων στοιχείων σε στύλους, πατώματα, στέγες, γείσα, σε όλα εκείνα τα μικρά στοιχεία που χρωματίζουν την τοπική μαστορική παράδοση. Για να κατανοήσει κανείς την τοπική αρχιτεκτονική της Βέροιας, κυρίως από τα σωζόμενα κτίρια στις παλιές συνοικίες της, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η αναφορά σε ένα ευρύτερο ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο, το οποίο θα συμπεριληφθεί επίσης σε αυτή την εργασία. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτριά μου, κυρία Μαρία Αρακαδάκη, για την βοήθεια και την καθοδήγησή της κατά την διάρκεια της εκπόνησης αυτής της εργασίας, τους γονείς μου για όλη την βοήθεια και την στήριξή τους και ιδιαίτερα τον παππού μου Ελευθέριο Ιωαννίδη που μου παρείχε πληροφορίες για την παλιά Βέροια, όπως τη θυμάται στις αρχές του 20 ου αιώνα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1 Η Βέροια και η περιοχή της : χαρακτηριστικά του φυσικού χώρου Η Βέροια είναι πόλη της Κεντρικής Μακεδονίας και πρωτεύουσα του Νομού Ημαθίας. Είναι κτισμένη στους πρόποδες του Βερμίου, με υψόμετρο 170 μ. (από 140 έως 200 μ.)1 και περιτριγυρίζεται βορειοανατολικά από τις πλαγιές των Πιερίων Ορέων και τον ποταμό Αλιάκμονα. Στον ίδιο νομό βρίσκονται βορειοδυτικά η Νάουσα και βορειοανατολικά η Αλεξάνδρεια (Γιδάς). Κοντινά αστικά κέντρα είναι η Θεσσαλονίκη, η Κατερίνη, η Έδεσσα και η Κοζάνη2, στα οποία η πρόσβαση σήμερα, γίνεται εύκολα κυρίως λόγω της Εγνατίας οδού. Ο αστικός χώρος της Βέροιας διαμορφώθηκε σε μια μακρά περίοδο και προσδιορίζεται από ποικίλους παράγοντες, σταθερούς και μεταβαλλόμενους. Ο φυσικός γεωγραφικός χώρος αποτελεί δεδομένο που ελάχιστα μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο. Η ιστορική περιτειχισμένη πόλη της Βέροιας καταλαμβάνει ένα ελαφρά επικλινές τμήμα εδάφους στους πρόποδες του Βερμίου, που σχηματίζει ένα είδος φυσικού εξώστη. Η στρατηγική και φυσικά οχυρή θέση3 επέτρεπε τον έλεγχο της ανοιχτής πεδιάδας και του περάσματος της Καστανιάς προς τη Δυτική Μακεδονία. Η περιοχή που εκτείνεται ανατολικά του Τριποτάμου, του κύριου ποταμού που διασχίζει το δυτικό μέρος της πόλης, και δημιουργεί ένα είδος υψίπεδου με σημαντική υψομετρική διαφορά από την πεδιάδα, αποτελεί τον κυρίως αστικό χώρο.

1. Γεωφυσικός χάρτης της Κεντρικής Μακεδονίας.

Βασικοί παράγοντες που επιδρούν στην αρχιτεκτονική ενός τόπου είναι οι κλιματικές συνθήκες, η μορφή του εδάφους, τα διαθέσιμα υλικά, η διάρθρωση της εσωτερικής κοινωνικής ζωής, οι ασχολίες των κατοίκων και η τοπική οικονομία.

1 Γ. Χ. Χιονίδης, Ιστορία της Βεροίας (της πόλεως και της περιοχής), τ. Α’, Βέροια 1960, σ. 47-49. 2 Χιλιομετρικές αποστάσεις : Βέροια – Αλεξάνδρεια 25χλμ., Βέροια - Νάουσα 19χλμ.,Βέροια – Έδεσσα 44χλμ., Βέροια – Κατερίνη76χλμ., Βέροια – Κοζάνη 61χλμ., Βέροια – Θεσσαλονίκη 73χλμ. [πηγή : http://www.apostasi.gr/city/Veroia] 3 Η απότομη πτώση του εδάφους στα όρια του πλατώματος που είναι χτισμένη η Βέροια αποτελεί φυσική οχύρωση και τα τείχη της πόλης χτίστηκαν για να την προστατέψουν στα πιο ευκολοπροσπέλαστα σημεία.

2. Χάρτης της Βέροιας στις αρχές του 20ου αιώνα [με βάση το υπόβαθρο του σχεδίου της πόλης του 1936]. 1. Κατοικίες, 2. θρησκευτικά κτίρια, 3. καταστήματα - εργαστήρια, 4. βιοτεχνικά κτίσματα, 5. χάνια, 6. δημόσια κτίρια.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το κλίμα της Βέροιας είναι ηπειρωτικό. Οι θερμοκρασίες τους χειμερινούς μήνες συνήθως φτάνουν πολλούς βαθμούς υπό το μηδέν, ιδίως στα ορεινά, ενώ τη θερινή περίοδο η θερμοκρασία ξεπερνά τους 20 oC. Το ετήσιο ύψος βροχής κυμαίνεται μεταξύ 400 και 600 χιλιοστών στα πεδινά και αυξάνεται όσο προχωράμε προς τα ορεινά συγκροτήματα, όπου, στις ψηλές περιοχές, υπερβαίνει τα 1.200 χιλιοστά4. Λόγω της εγγύτητας του Βερμίου που είναι ένα κατάφυτο βουνό με πολλές πηγές, η πόλη είχε το πλεονέκτημα να διαθέτει πλούσιους υδατικούς πόρους που αποτέλεσαν κινητήρια δύναμη για τη λειτουργία 300 περίπου νερόμυλων και σε συνδυασμό με τη χειροτεχνική παράδοση οδήγησαν κατά τον 18ο και 19ο αιώνα στην ίδρυση μικρών εργοστασίων μεταξουργίας, υφαντουργίας και νημάτων που χρησιμοποίησαν αυτό το άφθονο ενεργειακό δυναμικό των υδάτων5.

3. Αεροφωτογραφία Βέροιας.

4. Πανοραμική άποψη της Βέροιας, από τον λόφο του Προφήτη Ηλία.

4 [πηγή : http://diocles.civil.duth.gr/links/home/database/imathia/pr16ge.pdf ] 5 Κλεοπάτρα Θεολογίδου, «Υδροκίνητες εγκαταστάσεις των αρχών του αιώνα στη Βέροια», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια [2003], σ. 129.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2 Ιστορικό περίγραμμα Η αρχαία Βέροια είναι από τις λίγες πόλεις της Μακεδονίας που διατήρησε το όνομά της στη διαδρομή της ιστορίας της. Οι Τούρκοι κατακτητές την αποκαλούσαν Karaferya δηλαδή Μαυρο - Βέροια, λόγω της καταχνιάς κατά την υγρή χειμερινή περίοδο, και οι Σλάβοι Ber.

βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες που διαθέτει (περίπου 48 σωζόμενες και 72 αρχικά) και στις οποίες οφείλει τον τίτλο «Μικρή Ιερουσαλήμ»8. Την περίοδο αυτή όμως η πόλη δέχθηκε περιστασιακά αλλεπάλληλες επιδρομές από Σλαβικά φύλα, Βούλγαρους και Σέρβους, ενώ το 1434 περιήλθε οριστικά στη κατοχή των Τούρκων.

Στις παραδόσεις που υπάρχουν για την ίδρυση της Βέροιας και την ονομασία της, κοινό στοιχείο είναι η ύπαρξη ενός ιδρυτή που ταυτίζεται με κάποιο ιστορικό ή μυθικό πρόσωπο και συνηγορεί στην εκδοχή μιας εξαρχής σχεδιασμένης ή οργανωμένης πόλης. Ο συγγραφέας του 6ου μ.Χ. αιώνα Στέφανος Βυζάντιος6 διέσωσε δύο εκδοχές του Θεαγένη για την προέλευση του ονόματος της πόλης. Κατά την πρώτη εκδοχή την Βέροια έκτισε ο Μακεδόνας στρατηγός Φέρωνας και οι Μακεδόνες μετέτρεψαν το “Φ” σε “Β”. Κατά την δεύτερη και περισσότερο αποδεκτή εκδοχή, η ονομασία οφείλεται στην κόρη του μυθολογικού βασιλιά Βέρητα – Βέροια. Η μυθολογία όμως ίσως να ικανοποιεί τη φαντασία αλλά όχι και την ιστορική έρευνα. Οι νεότεροι συγγραφείς, ιστορικοί και γλωσσολόγοι, δεν αναζητούν πλέον την ετυμολογία των τοπωνύμιων στη μυθολογία. Από τις πολλές προτεινόμενες ετυμολογίες, η επικρατέστερη θεωρεί ότι η ονομασία Βέροια παράγεται από το ρήμα φέρω και τη λέξη ρούς (παράγωγο του ρήματος ρέω), δηλαδή η πόλη που φέρει πολλά νερά7.

Μετά την Τουρκική κατάκτηση και την παγίωση μιας σχετικής ηρεμίας και ειρήνης στην περιοχή, η Βέροια αποκτά βαθμιαία τη γνώριμη μορφή της, που θα διατηρήσει με ορισμένες μεταβολές ως τα μέσα του 18ου αιώνα. Η δημογραφική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της πόλης διαγράφεται στις διηγήσεις των περιηγητών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι και Εβραίοι, ενώ ταυτόχρονα, ειδικά τον 17ο και 18ο αι. δημιουργήθηκε ελληνική αστική τάξη, λόγο της ύπαρξης εμπόρων9. Η ακμή της οφείλεται κυρίως στην πρώιμη ανάπτυξη του εμπορίου, της χειροτεχνίας και της πρωτοβιοτεχνίας. Είναι γνωστή η απασχόληση των κατοίκων με τη βαφή και τη λεύκανση των υφαντών. Ο μεγάλος αριθμός υδρόμυλων (300 νερόμυλοι)10, που αξιοποιούν το ενεργειακό δυναμικό των πλούσιων υδάτων της πόλης, μαρτυρεί και ερμηνεύει την πρώιμη χειροτεχνική ανάπτυξη. Η εμπορική ακμή είναι φυσικό επακόλουθο αυτής της δραστηριότητας. Το εμπόριο είναι μακρινό και ενδεχομένως υπερκρατικό. Η σημαντική Εβραϊκή παροικία, που η ύπαρξή της ανάγεται τουλάχιστον στους Ρωμαϊκούς χρόνους, σχετίζεται με τις εμπορικές αυτές δραστηριότητες. Η Βέροια γίνεται γνωστή για τα προϊόντα κλωστοϋφαντουργίας και η οικονομική ανάπτυξη, ιδιαίτερα από τον 18ο αι. και εξής, αντανακλάται στη μορφή της πόλης με την εμφάνιση των αρχοντικών.

Η πόλη εμφανίζεται ως μικρός οικισμός στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. Είναι μια από τις αρχαιότερες συνεχώς κατοικούμενες πόλεις, όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης. Η ίδρυσή της χάνεται στα χρόνια του μύθου και στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. (Κλασσική εποχή), καταγράφεται για πρώτη φορά το όνομά της από τον μεγάλο ιστορικό Θουκυδίδη. Η σπουδαιότερη και ενδοξότερη εποχή του παρελθόντος της Βέροιας είναι κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, επί βασιλείας της τελευταίας δυναστείας των Μακεδόνων, των Αντιγονιδών. Κατά την Βυζαντινή περίοδο εξακολούθησε να είναι μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της Μακεδονίας, πράγμα που το οφείλει στην επίκαιρη και οχυρή της θέση, καθώς και στο ακμαίο της εμπόριο. Τον έντονο Βυζαντινό της χαρακτήρα τον διακρίνουμε ακόμη και σήμερα στις πολυάριθμες 6 Βλ. σχετικά στο Γ. Χ. Χιονίδης, Ιστορία της Βεροίας (της πόλεως και της περιοχής), τ. Α’, Βέροια 1960, σ. 49. 7 Γ. Χ. Χιονίδης, Ιστορία της Βεροίας (της πόλεως και της περιοχής), τ. Α’, Βέροια 1960, σ. 54-56.

8 «Μικρή Ιερουσαλήμ» του Βυζαντίου. [πηγή : http://discoververia.gr/mikri-ierousalim-2/] 9 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 11-12. 10 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 17.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στα μέσα του 19ου αι. η πόλη έχει 16 «μαχαλάδες» (συνοικίες). Οι πιο γνωστές που διασώζονται σήμερα είναι η Εβραϊκή (Μπαρμπούτα) και η Χριστιανική (Κυριώτισσα). Μαζί με αυτές, πολυάριθμες χριστιανικές και μουσουλμανικές συνοικίες συνέθεταν τον αστικό ιστό εκείνης της εποχής. Έλληνες, Τούρκοι, Εβραίοι και Αθίγγανοι κατοικούσαν στους περιμαντρωμένους μαχαλάδες της, διατηρώντας τα ήθη και τις συνήθειές τους. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, τα εμπορικά καταστήματα ήταν συγκεντρωμένα στη Βυζαντινή αγορά, στο παζάρι11. Η πόλη απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό στις 16 Οκτωβρίου του 1912 και το 1946 κηρύχθηκε πρωτεύουσα του νομού Ημαθίας12.

6. Το «Θέμα Βέροιας» κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

5. Χάρτης της αρχαίας Βέροιας και της ευρύτερης μακεδονικής περιοχής.

11 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 44. 12 Γ. Χ. Χιονίδης, «Η απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης…», διάλεξη σε ηλεκτρονική μορφή, σ. 20.

7. Διοικητική διαίρεση της Μακεδονίας κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

3 Η παραγωγή του δομημένου χώρου στη βορειοελλαδίτικη αρχιτεκτονική Τα ισνάφια των τεκτόνων Φορέας της λαϊκής αρχιτεκτονικής της Βέροιας, αλλά και του ευρύτερου μακεδονίτικου χώρου, ήταν τα ισνάφια, οι συντεχνίες (μπουλούκια) των λαϊκών μαστόρων. Η προέλευση του ονόματος ανάγεται στην αραβοπερσική και τούρκικη ονομασία ισνάφ ή εσνάφ ή ενσάφ (το σινάφι)13. Ο Ελληνισμός στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι αυτονόητο ότι ήταν κληρονόμος της Βυζαντινής παράδοσης που οδήγησε στη δημιουργία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Με την Τουρκική κατάκτηση μεγάλα αστικά κέντρα, μεταξύ αυτών και η Βέροια, συνέχισαν να έχουν τον αστικό τους χαρακτήρα αλλά και τη ζωή τους. Οι ρίζες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα ότι βρίσκονται στη βυζαντινή οικοδομική παράδοση· όπως τονίζει ο Ν. Μουτσόπουλος, «Ο Τουρκικός λαός, καθαρά πολεμικός και από ιδιοσυγκρασία αντιεμπορικός, αντικαλλιτεχνικός και ιδιαίτερα αντιεικονικός (αυτό οφείλεται στη θρησκεία του που απαγορεύει παραστάσεις με εικόνες ανθρώπων), δεν καλλιέργησε μορφές οικοδομικές δικές του, μια και ήταν λαός σκηνιτών, υπήρξε φορέας δανείων μορφών από λαούς που κατέκτησε και οι μορφές αυτές δεν υπήρξαν ξένες προς τις Ελληνικές παραδόσεις, μορφές του εκβυζαντινισθέντος Μικρασιατικού ή Συριακού κόσμου ή ντόπιες πανάρχαιες μορφές που και παλαιότερα είχαν επηρεάσει γόνιμα την Βυζαντινή τέχνη14.»

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι βιοτεχνικές συσσωματώσεις – ισνάφια ήταν ένας βασικός θεσμός που λειτούργησε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και η ύπαρξή τους βοήθησε τους κατοίκους των οικισμών, τους δύσκολους εκείνους καιρούς, όχι μόνο οικονομικά αλλά και κοινωνικά, με την οργανωμένη τους μέριμνα όχι μόνο για τα μέλη των βιοτεχνιών αλλά και για τις οικογένειες των μελών τους. Οι κατακτητές, τις οικοδομικές αυτές συντεχνίες όχι μόνο τις διατήρησαν αλλά και τις ενίσχυσαν μέσα από ευνοϊκές ρυθμίσεις· έτσι αυτές με τον καιρό απέκτησαν μεγαλύτερη δύναμη και περισσότερες δικαιοδοσίες πέραν των διοικητικών, όπως φορολογικές, αστυνομικές και δικαστικές. Η τουρκική εξουσία φρόντισε για την κατοχύρωση και διαφύλαξη του θεσμού με διατάγματα, καθώς εισέπραττε φόρους από τον επικεφαλής του σιναφιού. Επιπλέον, λόγω της καλής οργάνωσης (κατά ειδικότητες) που είχαν τα ισνάφια, οι Τούρκοι ήταν σε θέση να προμηθεύονται πάσης φύσεως υλικά και είδη που επιθυμούσαν, αλλά και να εκτελούν γρήγορα τεχνικά έργα όπως γέφυρες, κάστρα, δρόμους. Ως φυσικό επακόλουθο, η εμπειρία των οικοδομικών ισναφιών που αποκτήθηκε από τη συμμετοχή τους στην κατασκευή δημοσίων έργων του Οθωμανικού κράτους, μεταφέρθηκε και στις κατοικίες των Ελλήνων, οι οποίες επηρεάστηκαν από τη σταδιακή διαμόρφωση του Οθωμανικού στυλ, που εκφράστηκε στις κατοικίες κυρίως σε θέματα διακόσμησης. Άλλωστε η Τουρκία ήταν «ανοιχτή» σε επιδράσεις και δεν ήταν αρνητική στις πρωτοβουλίες που εισάγονταν στον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό τομέα από τις διάφορες τοπικές εθνότητες15.

Συνεχιστές της Βυζαντινής παράδοσης υπήρξαν ασφαλώς οι γνωστές συντεχνίες (ισνάφια) των οικοδόμων, οι οποίοι στην Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία λέγονταν Κουδαραίοι και στη Θράκη Δουλγκέρηδες. Τα πρώτα χρόνια του τουρκικού ζυγού συντεχνίες υπάρχουν σε μεγάλες πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη, Ανδριανούπολη και Θεσσαλονίκη. 13 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 50. 14 Πρβλ. Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 43.

15 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 46.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Όπως και στα άλλα βιοτεχνικά ισνάφια, έτσι και στα ισνάφια των τεκτόνων υπήρχε μια εσωτερική οργάνωση και μια ιεραρχία που καθορίζονταν από αυστηρούς άγραφους κανονισμούς, που όλοι τηρούσαν με θρησκευτική ευλάβεια. Τα μαθητούδια γίνονταν τσιράκια και αυτά αν είχαν ικανότητες με τα χρόνια γίνονταν καλφάδες, αρχικαλφάδες, μάστορες και αν είχαν τύχη και προκοπή ισναφλήδες και πρωτομάστορες. Επικεφαλής του σιναφιού είναι ο μαγίστορας (πρωτομάστορας) που ουσιαστικά ήταν ο αρχιτέκτονας που φρόντιζε να βρίσκει δουλειές, να αγρυπνά για τα συμφέροντα του ισναφιού, για το κοινωνικό έργο της συντεχνίας και για την είσπραξη και πληρωμή των φόρων. Οι συμφωνίες που έκλειναν με τον νοικοκύρη – ιδιοκτήτη συνήθως βασίζονταν στο λόγο και την πίστη αλλά σίγουρα αυτές οι προφορικές συμφωνίες είχαν τα ευνόητα προβλήματά τους. Κάποιες φορές γίνονταν και γραπτά συμφωνητικά που εξασφάλιζαν όσο ήταν δυνατόν και τις δύο πλευρές16. Οι περιοχές που έδωσαν πλήθος κουδαραίωντα χρόνια της Τουρκοκρατίας και κάλυψαν κάθε οικοδομική δραστηριότητα (γεφύρια, τζαμιά, εκκλησίες, χαμάμια, καραβανσαράγια17, αρχοντικά) είναι η Βόρειος Ήπειρος (τα χωριά της Κορυτσάς) και η Ήπειρος με τα Χουλιαροχώρια, τα χωριά των Τζουμέρκων, τα μαστοροχώρια της Κόνιτσας και τα περίχωρα της Άρτας και της Παραμυθιάς. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε τα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας και ιδιαίτερα τα ορεινά χωριά της Φλώρινας, τα χωριά της Σιάτιστας και της Κοζάνης. Από αυτούς τους οικισμούς «μπουλούκια» κουδαραίων ξεκινούσαν συνήθως μετά τις αποκριές για δουλειά, που την είχε κανονίσει ο επικεφαλής του μπουλουκιού ή αρχικούδαρης (πρωτομάστορας). Συνήθως αποδημούσαν μέχρι τέλη του Νοέμβρη, οπότε και επέστρεφαν στα χωριά τους για τους χειμερινούς μήνες. Όλο το χωριό βουβό και λυπημένο ξεπροβόδιζε το μπουλούκι των μαστόρων με τα βαρυφορτωμένα άλογα μέχρι που χάνονταν στη στροφή του δρόμου και όλοι μαζί πάλι τους καλοδέχονταν με χαρές και με τραγούδια τη μέρα της επιστροφής18. 16 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 51. 17 Ήταν πανδοχεία που φιλοξενούσαν ταξιδιώτες και μέσα στο χρόνο εξελίχθηκαν και σε εμπορικά κέντρα. Διέθεταν καταστήματα, δωμάτια, εσωτερική αυλή και στοές. 18 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 52.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κάθε μπουλούκι εκτός από τον αρχιμάστορα περιλαμβάνει χτιστάδες, σουβατζήδες, μαντεμτζήδες ή νταμαρτζήδες, μαρμαράδες, πελεκάνους (λιθοξόους), μαραγκούς, ταβαντζήδες, ξυλογλύπτες (ταλιαδόρους) και κάθε είδους ειδικότητα, μέχρι ζωγράφους και διακοσμητές. Οι αφανείς ήρωες όμως ήταν τα τσιράκια και τα μαθητούδια, που ήταν ανήλικα παιδιά (συχνά δεκάχρονα) και η εργασία τους ήταν μαρτυρική και πολύωρη. Τη μέρα κουβαλούσαν πέτρες, λάσπη ή ασβέστη στους μαστόρους και το βράδυ έπρεπε να έχουν το νου τους στα ζώα για να μην απομακρυνθούν και κάνουν ζημιά στα σπαρτά. Έτρωγαν ελάχιστα και τις Κυριακές που οι μαστόροι ξεκουράζονταν στα καφενεία, τα μαθητούδια έπλεναν τα ρούχα των μαστόρων. Η παρέα των κουδαραίων συνήθως ήταν 10 έως 20 ατόμων, αλλά υπήρχαν και μπουλούκια που ξεπερνούσαν τους 100 τεχνίτες και ασχολούνταν με μεγαλύτερα έργα στις μεγαλουπόλεις της εποχής, χτίζοντας καραβανσαράγια, υδραγωγεία, δρόμους και άλλα. Οι μαστόροι είχαν την δική τους τεχνική αλλά την προσάρμοζαν στις συνήθειες του τόπου που δούλευαν και στα δομικά υλικά που έβρισκαν, ακούγοντας πάντα τις επιθυμίες του νοικοκύρη. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι τα παραδοσιακά Μακεδονικά σπίτια παρουσιάζουν μια ομοιομορφία μεταξύ τους, αλλά συγχρόνως έχουν και κατασκευαστικές διαφορές που χαρακτηρίζουν την κάθε περιοχή χωριστά. Στη Βέροια φαίνεται ότι εργάστηκαν, εκτός από Δυτικομακεδόνες τεχνίτες από τη Φλώρινα, Σιάτιστα, Κοζάνη κ.λπ., και ντεμπρελίδικα19 ισνάφια, καθώς και μάστορες από το χωριό Φραγκότσι του Τσοτυλίου δηλαδή φραγκοτσλήδες.

19 Από την περιοχή Ντέμπρε (Δίβρη), πόλη της σημερινής ΠΓΔΜ κοντά στα σύνορα με την Αλβανία. Μερικοί από τους καλύτερους τεχνίτες της ξυλογλυπτικής και χτίστες προέρχονταν από την περιοχή της Δίβρης και αναγνωρίστηκαν για τις ικανότητες τους στην κατασκευή λεπτοδουλεμένων και εντυπωσιακών ξυλόγλυπτων, τη ζωγραφική όμορφων εικόνων και τη μοναδική τους αρχιτεκτονική. Ξακουστή ήταν επίσης και η περίφημη σχολή της Δίβρης που γέμισε θαυμάσια ξύλινα τέμπλα όλη τη Χερσόνησο του Αίμου (Βαλκάνια). [πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/Δίβρη_(ΠΓΔΜ)]

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η μυστική γλώσσα των σιναφιών Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πατρίδες των κουδαραίων ήταν συνήθως απομακρυσμένα, ορεινά, φτωχά και άγονα χωριά, όπου οι άνθρωποι για να θρέψουν τις φαμίλιες τους έπρεπε να αναζητούν δουλειά εποχιακή, μακριά από τον τόπο τους. Αναγκάστηκαν δηλαδή να μάθουν τεχνικές τις οποίες βελτίωσαν με το χρόνο και αυτό μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά. Έτσι, προκειμένου να αποκτήσουν όνομα και φήμη ώστε να είναι περιζήτητοι και να κλείνουν εύκολα προσοδοφόρες δουλειές, ανέπτυξαν τη δική τους επαγγελματική, συνθηματική διάλεκτο για να μη διαρρεύσουν εύκολα τα μυστικά του επαγγέλματος, που τους εξασφάλιζε τη δυνατότητα να θρέψουν τις πολυμελείς οικογένειές τους κάτω από σκληρές συνθήκες20. Μυστικές γλώσσες μεταχειρίζονταν όλοι οι βιοτεχνικοί συνεταιρισμοί – συνάφια ανά την Ελλάδα : ραφτάδες, κομπογιαννίτες ή βικογιατροί (εμπειρικοί γιατροί), ψωμάδες Ζαγορίου, καλαντζήδες ή γανωτζήδες21, χρυσικοί22 και ασημιτζήδες, βαγενάδες23, χτενάδες24 ή γεωργατζήδες και άλλοι.

20 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 53-54. 21 Επικολλούσαν στα οξειδωμένα χάλκινα μαγειρικά σκεύη κασσίτερο (καλάϊ) και έτσι τα έκαναν πάλι κατάλληλα για οικιακή χρήση, ορισμένου όμως χρόνου, γιατί έπρεπε πάλι να «καλαϊστούν» ώστε να είναι ακίνδυνα κατά το μαγείρεμα των φαγητών. [πηγή: http://www.postmodern.gr/epangelmata-tou-chathikan-i-kalantzides-tis-ipirou] 22 Επεξεργαστές του χρυσού. Οι πιο φημισμένοι είναι οι αργυροχρυσοχόοι της Στεμνίτσας στην Πελοπόννησο, που ταξίδευαν σχεδόν σε όλη την Ελλάδα για να εξασκήσουν την τέχνη τους. Επίσης η περιοχή των Ιωαννίνων παρουσιάζει μια μακραίωνη παράδοση στην επεξεργασία των μετάλλων και την αργυροχρυσοχοΐα. [πηγή: https://giannena-e.gr/Πολιτισμός_παραδοσιακές_τέχνες/Sioulis_Triantafillos_Tehnes_kathimerinotita.aspx] 23 Τεχνίτες μαραγκοί που έφτιαχναν βαρέλια, γι’ αυτό τους έλεγαν και βαρελάδες. [πηγή: http:// www.syllogosvrouvianon.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=93&Itemid=81] 24 Αυτοί κατασκεύαζαν τα χτένια του αργαλειού από καλάμι. Για πολλά χρόνια το επάγγελμα του χτενοποιού το ασκούσαν κατ’ αποκλειστικότητα στην Ελλάδα οι Κοσμίτες, κάτοικοι του χωριού Κοσμά της Κυνουρίας στην Πελοπόννησο. [Βλ. Διαδικτυακές πηγές : *Παραδοσιακά επαγγέλματα]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η πιο πλούσια όμως από όλες τις Ελληνικές μυστικές γλώσσες είναι η γλώσσα των χτιστών, των τεκτόνων, τα «κουδαραίικα» ή «μαστόρικα»25. Πατρίδα των κουδαρίτικων θεωρούν οι γέροι Ηπειρώτες τη Βούρμπιανη και την Πυρσόγιαννη της Κόνιτσας, τα πιο παλιά μαστοροχώρια. Είναι πολύ δύσκολο να καθορίσουμε την εποχή που εμφανίστηκαν, καθώς και τη συγγένεια που έχουν με τα γλωσσικά ιδιώματα κάθε περιοχής. Οι μυστικές ή συνθηματικές γλώσσες των συναφιών είναι Ελληνικές φτιαχτές γλώσσες, με λίγες ξένες λέξεις σλάβικες, βλάχικες, τούρκικες, ιταλικές και αρβανίτικες. Οι μαστόροι που εργάζονταν στα μπουλούκια μακριά από τα χωριά τους, σε έναν κόσμο άγνωστο και ξένο, καθώς ένιωθαν αδύναμοι και εκτεθειμένοι, αισθάνονταν την ανάγκη να συνενωθούν περισσότερο μεταξύ τους και να αμυνθούν απέναντι στον εργοδότη τους που ανήκε σε μια άλλη τάξη, κοινωνικά και οικονομικά. Η μυστική γλώσσα τους είναι ένας τρόπος άμυνας. Δεν ήταν όμως αυτός ο μοναδικός τρόπος για να αντιμετωπίσουν δύστροπους εργοδότες. Λαμβάνοντας υπ’ όψη μας ότι κανένα μέσο άμυνας δεν υπήρχε για αυτούς απέναντι σε έναν κακοπληρωτή και ιδιόρρυθμο νοικοκύρη που συχνά ήταν αλλόγλωσσός ή αλλόθρησκος, μια και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ούτε δικαστήριο, ούτε αστυνομία υπήρχε στα απομακρυσμένα χωριά που γύριζαν, όταν ο εργοδότης κοιτούσε να εκμεταλλευτεί με κάθε τρόπο τους εργάτες που δούλευαν στο σπίτι του, σταδιακά εγκατέλειπαν το γιαπί και ήταν όρος απαράβατος μεταξύ των σιναφιών κανένα άλλο ισνάφι να μην αποτελειώσει το έργο, αν ο νοικοκύρης δεν ταχτοποιούσε τους λογαριασμούς του με το προηγούμενο ισνάφι. Άλλος τρόπος άμυνας ήταν η πολύωρη διακοπή εργασίας για φαγητό, σε περιπτώσεις που δούλευαν μεροκάματο26.

25 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 56. 26 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 57.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Θα πρέπει επίσης να ξεκαθαρίσουμε ότι άλλη είναι η μυστική γλώσσα των κουδαραίων και άλλη η οικοδομική ορολογία – το τεκτονικό γλωσσάρι που χρησιμοποιούν οι τεχνίτες μιας πολύ μεγάλης περιοχής του Ελλαδικού χώρου την εποχή της Τουρκοκρατίας και αποτελεί την τεχνική λαϊκή ορολογία που σώζεται μέχρι τις μέρες μας.

8. Παλιά γέφυρα στην περιοχή Χατζηκάβουρα κατασκευασμένη από πωρόλιθο, Βέροια.

10. Η γέφυρα Καρα Αχμέτ. 1. Πρίν την πλημμύρα του 1935 2. Μετά την πλημμύρα 3. Αποκατεστημένη.

9. Γέφυρα Χατζηκάβουρα [σκίτσο Θωμά Βαφείδη].

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

4 Πηγές, μεθοδολογία και στόχοι της έρευνας Για την εκπόνηση της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας απαιτήθηκε μελέτη σε ποικίλες πηγές. Η συλλογή των στοιχείων που απαρτίζουν την εργασία βασίστηκε σε βιβλιογραφική έρευνα (στην κεντρική βιβλιοθήκη της Βέροιας, την βιβλιοθήκη αρχιτεκτόνων ΑΠΘ κ.α.), σε έρευνα πεδίου με σκοπό τη φωτογραφική τεκμηρίωση και καλύτερη κατανόηση των πληροφοριών που καταγράφηκαν καθώς και σε αρχειακή έρευνα στο Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Βέροιας. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από άρθρα και αρχιτεκτονικές διαλέξεις στο διαδίκτυο. Ως βιβλίο αναφοράς χρησιμοποιήθηκε το Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Βέροιας, Βέροια 2000, του Ν. Κ. Μουτσόπουλου. Άκρως σημαντική είναι η συμβολή του συγκεκριμένου βιβλίου για τη συγκρότηση του αρχείου της Βέροιας, καθώς και για τη διερεύνηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του ευρύτερου Ελλαδικού χώρου, και τούτο διότι μέσω πολυετούς αναλυτικής μελέτης, αποτύπωσης και καταγραφής, ο συγγραφέας κατόρθωσε να συγκεντρώσει το σύνολο των παραδοσιακών στοιχείων της περιοχής της Βέροιας, αλλά και να μελετήσει σημαντικά παραδοσιακά κτίρια λίγο πριν την κατεδάφισή τους. Όσον αφορά τη διάρθρωση και τη μεθοδολογική προσέγγιση της εργασίας, εισαγωγικά γίνεται αναφορά στα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής της Βέροιας και μελετάται η ιστορία της με έμφαση στη μεταβυζαντινή εποχή· επίσης, ο σημαντικός παράγοντας για την αρχιτεκτονική παραγωγή της εποχής, οι συντεχνίες των μαστόρων (τα ισνάφια), με αναλυτική αναφορά στη μυστική γλώσσα των τεκτόνων.

Στη συνέχεια δίδονται στοιχεία για τον πληθυσμό, τα επαγγέλματα και την οικονομική ζωή και περιγράφεται συνοπτικά η ταυτότητα της πόλης, οι δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι της και η αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία. Διερευνώνται τα χαρακτηριστικά του πολεοδομικού ιστού με τις επιμέρους συνοικίες και αναλύεται η προσπέλαση από δημόσιους σε ιδιωτικούς χώρους, καθώς και η βασική τυπολογία και οργάνωση των χώρων των κατοικιών, μέσα από επιλεγμένα σχέδια. Στον κύριο κορμό της εργασίας πραγματοποιείται η καταγραφή των βασικών υλικών της οικοδομικής τέχνης στην Βέροια, της προέλευσής τους και των τρόπων με τους οποίους χρησιμοποιούνται κατά την κατασκευή της κατοικίας. Παρουσιάζεται αναλυτικά ο τρόπος δόμησης της κατοικίας από την θεμελίωση έως τη στέγη, με τις ιδιαίτερες τεχνικές που χρησιμοποιούσαν οι μάστορες της εποχής. Η εργασία ολοκληρώνεται με συγκριτική ανάλυση των στοιχείων της παραδοσιακής οικοδομικής της Βέροιας σε σχέση με αυτά του ευρύτερου βορειοελλαδικού χώρου, με σκοπό να εντοπιστούν ομοιότητες και διαφορές στις τεχνικές κατασκευής και τοπικά κατασκευαστικά ιδιώματα που τυχόν υπάρχουν, κάτι που αποτελεί το κεντρικό ερευνητικό ερώτημα της εργασίας. Ακολουθεί η αξιολόγηση του βαθμού διατήρησης της παραδοσιακής οικοδομικής τέχνης στη σημερινή εποχή, στη Βέροια αλλά και στη Μακεδονία γενικότερα. Βασική επιδίωξη της έρευνας είναι η διερεύνηση της παραδοσιακής οικοδομικής της Βέροιας στις λεπτομέρειές της, με απώτερο στόχο την ευαισθητοποίηση, τόσο του συγγραφέα της εργασίας όσο και του αναγνώστη, στα σημαντικά θέματα προστασίας και διατήρησης των ιστορικών κατασκευών και των ιστορικών συνόλων και ακόμη περισσότερο στην αποκατάσταση και ένταξη αυτών των παραδοσιακών μνημείων στις συνθήκες της σύγχρονης ζωής, πράγμα που αποτελεί σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό αίτημα και βασική περιβαλλοντική επιταγή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

1 Κοινωνικοοικονομική δομή και οργάνωση : πληθυσμός, δημογραφικά στοιχεία, οικονομική ζωή, επαγγέλματα Μετά την κατάκτηση από τους Τούρκους η Βέροια διατήρησε τις οχυρώσεις της και σταδιακά αναπτύχθηκε οικονομικά και κοινωνικά. Γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα η πόλη είχε 8.000 κατοίκους, ενώ το 1831 αναφέρονται 18.000 κάτοικοι, Τούρκοι και Έλληνες. Στις αρχές του 20ου αιώνα έχουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια πληροφορίες για τον πληθυσμό της Βέροιας : 2.800 σπίτια και 13.900 κάτοικοι, από τους οποίους 5.500 είναι Μουσουλμάνοι, 5.000 Έλληνες, 2.000 Βλάχοι, 800 Τουρκόγυφτοι (Τσιγγάνοι) και 600 Ισπανοεβραίοι, που διώχθηκαν από την Ισπανία την εποχή του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας, όπως και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης27. Ο κοινωνικός και λειτουργικός διαχωρισμός του αστικού χώρου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας παίρνει συγκεκριμένη μορφή με ξεκάθαρη διαίρεση της πόλης σε γειτονιές με σαφή όρια, που προσδίδουν στην προ-βιομηχανική Βέροια ένα χαρακτήρα μωσαϊκού, φυλετικών και πολιτισμικών γειτονιών, αποτελούμενο από Έλληνες Χριστιανούς, Τούρκους και Εβραίους28. Τα μέλη των διαφορετικών κοινοτήτων ανήκαν σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα : πλούσιοι έμποροι, στελέχη της διοίκησης, βιοτέχνες και χειροτέχνες, αλλά και αγρότες, εργάτες ή απασχολούμενοι σε μικρά αστικά επαγγέλματα29. Φυσικό επακόλουθο ήταν όλοι αυτοί να έχτιζαν τα σπίτια τους σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες τους, τα πολιτισμικά τους πρότυπα και την κοινωνική τους θέση.

Τα σωματεία της (συντεχνίες εμπόρων, βιοτεχνών) και οι απόδημοί της, έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην διαμόρφωση της πόλης. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Βέροιας και των περιχώρων ασχολούνταν με την βιοτεχνία της υφαντικής (πουκάμισα, μακραμάδες). Όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Βέροια είναι γνωστή για την παραγωγή λουτρικών ειδών, τους περίφημους «μακραμάδες», τους οποία διακινούσαν σε όλη την αγορά της Τουρκίας. Ένα τακίμι μπάνιου (από την τουρκική λέξη takim = σειρά) αποτελούνταν από 7 κομμάτια μέσα στα οποία περιλαμβανόταν και το μπουρνούζι. Εκτός από τους μύλους στη Βέροια υπήρχαν και νεροτριβές που επεξεργάζονταν στο τελευταίο στάδιο τα χαλιά που υφαίνονταν στις ταπητουργίες της Θεσσαλονίκης31.

11. Υδρόμυλος Ντουφόπουλου στις περιοχές Χατζηκάβουρα / Καταρράκτης.

Ορισμένα προϊόντα της ενδοχώρας είναι τα ίδια σχεδόν με τα σημερινά, ενώ επιπλέον καλλιεργούνταν το ρύζι στις εκτάσεις που γειτνίαζαν με την λίμνη των Γιαννιτσών. Συγκεκριμένα αναπτυγμένη ήταν η δενδροκομία, η λαχανοκηπουρική, η μεταξουργία και η αμπελοκαλλιέργεια. Τα δασικά προϊόντα αφθονούσαν ενώ σημαντική ήταν και η κτηνοτροφία30. 27 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 43.

28 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 14. 29 Γ. Χ. Χιονίδης, Ιστορία της Βεροίας (της πόλεως και της περιοχής), τ. Β’, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 94,106. 30 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 11.

12. Κλωστοϋφαντουργείο φλοκάτης στην περιοχή των Λαδόμυλων όπως σώζεται σήμερα.

31 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 42 και Καλογήρου, «Βέροια», σ. 12.

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

2 Πολεοδομική διερεύνηση : Χαρακτηριστικά του αστικού χώρου Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι πόλεις μεταξύ αυτών και η Βέροια συνέχιζαν να έχουν τον πολεοδομικό ιστό των προηγούμενων δεκαετιών. Κοινό χαρακτηριστικό αποτελούσε η οργάνωση της διοίκησης, του εμπορίου και της θρησκευτικής λειτουργίας σε ένα κέντρο, γύρω από το οποίο αναπτύσσονταν οι μαχαλάδες με την εκκλησία ή το τζαμί. Οι νόμοι που μέχρι τη Βυζαντινή περίοδο ίσχυαν στον αστικό χώρο και καθόριζαν τα πλάτη των δρόμων, τα ύψη των οικοδομών, τους εξώστες, τα υλικά κατασκευής και, όσον αφορά τον αγροτικό χώρο, τις αποστάσεις μεταξύ των κτιρίων, των βόθρων ή πηγαδιών, συνέχισαν να υπάρχουν32. Σε όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Βυζαντινή μορφή της Βέροιας δεν φαίνεται να άλλαξε σε τίποτα. Οι ίδιοι στενοί και στραβοί δρόμοι (καλντερίμια)33, με συνεχώς αυξομειούμενο πλάτος και η ίδια κεντρική αγορά. Η πολεοδομική διάταξη της πόλης είναι καθαρά αμυντική και εκφράζεται με την οχύρωσή της με ισχυρά τείχη, τα οποία επισκευάζονται και ανακατασκευάζονται συνεχώς σε διάφορες χρονικές περιόδους. Η αμυντική διάρθρωση στις επιμέρους συνοικίες, όπου κατοικούν οι διαφορετικές εθνικές κοινότητες (περίκλειστες οικοδομικές νησίδες με σαφή μοναστηριακή διάταξη), διατηρείται ακόμη και όταν η αμυντική λειτουργία έχει χάσει το νόημά της. Στις ειρηνικές περιόδους της Οθωμανικής κυριαρχίας, η οχύρωση χρησιμεύει κυρίως για τον έλεγχο από την κεντρική διοίκηση και την προφύλαξη των υποτελών εθνοτήτων.

Έξω από τα τείχη αναπτύσσονταν και άλλες περιοχές με ειδικό παραγωγικό χαρακτήρα. Στη Βέροια υπήρχαν, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, 300 νερόμυλοι, η παρουσία των οποίων οδήγησε, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, στην ίδρυση μικρών εργοστασίων, μεταξουργίας, υφαντουργίας και νημάτων. Τα κτίσματα αυτών των εγκαταστάσεων παρουσιάζουν ιδιαίτερο ιστορικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον.

14. Κατοικίες με αμυντική διάρθρωση στα ίχνη των ανατολικών τειχών της Κυριώτισσας. 13. Το τέμενος Μαχμούτ Τσελεμπή. Σήμερα είναι κατοικία, που το ισόγειο τμήμα της ενσωματώνεται στα ανατολικά τείχη της πόλης.

Τα σύνορα μεταξύ πόλης και υπαίθρου ήταν σαφώς διαχωρισμένα. Τα τείχη, δύσκολα προσπελάσιμα, πλαισιώνουν την πόλη και τμήματά τους διασώζονται από την Κυριώτισσα ως την πλατεία Ωρολογίου. Σε άλλες περιοχές, στα κατάλοιπά τους ενσωματώθηκαν κατοικίες με αμυντική διάταξη, που ως ένα βαθμό αντικαθιστούν τα ίδια τα τείχη. Φυσικά οχυρωματική διάταξη έχει η καλά σωζόμενη παραδοσιακή συνοικία της Μπαρμπούτας κατά μήκος του Τριποτάμου. 32 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 44. 33 Καλντερίμι = τούρκικη kaldirim, αντιδάνειο από τα αρχαία Ελληνικά καλός + δρόμος. Λιθόστρωτος δρόμος του οποίου οι πέτρες δεν είναι κατεργασμένες. [πηγή : https://el.wiktionary.org/wiki/ καλντερίμι]

16. Ο υδρόμυλος του Στέργιου Μάρκου, τυπικό δείγμα νεώτερου βιομηχανικού κτίσματος. Σήμερα είναι το Βυζαντινό Μουσείο της Βέροιας. 15. Κατάλοιπα από τα τείχη της πόλης στην πλατεία Ωρολογίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

2.1 Πολεοδομική διάρθρωση Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, χαρακτηριστική είναι η διαίρεση της πόλης σε κύτταρα με σαφή όρια, τις γειτονιές που προσδίδουν ένα χαρακτήρα μωσαϊκού φυλετικών και πολιτισμικών ενοτήτων. Τόπος κοινής συνάντησης είναι η αγορά, στο κέντρο των ελληνικών συνοικιών της Βέροιας34. Μεγάλο μέρος του εμπορικού κέντρου της πόλης βρισκόταν στην συνοικία Σινάν μπέη, κατά μήκος σχεδόν της σημερινής «Κεντρικής» οδού. Κάηκε με την πυρκαγιά του 186435 και ανοικοδομήθηκε με οργανωμένη πολεοδομική επέμβαση, βασισμένη στις διατάξεις των τότε Οθωμανικών κανονισμών. Υπήρχαν όμως και μερικές ειδικότερες αγορές, σε εμπορικούς δρόμους που συνήθιζαν να συγκεντρώνονται τα διάφορα μαγαζιά κατά ειδικότητες, από τις οποίες έπαιρνε και το όνομα ο δρόμος και η περιοχή π.χ. η Λαδαγορά. Στη Βέροια το συνεχές σύστημα δόμησης (κατοικίες σε σειρά) ήταν σύνηθες και πιο αυστηρό από τους αγροτικούς οικισμούς και εφαρμοζόταν τόσο στην εμπορική περιοχή, όσο και στις παλιές γειτονιές και κυρίως στις περιοχές με επίπεδες επιφάνειες36. Είναι χαρακτηριστικά τα κλειστά, τοιχογυρισμένα οικοδομικά τετράγωνα, με τα σπίτια και τα εσωτερικά τους χαγιάτια. Στη μέση υπήρχε η εκκλησία, θυμίζοντας καθολικό μοναστηριού. Οι πολλές Βυζαντινές εκκλησίες μαρτυρούν την ύπαρξη θρησκευτικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας, με θετικό αντίκτυπο στην εικόνα της πόλης εκείνη την εποχή. Οι όψεις των τετραγώνων διαμορφώνονταν από τις εξωτερικές όψεις των κατοικιών37.

34 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 14. 35 Η λαϊκή παράδοση, στο δημοτικό τραγούδι για την πυρκαγιά του 1864, διέσωσε στη συλλογική μνήμη μεταξύ των απωλειών της Βέροιας και την καταστροφή της αγοράς της πόλης, η οποία αποτυπώνεται με σαφήνεια στον στίχο «κάηκιν η Βέργια όλη κι όλου του τσαρσί». (από Τούρκικο çarsi = αγορά)[πηγή : Η οθωμανική αγορά (μπεζεστένι)…, Χρονικά ιστορίας και πολιτισμού Ν. Ημαθίας, εφημερίδα, Αρ.Φ.11, Οκτ.-Δεκ. 2010, σ. 8. ] 36 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 48. 37 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 72.

17. Χάρτης της Βέροιας, με τις διαφορετικές συνοικίες της [κλίμακα 1: 2000].

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στις καστρογυρισμένες πολιτείες ο χώρος είναι πολύτιμος και η οικονομία γινόταν συνήθως σε βάρος του οδικού δικτύου. Έτσι και στη Βέροια, τα λιθόστρωτα καλντερίμια, ήταν στενά, ποτέ δεν ακολουθούσαν ευθεία γραμμή, ούτε είχαν το ίδιο πλάτος σε όλο τους το μήκος. Συνήθως απέφευγαν να δημιουργούν σταυροειδείς συναντήσεις (σταυροδρόμια) και οι δευτερεύοντες δρόμοι σχημάτιζαν Τ στο σημείο συνάντησής τους με τον κύριο δρόμο. Πολύ συχνά συναντάμε τυφλούς δρόμους - αδιέξοδα. Στα στενά καλντερίμια πρόσεχαν πάντα να μην βρίσκονται οι προεξοχές των σαχνισιών ακριβώς απέναντι, αλλά να προεξέχουν διαδοχικά, για λόγους ασφαλείας αλλά και για να μην κρύβουν το φώς, τον αέρα και τη θέα. Οι προεξοχές των σαχνισιών δίνουν ιδιαίτερη ομορφιά στα καλντερίμια, καθώς προβάλλουν σε διάφορα ύψη από τη στάθμη του δρόμου και ο διαβάτης απολαμβάνει τις διαδοχικές εικόνες που ανοίγονται στα μάτια του38.

19. Τοπογραφικό στην Κυριώτισσα [οικία Ντουλόπουλου].

18. Καλντερίμια στην περιοχή της Κυριώτισσας στην τωρινή τους κατάσταση.

38 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 49.

20. Σκίτσο καλντεριμιού στην Κυριώτισσα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

2.2 Οι συνοικίες της παλιάς Βέροιας Οι συνοικίες της Βέροιας αποτελούσαν αυτοδιοικούμενες μονάδες και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε γειτονιάς σχετιζόταν με τα διαφορετικά κοινωνικο-πολιτισμικά χαρακτηριστικά των εθνοτήτων. Στις Ελληνικές συνοικίες (η Κυριώτισσα αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο παράδειγμα), οι κατοικίες οργανώνονται γύρω από περίκλειστους υπαίθριους χώρους με τις εκκλησίες στο κέντρο. Είναι ο τύπος της κλειστής οικοδομικής νησίδας με κεντρικό «αίθριο», όπου συχνά χωροθετείται η εκκλησία κατά το μοναστηριακό πρότυπο (άλλωστε ορισμένοι ναοί της Βέροιας αποτελούσαν καθολικά μονών)39. Οι εκκλησίες ήταν κρυμμένες μέσα στα τοιχογυρισμένα οικοδομικά τετράγωνα, αόρατες στον περαστικό διαβάτη που τύχαινε να διαβαίνει στον μαχαλά. Εξωτερικά δεν ήταν εύκολο να τις διακρίνει κανείς, γιατί το ύψος των εξωτερικών τοίχων είναι συχνά ελάχιστο, η δίρριχτη ή σαμαρωτή τους στέγη φτάνει συνήθως μέχρι το έδαφος και οι ναοί είναι ημιυπόγειοι με την προσπέλαση στο εσωτερικό τους να γίνεται με αρκετά σκαλιά. Σπάνια υπάρχουν παράθυρα στους τοίχους. Το λιγοστό φώς έμπαινε στο ναό από τις φωτιστικές θυρίδες της στέγης. Τις περισσότερες περιπτώσεις ένας ξένος που έμπαινε στην αυλή της συνοικίας ήταν δύσκολο να διακρίνει τον ναό που βρισκόταν στο κέντρο του οικισμού καθώς ήταν παραλλαγμένος και έμοιαζε με αποθήκη ή υπόγειο. Με αυτές τις προφυλάξεις κατάφερε η Βέροια να αποκτήσει, μαζί με την Καστοριά, τον μεγαλύτερο αριθμό εκκλησιών από όλες τις πόλεις της βόρειας Ελλάδας.

21. Βέροια και Κυριώτισσα [αρχές του 20ου αιώνα].

Ένα ή περισσότερα περάσματα εξασφαλίζουν την επικοινωνία από τον εξωτερικό δημόσιο προς τον εσωτερικό ημιδημόσιο χώρο. Στον όροφο οι κατασκευές ανοίγονται με προεξοχές προς τον δρόμο (σαχνισιά) και στεγασμένους εξώστες (χαγιάτια) προς την αυλή. Στις εσωτερικές αυλές υπάρχει συνήθως επικοινωνία από την μια κατοικία στην άλλη.

22. Γειτονιά της Κυριώτισσας από την οδό Πατρ. Ιωακείμ [αεροφωτογραφία 2018].

39 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 19.

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η δημιουργία αυτού του κλειστού κυττάρου μέσα στην μικρή κοινωνία του μαχαλά επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητα των ατόμων που διαβιούσαν μέσα σε αυτό, ενισχύοντας το κοινωνικό αίσθημα, την αλληλοβοήθεια και σε μεγάλο βαθμό τη ζεστασιά ανάμεσα στις σχέσεις της μικρής απομονωμένης κοινωνίας. Η εμφάνιση, από τον 18ο αιώνα, των αρχοντικών που κατοικούνταν από την ανερχόμενη Ελληνική αστική τάξη, δεν μεταβάλλει ουσιαστικά την πολεοδομική οργάνωση. Τα αρχοντικά έχουν τα ίδια μορφολογικά χαρακτηριστικά, με διακριτικά σημεία το μέγεθος, την αυτοτέλεια, τον διάκοσμο και το ύψος.

23. Η συνοικία της Κυριώτισσας [αξονομετρικό σκαρίφημα].

24. Η συνοικία της Κυριώτισσας [αεροφωτογραφία 2019].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

25. Εβραϊκή συνοικία. Χαρακτηριστικό ανάπτυγμα όψεων πρός τον Τριπόταμο.

26. Κατόψεις της εβραϊκής συνοικίας της Μπαρμπούτας. 1. κάτοψη ορόφων, 2. η κάτοψη ισογείων. Διακρίνονται οι δυο μοναδικές είσοδοι στην συνοικία καθώς και ο εσωτερικός κοινόχρηστος χώρος.

Η Εβραϊκή συνοικία, γνωστή σήμερα ως «Μπαρμπούτα», οφείλει το όνομά της σε μια βρύση στην περιοχή η οποία διατηρείται ακόμα και σήμερα. Είναι η μοναδική στην Ευρώπη που διατηρείται στο σύνολο του παραδοσιακού οικισμού της προπολεμικής ακμάζουσας Ισραηλίτικης κοινότητας. Η Εβραϊκή παρουσία στη Βέροια χρονολογείται από τα Ρωμαϊκά χρόνια και η πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη της κοινότητας απαντάται στις Πράξεις των Αποστόλων. Αναφέρεται ότι ο Απόστολος Παύλος κήρυξε στη συναγωγή της το 50 ή 51 και το 57 μ.Χ40. Η κοινότητα διευρύνθηκε προς το τέλος του 15ου αιώνα, με την άφιξη πολυάριθμων Εβραίων από την Ιβηρική Χερσόνησο και διατηρούσε στενότατους δεσμούς με τους Ισπανόφωνους Εβραίους της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου. Η πολεοδομική οργάνωση της Μπαρμπούτας έχει ανάλογες αρχές με τις Ελληνικές συνοικίες. Τα σπίτια είναι χτισμένα σε μια περίκλειστη, καθαρά αμυντική πολεοδομική συγκρότηση, με φυσική οχύρωση από την πλευρά του ποταμού Τριποτάμου την απότομη κλίση του εδάφους και τους ψηλούς τοίχους των σπιτιών, ενώ από τις άλλες πλευρές οι εξωτερικές όψεις των κατοικιών, που είναι χτισμένες με συνεχές σύστημα, ολοκληρώνουν την απομόνωσή της41. Τα σπίτια, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, σχηματίζουν ένα τρίγωνο κλειστό και οχυρό προς το εξωτερικό, που ορίζεται από τον Τριπόταμο, τα τείχη στο βόρειο μέρος της πόλης και το μέτωπο των σπιτιών της οδού Μεραρχίας· τα μοναδικά ανοίγματα είναι μια στοά κάτω από τα σπίτια της οδού Μεραρχίας, η οποία οδηγεί στη συναγωγή και κλείνει με γερή δίφυλλη πόρτα, καθώς και ένα ακόμη άνοιγμα αντιδιαμετρικά απέναντι από το πρώτο, προς τη γέφυρα του ποταμού. Το κοινωνικό κέντρο ή συναγωγή, είναι ενσωματωμένο στη σειρά των σπιτιών που βλέπουν προς την όχθη του Τριποτάμου. Μόνον η επιμελημένη τοιχοποιία και το λιτό αετωματικό πρόπυλο φανερώνουν την ιδιαιτερότητα του χώρου. Τα εβραϊκά κτίσματα εμφανίζουν περισσότερα αστικά χαρακτηριστικά (ξένες επιδράσεις, λιγότερα χαγιάτια, κλειστή κάτοψη)42. 40 Πράξεις ιζ’, 10 και κ’, 1-3. Πρβλ. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, Η Ιστορία και η ζωή…, σ. 3 και Η. Μεσσίνας, Οι συναγωγές…, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 1997, σ. 111. 41 Η. Μεσσίνας, Οι συναγωγές…, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 1997, σ. 122. 42 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 19-20 και Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, Η Ιστορία και η ζωή…, σ. 9-10.

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Οι Τουρκικές συνοικίες της Βέροιας κατελάμβαναν τα ψηλότερα τμήματα της πόλης στη νότια πλευρά της και επεκτείνονταν έξω από την παλιά περιτειχισμένη έκταση, διάσπαρτες ιδίως στα υψώματα και τις παρυφές της πόλης. Η διαφορετική κοινωνική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των Μουσουλμάνων, είχαν ως αποτέλεσμα τη διαφορετική πολεοδομική οργάνωση των συνοικιών τους, από αυτές των Ελλήνων43. Οι κατασκευές είναι αυτοτελείς και χωρίς κλειστή αμυντική διάταξη. Οι αυλές των σπιτιών διατηρούν τον κλειστό χαρακτήρα, με ψηλούς διαχωριστικούς τοίχους και εσωστρεφείς κατοικίες που παρακολουθούν τις διαδρομές χωρίς να διαρθρώνονται σε οικοδομικά τετράγωνα· πολλοί δρόμοι είναι αδιέξοδοι.

27. Εβραϊκή συνοικία. Χαρακτηριστικά αναπτύγματα όψεων πρός τον εσωτερικό κοινόχρηστο χώρο.

Σε ορισμένα κεντρικά σημεία των Μουσουλμανικών συνοικιών, υπήρχαν ιδιοκτησίες πλούσιων Τούρκων, που φανερώνουν την κοινωνική τους θέση με τα ωραία και κοσμημένα αρχοντικά, αλλά και με τους κήπους και τους ανοιχτούς χώρους. Πιο συνεκτικός είναι ο αστικός ιστός στις Τουρκικές συνοικίες που βρίσκονται μέσα στην περίμετρο της παλιάς πόλης. Εκεί όμως η μορφή των κατοικιών και η πολεοδομική τους διάταξη έχει διαμορφωθεί από τους Βυζαντινούς χρόνους. Σήμερα διασώζονται ελάχιστες κατοικίες των Τούρκων στο νότιο τμήμα της πόλης και πολύ λίγα τζαμιά από τα δεκαέξι που υπήρχαν. Το μοναδικό αναστηλωμένο τζαμί εκείνης της περιόδου και ένα από τα σπουδαιότερα Οθωμανικά μνημεία της πόλης είναι σήμερα το ιστορικό τέμενος του Μενδρεσέ. Από τα δημόσια κτήρια υπήρχαν τρείς μεντρεσέδες (ιεροδιδασκαλεία), δέκα γραμματοδιδασκαλεία για τα παιδιά των Μουσουλμάνων, πέντε τεκέδες δερβίσηδων, πτωχοκομεία, μια κλειστή οθωμανική αγορά (μπεζεστένι) και πέντε διπλά λουτρά, από τα οποία σώζεται σήμερα ο δίδυμος Οθωμανικός λουτρώνας του Σινάντου Αλατά44.

28. Οθωμανικό αρχοντικό Τουρκαλβανού μπεη, με ισόγεια καταστήματα, στην οδό Κεντρικής. Σήμερα έχει κατεδαφιστεί.

43 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 20.

44 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 23.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

3 Από τον δημόσιο στον ιδιωτικό χώρο Η πρόσβαση από τον δημόσιο χώρο στις μεμονωμένες παραδοσιακές Βεροιώτικες κατοικίες πραγματοποιείται απευθείας από το επίπεδο του δρόμου και μέσα από τις δίφυλλες ξύλινες εξώπορτες, εισέρχεται κανείς στην εσωτερική αυλή του ισογείου. Οι οικοδομικές γραμμές των ιδιοκτησιών προς το δρόμο είναι άλλοτε ευθείες, που σπάνε ξαφνικά και ο δρόμος συνεχίζεται με μικρότερο ή μεγαλύτερο πλάτος, άλλοτε σχηματίζουν αμβλείες γωνίες και άλλοτε αποτελούνται από τεθλασμένα μικρά τμήματα με ακαθόριστο σχήμα που η τύχη και ο χρόνος κατάφεραν να δημιουργήσουν. Στη Βέροια δεν υπάρχουν πεζοδρόμια και η πλακόστρωση αρχίζει από την τοιχοποιία των απέναντι σπιτιών. Τα λιθόστρωτα σχηματίζονται συνήθως από δύο επίπεδα που συγκλίνουν σε μια γραμμή στον άξονα του δρόμου, ένα «λούκι», για να αποχετεύονται τα νερά της βροχής45. Όσον αφορά στα κλειστά οικοδομικά τετράγωνα που συναντούμε στις χριστιανικές συνοικίες, υπήρχαν λίγες και ελεγχόμενες εξωτερικές είσοδοι, οι οποίες δεν είχαν τίποτα το ξεχωριστό από τις συνηθισμένες δίφυλλες Βεροιώτικες εξώπορτες, μόνο που εσωτερικά διαμορφώνονταν ως διαβατικά, περνώντας κάτω από τα σπίτια και οδηγούσαν στην κοινόχρηστη αυλή. Με την ύπαρξη του ναού στο κέντρο του τετραγώνου, στα σπίτια που τον περιτριγυρίζουν καταργούνται οι ψηλοί μαντρότοιχοι που απομονώνουν τις ιδιοκτησίες (οι μεσότοιχοι) και ενοποιούνται οι ελεύθεροι χώροι που παίρνουν την μορφή αίθριου. Την εξωτερική διαμόρφωση των κλειστών τετραγώνων την σχηματίζουν οι εξωτερικές όψεις των σπιτιών και σπάνια ψηλοί συμπληρωματικοί μαντρότοιχοι. Σε κάποιες περιπτώσεις τα σπίτια του οικοδομικού τετραγώνου, είχαν πόρτες προς τον δρόμο, που επικοινωνούσαν όμως μόνο με αποθήκες ή χώρους που είχαν την μορφή μαγαζιών46.

45 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 48. 46 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 47.

29. Αντιπροσωπευτικό κλειστό τετράγωνο της βεροιώτικης πολεοδομίας.

30. Διαμόρφωση του ισογείου, σπίτι στην οδό Εδέσσης 6. Παρατηρείται και δεύτερο άνοιγμα, εκτός της κεντρικής εξώπορτας, που δεν επικοινωνεί όμως με την υπόλοιπη κατοικία.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η καθαρή οχυρωματική διάταξη47 της Βεροιώτικης αρχιτεκτονικής διαπιστώνεται και από την ύπαρξη χαμηλής θύρας που ονομαζόταν απάνοιξη στους μανδρότοιχους των μεσοτοιχιών, ή στα ισόγεια των σπιτιών, για μυστική επικοινωνία ανάμεσα στις ιδιοκτησίες, για τη διαφυγή σε δύσκολες στιγμές ή για να συγκεντρώνονται αθέατοι στους εσπερινούς ή για κάποιες άλλες άγνωστες συγκεντρώσεις. Η επικοινωνία των ισογείων των κατοικιών διαμέσου της χαμηλής αυτής θύρας (απάνοιξη)48 και ενός κοινού διαδρόμου είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής της πόλης, το οποίο συναντάται και στην εβραϊκή συνοικία. Η επικοινωνία αυτή δεν είναι εφικτή σήμερα. Η εβραϊκή συνοικία της Μπαρμπούτας έχει καθαρά αμυντική πολεοδομική συγκρότηση και η επικοινωνία με τον δημόσιο χώρο πραγματοποιείται μέσα από δύο ανοίγματα όπως περιγράφηκε λεπτομερώς στο προηγούμενο κεφάλαιο.

31. Η «απάνοιξη», το παραπόρτι της κρυφής επικοινωνίας ανάμεσα στις γειτονικές ιδιοκτησίες.

47 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 47. 48 Η. Μεσσίνας, Οι συναγωγές…, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 1997, σ. 122.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

4 Η κατοικία κατά την Τουρκοκρατία, έως το τέλος του 19ου αιώνα 4.1 Γενικά χαρακτηριστικά

Η μορφή της κατοικίας κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, τόσο της αγροτικής όσο και της αστικής, είναι αδύνατον να αναγνωριστεί. Η φυσική φθορά, τα ξύλινα στοιχεία των οικοδομών (τσατμάδες, πατώματα, στέγες), καθώς επίσης και το «εν σειρά» σύστημα δόμησης, αποτελούσαν αρνητικά στοιχεία στη διάσωση οποιασδήποτε κατασκευής της εποχής. Αν προσθέσουμε τους πολέμους, τις επιδρομές των ληστών και τις φωτιές που κατά καιρούς έπλητταν τα κέντρα, εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε την ανυπαρξία οικοδομικών στοιχείων. Η επιβίωση ωστόσο μεταγενέστερων κτισμάτων μέχρι τις μέρες μας, αποδεικνύει την τεχνική αρτιότητα που χαρακτήριζε τα παραδοσιακά οικοδομικά συνεργεία. Έχοντας ως υλικά την πέτρα, το ξύλο και τη λάσπη (αρχικά), κατασκεύασαν κατοικίες (κυρίως αρχοντόσπιτα) τα οποία άντεξαν πάνω από 150 χρόνια. Σταδιακά, στα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, όλη η οικοδομική δραστηριότητα μεταβλήθηκε σιγά σιγά υπέρ των Ελλήνων. Στο τοπίο αυτό η κατοικία απέκτησε τα χαρακτηριστικά της, αρχικά ως συνέχεια της μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής και αργότερα, με κάποιες επιδράσεις ανατολικής προέλευσης, ως προς τη λειτουργία. Όπως προαναφέρθηκε πριν από τον 18ο αιώνα δε σώθηκαν σπίτια για να γνωρίζουμε την μορφή τους. Μόνο από έγγραφα του ιεροδικείου της Βέροιας, πληροφορούμαστε ότι από τον 17ο αι. συναντάμε διώροφες κατοικίες49. Στο Βεροιώτικο αρχοντικό συναντάμε τον γνωστό πλατυμέτωπο διώροφο τύπο με χαγιάτι και στον όροφο τα δωμάτια παρουσιάζουν την ίδια διαμόρφωση που συναντάμε στα αντίστοιχα αρχοντικά της Σιάτιστας και της Καστοριάς. Αργότερα, στα τέλη του 18ου αιώνα, διαμορφώνεται, με τις δυτικές πλέον επιδράσεις, η αστική συμμετρική κατοικία και αλλοιώνεται ο χαρακτήρας της Οθωμανικής τέχνης50. 49 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 79. 50 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 45.

32. Κάτοψη του ορόφου των σπιτιών «εν σειρά» στην οδό Μητροπόλεως.

33. Όψη των σπιτιών στην οδό Μητροπόλεως.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Οι όψεις των οικοδομικών νησίδων διαμορφώνονταν από τις εξωτερικές όψεις των κατοικιών. Οι εξώπορτες των σπιτιών ήταν δίφυλλες με γερή ξύλινη κατασκευή και οδηγούσαν στον στεγασμένο ισόγειο χώρο, που ήταν ανοιχτός από την εσωτερική του πλευρά που «έβλεπε» στην αυλή. Το δάπεδο του ισογείου ήταν στρωμένο με χώμα στις φτωχικές κατασκευές και πλακοστρωμένο ή βοτσαλοστρωμένο στα πλούσια σπίτια. Από τον χώρο αυτό που συνήθως είχε αποθήκες ή και μεσοπάτωμα, μια ξύλινη σκάλα οδηγούσε στον όροφο όπου βρίσκονταν τα δωμάτια, οι οντάδες. Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι στους καλούς οντάδες του ορόφου, υπήρχαν φεγγίτες, όπως συμβαίνει στα αρχοντικά της Δυτικής Μακεδονίας. Πριν την μεγάλη πυρκαγιά του 1864, χαρακτηριστική είναι η έντονη προεξοχή της στέγης, με αποτέλεσμα το πλησίασμα των στεγών στα στενά καλντερίμια της Βέροιας. Βρύσες συνήθως υπήρχαν μέσα στις κατοικίες στην ισόγεια αυλή. Τα νερά της βρύσης έτρεχαν σε ανοιχτό αυλάκι και από εκεί στον κλειστό υπόνομο, την μπουντουβάγια51 που σε μερικές περιπτώσεις βρίσκεται στον άξονα του δρόμου όπου συγκεντρώνονται και τα ακάθαρτα νερά του σπιτιού και του αποχωρητηρίου όταν δεν υπήρχε στεγανός βόθρος και κυρίως όταν στον υπόνομο διοχέτευαν τα νερά κάποιου παραπόταμου ή πηγής. Στους περισσότερους δρόμους τις Βέροιας υπήρχαν οι μπουντουβάγιες, δηλαδή μεγάλα αυλάκια στην άκρη των δρόμων στα οποία έτρεχαν τα νερά του Τριποτάμου. Συχνά οι κάτοικοι των σπιτιών κατασκεύαζαν πάνω από τις μπουντουβάγιες μικρές γέφυρες ώστε να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στα σπίτια τους. Υδρορροές δεν συνηθίζονταν ποτέ για συλλογή ομβρίων υδάτων από τις στέγες. Από τα κεραμίδια τα νερά της βροχής έτρεχαν απευθείας στον δρόμο. Κάποιες φορές οι προεξοχές των στεγών έφταναν ως τη μέση του δρόμου και οι απέναντι στέγες μισοκάλυπταν το στενό καλντερίμι52.

51 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 48-49. 52 Ν. Καλλιγάς, Αναπολώντας…, εκδ. SuperCourse, Λέξις, Β έκδ., Δεκέμβριος 2014, σ. 42.

34. Όψη σπιτιού Χατζηαντωνίου, στην οδό Εδέσσης 15.

35. Οδός Κοντογεωργάκη 1916, Βέροια. Στο δεξιό μέρος του δρόμου η μπουντουβάγια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

4.2 Βασικοί τύποι κατοικίας Τα αρχοντικά και τα κτίσματα της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής αποτελούν έναν εξελιγμένο τύπο των σπιτιών των μεταβυζαντινών χρόνων και ως προς τη γενική τους διάταξη έχουν την καταγωγή τους στην αρχιτεκτονική του σπιτιού της υπαίθρου. Παρά την ποικιλία και την φαινομενική ετερογένεια των σπιτιών της μεταβυζαντινής Βέροιας, που κυρίως οφειλόταν στην πολυπολιτισμικότητα της πόλης αλλά και στη διαβάθμιση των κοινωνικών τάξεων των κατοίκων, όλες οι παραλλαγές της κατοικίας πηγάζουν από τον ίδιο πρωταρχικό τύπο, που αποτελείται από έναν βασικό πυρήνα πλατυμέτωπης πλινθόκτιστης αγροτικής κατοικίας με δίρριχτη στέγη και τον ημιυπαίθριο χώρο. Κάθε σπίτι, ακόμα και το πιο ταπεινό, στρέφεται προς έναν ανοιχτό ιδιωτικό ή κοινόχρηστο χώρο53. Από τον ημιυπαίθριο χώρο, το χαγιάτι, γίνεται η πρόσβαση προς τα κλειστά δωμάτια. Η καταγωγή αυτού του τύπου της Βεροιώτικης κατοικίας θεωρείται ότι ανάγεται στους αρχαίους και Ελληνιστικούς χρόνους με συγκεκριμένο πρότυπο τα σπίτια της Ολύνθου54.

1 36. Αρχοντικό Σαράφογλου στην Κυριώτισσα. 1. Κάτοψη ορόφου, 2. κάτοψη ισογείου.

Στα αγροτικά κτίσματα και σε ορισμένες ισόγειες λαϊκές κατοικίες της Βέροιας αναγνωρίζεται ο αρχικός αρχιτεκτονικός τύπος, δηλαδή η μονόχωρη κατοικία με προστέγασμα. Εξελιγμένος τύπος είναι οι λαϊκές κατοικίες με όροφο, ο οποίος ουσιαστικά αποτελεί επανάληψη του ισογείου με το κλιμακοστάσιο στο χαγιάτι. Ο πλατυμέτωπος αυτός τύπος κατοικίας, με δωμάτια που ανοίγονται σε ημιυπαίθριους χώρους, συναντάται πολύ συχνά στη Βέροια. Έχει το πλεονέκτημα να επιτρέπει τον συνδυασμό παρόμοιων κατοικιών στη σειρά, σε αρκετό μήκος, δίνοντας την εικόνα ενιαίου οικοδομικού συγκροτήματος. Το τυπικό αστικό Βεροιώτικο σπίτι είναι μέρος μιας οικοδομικής νησίδας με διατάξεις σπιτιών ή περίκλειστες ή σε σειρά. Οι πιο συνηθισμένες είναι οι κατοικίες σε σειρά που σχηματίζουν ενιαία μέτωπα προς τον δρόμο ή τους κοινόχρηστους χώρους55.

53 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 24. 54 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 78-79. 55 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 24.

37. Προοπτική άποψη του σπιτιού του Περ. Τζιντού.

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στην πόλη, ο τύπος των σπιτιών της αγροτικής ενδοχώρας εμπλουτίζεται στις μεγαλύτερες οικοδομές με αναπτύξεις σε σχήμα Γ ή Π, καθώς και με ποικίλες αλλαγές που προκύπτουν από τις εξελιγμένες λειτουργικές ανάγκες, τη σχέση με τον αστικό χώρο, τη θέα και την κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη.

Ως μεμονωμένο παράδειγμα αναφέρεται το σπίτι του Δεσπότη στην Εβραϊκή συνοικία (Μπαρμπούτα), το οποίο ξεφεύγει από τα αντιπροσωπευτικά δείγματα κατοικίας της τοπικής αρχιτεκτονικής και φαίνεται να συνδυάζει δύο διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς τύπους56. Μοιάζει ως προς το σχήμα της κάτοψης και τη μορφή με τα αρχοντικά της Καστοριάς, με τους τέσσερεις οντάδες στις γωνίες του κτίσματος και έναν ενιαίο, σταυροειδούς σχήματος εσωτερικό χώρο επικοινωνίας μεταξύ τους. Ορισμένοι επιστήμονες θεωρούν τον συμμετρικό αυτό τύπο κάτοψης, που επικρατεί σε πόλεις της Μακεδονίας και του μικρασιατικού χώρου, ότι έχει τις ρίζες του στην Ανατολή57.

38. 1. Κάτοψη ισογείου, 2. κάτοψη ορόφου, αρχοντικό του Μιδίρογλου.

Ο Ντίνος Χρυσόπουλος που μελέτησε τα λαϊκά σπίτια της Βέροιας το 1955-56, τότε που διασώζονταν τα περισσότερα, μιλάει για τρείς κατηγορίες κατοικιών : τις φτωχοκατοικίες, τα πιο εξελιγμένα νοικοκυρόσπιτα και τα περίτεχνα αρχοντικά. Τα όρια βέβαια ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες είναι ασαφή. Όλες προκύπτουν από τον εμπλουτισμό ενός κοινού τύπου και οι μορφολογικές τους διαφορές δεν αναιρούν την ενότητα της αρχιτεκτονικής της πόλης58. Από τον 18ο αιώνα, με την βαθμιαία ανάπτυξη του εμπορίου και την οικονομική άνθηση, ο σημαντικότερος παράγοντας διαφοροποίησης της κατοικίας γίνεται η ταξική διάρθρωση. Τα αρχοντικά Ελλήνων και Εβραίων εμπόρων συχνά ξεπερνούν σε πολυτέλεια τα σπίτια των Οθωμανών αρχόντων.

39. Σπίτι του Δεσπότη, κάτοψη.

1 40. 1. Κάτοψη ισογείου, 2. κάτοψη ορόφου, σπιτιού στην πλατεία Τσερμέν.

56 Ν. Κ. Μουτσόπουλος «Καστοριά», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 36 και Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 64, 75. 57 Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 32. 58 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 76.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

4.3 Διαρρύθμιση των χώρων στη Βεροιώτικη κατοικία Η κατοικία οριοθετείται από τον δρόμο με ισχυρό τοίχο πάχους 70 έως 90 εκ. χωρίς παράθυρα, για λόγους ασφάλειας, κατασκευασμένο από πωρόλιθο, με οριζόντιες ξυλοδεσιές και συνήθως ανεπίχριστο. Οι επιχρισμένοι τοίχοι ανήκουν σε νεότερες φάσεις ή σε μεταβατικούς τύπους με νεότερα χαρακτηριστικά. Οι βαριές, φρουριακές ξύλινες εξώθυρες αποτελούν το μοναδικό άνοιγμα προς τον δρόμο. Στο εσωτερικό του ισογείου μεγάλο μέρος του χώρου αφήνεται ελεύθερο· δημιουργείται έτσι μια στεγασμένη αυλή που συχνά είναι βοτσαλοστρωμένη με γεωμετρικά σχέδια (π.χ. αρχοντικό Σαράφογλου). Στον ημιυπαίθριο αυτό χώρο του ισογείου υπάρχουν πολλά ξύλινα υποστυλώματα (ντιρέκια) με οριακές διατομές, που στηρίζονται σε πέτρινες βάσεις και υποβαστάζουν τον κάνναβο των πατόξυλων των υπερκείμενων δαπέδων με πλάγιες αντηρίδες59. Ο ημιυπαίθριος χώρος του ισογείου επικοινωνεί με βοηθητικούς χώρους (υγιεινής, αποθήκες, στάβλους ή εργαστήρια) που ανοίγονται προς αυτόν, καθώς και με την ανοιχτή αυλή. Στη μια πλευρά του βρίσκεται συνήθως η κλίμακα που είναι ξύλινη, εκτός από τα πρώτα πέτρινα σκαλοπάτια και οδηγεί στο χαγιάτι του ορόφου. Στα μεγαλύτερα σπίτια υπάρχει και ελαφρύ ξύλινο μεσοπάτωμα, προσπελάσιμο από το πλατύσκαλο της σκάλας. Οι χώροι του μεσοπατώματος διαμορφώνουν ανοιχτούς ή κλειστούς εξώστες προς την αυλή.

41. Σχέδιο βεροιώτικης εξώθυρας.

42. Σκίτσο βεροιώτικης τοιχοποιίας.

59 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 27 και Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 23.

43. Αξονομετρική τομή του αρχοντικού του Σιόρ - Μανωλάκη.

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στον όροφο η κατασκευή των σπιτιών είναι ελαφρότερη, από ξυλόπηκτη τοιχοποιία (τσατμά), που στη Βέροια τον ονομάζουν μπουλμέ ή ντολμά μπουλμέ, ή από ελαφρούς εσωτερικούς ξυλόπλεκτους τοίχους (μπαγδατί). Η ελαφρότητα και η ελαστικότητα αυτών των κατασκευών επιτρέπει αρκετή ελευθερία στη διαρρύθμιση, που δεν ακολουθεί αυστηρά την κάτοψη του ισογείου. Οι χώροι των δωματίων (οντάδων) διατάσσονται γύρω από το κεντρικό χαγιάτι ή τη σάλα που βλέπει πάντοτε προς την εσωτερική αυλή. Αυτή η διάταξη, με τα δωμάτια να επικοινωνούν με τον ανοιχτό κεντρικό χώρο, συναντάται στα περισσότερα σωζόμενα δείγματα κατοικιών, τόσο στα αρχοντικά όσο και στις λαϊκές κατοικίες. Ο μεταβατικός χώρος (σάλα ή χαγιάτι) αναπτύσσεται συνήθως κατά μήκος, αν και υπάρχουν και εξαιρέσεις. Τα δωμάτια και οι βοηθητικοί χώροι (χώροι διημέρευσης) διατάσσονται σε διαφορετικά επίπεδα60. Συχνά στην κατοικία υπάρχουν διαφορετικοί, διακεκριμένοι χώροι για τον χειμώνα και το καλοκαίρι. Ο θερινός χώρος διαμονής, το «τζαμακιάνι», είναι ελαφρά υπερυψωμένος και έχει διαμπερή ανοίγματα προς τον δρόμο και το χαγιάτι. Τα ξύλινα κουφώματα, συνήθως ανασυρόμενα, προφυλάσσονται εξωτερικά με ξύλινο ή μεταλλικό πλέγμα. Από το χαγιάτι του ορόφου, μια απότομη ξύλινη σκάλα οδηγεί στον ανοιχτό ηλιακό61, ένα είδος στεγασμένης απόληξης με ιδιαίτερη θέα στις γειτονικές στέγες και τις εσωτερικές αυλές. Η πολυπλοκότητα των κατόψεων, με τις ποικίλες προεξοχές και τα διαφορετικά επίπεδα, οδηγεί σε τολμηρές και πλαστικές μορφές επιστέγασης. Η επικάλυψη των στεγών γίνεται με χειροποίητα βυζαντινά κεραμίδια.

44. Αξονομετρική τομή του σπιτιού των αδελφών Καραγεωργίου.

60 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 34. 61 Οι βυζαντινοί ονόμαζαν ηλιακό, αυτό που οι αρχαίοι έλεγαν εξώστη, δηλαδή ορθογώνιο και περιφραγμένο τμήμα που προεξείχε κάθετα από την εξωτερική τοιχοποιία προς το δρόμο και ήταν συνήθως κατασκευασμένο από ξύλα. Ο ηλιακός αυτός ονομαζόταν επίσης και «σωλάριον» (solarium), εξώστης, εξωστάριον και εξωπέταστον. Στο βυζάντιο με τον όρο ηλιακός ονόμαζαν και τα δωμάτια όπως και σήμερα ονομάζουν τις ταράτσες. Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 45.

45. Γωνιακός ηλιακός σε κατοικία [κατεδαφισμένη] της οδού Κωντογεωργάκη, απέναντι από τον Άγιο Στέφανο.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Το κύριο δωμάτιο, ο καλός οντάς, έχει μεγαλύτερες διαστάσεις, σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις σχηματίζει κλειστή προεξοχή προς τον δρόμο, στραμμένη προς τη θέα ή τον επιθυμητό προσανατολισμό. Αυτοί οι κλειστοί εξώστες, τα σαχνισιά62 έχουν συνήθως πολλά εν σειρά ανοίγματα και ψηλότερες ζώνες από φεγγίτες και είναι χαρακτηριστικά μορφολογικά στοιχεία του αστικού τοπίου στη Βέροια. Η κάτοψή τους είναι ορθογωνική, τραπεζοειδής ή τριγωνική, ώστε να ορθογωνίζονται στον όροφο τα συνήθως ακανόνιστα περιγράμματα των οικοπέδων, και η ογκοπλασία τους προσδίδει στις όψεις ιδιαίτερη πλαστικότητα63. Τις προεξοχές αυτές των ορόφων υποστηρίζουν ξύλινες αντηρίδες από αραιά διαγώνια ξύλα (παγιάντες) ή, σπανιότερα, οριζόντια ξύλα που προεξέχουν εκφορικά (π.χ. αρχοντικό Χριστοδούλου). Σε Οθωμανικά, Εβραϊκά ή νεότερα κτίσματα διαμορφώνονται καμπύλες κατασκευές υποστήριξης με επένδυση από μπαγδατί. Οι προεξοχές της στέγης (αστρέχες ή αστριχές) επεκτείνονται για να συμπεριλάβουν τα σαχνισιά, φτάνοντας σε εντυπωσιακές διαστάσεις πλάτους και ορισμένες φορές σχεδόν αγγίζουν τις προεξοχές της απέναντι πλευράς, προστατεύοντας τους δρόμους από τη βροχή και τον ήλιο. Το στοιχείο της αρχιτεκτονικής προεξοχής, ως χώρος κλειστός που προβάλλεται πέρα από την οικοδομική γραμμή, δημιουργήθηκε για να ικανοποιηθούν κάποιες ανάγκες της καθημερινής ζωής. Στις οχυρωμένες πόλεις, λόγω έλλειψης φωτός και ήλιου, αναζητούσαν λειτουργικές λύσεις στη μορφολογία των κτισμάτων. Επίσης, οι μορφές των αρχιτεκτονικών προεξοχών έχουν σχέση με το μικρό έως ελάχιστο εμβαδόν των οικοπέδων στις καστρογυρισμένες πολιτείες. Με αυτές τις προεξοχές δημιουργούνται οι πολύτιμες προεκτάσεις των εσωτερικών χώρων του ορόφου, που χρησίμευε ως κύρια κατοικία. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να αποδώσουμε τη δημιουργία τους και σε κοινωνικούς λόγους: ήταν οι οφθαλμοί των ενοίκων προς τον έξω κόσμο. Μισοκρυμμένες οι νοικοκυρές μπορούσαν να παρακολουθήσουν αυτά που συνέβαιναν στον δρόμο, σε εποχές

46. Σαχνισί με εκφορική φόρτιση στο αρχοντικό Χριστοδούλου στην Κυριώτισσα.

62 Η λέξη σαχνισί (sah-nisin = θρόνος - κάθισμα του σάχη) έχει περσική προέλευση, έχει όμως περιληφθεί στην τουρκική οικοδομική ορολογία και σημαίνει τη μικρή προεξοχή, που προορίζεται για να καθίσει κανείς και να δει έξω. Τα σαχνισιά αποτελούν τα άγρυπνα μάτια της γαλήνης του μαχαλά. Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 45. 63 Ευάγγελος Δημητριάδης, Γεώργιος Τσότσος, «Η αρχιτεκτονική προεξοχή-σαχνισί. Μια άλλη χωρική αντίθεση...», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια [2003], σ. 91.

ΒΕΡΟΙΑ : Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

μάλιστα που δεν ήταν τόσο εύκολη η κυκλοφορία και η παραμονή τους έξω. Οι κατασκευές αυτές ήταν ιδιαίτερα χρήσιμες και για ανάπαυση και δροσιά τα καλοκαίρια, και επιπλέον ήταν μια θέση ιδιαίτερα τιμητική, όπως άλλωστε δηλώνει και η ετυμολογία της ονομασίας τους. Στα χειμερινά δωμάτια υπάρχουν τζάκια, με σκούφιες διαμορφωμένες σε κωνικές ή επάλληλες ορθογωνικές μορφές. Όταν το τζάκι τοποθετείται σε λεπτό ξυλόπηκτο τοίχο προεξέχει προς την εξωτερική πλευρά με ημικυλινδρική χτιστή καμινάδα (μπουχαρί) που αποτελεί ένα πρόσθετο πλαστικό στοιχείο στην πρόσοψη. Ο εξοπλισμός των χώρων διημέρευσης είναι λιτός. Περιλαμβάνει σταθερά ξύλινα καθιστικά (μιντέρια), εντοιχισμένες ντουλάπες (μουσάντρες64) στους διαχωριστικούς τοίχους και ελάχιστα κινητά έπιπλα. Με εντελώς σύγχρονη αντίληψη εντοιχίζουν τα διάφορα ντουλάπια τους, τις μουσάντρες. Αυτή η επιδίωξη των μαστόρων να «καθαρίσουν», όπως λέμε, τους χώρους και τις επιφάνειες ως γεωμετρικά σχήματα και να εντοιχίσουν οτιδήποτε περιττό, δημιουργεί μια αρχιτεκτονική ποιότητα χώρου, που πολύ αργότερα κατανόησε και επιδίωξε η δυτική αρχιτεκτονική, επηρεασμένη από το πνεύμα της Γιαπωνέζικης αρχιτεκτονικής65.

47. Τυπικά τζάκια της Βέροιας, αρχές του 19ου αι.

48. Τζάκι οικίας Μουλόπουλου στη Βέροια.

Στα αρχοντικά, ανάλογα με το κοινωνικοικονομικό επίπεδο του ιδιοκτήτη, οι καλοί οντάδες έχουν αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Τα ντουλάπια (μουσάντρες) είναι καλοφτιαγμένα, από περίτεχνους μικρούς «νταμπλάδες», ενώ ψηλότερα υπάρχει ζωφόρος με ζωγραφισμένα σχέδια ή τοιχογραφίες και καφασωτά κρυφά παράθυρα. Ο διάκοσμος συχνά επεκτείνεται και στις πόρτες με πολυάριθμους ζωγραφιστούς νταμπλάδες, στους φεγγίτες με τα πολύχρωμα τζάμια και στις οροφές (ταβάνια) με τα λεπτά σχέδια. Οι υπόλοιποι χώροι του ορόφου σπάνια φέρουν διάκοσμο66. 64 Από την τούρκικη λέξη μουσαντίρα (musantira) : ξύλινες, νταμπλαδωτές εντοιχισμένες ντουλάπες. Τα μακεδονικά αρχοντικά αποφεύγουν τα έπιπλα και τα κινητά αντικείμενα. Πουθενά κρεβάτια, ακόμα και τα στρωσίδια της νύχτας εξαφανίζονται το πρωί στις ειδικές θέσεις των εντοιχισμένων ντουλαπιών. Κάθε «μουσάντρα» έχει ειδικό προορισμό. Κάθε αντικείμενο έχει ειδική, αυστηρά προκαθορισμένη θέση μέσα στον εσωτερικό κάνναβο της μουσάντρας. 65 Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 39. 66 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 35.

49. Νταμπλαδωτές μουσάντρες και διαμόρφωση ζωφόρου στο σπίτι Σαπουτζόγλου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Τα Εβραϊκά σπίτια της Βέροιας τα διακρίνει κανείς από μακριά επειδή δεν είχαν καπνοδόχους (μπουχαριά)· οι Εβραίοι δεν συνήθιζαν τα τζάκια για τη θέρμανση των σπιτιών, αλλά μεταχειρίζονταν μεγάλα μαγκάλια με ρόδες. Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των γραφικών Εβραϊκών σπιτιών ήταν τα λαϊκά διακοσμητικά σχέδια που συνήθως είχαν στις όψεις τους, ανάμεσα στα παράθυρα και στις αστρέχες (γείσα) της στέγης και φανερώνουν μπαρόκ επιρροές από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης. Αυτά τα σχέδια ήταν άλλοτε μια ρόδα με πολλές ακτίνες και γύρω κάποια γιρλάντα, που παραπέμπει στον τροχό του κύκλου της ζωής, άλλοτε παραστάσεις σχεδιασμένες με πολύ αφαιρετικούς τρόπους, με δύο χρώματα, αλλά πιο συχνά διάφορες επιγραφές, αποσπάσματα ψαλμών με Εβραϊκά γράμματα μέσα σε πλαίσια, που τις διακοσμούσαν με γιρλάντες και λουλούδια και ανάμεσα στα φύλλα τους ανέγραφαν τη χρονολογία κατασκευής τους67.

50. Πανοραμική άποψη της Εβραϊκής συνοικίας, από την έξω πλευρά του Τριποτάμου.

67 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 44.

52. Η Εβραϊκή συναγωγή.

51. Κατοικίες στην Μπαρμπούτα, διακρίνεται η στοά που αποτελεί την μια από τις δύο εισόδους στην συνοικία.

53. Εβραϊκό διακοσμητικό σχέδιο στην όψη.

54. Δρομάκι στην Μπαρμπούτα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Οι κουδαραίοι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν απλά υλικά που τα έβρισκαν εύκολα στις περιοχές γύρω από τον τόπο που δούλευαν : ξύλο - πέτρα - λάσπη. Παρόλη τη φτώχεια των υλικών και την απλότητα των μορφών, δημιουργήθηκαν τελικά περίκομψα αποτελέσματα όπου ο όρος «λαϊκή αρχιτεκτονική» έχει σχέση μόνο με τις ρίζες και την καταγωγή των τεχνιτών, γιατί η ίδια είναι η κατ’ εξοχήν αντιπροσωπευτική Εθνική μας αρχιτεκτονική. 1 Η χρήση του ξύλου στη δόμηση και τις παραδοσιακές κατασκευές Το ξύλο είναι βιολογικό υλικό, προϊόν αειφορικής διαχείρισης των δασών. Πρόκειται για θαυμάσια πρώτη ύλη από την οποία ο άνθρωπος μετά από κατεργασία παρήγαγε πάντα τεράστιο αριθμό προϊόντων. Τα προϊόντα του ξύλου που χρησιμοποιούνται σε κατασκευές διαθέτουν αισθητική υπεροχή, άριστες μονωτικές ιδιότητες, μεγάλη μηχανική αντοχή σε σχέση με το βάρος τους και εντυπωσιακή ελαστικότητα. Το ξύλο όμως, ως προϊόν βιολογικών διεργασιών, είναι ανισότροπο και υγροσκοπικό υλικό που συρρικνώνεται και διογκώνεται με την αποβολή και πρόσληψη υγρασίας, καίγεται και προσβάλλεται από μύκητες και έντομα68. Για τους λόγους αυτούς η σωστή χρήση του και η ανάδειξη των πλεονεκτημάτων του, παράλληλα με την αποφυγή των μειονεκτημάτων του ως πρώτης ύλης, απαιτούν γνώση και τήρηση ορισμένων κανόνων που φαίνεται ότι γνώριζαν πολύ καλά από αρχαιοτάτων χρόνων οι Έλληνες τεχνίτες. Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν την έννοια «υλικό» με την έννοια του ξύλου, για αυτό και τα παράγωγα ύλη, υλοτόμος69.

Στον ανθρώπινο κατασκευαστικό τομέα, το ξύλο αποτελούσε το κύριο υλικό για δημιουργία κατασκευών ανά τους αιώνες. Μέσω αναφορών του Θεόφραστου, του Πλίνιου και του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου συμπεραίνουμε ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν ποικιλία ξύλων για οικοδομικούς σκοπούς και είχαν αρκετή γνώση για το υλικό70. Γνώριζαν ότι τα διάφορα είδη ξύλου διέφεραν ως προς τη σκληρότητα, τη διάρκεια, τις μηχανικές ιδιότητες, την υγροσκοπικότητα ή την ξηρασία, καθώς και την διαφορετική αξία, ανάλογα με την ηλικία των δένδρων από τα οποία προέρχονται, την εποχή του έτους που υλοτομήθηκαν και την περιοχή της προέλευσής τους71.

55. Υφές ξύλου.

56. Παλιά ξύλινη γέφυρα στην Εβραϊκή συνοικία.

68 Ηλίας Ευθυμιόπουλος, Κτίριο & Περιβάλλον, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα 2005, σ. 122-124. 69 Ι. Κακαράς, «Η ξύλινη πολιτιστική κληρονομιά στη χώρα μας – Ενέργειες για τη διάσωσή της», Α’ Μέρος, στο: http://kakarasioannis.blogspot.com, 8-1-17.

70 Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, τόμος ΙΙ, εκδ. Πλέθρον, 1977, σ. 9,13. 71 Ι. Κακαράς, «Η ξύλινη πολιτιστική κληρονομιά στη χώρα μας – Ενέργειες για τη διάσωσή της»... ό.π.

ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Ο ρόλος του ξύλου στην αντίσταση έναντι των σεισμικών δυνάμεων είναι εκπληκτικά σημαντικός. Για να βελτιωθεί η ικανότητα παραλαβής φορτίου του λίθινου τοίχου, ενσωματώνεται σε αυτόν ξύλινο πλέγμα και σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει πρόσθετη στήριξη κατακόρυφων ξύλινων ορθοστατών. Οι τυπικές κατηγορίες χρήσης του ξύλινου στοιχείου ως κύριου δομικού υλικού στις παραδοσιακές κατασκευές είναι : α. Ολοκληρωμένα δομικά συστήματα με τη χρήση ξύλου, τόσο στον φέροντα οργανισμό, όσο και στα μη φέροντα συμπληρωματικά μέλη της κατασκευής. Αυτά μπορεί να είναι ολόκληρα κτίρια ή όροφοι με φέρουσα ξύλινη κατασκευή, στηριγμένα σε λιθοδομή. β. Βασικά φέροντα και μη φέροντα μέλη του κτιρίου, δηλαδή πατώματα, χαγιάτια, εσωτερικά χωρίσματα και ξύλινες στέγες. γ. Ξύλινα στοιχεία ως βασική ενίσχυση της τοιχοποιίας, όπως οι ξυλοδεσιές και οι ιμαντώσεις. Οι ξυλοδεσιές που είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, αναλάμβαναν να ενώσουν την ανομοιογενή κατασκευή των λίθινων τοίχων που προκύπτει από τη δόμηση σε δύο πρόσωπα και κάνει απαραίτητη την ένωσή τους. Ο ρόλος αυτών των ξύλινων περιμετρικών στοιχείων είναι η ενίσχυση της συνοχής της τοιχοποιίας καθώς και η αντοχή σε κάμψη και εφελκυσμό. Ταυτόχρονα τα στοιχεία αυτά, κατανεμημένα ομοιόμορφα στην κατασκευή και συνδέοντας αποτελεσματικά τους τοίχους στις γωνίες, επιδιώκουν να εντείνουν την ομοιόμορφη συμπεριφορά των διαφορετικών μερών της λιθοδομής και τη συνεργασία τους σε περίπτωση σεισμού72. δ. Κατασκευή ξύλινων κουφωμάτων (πόρτες, παράθυρα, φωταγωγοί) σε συνδυασμό με άλλα υλικά. ε. Τελειώματα, σταθερή επίπλωση, επικαλύψεις, σκάλες και δάπεδα.

72 Ν. Καρύδης, «Παραδοσιακή Αντισεισμική δόμηση στο Ανατολικό Αιγαίο : Η περίπτωση της Ερεσού και της Περγάμου», στο : http://library.tee.gr/digital/m2368/m2368_karidis1.pdf, σ. 7.

Η μακεδονική αρχιτεκτονική σε ένα μεγάλο μέρος της είναι ξύλινη. Το ξύλο χρησιμοποιήθηκε για την ενίσχυση σε οριζόντιο και κατακόρυφο επίπεδο και για την κατασκευή μεγάλου μέρους των στοιχείων της ανωδομής. Στη Βέροια όμως το ξύλο βρίσκει την αποθέωσή του, χωρίς να βρίσκεται σε μέρη που το βλάπτουν και χωρίς να λειτουργεί ενάντια στις δυνατότητές του73. Η διάρθρωση της Βεροιώτικης κατοικίας είναι ένας ξύλινος σκελετός που συνδέεται με ελαστικές αρθρώσεις, όπως θα αναλυθεί παρακάτω. Την οικοδομική ξυλεία, τον κερεστέ, την προμηθεύονταν από τα γειτονικά δασωμένα βουνά, το Τσόρνοβο (δάση Φυτειάς), τη Μαρούσια (χωριό πριν το Σέλι) και γενικά το Βέρμιο74. Τη δρυ (βελανιδιά) την έφερναν από τη Ντουβρά, την καστανιά από το Κωστοχώρι, τις φτελιές, τα καραγάτσια75 και τα τσάμια76 από το Σέλι ή το χωριό Ρητίνη77 των Πιερίων. Τα δένδρα κόβονταν από τους υλοτόμους ορισμένες εποχές του χρόνου, όταν το φεγγάρι ήταν γεμάτο, για να προλάβουν να στεγνώσουν και να μη σαπίζουν. Τα κατέβαζαν από το βουνό με τα μουλάρια. Οι μάστορες του σιναφιού είχαν απόλυτη γνώση της αντοχής των υλικών δόμησης, πράγμα που επιβεβαιώνεται από τη σοφή επιλογή του κάθε είδους ξύλου ανάλογα με τα φυσικά του πλεονεκτήματα στην κατάλληλη θέση και λειτουργία. Την καστανιά, για παράδειγμα, την μεταχειρίζονταν πελεκητή και ποτέ πριονισμένη.

73 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 89.

74 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 66. 75 Καραγάτσι ή πεδινή φτελιά (τούρκικη προέλευση από τις λέξεις Kara = μαύρο και agac = δένδρο). Το ξύλο της φτελιάς είναι περιζήτητο. Έχει μοναδικά νερά και η ξυλεία του δεν σκίζεται εύκολα, ενώ μαζί με τη δρυ είναι ένα από τα βασικά είδη σκληρής ξυλείας, που χρησιμοποιείται στη ναυπηγική (κατασκευή σκελετού καραβιών). [πηγή : https://el.wikipedia.org/wiki/Φτελιά] 76 Από την τούρκικη λέξη çam = πεύκο. [πηγή : https://el.wiktionary.org/wiki/τσάμι] 77 Το χωριό Ρητίνη ή παλαιότερα Ρητίνια έχει πάρει το όνομά του από την εκμετάλλευση της ρετσίνης των πεύκων που υπήρχαν στην περιοχή του. Επί τουρκοκρατίας ήταν τσιφλίκι Τούρκου Μπέη που διέμενε στη Βέροια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

2 Η πέτρα ως δομικό υλικό Η πέτρα είναι το παλαιότερο δομικό υλικό και στη χώρα μας, λόγω του βραχώδους υπεδάφους της· από τα αρχαιότατα χρόνια γινόταν και συνεχίζει να γίνεται ευρεία χρήση αυτού του τύπου κατασκευής. Οι δυνατότητες που μας παρέχει το λίθινο υλικό είναι η ποικιλία χρωμάτων και υφών, ανάλογα με το ανάγλυφο της κάθε περιοχής και η μεγάλη ανθεκτικότητα και μηχανική αντοχή. Η τεχνική χτισίματος της πέτρας, περνούσε από γενιά σε γενιά και τα πέτρινα κτίσματα κυριαρχούσαν στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, ανάμεσά τους και στη Μακεδονία. Η πέτρινη παραδοσιακή κατασκευή ήταν προϊόν τέχνης και εμπειρίας αυτών των ανώνυμων τεχνιτών, που είχαν την γνώση και ταξίδευαν από περιοχή σε περιοχή, για να φτιάξουν έργα που παρέμειναν ανταγωνιστικά σε σχέση με τις σύγχρονες κατασκευές. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των λίθινων κατασκευών, ήταν και είναι η διαχρονική αρχιτεκτονική αισθητική, η οποία σέβεται το περιβάλλον και εναρμονίζεται με το φυσικό τοπίο. Επιπλέον τα πέτρινα κτίσματα έχουν αυξημένη θερμομόνωση, άριστη ηχομόνωση και επομένως καλύτερη ποιότητα διαβίωσης, στατική επάρκεια και ισχυρή αντισεισμικότητα. Οι μονωτικές ιδιότητες της πέτρας (κυρίως στους λίθινους τοίχους πάνω από 0,60 μ.) μπορούν να συγκριθούν μόνο με ειδικές κατασκευαστικές μονώσεις της σύγχρονης εποχής. Η φθορά που προκαλείται στην πέτρα συμβαίνει κυρίως από τον ήλιο και τον πάγο και το πιο συνηθισμένο πρόβλημα είναι οι ρωγμές που παρουσιάζονται στους αρμούς, εξαιτίας της διαστολής και της συστολής. Την πέτρα την εξασφάλιζαν από τα γειτονικά εδάφη, φροντίζοντας να την εξορύξουν κατευθείαν μέσα από τη γη, γιατί ήταν πιο ανθεκτική από την εκτεθειμένη στον ήλιο 78.

78 Βλ. ενδεικτικά στο : http://www.dimiourgontexnima.gr/πετρα%2C-το-παλαιοτερο-δομικουλικο%2C-p-352.html

57. Υφές τοπικού πωρόλιθου.

ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Παραδοσιακά ο κλασικός τρόπος κατασκευής ενός πέτρινου σπιτιού, συνδύαζε εξαιρετικά την πέτρα με το ξύλο και για να δημιουργήσουν οι τεχνίτες ένα επίπεδο, ενσωμάτωναν το ξύλινο πάτωμα μέσα στην πέτρινη τοιχοποιία για να αντέχει τα φορτία. Οι διαστάσεις της πέτρας που χρησιμοποιούνταν στην δόμηση διαφέρουν ανά περιοχή. Αν η πέτρα είναι ακανόνιστη τότε πραγματικά χρειάζεται πολύ καλή γνώση επεξεργασίας και χτισίματος από τους τεχνίτες. Στην Βέροια χτίζανε με μαλακή πουρόπετρα, σχεδόν ισοδομική (κουσακλαμά), επειδή ήταν εύκολη η κατεργασία του συγκεκριμένου πετρώματος. Επιπλέον η συγκεκριμένη πέτρα βγαίνει μαλακή και όσο περνά ο χρόνος δυναμώνει. Στη γεμάτη κοιλότητες και χαραμάδες επιφάνειά της η υγρασία επενεργεί ασυνήθιστα. Διεισδύει μέσα στη δομή της πέτρας και στα σημεία που ξαναέρχεται σε επαφή με την ατμόσφαιρα δημιουργεί μια κρυσταλλική επιδερμίδα που σκληραίνει και προστατεύει την εξωτερική της όψη. Με τη μικρή αυτή μεταστοιχείωση, τα διάκενα του πωρόλιθου από ελάττωμα γίνονται πλεονέκτημα79. Η τοιχοποιία των θεμελίων στη Βέροια ήταν από κροκάλες ποταμίσιες, σιδερόπετρες ή πουρόπετρες που τις έφερναν από την τοποθεσία «Γκαλίγκα» στον παραπόταμο Λιανοβρόχι, που χύνεται στον Τριπόταμο και αυτός με την σειρά του στον Αλιάκμονα, ή από το κοντινό στη Βέροια χωριό Βαρβάρες80. Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Βεροιώτικης αρχιτεκτονικής είναι οι βοτσαλοστρωμένες εσωτερικές αυλές στον ισόγειο χώρο του σπιτιού, με χαλίκια διαφόρων μεγεθών, τα οποία έφερναν κυρίως από τον Αλιάκμονα. Σε επόμενο κεφάλαιο θα γίνει αναλυτική περιγραφή για την τεχνική κατασκευής τους.

58. Βοτσαλοστρωμένη αυλή στο αρχοντικό Μπέκα στην Μπαρμπούτα, όπως σώζεται σήμερα.

79 Κώστας Μανωλίδης, ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΟ κείμενα για την ύλη της αρχιτεκτονικής, εκδ. Νήσος, Αθήνα 2017, σ. 135-136. 80 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 65.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

3 Συνδετικά κονιάματα, επιχρίσματα Τα κονιάματα χρησιμοποιούνται στην κατασκευή της τοιχοποιίας, για την εξασφάλιση της συνοχής των λίθων και την απόκτηση μηχανικών αντοχών. Αντίστοιχα τα επιχρίσματα στους ξυλόπηκτους τοίχους του ορόφου χρησιμοποιούνται αφενός για προστασία και ενίσχυση της ξυλοκατασκευής και των στοιχείων πλήρωσής της και αφετέρου για τη δημιουργία επίπεδης και κατακόρυφης επιφάνειας. Παρασκευάζονται από υλικά του τόπου που συλλέγονται από την εγγύς περιοχή και προσδίδουν έτσι στο μίγμα τον ιδιαίτερο τοπικό του χαρακτήρα. Η σύσταση και οι αναλογίες των υλικών, καθώς και η διαδικασία εφαρμογής τους, ήταν καλά κρυμμένα μυστικά των έμπειρων μαστόρων της εποχής που σήμερα αναζητούνται με εργαστηριακές αναλύσεις 81.

59. Επίχρισμα με λάσπη και άχυρο.

60. Τσατμάς με συνδετικό κονίαμα.

Κονίαμα ονομάζεται το μίγμα νερού, άμμου και μιας συγκολλητικής ύλης, της κονίας, που είναι συνήθως ασβέστης ή άργιλος. Η κονία ύστερα από ορισμένο χρόνο στερεοποιεί το κονίαμα και βελτιώνει την πρόσφυση του κονιάματος στα δομικά στοιχεία. Η άμμος είναι το αδρανές υλικό, πρέπει να είναι καθαρή (απαλλαγμένη από επιβλαβείς προσμίξεις) και διαβαθμισμένη ανάλογα με τη στρώση σε λεπτόκοκκη, μεσόκοκκη και χονδρόκοκκη. Γενικά στην τελευταία στρώση επιλέγεται λεπτόκοκκη για καλύτερη και ομοιόμορφη τελική επιφάνεια.

81 Δ. Ρουμπιέν, «Μάθημα : Οικοδομική ιστορικών κτηρίων» [βλ. ενδεικτικά στο : https://www.scribd. com/document/219614759/Οικοδομική-Ιστορικών-Κτηρίων-Σημειώσεις]

61. Επίχρισμα σε εξωτερική τοιχοποιία ορόφου με μπαγδατόπηχες.

ΔΟΜΙΚΑ ΥΛΙΚΑ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Οι παλιοί τεχνίτες για τα συνδετικά κονιάματα (αρμολογήματα) χρησιμοποιούσαν ποταμίσια άμμο -η θαλασσινή λόγω της περιεκτικότητας σε αλάτι είναι καταστροφική για τα δομικά υλικά- με ασβέστη (ασβεστοκονίαμα) στο οποίο έβαζαν και τριμμένο κεραμίδι είτε κοκκινόχωμα (άργιλο). Τα επιχρίσματα (εσωτερικά ή εξωτερικά) έχουν σύνθεση παρόμοια με αυτή των κονιαμάτων, αλλά επειδή είναι ορατά, καθώς καλύπτουν τους τοίχους και αποτελούν την εξωτερική τους επιφάνεια, στις καλές κατασκευές λαμβανόταν μέριμνα ώστε να δίνουν ένα ωραίο αισθητικό αποτέλεσμα. Τέλος, η ανάμειξη χρωστικής σκόνης στα επιχρίσματα έδινε και τις αντίστοιχες αποχρώσεις στην εξωτερική επιφάνεια των τοίχων. Το αρμολόγημα για τα λαϊκά σπίτια ήταν λάσπη με άχυρα και τρίχες από ζώα. 4 Σίδερο και μεταλλικά εξαρτήματα Το σίδερο ως υλικό χρησιμοποιούνταν σε πολύ μικρές ποσότητες, κυρίως σε προστατευτικές σιδεριές στα παράθυρα του ισογείου, σε καρφιά και γυφτόκαρφα, σε σιδηρικά λειτουργίας κουφωμάτων, όπως ρόπτρα82, κρικέλλες, αμπάρες, μεντεσέδες και σε μεταλλικά εξαρτήματα για το αγκύρωμα της κάσας πάνω στους τοίχους (τζινέτια83).

82 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σήμ. 95 83 Βλ. ενδεικτικά στο: http://5a.arch.ntua.gr/project/4248/4821

62. Μικρό άνοιγμα με σιδεριές στη λιθοδομή του ισογείου.

63. Κρικέλα και πλατυκέφαλα γυφτόκαρφα σε εξώθυρα Βεροιώτικου αρχοντικού.

64. Ρόπτρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Παρακάτω αναλύεται η κατασκευή του Βεροιώτικου σπιτιού, με περιγραφικά στοιχεία για κάθε τμήμα του, από τη θεμελίωση μέχρι τη στέγη, και σχολιασμό αντίστοιχου πρωτότυπου επεξηγηματικού εικονογραφικού υλικού. 1 Θεμελίωση Η εργασία των χτιστών ήταν κατά βάση χειρωνακτική και οι κατασκευαστικές τεχνικές βασίζονταν στη συλλογική εμπειρία και στη γνώση που μεταφέρονταν από γενιά σε γενιά. Το σχέδιο του σπιτιού, σε γενικές γραμμές το έκανε ο πρωτομάστορας, αφού άκουγε προσεκτικά τις επιθυμίες του νοικοκύρη. Μετά καθάριζαν το οικόπεδο και τοποθετούσαν γύρω τα ράμματα πάνω σε πασσάλους, που όριζαν τις χαρακτηριστικές γωνίες του σπιτιού. Δεν άφηναν ποτέ στην οικοδομική γραμμή πρασιά ή πεζοδρόμιο, παρά μόνο ένα μικρό περιθώριο στρωμένο με πλάκες για να μην καταστρέφεται το καλντερίμι από τα σταλάγματα των κεραμιδιών. Οι διαστάσεις των οικοπέδων δεν ακολουθούσαν κανένα κανόνα, ούτε υπήρχε συγκεκριμένος κλήρος84. Ύστερα οι κτίστες άρχιζαν να σκάβουν τα θεμέλια, που συνήθως ήταν πολύ ρηχά, 0,40 έως 0,60 μέτρα και κάποιες φορές ακόμη ρηχότερα. Μόλις τελείωνε το σκάψιμο των θεμελίων και έβαζαν το πρώτο αγκωνάρι, σφάζανε ένα «κουρμπάνι» για να γίνει το «αντέτι». Στους τουρκομαχαλάδες της Βέροιας σφάζανε το πιο μεγάλο αρνί αλλά πιο συχνά έναν κόκορα. Συνήθως έριχναν και νομίσματα στα θεμέλια χάλκινα ή ασημένια, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση του νοικοκύρη και αυτά τα έπαιρνε ο πρωτομάστορας85. Η τοιχοποιία των θεμελίων ήταν από κροκάλες ποταμίσιες ή πουρόπετρες που έπαιρναν από τις γύρω περιοχές.

84 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 64. 85 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 65.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

2 Λιθοδομές στη στάθμη του ισογείου Ο τοίχος αμέσως πάνω από τη θεμελίωση συνήθως χτιζόταν με πάχος 0,75 έως 0,85 μ. και όταν έφτανε σε ύψος 0,20 έως 0,30 μ. από την επιφάνεια του εδάφους, έβαζαν την πρώτη σειρά από ξύλα, δύο ή σπανιότερα τρία παράλληλα στο μήκος του τοίχου, τα λεγόμενα ζουνάρια ή ζ’νάρια. Αυτά ήταν συνήθως από ξύλα καστανιάς που φημίζεται για την αντοχή του και συνδέονταν μεταξύ τους κάθετα με τις κλάπες που καρφώνονταν με γυφτοκάρφια86. Με τις ξυλοδεσιές να διατρέχουν όλη την περίμετρο του κτιρίου, σχηματιζόταν το πρώτο ενιαίο ελαστικό στρώμα που χρησίμευε για να μεταφέρει ομαλά τις πιέσεις στο έδαφος, αλλά και για αντισεισμικούς λόγους87. Τους τοίχους τους έχτιζε ο πρωτομάστορας με τους καλύτερους χτιστάδες. Το βασικό οικοδομικό υλικό της τοιχοποιίας ήταν η πουρόπετρα που ήταν μαλακή και έτσι οι πελεκάνοι δεν είχαν πολύ δύσκολη δουλειά.

86 Οι ρίζες των μεθόδων κατασκευής με το μικτό σύστημα τοιχοποιίας οπλισμένης με ξύλο που παρατηρείται στην μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική και ιδιαίτερα στην περιοχή της Βέροιας, φαίνεται πως είναι πολύ παλαιότερες από τη βυζαντινή εποχή, καθώς και στους αρχαίους χρόνους συνήθιζαν κατασκευές με τοιχοποιία οπλισμένη με ξύλινο σκελετό [βλ. σήμ. 85]. Οι κατασκευαστικές τεχνικές ακολουθούν τα αρχαία πρότυπα, αφενός μεν γιατί οι λαϊκοί οικοδόμοι είναι συντηρητικοί και αφετέρου επειδή αυτοί οι τρόποι δόμησης έχουν δοκιμαστεί στην πράξη για αιώνες και είναι οι πιο κατάλληλοι. Βλ. Ν. Μουτσόπουλος, «Η βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στη Μικρή Πρέσπα», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ’, τ. Δ’, Αθήνα 1964, σ. 169. 87 «Η μινωική αρχιτεκτονική βασίστηκε σε ένα σύστημα μεικτό στο οποίο συνεργάζονταν η πέτρα και το ξύλο, με κύριο όμως φέρον στοιχείο στην πλειονότητα των περιπτώσεων το δεύτερο. Η χρήση ξύλινων πεσσών αντί λαξευτών τρισδιάστατων ξύλινων πλαισίων γύρω από τα ανοίγματα των τεράστιων παραθύρων και κυρίως των πολυθύρων υπαγορεύθηκε από την ανάγκη έκφρασης μιας πολυώροφης διάτρητης αρχιτεκτονικής, εντυπωσιακής και μοντέρνας, με πολλά ανοίγματα όχι μόνο στους ορόφους αλλά κυρίως στο ισόγειο, σε μια έντονα σεισμογενή περιοχή.» όπως επισημαίνει η κυρία Τσακανίκα στο άρθρο «Η Επανάσταση της Μινωικής Αρχιτεκτονικής», βλ. στο: https://www. tovima.gr/2008/11/25/culture/i-epanastasi-tis-minwikis-arxitektonikis/

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Οι κατακόρυφες αποστάσεις και ο αριθμός των αμέσως επόμενων ξυλόδεσμων που ενίσχυαν τη λίθινη τοιχοποιία, ήταν ανάλογες με το ύψος του εκάστοτε κτιρίου. Στα επιβλητικά αρχοντόσπιτα, τοποθετούσαν συνήθως τρείς σειρές ζουνάρια σε αποστάσεις ανά 0,80 - 1,00 μ. μέχρι το δάπεδο του ορόφου. Επίσης πολλές φορές στην τοιχοποιία, ενσωματώνονταν κάθετα ξύλα, ανάμεσα στις ξυλοδεσιές για επιπλέον ενίσχυση του ισογείου. Την τεχνική χτισίματος με πουρόπετρα, καλά ορθογωνισμένη, σχεδόν ισοδομική, χωρίς επίχρισμα εξωτερικά μέχρι τον πρώτο όροφο, την ονόμαζαν κουσακλαμά ή φραγκί. Στις γωνίες των κτιρίων στην Βέροια, συναντάμε δύο κύριους τρόπους ξυλοδεσιάς : α. τα χατίλια να λαξεύονται έτσι ώστε να εφαρμόζουν αρμονικά το ένα μέσα στο άλλο στην ίδια στάθμη και β. τα χατίλια να μη συναντιώνται στο ίδιο επίπεδο αλλά με διαφορά μιας διατομής ξύλου, έτσι ώστε στις γωνίες να μην εμφανίζονται μόνο οι άκρες των ξυλόδεσμων, αλλά και οι άκρες των ξύλων που πάνω τους εδράζονται. Με τέτοιους τρόπους, πετύχαιναν την καλύτερη δυνατή έδραση και την επαφή των γωνιών των ξύλων με την ατμόσφαιρα, ώστε να μη σαπίζουν. Στην περίπτωση που η γωνία δημιουργείται με τρία επίπεδα (απότμηση γωνίας – φαλτσογωνιά), οι συναντήσεις αυτές των ξυλόδεσμων δημιουργούν διάφορα πρισματικά σχήματα, τους σταλακτίτες88, με καταγωγή από αντίστοιχη ξυλοκατασκευή. Στην Βέροια τέτοιου είδους αποτμήσεις ποικίλλουν σε μορφές, καθώς τις συναντάμε και σε αποκατεστημένα κτίρια των παραδοσιακών οικισμών. Σειρές ξυλόδεσμων υπάρχουν ακόμα στο ύψος των δοκαριών του πατώματος και της ποδιάς των παραθύρων, όπου πατάει η κάσα, καθώς και πάνω από τα υπέρθυρα.

α.

β.

γ.

δ.

ε. 88 Δ. Βεΐκου, Δ. Νομικού, «Σιάτιστα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 36.

65. Τρόποι σύνδεσης χατιλιών στην λιθοδομή του ισογείου. α. Ο πιο συνήθης τρόπος σύνδεσης, τα ξύλα είναι λαξευμένα διαγώνια. β. γ. δ. Ενίσχυση της παραπάνω ξυλοδεσιάς με τοποθέτηση επιπλεόν παράλληλου λαξευμένου μικρότερου ξύλου. ε. Ασυνήθης τρόπος με απλούστερη ένωση, με εμφανείς τις κλάπες.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

α.

β. 66. Τρόποι σύνδεσης χατιλιών στην λιθοδομή του ισογείου. α. Σπανιότερη σύνδεση, τεθλασμένη όψη μάτισματος. β. Ενίσχυση των ξυλόδεσμων με τοποθέτηση επιπλεόν παράλληλου μικρότερου ξύλου, ανάμεσα στις κλάπες.

β.

67. Εξωτερική όψη ξύλινου σκελετού του ισογείου με οριζόντιες ξυλοδεσιές και κατά τόπους ενίσχυση της τοιχοποιίας με κατακόρυφα ξύλα.

68. Τρόποι σύνδεσης ξυλόδεσμων στις γωνίες των κτιρίων. α. Το ένα ξύλο επικάθεται στο άλλο, χωρίς να λαξευτεί. β. Σύνδεση χατιλιών λαξευμένα ώστε να εφαρμόζει το ένα πάνω στο άλλο. γ. Ενδεικτικό σκίτσο τομής της παραπάνω περίπτωσης. γ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

69. Ξυλοδεσιά σε γωνία κτιρίου [λεπτομέρεια]. Φαίνονται επίσης οι μεταγενέστερες πρόσθετες στρώσεις του συνδετικού κονιάματος.

70. Λεπτομέρεια ξυλόδεσμων της λιθοδομής του ισογείου. Τα κατακόρυφα ξύλα ανάμεσα στις ξυλοδεσιές, τοποθετούνται σε αποστάσεις που αντιστοιχούν στις θέσεις όπου προβάλλουν οι κλάπες.

71. Απότμηση σε γωνία παραδοσιακού αποκατεστημένου κτιρίου.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

72. Μια σύγχρονη προσπάθεια απότμησης σε γωνία κατοικίας, κοντά στην περιοχή της Κυριώτισσας.

73. Χαρακτηριστική απότμηση σε γωνία [φαλτσογωνία] με πρισματικά σχήματα, τους σταλακτίτες.

74. Χαρακτηριστική απότμηση σε γωνία [φαλτσογωνία] παραδοσιακού κτιρίου.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

3 Βοτσαλοστρωμένες αυλές Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Βεροιώτικης αρχιτεκτονικής είναι οι βοτσαλοστρωμένες εσωτερικές αυλές στα ισόγεια πολλών σπιτιών. Συνήθως ήταν από μονόχρωμα λευκά βότσαλα, αλλά κάποιες φορές και από δίχρωμα με άσπρα και μαύρα χαλίκια διαφόρων μεγεθών και σχημάτων, που με αυτά δημιουργούσαν διακοσμητικά θέματα μεταχειριζόμενοι τα βότσαλα κατά μεγέθη. Η τεχνική ήταν πολύ απλή. Σε μια στρώση ποταμίσιας άμμου χάραζαν τα σχέδια που συνήθως ήταν γεωμετρικά και ορισμένες φορές εμπνευσμένα από το φυτικό βασίλειο. Σε αυτές τις γραμμές τοποθετούσαν τα πιο μεγάλα βότσαλα, άσπρα ή μαύρα, κάνοντας το σχέδιο που επιθυμούσαν. Τα κενά που δημιουργούνταν τα γέμιζαν με μικρότερα βοτσαλάκια, αντίθετου χρώματος από τα μεγάλα για να αναδειχθεί το σχέδιο. Όταν συμπλήρωναν όλη την έκταση που ήθελαν να βοτσαλοστρώσουν, έριχναν από πάνω μια λεπτή στρώση άμμου και την άφηναν να πατηθεί. Όταν έσφιγγε καλά η άμμος και σταθεροποιούνταν οι πέτρες, καθάριζαν την άμμο που περίσσευε. Μπορούσε πλέον η αυλή να σκουπιστεί και να σφουγγαριστεί άφοβα γιατί βότσαλα και άμμος γίνονταν ένα σώμα συμπαγές. Η συνοχή του βοτσαλωτού χανόταν μόνο αν κάποιο βότσαλο έφευγε από την θέση του, οπότε άρχιζε εύκολα το ξέφτισμα και των υπόλοιπων χαλικιών. Αυτό ήταν και το μοναδικό του μειονέκτημα89. Η ποικιλία των σχεδίων αποτελεί μια ακόμα μαρτυρία της πλούσιας καλλιτεχνικής φαντασίας των λαϊκών μαστόρων, που με τα πιο ευτελή υλικά δημιουργούσαν έργα άξια θαυμασμού, πλήρως εναρμονισμένα με τον περιβάλλοντα χώρο. Ένα άλλο αξιόλογο στοιχείο που δείχνει τις ιδιαίτερες ικανότητες των λαϊκών καλλιτεχνών είναι η γενική σύνθεση αυτών των πλακοστρωμένων αυλών. Συνήθως το σχήμα του χώρου ήταν ακανόνιστο χωρίς καμία συμμετρία. Είχαν να αντιμετωπίσουν τον άξονα της εισόδου και τις αφαιρέσεις από το γενικό σχήμα της κάτοψης των χώρων του ισογείου (βρύση, κλιμακοστάσιο, αποθήκες και βάσεις – σιόλες των ντιρεκιών). Όλα αυτά τα ξεπερνούσαν ευφάνταστα, καταλήγοντας σε ένα αρμονικό αποτέλεσμα. Για να χαράξουν τα σχήματα είχαν απλά ένα καρφί και ένα σπάγκο και με αυτά κατασκεύαζαν κύκλους, ορθογώνια, ρόδακες, πεντάφυλλα και άλλα. 89 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 71.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Το βοτσαλοστρωμένο τμήμα του ισογείου προϊδέαζε τον επισκέπτη σχετικά με την ποιότητα αυτού του χώρου, που τον χαρακτήριζε μια ταπεινή μεγαλοπρέπεια, και προετοίμαζε την άνοδό του στον όροφο. Αυτή η διάρθρωση του ισόγειου χαγιατιού της Βεροιώτικης κατοικίας έχει επιρροές από το αίθριο της κατοικίας των Ελληνιστικών χρόνων90. Γνωρίζουμε επίσης πως από τα Ρωμαϊκά χρόνια και ιδίως την παλαιοχριστιανική εποχή, υπήρχε ένα καλλιτεχνικό έργο παράλληλα προς τα επίσημα καλλιτεχνικά ρεύματα, που διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας και αποτυπώνεται στις απλές λαϊκές συνθέσεις των Μακεδόνων καλλιτεχνών91.

75. Η εσωτερική βοτσαλοστρωμένη αυλή του σπιτιού του Θωμά Βαφείδη στην οδό Αγ. Δημητρίου.

90 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 71-72. 91 Αντώνιος Πέτκος, «Ψηφιδωτά δάπεδα κοσμικών κτιρίων Βέροιας και περιοχής ελέγχου και επιρροής της (2ος – 5ος αι.)», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια [2003], σ. 279-282.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

76. Η εσωτερική βοτσαλοστρωμένη αυλή του σπιτιού Σιδέρη, στην οδό Μ. Αλεξάνδρου 42.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

77. Λεπτομέρεια της εσωτερικής βοτσαλοστρωμένης εισόδου της οικίας του Χατζή [οδός Κοντογεωργάκη 13].

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

78. Δρύινα ντιρέκια που στηρίζουν τα γρεντιές του ορόφου και υποστηρίζονται από τις παγιάντες. Άποψη από το εσωτερικό χαγιάτι στο αρχοντικό Χριστοδούλου.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

4 Στάθμη του ορόφου Όλο το σύστημα του ορόφου αποτελεί μια καθαρά ξύλινη κατασκευή που στηρίζεται ουσιαστικά στον εξωτερικό τοίχο, στους δύο μεσότοιχους και σε έναν αριθμό δρύινων ντιρεκιών (ξύλινοι μεγάλοι στύλοι του ισογείου) με διαστάσεις 0,15 x 0,20 ή 0,20 x 0,20, που πατούν σε γερά λιθάρια, τις σιόλες ή ντιρεκόπετρες, για να μη σαπίζουν. Τα ντιρέκια για να είναι κατακόρυφα τα ζύγιαζαν καλά με το νήμα της στάθμης (κόρδα ή κουρμάκι ή ροκοκούδουνο ή σαλαμανδρί). 4.1 Η ξυλοκατασκευή του πατώματος του ορόφου

Όταν τελείωνε το χτίσιμο του τοίχου του ισογείου, τοποθετούσαν παράλληλα στην απόληξη του τοίχου τα ταμπάνια που ήταν ξυλόδεσμοι από ξύλο καστανιάς, σε απλή ή διπλή στρώση (πάντοτε ζευγάρια) που πατούσαν πάνω σε κλάπες. Το πρώτο ταμπάνι ήταν το ασάτ ταμπάν και το άνω το ουστουνέ ταμπάν. Ανάμεσά τους μεσολαβούσαν τα πατόξυλα, τα οποία τοποθετούσαν κάθετα προς τη μακριά διάσταση του χώρου, κατά αποστάσεις ανάλογες με το είδος και τις διατομές των διαθέσιμων ξύλων, συνήθως γύρω στα 0,40 με 0,50 μ. Στα ταμπάνια άνοιγαν τρύπες με τρυπάνια (αρίδες) για να περάσουν τα πλατυκέφαλα γυφτόκαρφα που στερέωναν τα πατόξυλα και τα ταμπάνια. Τα σανίδια του πατώματος καρφώνονταν κάθετα στα πατόξυλα και συνήθως ήταν από έλατο, γιατί αυτά μπορούσαν να κοπούν σε φαρδιές σανίδες, αλλά και από κέδρα ή καστανιές. Τα ταμπάνια, για να μην κρεμάσουν λόγω των τολμηρά μεγάλων αποστάσεων ανάμεσα στα ντιρέκια του ισογείου, στηρίζονταν συμπληρωματικά με παγιάντες, δηλαδή λοξά καμπυλωτά ξύλα που καρφώνονταν στα ντιρέκια και στερεώνονταν στα ταμπάνια με μια εγκοπή που λεγόταν κούρταζι (ή στόμα του λύκου). Τα ταμπάνια δεν στηρίζονται απευθείας πάνω στα ντιρέκια, αλλά πάντα μεσολαβεί ένα μακρόστενο ξύλινο κιονόκρανο, το μπασνούκι ή παππούτσι, που στις δυο άκρες του καταλήγει σε φαλτσογωνίες, σε μια προσπάθεια διακόσμησης92. 92 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 67-68.

79. Διακοσμητική λαξευτή λεπτομέρεια στις παγιάντες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

4.2 Οι ξυλοκατασκευές των τοιχοποιιών του ορόφου Τις εξωτερικές τοιχοποιίες του ορόφου τις χτίζανε με τσατμά που στην Βέροια την ονόμαζαν μπουλμέ ή ντολμά μπουλμέ, διαμορφώνοντας κατάλληλα τα κενά για τα ανοίγματα. Πρόκειται για ξύλινο σκελετό με κάθετους ορθοστάτες – ντιρέκια, που δένονταν με οριζόντια ξύλα – ταμπάνια ή καπρούλια και με διαγώνια – παγιάντες. Τα τριγωνικά διάκενα γέμιζαν με μικρές πέτρες, θραύσματα κεραμικών και λάσπη. Αυτό το επίχριζαν με κονίαμα, που ήταν χωματόλασπη με άχυρα ή λινάρι, ή ασβεστοκονίαμα με άχυρο και σπάνια με αμμοκονίαμα που το ονόμαζαν χάρτζι. Το πάχος του τσατμά ήταν περίπου 0,20 μ. Στη Βέροια συναντούμε επίσης εξωτερικούς τοίχους, φτιαγμένους από πηχάκια (μπαγδατόπηχες) που καρφώνονται στις δύο πλευρές των ντιρεκιών, με κενό ανάμεσα. Το κενό αέρα που μένει ανάμεσα στα πηχάκια έχει θερμομονωτική αξία. Στο τέλος σοβατίζονταν και από τις δύο πλευρές ή άφηναν ανεπίχριστη την έξω πλευρά. Για την κατασκευή των εσωτερικών διαχωρισμάτων του ορόφου, καρφώνανε κατακόρυφα ξύλα στα πατόξυλα ή στις σανίδες του πατώματος κάθε 0,40 έως 0,50. Ανάμεσα τοποθετούσαν οριζόντια, μικρότερα ξύλα, βέργες ιτιάς ή καλάμια με κατάλληλη διατομή, προσέχοντας πάντα να μην αφήνουν κενό μεγαλύτερο από 2 εκ.93 και έπειτα πέταγαν επίχρισμα με κοκκινόλασπη και άχυρο που το έστρωναν καλά με το μυστρί. Αυτό ήταν το λεγόμενο μπαγδατί94 που διαφέρει από τον τσατμά στο ότι δεν έχει εσωτερικό υλικό πλήρωσης και είναι ελαφρότερη αλλά και ευτελέστερη κατασκευή. Στις πιο επίσημες οικοδομές οι μεσοτοιχίες γίνονταν επίσης με τσατμά, με σκελετό από κατακόρυφες, οριζόντιες και πλάγιες δοκίδες τον οποίο γέμιζαν με ελαφρά λιθοδομή ή πλινθοδομή. 80. Τσατμάς [μπουλμέ ή ντολμά μπουλμέ].

93 Μπαγδατί, βλ. ενδεικτικά στο : http://5a.arch.ntua.gr/project/1001/1348 94 Ο όρος από το τούρκικο bağdadi [πηγή : https://el.wiktionary.org/wiki/μπαγδατί]

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

81. Εσωτερική τοιχοποιία του ορόφου. Διακρίνονται από την μέσα μεριά οι ξύλινες σανίδες [μπαγδατόπηχες]. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον ξύλινο σκελετό της τοιχοποιίας, η επιλογή των ξύλων γίνοταν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

82. Νεότερη εξωτερική τοιχοποιία τσατμά, με υλικό πλήρωσης τούβλα.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

4.3 Οι ξυλοκατασκευές των κουφωμάτων Στην κύρια είσοδο της κατοικίας στο ισόγειο, κατασκεύαζαν βαριά δίφυλλη (σπάνια με μονή θύρα) ξύλινη πόρτα από χοντρόταβλες, δεμένες εσωτερικά με οριζόντια και διαγώνια ξύλα, που καρφώνονταν με τις τάβλες με πλατυκέφαλα γυφτόκαρφα95. Εσωτερικά η πόρτα έκλεινε με το μάνταλο, που τοποθετούνταν στο πανωκάσι και ασφαλίζονταν πάντοτε εσωτερικά με την αμπάρα96. Η Βεροιώτικη εξώθυρα, είτε ήταν η εξώθυρα του σπιτιού είτε του τετραγώνου, ήταν πολύ γερή ώστε να αντέχει σε ισχυρά χτυπήματα. Η στήριξη της κάσας και η σύνδεσή της με την τοιχοποιία αποτελούσε μια πολύπλοκη ξύλινη κατασκευή. Ο ορθοστάτης της κάσας ακουμπάει συνήθως στο κατωκάσι και λίγο πιο ψηλά αρχίζει η σύνδεσή του με τον ξύλινο σκελετό της τοιχοποιίας, όπου συνήθως καρφώνεται εσωτερικά. Αυτό επαναλαμβάνεται όσες φορές υπάρχουν στρώσεις ζωναριών μέχρι το υπέρθυρο. Τέλος η εσωτερική ασφάλιση, γίνονταν με την αμπάρα που υπήρχε εντοιχισμένη στο εσωτερικό της τοιχοποιίας, μέσα σε ένα κατάλληλο ξύλινο πλαίσιο, ώστε να μπορεί να σύρεται. Έτσι τραβιέται και εφαρμόζει σε αντίστοιχη υποδοχή στον άλλο τοίχο. Εξωτερικά υπάρχει το σιδερένιο ρόπτρο97 ή η κρικέλα για να χτυπούν τη πόρτα.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Οι μοναδικές εσωτερικές πόρτες στο Βεροιώτικο σπίτι βρίσκονται στον όροφο και χρησιμοποιούνται για να απομονώσουν τον ημιυπαίθριο χώρο του ορόφου από τους οντάδες. Οι πόρτες ήταν πάντα νταμπλαδωτές με μικρά ορθογώνια νταμπλαδάκια διαφόρων μεγεθών και σχημάτων.

Τα παράθυρα είχαν ξύλινα κουφώματα και στα παλαιότερα παραδείγματα είχαν μονάχα τα κεπέγκια (παντζούρια). Σε ορισμένα αρχοντόσπιτα, πάνω τους υπήρχαν φεγγίτες, με γύψινες νευρώσεις που συγκρατούσαν χρωματιστά. Αργότερα αντικαταστάθηκαν με παράθυρα που είχαν τζάμια και το κάτω φύλλο τους ήταν συρτό και άνοιγε κάθετα προς τα πάνω98. 95 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 70. 96 Αυλόθυρες ίδιας κατασκευής παρουσιάζονται και στην Εράτυρα, βλ. στο : Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, «Εράτυρα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 13. 97 Ρόπτρο : Το κουδούνι της εποχής, δηλαδή ένα σίδερο που σήκωνες και το χτυπούσες πάνω σε ένα άλλο σταθερό σίδερο καρφωμένο στην πόρτα. Έκανε έναν δυνατό θόρυβο που ακουγόταν σε όλο το σπίτι. Τον άκουγε η σπιτονοικοκυρά τραβούσε ένα σχοινί, άνοιγε η κλειδαριά και έμπαινε ο επισκέπτης. Πάνω από κάθε εξώπορτα υπήρχε ένα παραθυράκι, ώστε να διακρίνεται ποιος χτυπάει το ρόπτρο και αν είναι ανεπιθύμητος να μην ανοιχτεί η πόρτα. Ν. Καλλιγάς, Αναπολώντας…, εκδ. SuperCourse, Λέξις, Β έκδ., Δεκέμβριος 2014, σ. 40. 98 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 70.

83. Γεροχτισμένη εξώθυρα με πλατυκέφαλα γυφτόκαρφα στο αρχοντικό Χριστοδούλου. Στο ανώφλι της πόρτας γίνεται λάξευση της παρειάς του τοίχου σε ελαφρά εσοχή, ώστε να δημιουργηθεί ψευδοτόξο για αισθητικούς λόγους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

85. Εδεικτικά σκίτσα [όψεις] παραθύρων. Επάνω απλό παράθυρο, κάτω ανασυρόμενο.

84. Στις Βεροιώτικες κατοικίες συναντάμε δύο κύριους τύπους κατασκευής από σιδεριές στα παράθυρα : 1. Πλέγμα από οριζόντια και κάθετα σίδερα, που εξέχουν από το επίπεδο της τοιχοποιίας. 2. Οριζόντιες σιδεριές ή πλέγμα, πακτωμένο στο ξύλινο πλαίσιο του παραθύρου.

86. Τύπος κρικέλας σε εξώθυρα.

87. Φεγγίτες πάνω από τα ανοίγματα του σαχνισιού σε αρχοντικό στη Βέροια. Επείσης διακρίνεται και η πρώτη κατηγορία από σιδεριές [εικ. 84].

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

4.4 Τα κλιμακοστάσια σύνδεσης των ορόφων Οι σκάλες ήταν η τελευταία εργασία των μαστόρων και ήταν ξύλινες, ελαφριές, ενώ σχεδόν κατά κανόνα στα ισόγεια, τα πρώτα σκαλοπάτια ήταν πέτρινα. Αυτό λειτουργούσε σαν θεμέλιο στην υπόλοιπη ξύλινη κατασκευή. Τα Βεροιώτικα κλιμακοστάσια ορθώνονται απότομα για να φτάσουν στο χαγιάτι του ορόφου, που συνήθως βρίσκεται σε αρκετό ύψος. Η ιδιοφυΐα των λαϊκών μαστόρων στην επιλογή της θέσης και των μορφών των κλιμακοστασίων ήταν αστείρευτη. Δεν άφησαν καμία ευκαιρία ανεκμετάλλευτη για να δώσουν στον αναβάτη την απόλαυση της προοπτικής του σκηνικού του ισογείου με τα πολλά ξύλινα ντιρέκια, είτε με τον φωτισμό της μέρας, είτε με τις σκιές των λυχναριών τη νύχτα99.

88. Λεπτομέρεια από κλιμακοστάσιο του ισογείου. Διακρίνεται η λίθινη βάση της ξύλινης κατασκευής.

99 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 68.

89. Ξύλινο κλιμακοστάσιο μεσοπατώματος που οδηγεί στο ανώι. Η πόρτα αποτελεί νεώτερη προσθήκη.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

90. Κλιμακοστάσια του ισογείου σε κατοικίες «εν σειρά».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

91. Περίπτωση στέγης με οριζόντια αστραχιά και παγιάντες.

5 Η κατασκευή της στέγης Ο φέρων οργανισμός της στέγης ήταν η πιο ευφυής και περίτεχνη ξυλοκατασκευή του βεροιώτικου σπιτιού, ένας άριστος συνδυασμός των δυνατοτήτων των υλικών τους και της σοφίας των μεταξύ τους συνδεσμολογιών. Για να οργανώσουν και να τυποποιήσουν την πολύπλοκη κατασκευή οι μαστόροι ξεδιάλεγαν από πριν τα διάφορα ξύλα ανάλογα με τον προορισμό και τη θέση τους στο δάπεδο του γιαπιού και στη συνέχεια, καθώς δούλευαν στη στέγη, ζητούσαν από τα τσιράκια να βρουν και να τους ανεβάσουν το κατάλληλο ξύλο. Η κατασκευή γινόταν ως εξής: Στην απόληξη των περιμετρικών τοίχων του ορόφου γύριζε γύρω γύρω ένα χοντρό καντρόνι με διατομή 0,20 x 0,15, το τσιμπέρ ταμπάν, που στις γωνίες συνήθως το έδεναν με διαγώνια ξύλα τα φυλαχτάρια. Στο τσιμπέρ ταμπάν πατούσαν τα ταβανόξυλα (γρεντιές). Οι μαχιές δένουν μεταξύ τους τα ψαλίδια ή ζευκτά που είναι τριγωνικές κατασκευές που αποτελούνται από τις γρεντιές και τα δύο τσιμπίδια και στηρίζονται σε ένα κεντρικό ξύλο τον μπαμπά100. Όταν η κλίμακα των ζευκτών είναι μεγάλη μεσολαβούν και κάθετα (μπαμπατζάκια) ή διαγώνια ξύλα (παγιάντες) και όταν τα ξύλα στηρίζονται στον μπαμπά έχουν τη θέση αντηρίδων. Κάποτε τα τσιμπίδια προεξέχουν πολύ και σχηματίζουν σατσάκι που προβάλλει μέχρι και 1,20 έως 1,60 μ. από την αστρεχιά. Σε μερικές περιπτώσεις τα τσιμπίδια σχηματίζουν πάνω από τον μαχιά ένα Χ και αγκαλιάζουν ένα δεύτερο δοκάρι τον κορφιάτη.

92. Περίπτωση ακριανού ψαλιδιού με αντηρίδες.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ : 1. ντιρέκι 2. σκουρέτα 3. νταμπάνι 4. γρεντιά 5. νταμπάνι, όπου πατάει ο μπαμπάς 6. μπαμπάς 7. παγιάντες 8. μπαμπατζάκι 9. φτενόξυλα της αστραχιάς 10. αστραχιά 11. αντιρήδες

93. Ενδεικτικό σκίτσο λεπτομέρειας της στέγης.

100 Από το τούρκικο baba = πατέρας = ορθοστάτης του ζευκτού.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

1. ντιρέκι 2. μπασνούκι ή παπούτσι 3. νταμπάνι 4. γρεντιά 5. τσιμπίδι (τα δύο τσιμπίδια με την γρεντιά σχηματίζουν ψαλίδι)

6. μικρό νταμπάνι (στο πάτημα του τσιμπιδιού) 7. καπρούλια ή σκίζες 8. επένδυση με καλάμια 9. μπαμπάς 10. ζωνάρι 11. μπαμπατζάκι 12. νταμπάνι (που τοποθετείται για να πατάει το μπαμπατζάκι)

13. νταμπάνι (στο φουρούσι της γρεντιάς για να κρατάει την αστρέχα)

14. φτενόξυλα της αστρέχας 15. μαχιά 16. κεραμίδια 94. Αξονομετρική παράσταση στέγης.

95. Λεπτομέρειες στην ξυλοκατασκευή της στέγης. Παρατηρούνται ποικίλα λαξεύματα στις βάσεις [μπασνούκια] που πατάνε τα ντιρέκια.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Το πέτσωμα της στέγης, για να είναι στεγανή, αποτελούν τα καπρούλια101, οι σχίζες102 και τα καλάμια. Τοποθετούσαν τα κεραμίδια σε σειρά έτσι ώστε να αλληλοκαλύπτονται και τα κολλούσαν με κάποιο συνδετικό κονίαμα. Τα παραδοσιακά κεραμίδια δεν προσέφεραν τις μονωτικές ιδιότητες που βρίσκουμε στα σύγχρονα. Για πιθανή επίσκεψη και διόρθωση των κεραμιδιών καθώς και για τον καθαρισμό των καπνοδόχων, άφηναν έναν φεγγίτη που τον ονόμαζαν αμπατζά ή παπαφίγγο. Το τελείωμα της στέγης (τσατί) γιορταζόταν από τον νοικοκύρη με διάφορα χαρίσματα (πουκάμισα, μπαξίσια103) προς τον πρωτομάστορα και το συνάφι του104.

96. Ενδεικτικό σκίτσο τοποθέτησης κεραμιδιών.

101 (Capreoli) Πάσσαλοι από κορμούς αγριοκαστανιάς που είναι σκληρό ξύλο μεγάλης αντοχής έχει μεγάλη φυσική διάρκεια καθώς και σταθερότητα διαστάσεων λόγω αντοχής στην υγρασία. 102 Κομματάκια από ξύλο που έχει σχιστεί, με αιχμηρές άκρες. 103 (Τούρκικη Bahsis) Χρηματικό ποσό που δίνεται σε κάποιον για να κάνει μια εξυπηρέτηση, φιλοδώρημα. 104 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 67.

97. Χαρακτηριστική κυκλική διαμόρφωση στη γωνία της στέγης σε παραδοσιακή Βεροιώτικη κατοικία που έχει αποκατασταθεί.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

98. Οι τολμηρές προεξοχές της στέγης [αστρέχες]. Άποψη από την εσωτερική αυλή του ισογείου στο αρχοντικό Χριστοδούλου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

5.1 Ξυλοκατασκευές οροφών (ταβανώματα) Για να μην είναι ορατή εσωτερικά η ξυλοκατασκευή της στέγης στις γρεντιές (ταβανόξυλα) και σε αποστάσεις 0,50 έως 0,60μ. στερεώνονται από κάτω κάθετα ξύλα λεπτής διατομής και πάνω τους καρφώνεται το σανίδωμα της οροφής των οντάδων. Στους καλούς οντάδες τα νταβανόξυλα σκεπάζονταν με πολύ λεπτές πηχούλες (σκουρέτα) και πάνω τους ζωγράφιζαν με κόλλα, ενώ έκαναν και τοιχογραφίες συνήθως με την τεχνική της τέμπερα105. Τις γρεντιές κάποιες φορές τις έκρυβαν με απλής κατασκευής οροφή από μπαγδατόπηχες και χρησιμοποιούσαν για οροφοκονίαμα είτε γιαγλί (από το τούρκικο yagli), μίγμα από ασβέστη γιδότριχα και άχυρο, είτε, στα νοικοκυρόσπιτα, κετέν από ασβέστη και λινάρι ψιλοκομμένο. Σε αυτό το επίχρισμα μπορούσαν να ζωγραφίσουν διάφορα σχέδια με τεχνική φρέσκο 106.

105 (Intempera) Σαν συγκολλητική ουσία των χρωμάτων χρησιμοποιείται αντί για λάδι ζωική κόλλα και συνήθως κροκάδι αυγού. 106 Στην τοιχογραφία για να διατηρηθούν περισσότερο τα χρώματα τα απλώνουν στον τοίχο, όσο αυτός είναι υγρός, νωπός, φρέσκος. Κοιτίδα της νωπογραφίας θεωρείται η Μινωική Κρήτη.

99. Τυπική κατασκευή ξύλινης οροφής, με αρμοκάλυπτρα στις συνδέσεις των σανίδων και περιμετρικό αρμοκάλυπτρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

6 Συμπληρωματικά δομικά στοιχεία 6.1 Τζάκια Μετά την ολοκλήρωση της σκεπής, οι τεχνίτες κατασκεύαζαν τα τζάκια, κάτι που απαιτούσε ιδιαίτερη γνώση και μαστοριά. Στη Βέροια τα τζάκια προεξείχαν από την τοιχοποιία, ως εξωτερική ημικυκλική κατασκευή, το μπουχαρί που τρυπούσε την προεξοχή της στέγης και κατέληγε σε ψηλή καπνοδόχο 107. Τη βάση του μπουχαριού την στήριζαν είτε σανίδια που σχημάτιζαν ημικωνική υποδοχή, είτε παγιάντες όπως στα σαχνισιά. Η εσωτερική κατασκευή γινόταν με ειδικά τούβλα και η βάση της πυροστιάς ήταν υπερυψωμένη για να αφήνει κάτω τρύπα για το μάζεμα της στάχτης 108.

100. Μονός τύπος ξύλινης βάσης μπουχαριού στη Βέροια.

107 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 117. 108 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 68.

101. Διπλός τύπος ξύλινης βάσης εξωτρικής καμινάδας τζακιού.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

6.2 Κατασκευές και διαμορφώσεις στις αρχιτεκτονικές προεξοχές Τα σαχνισιά109 ήταν ουσιαστικά η προέκταση του καλού οντά προς το δρόμο ή την θέση που υπήρχε η καλύτερη θέα. Στην περίπτωση της Βέροιας ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αντιστηρίξεις τους από κάτω, που γίνονταν με διάφορους τρόπους: είτε με αραιά ή πυκνά διαγώνια καμπυλωμένα ξύλα (παγιάντες), είτε με οριζόντιες δοκούς που προεξέχουν κατά το εκφορικό σύστημα σχηματίζοντας ξύλινα φουρούσια. Στα νεότερα χρόνια σκέπαζαν τα λοξά ξύλα με μπαγδατόπηχες και κονίαμα· έτσι σχηματιζόταν μια ενιαία επιφάνεια που την έβαφαν με χρώματα ή σχεδίαζαν πάνω της γεωμετρικά ή φυτικά διακοσμητικά σχήματα110. Συχνά στη Βέροια τοποθετούσαν στο κέντρο του σαχνισιού το μπουχαρί του τζακιού, με δύο εκατέρωθεν συμμετρικά παράθυρα.

109 Κλειστοί ηλιακοί ή κλειστοί εξώστες. Το αρχιτεκτονικό αυτό στοιχείο γνώρισε ιδιαίτερη δόξα στην Οθωμανική αρχιτεκτονική, μετά τον 16ο αιώνα, ήταν όμως πολύ γνωστό και στη Βυζαντινή αρχιτεκτονική. Οι μορφές και η κατασκευή του σαχνισιού πρέπει να προέρχονται από ένα πολύ παλιό ξύλινο πρότυπο, που το βλέπουμε να ερμηνεύεται αργότερα και σε λίθινες κατασκευές, όπως στα περίφημα σαχνισιά των σπιτιών του Φαναρίου. Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 45. 110 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, (βλ. σημ. 331) σ. 153.

102. Λεπτομέρεια σύνδεσης των ξύλων που στηρίζουν τη βάση του σαχνισίου με την αστρέχα να προβάλλει παραπάνω.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

103. Χαρακτηριστικό σύστημα στήριξης Βεροιώτικου σαχνισιού με εκφορική τοποθέτηση των ξύλων, φουρούσια [αρχοντικό Σαράφογλου].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

105. Στήριξη σαχνισιού με αραιά διαγώνια ξύλα.

104. Περίπτωση επενδεδυμένων με πηχάκια, στηρίξεων σαχνισιού, που αφού επιχριστεί σχηματίζει εννιαία επιφάνεια.

6.3 Αυλόθυρες Η βαριά δίφυλλη ξύλινη πόρτα εισόδου στο ισόγειο του Βεροίωτικου σπιτιού έχει την ίδια κατασκευή και σύστημα ασφαλείας με αυτήν που οδηγεί από τον δρόμο στην αυλή (αυλόθυρα), εκτός από το μέγεθος. Χαρακτηριστικές ήταν στους μαντρότοιχους της αυλής, οι πολύ χαμηλές κρυφές πόρτες που χρησίμευαν για διαφυγή σε γειτονικά σπίτια (βλ. εικόνα 31. σ. 29).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

7 Παραδοσιακή Βεροιώτικη κατοικία και βιοκλιματικός σχεδιασμός Στο σύνολο της Ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής γίνεται αντιληπτή η αξιοποίηση και η ενσωμάτωση στην κατασκευή των κτιρίων, των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος. Έτσι και στην Βέροια, παρατηρούμε ποικίλες τεχνοτροπίες, μέσω των οποίων παραδοσιακοί τεχνίτες κατάφεραν να εξασφαλίσουν τις μέγιστες συνθήκες άνεσης, στο εσωτερικό, τόσο των κτιρίων όσο και των οικισμών. Μέχρι σήμερα η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί πολύτιμη πηγή γνώσεων και βάση αναφοράς για τη σύγχρονη βιοκλιματική δόμηση111. Τρόποι ενσωμάτωσης των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική : Προσανατολισμός : Το Βεροιώτικο παραδοσιακό σπίτι χτίζεται κατά κανόνα με προσανατολισμό της κύριας όψης και των μεγαλύτερων ανοιγμάτων προς το Νότο, προκειμένου να αξιοποιεί τον ήλιο. Έτσι παραμένει δροσερό το καλοκαίρι και τον χειμώνα, που ο ήλιος είναι χαμηλότερα, θερμαίνεται112. Η διάταξη των επιμέρους όγκων του κτιρίου δημιουργεί ποικίλα και προστατευμένα μικροκλίματα. Ημιυπαίθριοι, χαγιάτια113 και ηλιακοί δημιουργούν ενδιάμεσους χώρους ζωής, εξισορροπώντας το σκοτεινό και δροσερό εσωτερικό με τη φωτεινότητα και τη θερμότητα εξωτερικά114. Τοιχοποιία : Οι πέτρινοι τοίχοι έχουν μεγάλο πάχος 0,75 – 0,85 μ. (σε ορισμένες περιπτώσεις και 0,95), γεγονός που εξασφαλίζει τη μόνωση του κτιρίου με ήπιες μεταβολές της θερμοκρασίας. Οι διαχωριστικοί τοίχοι των κτιρίων και οι εξωτερικοί στον όροφο, κατασκευασμένοι με την τεχνική του τσατμά, εξασφαλίζουν ευκαμψία στο κτίριο και αντοχή στους σεισμούς. Η ξύλινη επένδυση των δαπέδων και των ορόφων, συμβάλλει στην γρήγορη 111 Σ. Κωστούλα, «Η συμβολή της Ελληνικής Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής στο Σύγχρονο Βιοκλιματικό Σχέδιο στην Ελλάδα», δημοσίευση στο 2ο Διεπιστημονικό Συνέδριο του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π. στο Μέτσοβο, 2001, βλ. ενδεικτικά στο : http://old.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Perivallontikes%20parametroi.htm 112 Ηλίας Ευθυμιόπουλος, Κτίριο & Περιβάλλον, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα 2005, σ. 2 113 «Στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, το χαγιάτι λειτουργεί ως βιοκλιματικός προθάλαμος.», Ηλίας Ευθυμιόπουλος, Κτίριο & Περιβάλλον, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα 2005, σ. 3. 114 Δ. Σιατίτσα, «Αρχιτεκτονική : από την παράδοση στη σύγχρονη βιοκλιματική κατοικία», διάλεξη στο πρόγραμμα sun and wind, στο: www.evonymos.org/files1/57Architecture.doc

106. Σκίτσο ηλιακού στη συνοικία της Κυριώτισσας.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

θέρμανση του εσωτερικού χώρου, ενώ συνήθως χρησιμοποιούνται σκουρόχρωμα σανίδια για την μεγαλύτερη απορρόφηση της ηλιακής ακτινοβολίας. Στέγαση : Η στέγαση των κτιρίων στη Βέροια γίνεται με επικλινείς στέγες και οι κλίσεις των στεγών είναι ήπιες, ενώ περιμετρικά του κτιρίου καταλήγουν σε γείσο με σημαντικό πλάτος (1,00 έως 1,50 μ.), που προστατεύει από τη βροχή και τον ήλιο. Έτσι τα παράθυρα σκιάζονται με ανοιχτά τα παντζούρια ώστε να μπαίνει φως και να αερίζεται το εσωτερικό του κτιρίου. Το γείσο προστατεύει την εξωτερική τοιχοποιία από τη βροχή (αποφυγή υγρασίας), ενώ στα στενά καλντερίμια τα αντικρινά γείσα σχεδόν ενώνονται και προστατεύουν το δρόμο από τη βροχή και την έντονη ηλιακή ακτινοβολία. Ανοίγματα : Τα μικρά παράθυρα που ανοίγονται στην βορινή πλευρά των κτιρίων, εξασφαλίζουν επαρκή φωτισμό και αερισμό, ενώ ταυτόχρονα μειώνονται οι θερμικές απώλειες. Στον όροφο υπήρχαν περισσότερα παράθυρα και χαμηλοτάβανα δωμάτια για αποθήκευση θερμότητας.

Κατασκευαστικά στοιχεία : Στην πρόσοψη του κτιρίου τοποθετούνται στέγαστρα, πέργκολες ή εξώστες, ώστε να εμποδίζουν την υπερθέρμανση των τοίχων116. Πολύ συχνά στη Βεροιώτικη κατοικία χρησιμοποιείται το σαχνισί που ο ρόλος του μεταξύ άλλων είναι ο βέλτιστος ηλιασμός του αντίστοιχου χώρου. Υλικά δόμησης : Τα υλικά δόμησης στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι υλικά του ίδιου του τόπου, αυτό συμβαίνει και στη Βέροια. Η αναζήτηση των υλικών στο άμεσο φυσικό περιβάλλον συμβάλλει αφενός στην ελαχιστοποίηση του κόστους παραγωγής και την μείωση της κατανάλωσης ενέργειας για τη μεταφορά τους, αφετέρου στην απόλυτη ενσωμάτωση των κτιρίων στο φυσικό τοπίο.

Διάταξη χώρων : Στο Βεροιώτικο σπίτι, επειδή δεν υπήρχαν ενεργητικά συστήματα ρύθμισης της θερμοκρασίας χρησιμοποιούσαν διαφορετικούς χώρους διημέρευσης τον χειμώνα και το καλοκαίρι. Οι θερινοί χώροι κατασκευάζονται συνήθως στον όροφο με εξωτερική τοιχοποιία από τσατμά, όπου διαμορφώνονται μεγάλα ανοίγματα για επαρκή αερισμό. Στην βορινή πλευρά του κτιρίου τοποθετούνται χώροι για χρήσεις όπως μαγεριό και αποθήκες και μόνο ένα δωμάτιο ή μια αυλή στο οποίο διαμένουν τις πολύ ζεστές μέρες της καλοκαιρινής περιόδου. Αντίθετα οι περισσότεροι χώροι διημέρευσης είναι τοποθετημένοι κυρίως στη νότια πλευρά (ορισμένες φορές ΝΑ ή ΝΔ). Ο ηλιακός ημιυπαίθριος χώρος στον πάνω όροφο και το χαγιάτι του ορόφου, ήταν ουσιαστικά βιοκλιματική επιλογή, καθώς παρείχε δυνατότητα ευχάριστης και υγειινής διαβίωσης όποτε το επέτρεπε ο καιρός, χωρίς κατανάλωση ενέργειας και χωρίς να απαιτούνται δαπανηρές οικοδομικές κατασκευές115. 107. Σκίτσο βεροιώτικης τοιχοποιίας του ισογείου.

115 Βλ. ενδεικτικά : https://www.greekarchitects.gr/gr/architects-eye-view/ελληνική-παραδοσιακήβιοκλιματική-αρχιτεκτονική-id8960

116 Βασίλειος Μαρουλάς, «Βιοκλιματικός αρχιτεκτονικός σχεδιαμός», από το : Οδηγός Ενεργειακού Σχεδιασμού, Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική & εξοικονόμηση ενέργειας, εκδ. Κτίριο, Ά εκδ., Θεσσαλονίκη 2011, σ. 26.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

1 Η κατασκευαστική παράδοση της Βέροιας στο πλαίσιο του ευρύτερου βορειοελλαδικού χώρου Την αρχιτεκτονική των αρχοντικών με τον υπερυψωμένο, γεροχτισμένο πέτρινο κορμό, όπου στον ανώτατο όροφο προεξέχουν τα διάφορα σαχνισιά και τα χαγιάτια, συνηθίσαμε από αρκετά χρόνια να την ονομάζουμε «Μακεδονική αρχιτεκτονική», επειδή τα πιο αντιπροσωπευτικά και ίσως τα πιο πλούσια παραδείγματα σώζονταν στη Μακεδονία. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι παρόμοια αρχοντικά, με τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της αρχιτεκτονικής, υπήρχαν στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο, στη Θράκη, στη Στερεά Ελλάδα αλλά και στα νησιά του Βόρειου Αιγαίου (Σκόπελο, Θάσο, Μυτιλήνη, Σάμο).

Παρακάτω θα επιχειρήσουμε μια περιήγηση στο κατασκευαστικό σύμπαν του Βορειοελλαδικού χώρου, ώστε να αναδειχθεί καλύτερα η θέση της Βεροιώτικης οικοδομικής παράδοσης μέσα σε αυτό και οι ιδιαίτερες τεχνικές της.

Στη Βαλκανική, αλλά και στον Μικρασιατικό χώρο, βλέπουμε να χτίζονται κατοικίες με ενιαία χαρακτηριστικά που όμως σαφώς διαφοροποιούνται μορφολογικά και ο κάθε οικισμός αποκτά τη προσωπική, τοπική του φυσιογνωμία. Επίσης τα σπίτια των ορεινών οικισμών διαφέρουν από αυτά των καμποχωριών. Οι διαφοροποιήσεις αυτές οφείλονται στους διαφορετικούς τρόπους κατασκευής και αξιοποίησης των υλικών, που σε κάθε περίπτωση πρέπει να βρίσκονται εύκολα, επιτόπου και να εξυπηρετούν διαφορετικές ανάγκες. Οι ίδιοι εργάτες των μαστοροχωριών της Δυτικής Μακεδονίας και της Πίνδου, δηλώνουν ξεκάθαρα ότι σε κάθε μέρος που ταξίδευαν έχτιζαν σύμφωνα με τη συνήθεια του τόπου117. Στις δασωμένες περιοχές, όπου επικρατεί το ξύλο, κάποτε όλη η οικοδομή είναι ξύλινη. Σε περιοχές όπου η πέτρα είναι το μοναδικό οικοδομικό υλικό που προσφέρεται, τα σπίτια είναι εξ’ ολοκλήρου πέτρινα, όπως σε πολλά χωριά της Β. Ηπείρου, της Ηπείρου ή της Μάνης. Ο ενδιάμεσος τύπος, που είναι και ο επικρατέστερος, είναι ο μικτός, όπου ο κορμός της οικοδομής κατασκευάζεται με πέτρα και ο όροφος είναι ξύλινος (Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Ροδόπη, Πήλιο κ.λπ.) 118.

117 Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 33. 118 Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 34.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

1.1 Λίθινες τοιχοποιίες Στις περιπτώσεις όπου η πέτρα χρησιμοποιείται ως δομικό υλικό, οι πέτρινοι τοίχοι αποτελούν το κατακόρυφο φέρον στοιχείο, τον κορμό του σπιτιού. Ο τύπος κατασκευής που επικρατεί σε λαϊκά και αρχοντικά σπίτια της Βέροιας είναι ο μικτός, με την χρήση της πέτρας να απαντάται στο ισόγειο και στο μεσοπάτωμα, όταν αυτό υπάρχει. Οι λιθοδομές της Βέροιας έχουν χαρακτηριστική εμφάνιση, λόγω της χρήσης του τοπικού πωρόλιθου σε ισόδομες τοιχοποιίες κουσακλαμά119. Ομοιότητες και διαφοροποιήσεις με παραδοσιακά κτίσματα των περιοχών του βορειοελλαδίτικου χώρου, μπορούν να εντοπιστούν σε σχέση με τον τύπο κατασκευής (ξύλινο, λίθινο ή μικτό), το είδος της πέτρας που χρησιμοποιείται, το πάχος της και το συνδετικό κονίαμα. Στην γειτονική Νάουσα οι φέροντες τοίχοι του ισογείου κατασκευάζονται από μεγάλους πωρόλιθους, εδώ όμως συνήθως ακανόνιστης μορφής, με οριζόντιες ξυλοδεσιές και εξωτερική επιφάνεια πελεκημένη. Λίθινοι είναι και οι τοίχοι του επόμενου ορόφου, όταν το κτίριο είναι τριώροφο, ενώ σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, πέτρινος κατασκευάζεται σε όλο το ύψος του ένας από τους εξωτερικούς τοίχους, συνήθως όταν σε αυτόν περιλαμβάνονται οι καμινάδες των τζακιών 120 . Τέτοιες κατασκευαστικές τεχνικές συναντάμε και στα αρχοντικά της Κοζάνης, της Σιάτιστας, της Εράτυρας και της Καστοριάς, όπου η καμινάδα ενσωματώνεται στον κορμό της λίθινης τοιχοποιίας, σε αντίθεση με την χαρακτηριστική ημικυκλική προεξοχή του τζακιού του ορόφου στην Βέροια.

119 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 66. 120 Αλέξανδρος Οικονόμου, «Πολεοδομικοί και αρχιτεκτονικοί μετασχηματισμοί (16ος – 20ος αι.) στη Νάουσα της Μακεδονίας», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), [Βέροια 2003], σ. 224.

108. Βεροιώτικη χαρακτηριστική ισόδομη τοιχοιποιία, κουσακλαμά.

109. Λίθινη τοιχοποιία ισογείου και ορόφου σε αρχοντικό της Νάουσας.

110. Λεπτομέρεια λιθοδομής Νάουσα.

111. Αρχοντικό Μπασσάρα στην Καστοριά.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

112. Αρχοντικό Κωνσταντίνου Τζουρά στη Σιάτιστα.

Στην Κοζάνη εκτός από τον μικτό τύπο παρατηρούνται και εξ’ ολοκλήρου πέτρινα κτίρια, με ισόδομες λιθοδομές από λαξευτούς λίθους. Οι αρμοί ήταν προσεκτικά αρμολογημένοι με κονίαμα, που προεξείχε λίγα εκατοστά. Στην πραγματικότητα όμως, αυτή η κατασκευή αποτελούσε επένδυση μιας αργολιθοδομής121 χτισμένης με λάσπη, που ενίσχυαν οι ξυλοδεσιές122. Στην ορεινή τοποθεσία της Σιάτιστας, υπάρχει αφθονία βράχων και σε γεωλογική μελέτη που έχει γίνει παρέχονται λεπτομερείς πληροφορίες για το υπέδαφός της. Επιφανειακά επικρατούν ασβεστόλιθοι, ενώ σε χαμηλότερα στρώματα παρουσιάζεται και σχιστόλιθος. Οι τοίχοι των οικοδομών, μέχρι το τέλος του πρώτου πατώματος είναι χοντροί, κατασκευασμένοι με ασβεστολίθαρα και η λιθοδομή συνήθως δεν είναι επιχρισμένη, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις επιχρίονται μόνον οι αρμοί123. Παρόμοια είναι η κατασκευή των εξωτερικών περιμετρικών τοίχων στον γειτονικό στη Σιάτιστα οικισμό της Εράτυρας. Τα υλικά παραμένουν όμοια με τα παραπάνω, αλλά με λιγότερο πολυτελή κατασκευή. Στα αγροτικά σπίτια χρησιμοποιούσαν για τους περιμετρικούς τοίχους (ανεπίχριστους, πάχους περίπου 70 εκ.), ασβεστολίθαρα της περιοχής, με συνδετικό κονίαμα, λάσπη. Με την πάροδο του χρόνου η λάσπη ξεπλενόταν από τους αρμούς και η τοιχοποιία έδινε την εντύπωση ξερολιθιάς124. Στα αστικά σπίτια της περιοχής, που είναι κατεξοχήν διώροφα, η λιθοδομή του ισογείου χτίζεται με πέτρες χωρίς καμία σχεδόν προηγούμενη κατεργασία, εκτός από τους γωνιόλιθους. Ο συνδυασμός του φτωχού κονιάματος (λάσπη από κοκκινόχωμα) και της ακατέργαστης ασβεστόπετρας έχει ως αποτέλεσμα την μειωμένη στον χρόνο αντοχή της τοιχοποιίας. Οι εξωτερικές όψεις ήταν ανεπίχριστες και άρχισαν να 121 Αργολιθοδομές : οι ακανόνιστες σε μορφή πέτρες δομούνται με τη χρήση κονιάματος και στις γωνίες τοποθετούνται επεξεργασμένοι ακρογωνιαίοι λίθοι, τα λεγόμενα αγκωνάρια. Βλ. ενδεικτικά: http://5a.arch.ntua.gr/project/4247/5267 122 Σ. Αυγερινού - Κολώνια, «Κοζάνη», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 35. 123 Δ. Βεΐκου, Δ. Νομικού, «Σιάτιστα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 36. 124 Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, «Εράτυρα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος

113. Άποψη αγροτικής κατοικίας χωρίς χαγιάτι, στην Εράτυρα.

Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 16.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

επιχρίονται μετά τα μέσα του 19ου αι.125 Στην Καστοριά, η θεμελίωση ήταν πολύ εύκολη, λόγω της τοποθεσίας της, καθώς όλο το Κάστρο είναι χτισμένο στο βράχο, ο οποίος παρείχε και το υλικό για τις τοιχοποιίες. Το πέτρινο υλικό από τον εκβραχισμό στο επικλινές ανάγλυφο ήταν αρκετό, σε μεγάλες οικοδομές όμως δεν επαρκούσε και το συμπλήρωναν με λιθάρια που έφερναν από τα γύρω βουνά. Οι εξωτερικοί τοίχοι ήταν λασπόχτιστοι, με πάχος που έφτανε μέχρι και το 1 μ.126 Για τις γωνίες όμως έφερναν αγκωνάρια από πέτρα της Τσιούκας, που είναι σκληρή και ανθεκτική. Τα αγκωνάρια τα ορθογώνιζαν οι πελεκάνοι και τους τοίχους τους έχτιζε ο πρωτομάστορας. Ασβεστοκονίαμα μεταχειρίζονταν μονάχα στα εσωτερικά επιχρίσματα και στα χαρακτηριστικά αρμολογήματα της εξωτερικής τοιχοποιίας. Συχνά, την έλλειψη άμμου την αντικαθιστούσαν με ντόπιο κιτρινόχωμα127. Στα Αμπελάκια Λάρισας οι εξωτερικοί τοίχοι κατασκευάζονταν γενικά από ημιλάξευτη λιθοδομή και μερικοί εσωτερικοί από αργολιθοδομή, μέσου πάχους 0,65μ. (από 0,50-0,80 μ.). Σε ειδικές περιπτώσεις το πάχος έφτανε έως και 1,10-1,20 μ. Ήταν κτισμένοι με ασβεστολιθική πέτρα και ασβεστοκονίαμα, ενισχύονταν κάθε 0,70 μ. με χατίλια από καστανιά πάχους 0,10μ. και ήταν επιχρισμένοι εξωτερικά. Οι εσωτερικοί τοίχοι γενικά, καθώς και οι εξωτερικοί του ξάνωγου, κατασκευάζονταν από τσατμά. Οι εξωτερικοί τοίχοι σε σχήμα Γ ή Π του ξάνωγου των μεγαλύτερων σπιτιών έχουν κατασκευαστεί από λιθοδομή υποχρεωτικά, για να στηριχθεί καλύτερα η στέγη128.

115. Το παλιότερο καστοριανό αρχοντικό Τσιατσαπά στο Απόζαρι. 114. Σπίτι Μάρκαινας [1901] στην Εράτυρα. Με την αύξηση του ύψους τονίζεται ο κατακόρυφος άξονας του σπιτιού. Μπροστά από την είσοδο διαμορφώνεται το χαγιάτι.

125 Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, «Εράτυρα»…, ό.π., σ. 29. 126 Ν. Κ. Μουτσόπουλος «Καστοριά», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 51. 127 Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 37. 128 Α. Διαμαντοπούλου, «Αμπελάκια», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, 116. Τριώροφο αρχοντικό Τσαγγαλιά στα 117. Βορινή άποψη του αρχοντικού Τσιλίκη, Αμπελάκια. Αμπελάκια. τόμος ΣΤ’ : Θεσσαλία - Ήπειρος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 15.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στο Πήλιο τα περισσότερα παραδείγματα χρονολογημένων παραδοσιακών σπιτιών που διασώζονται ως σήμερα, ανάγονται στον 19ο αιώνα. Σε πιο παλιά εποχή (1700-1750) ανήκουν οι πετρόχτιστοι «πύργοι» με τα τολμηρά ξώστεγα, μερικοί από τους οποίους σώζονται επισκευασμένοι ή μισοκατεστραμμένοι129. Στις αρχές του 19ου αι. οικοδομήθηκαν οι παραδοσιακές κατοικίες με τη γνωστή πηλιορείτικη φυσιογνωμία, όπου οι πυργοειδείς πέτρινες βάσεις επιβεβαιώνουν τη συγγένεια με τους πρώιμους πύργους. Στο Πήλιο είναι χαρακτηριστική η φρουριακή μορφή που παίρνει η πέτρινη βάση των σπιτιών, για να καλύψει την υψομετρική διαφορά ανάμεσα στην πίσω και την εμπρός πλευρά τους130. Από κατασκευαστική άποψη, στα αγροτικά καταλύματα κυριαρχεί η πέτρα, ενώ η τεχνική ακολουθεί τους ίδιους δρόμους με εκείνη του βορειοελλαδικού χώρου. Η θεμελίωση γινόταν σε ανομοιογενές έδαφος, με πρόχειρα χτισμένες ακατέργαστες πέτρες και χωματόλασπη. Οι φέροντες τοίχοι χτίζονταν με χοντρολαξευμένους ασβεστόλιθους και λεπτότερους σχιστόλιθους σε δύο παράλληλα χτισμένες παρειές, σε ένα πλάτος γύρω στα 0,80 μ., με το μεταξύ τους κενό να γεμίζεται με μπάζα, πέτρες και λάσπη. Στις γωνίες, τα πρέκια και τους λαμπάδες, χρησιμοποιούνται καλύτερες και πιο προσεκτικά κατεργασμένες πέτρες131.

119. Μακρινίτσα. Ο πύργος Σκοτεινιώτη στη συνοικία Κουκουράβα.

120. Λεχώνια. Ο πύργος του Ολύμπιου [με προσθήκη του 1860].

118. Μακρινίτσα. Άποψη του πυκνά δομημένου κέντρου της.

129 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος ΣΤ’ : Θεσσαλία - Ήπειρος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 38. 130 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»…, ό.π. , σ. 67. 131 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»…, ό.π., σ. 83.

121. Μακρινίτσα. Διαπλάτυνση - στάση μπροστά σε κρήνη «ακουμπισμένη» σε τοίχο.

122. Εξ ολοκλήρου πέτρινη κατασκευή σπιτιού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

1.2 Ξυλοδεσιές – Ξύλινα φέροντα στοιχεία Παραδοσιακά στη λίθινη τοιχοποιία του ισογείου, σε διαστήματα που ποικίλλουν από κτίριο σε κτίριο (στην Βέροια συνήθως ανά 0,50 μ.), μεσολαβούν τα χατίλια, οριζόντιοι ξυλόδεσμοι που ανακουφίζουν τα φορτία και βρίσκονται και στις δύο παρειές των τοίχων (εσωτερική και εξωτερική). Τα δοκάρια (χατίλια) συνδέονται μεταξύ τους με κλάπες, έτσι ώστε να σχηματίζεται μια σχάρα, το ζωνάρι. Οι ξυλοδεσιές λειτουργούσαν όχι μόνον ως στοιχεία σύνδεσης της τοιχοποιίας, αλλά βοηθούσαν στην καλύτερη έδραση των λίθων και ενίσχυαν την αντοχή των κτιρίων σε περίπτωση σεισμών. Η ενίσχυση της πέτρινης τοιχοποιίας με ξυλοδεσιές, αποτελεί βασικό γνώρισμα της τεχνοτροπίας των παραδοσιακών κατασκευών της Μακεδονίας και όχι μόνο. Από περιοχή σε περιοχή, και φυσικά από κτίσμα σε κτίσμα, παρατηρούνται μικρές κατασκευαστικές διαφοροποιήσεις που σχετίζονται με τις ανάγκες του κτιρίου, το ύψος του, την οικονομική επιφάνεια του ιδιοκτήτη και την διαθέσιμη τοπική ξυλεία. Στη Βέροια συναντάμε δύο τύπους ξυλοδεσιάς στις γωνίες των κτιρίων και πολύ συχνά αποτμήσεις (φαλτσογωνίες) που ποικίλουν σε μορφές. Επίσης, τα ξύλινα φέροντα στοιχεία (ντιρέκια) του ισογείου είναι άριστα μελετημένα και αρθρωμένα, ώστε να λειτουργούν στην εντέλεια με οριακό αριθμό, γεγονός που δείχνει τη γνώση και την αυτοπεποίθηση των μαστόρων132. Στην Καστοριά χτίζοντας τα λίθινα ντουβάρια, τα έδεναν ανά διαστήματα 1,5 μ. περίπου καθ’ ύψος, με χατίλια, δρύινα εξωτερικά και από ξύλο καστανιάς εσωτερικά. Τα ξύλα που χρησιμοποιούσαν στην οικοδομή, τον κερεστέ, τα κουβαλούσαν από μακριά, από τα βουνά του Γράμμου133. Συχνά στις γωνίες των ισογείων διαμορφώνονται αποτμήσεις με απολήξεις από εκφορική ξυλοκατασκευή για τη διευκόλυνση της διέλευσης υποζυγίων134. Στην Βέροια ο αριθμός των αποτμήσεων στις γωνίες των κτιρίων είναι μεγαλύτερος, πράγμα που διευκόλυνε την κυκλοφορία στα στενά καλντερίμια της παλιάς πόλης. 132 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 75. 133 Ν. Κ. Μουτσόπουλος «Καστοριά»…, ό.π., σ. 51. 134 Μουτσόπουλος, Βέροια, σ. 65.

123. Άποψη αρχοντικού Σαράφογλου, Βέροια.

124. Απότμηση γωνίας προεξοχές στη Βέροια.

με

πριματικές

125. Αρχοντικό Ε. Βαμβακά στην Κοζάνη. Λεπτομέρεια της ανατολικομεσημβρινής όψης, όπου η απότμηση της γωνίας του προεξέχοντος κατά το σχήμα Γ τμήματος του αρχοντικού φέρει εγχάρακτη επιγραφή του έτους ανέγερσης.

126. Απότμηση γωνίας, Σιάτιστα.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στο κατάφυτο Πήλιο τα δάση καστανιάς, δρυός και οξυάς, παρείχαν τα απαραίτητα για το χτίσιμο των σπιτιών. Οι παρεμβολές των οριζόντιων ξυλόδεσμων με τη μορφή σχάρας ήταν σε αποστάσεις 1,001,50 μ.135 Στα ξύλινα δομικά στοιχεία των όψεων ανήκουν τα δοκάρια που στηρίζουν το γείσωμα της στέγης (γρηπίδα) και η φάσα με τη δαντελωτή μορφή που καλύπτει τις άκρες τους, το συνεχές ξύλινο γείσο πάνω από τα παράθυρα, τα στρογγυλεμένα κεφάλια των δοκαριών στις βάσεις των σαχνισιών και η ξύλινη ταινία που έρχεται να τα προφυλάξει, καθώς και η ανεστραμμένη κωνική βάση αξονικών ξεπεταχτών136.

127. Γλυπτή διαμόρφωση της απότμησης γωνίας τοίχων στην πρόσοψη του αρχοντικού Γ. Σβάρτς, στα Αμπελάκια.

128. Αρχοντικό αδελφών Εμανουήλ στην Καστοριά. Τριγωνικές προεξοχές και απότμηση γωνίας.

135 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»…, ό.π., σ. 83-84. 136 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»…, ό.π., σ. 70.

129. Πινακάτες. Το αρχοντικό Ξηραδάκη [1840].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

1.3 Εξωτερικοί – Εσωτερικοί τοίχοι του ορόφου Γενικά στην παραδοσιακή κατασκευή, ενώ στη βάση του κτιρίου επικρατεί συνήθως η πέτρα, στον όροφο υπάρχει ανάγκη να ελαττωθεί το φορτίο και γι’ αυτό χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά το ξύλο, ιδιαίτερα για την κατασκευή του σαχνισιού, που στην Βεροιώτικη κατοικία είναι πολύ διαδεδομένο. Στην Νάουσα η τοιχοποιία στον όροφο δεν διαφοροποιείται από αυτήν της Βέροιας (τσατμάς-μπαγδατί). Οι τσατμάδες στην Βέροια έχουν ως υλικό πλήρωσης μικρές πέτρες και όχι τούβλα (βήσαλα), όπως θα δούμε σε άλλες περιπτώσεις παρακάτω. Σε αντίθεση με την Βέροια, στα λαϊκά σπίτια της Εράτυρας οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι κατασκευάζονται από τσατμά, τα κενά του οποίου γεμίζονται με πλιθιά ή μικρές πέτρες, το πουρί, και η κατασκευή αυτή ονομάζεται μπελμές. Στην κατασκευή με πουρί, χρησιμοποιείται άφθονο κονίαμα από κοκκινόχωμα, ενισχυμένο με λεπτό άχυρο, το χνούμι. Όλοι οι εσωτερικοί τοίχοι επιχρίονται 137. Σε ορισμένα σπίτια, που χτίστηκαν στο δεύτερο μισό του 18ου αι., τα διάκενα του τσατμά γεμίζονται με συμπαγείς, πλακοειδείς οπτόπλινθους (βήσαλα), σε κάθετη, οριζόντια ή διαγώνια διάταξη, έτσι ώστε να δημιουργούνται διακοσμητικά μοτίβα και οι επιφάνειές τους αφήνονταν ανεπίχριστες. Στις αρχές του 20ου αι., τον τσατμά αντικατέστησε το μπαγδατί. Οι τοίχοι από μπαγδατί επιχρίονται με κονίαμα από κοκκινόχωμα, ενισχυμένο με λεπτό άχυρο138. Παρεμφερείς τεχνοτροπίες συναντάμε και σε σπίτια της Σιάτιστας, με ανεπίχριστους τσατμάδες στους ορόφους, επιμελημένης κατασκευής, που πληρώνονται συχνά με εμφανή βήσαλα σε διαγώνια ψαθωτή διάταξη, που θυμίζει κεραμοπλαστικά ναών139.

130. Tσατμάς ορόφου σε σπίτι στη Βέροια.

131. Σαχνισί με μπαγδατί, Βέροια.

132. Λεπτομέρεια τσατμά στην Νάουσα. 133. Τοιχοποιία ορόφου από τσατμά στην Νάουσα.

137 Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, «Εράτυρα»…, ό.π., σ. 16-17.

138 Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, «Εράτυρα»…, ό.π., σ. 32. 139 Μ. Αρακαδάκη, «Ηπειρωτικός Ελληνικός χώρος (ΙΙ) Βορειοελλαδίτικα αρχοντικά & αστικά σπίτια», σ. 28.

134. Αρχοντικό Νεραντζόπουλου στη Σιάτιστα. Διακρίνεται η κατασκευή του τσατμά και εξωτερικά. Η στέγη προεξέχει γύρω από το οικοδόμημα και ξετυλίγεται σαν δαντέλα.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, σύνηθες υλικό δομής ήταν το ξύλο και ορισμένες φορές η πέτρα. Στην πρώτη περίπτωση, τον σκελετό του σπιτιού αποτελούσε ένα πλέγμα κάθετων και διαγώνιων στοιχείων, οι παγιάντες. Αυτός ο ξύλινος σκελετός ονομαζόταν κορεστές. Στους τοίχους, ο φέρων σκελετός πληρωνόταν με ωμά πλιθάρια και επιχριόταν (τσατμάς). Οι μπαγδατότοιχοι κατασκευάζονταν από οριζόντιες πηχούλες (μπαγδατόπηχες) κι επιχρίονταν με ασβεστοκονίαμα εμπλουτισμένο, για περισσότερη συνοχή, με φλοιούς δημητριακών ή ψιλοκομμένο άχυρο ή γιδότριχες140. Στην Καστοριά οι μεσοτοιχίες και οι εξωτερικοί τοίχοι του τελευταίου ορόφου, γίνονταν από τσατμά επιστρωμένο με στουμπισμένο άχυρο και ασβέστη (αχυρωμένο ασβεστοκονίαμα)141.

135. Λεπτομέρεια κατασκευής τσατμά [18ου αι.], Εράτυρα. Τα διάκενα του πληρούνται με συμπαγείς πλακοειδείς οπτόπλινθους που συνδέονται μεταξύ τους με ασβεστοκονίαμα. Όλη η κατασκευή είναι εμφανής.

Στο Πήλιο η κατασκευή του τελευταίου ορόφου από ελαφρά υλικά, επέτρεψε τη μετατόπισή του πέρα από τις εξωτερικές επιφάνειες των λιθόκτιστων πρώτων ορόφων περιμετρικά, καθώς στηρίζεται πάνω σε ξύλινα προβάλλοντα δοκάρια, λοξές αντηρίδες και εκφορικές πέτρινες προεκβολές142.

136. Η οδός Δημητρίου Πολιορκητή, Άνω Πόλη.

140 Ά. Αναστασιάδης, «Θεσσαλονίκη», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 18,22. 141 Ν. Κ. Μουτσόπουλος «Καστοριά»…, ό.π., σ. 51. 142 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»… ό.π., σ. 45.

137. Τρίκερι. Το αρχοντικό Κρασά [πρώην Ιωάννου].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

1.4 Κουφώματα – Δάπεδα - Έπιπλα Αποκλειστική είναι η χρήση του ξύλου σε κουφώματα, δάπεδα, οροφές και εντοιχισμένες ντουλάπες (μουσάντρες). Οι διαφορετικοί τρόποι κατεργασίας και διακόσμησης των εσωτερικών ξύλινων στοιχείων, προσδίδουν σε κάθε παραδοσιακό οικισμό τον δικό του χαρακτήρα με αποκορύφωμα τα πλούσια αρχοντικά. Έτσι και στη Βέροια το κύριο υλικό κατασκευής και διακόσμησης των εσωτερικών χώρων είναι το ξύλο. Οι κατασκευές είναι απλούστερες, ακόμα και σε πλούσια αρχοντικά, σε σχέση με άλλες περιοχές της Δ. Μακεδονίας (Σιάτιστα, Καστοριά). Επιπλέον χαρακτηριστικό στοιχείο αποτελούν τα βοτσαλοστρωμένα δάπεδα της εσωτερικής αυλής των σπιτιών, τεχνική που απαντάται σπάνια στην Ηπειρωτική Ελλάδα143. Κοινό χαρακτηριστικό των διώροφων αρχοντικών με μεσοπάτωμα, είναι τα ανοίγματα - σχισμές στο ισόγειο, τα μικρά ανοίγματα με σιδεριές στο μεσοπάτωμα και τα πολλά και μεγάλα ανοίγματα στον όροφο, που καθόριζαν και τις κατασκευαστικές τεχνικές των μαστόρων. Στην Κοζάνη, μεγάλα ξύλινα δοκάρια, οι γριντιές, με τα άκρα τους πακτωμένα στη λιθοδομή, στηρίζουν τα ξύλινα πατώματα. Το σανίδωμα των δαπέδων παρουσιάζει ποικίλες διαστάσεις μήκους, ενώ το φάρδος του φτάνει μέχρι τα 25 εκ. Οι πόρτες των κυρίων χώρων ήταν ταμπλαδωτές και διαφοροποιούνταν από αυτές των βοηθητικών χώρων με τοξωτό υπέρθυρο144. Επίσης, ο τύπος του ξυλόγλυπτου τζακιού είχε εμφανιστεί στην πόλη, αν και ήταν φαινόμενο αρκετά σπάνιο στη μακεδονίτικη αρχιτεκτονική, όπου κυριαρχεί η κατασκευή της φούσκας του τζακιού από γύψο και κονίαμα, με έντονα σχέδια και καμπύλες145. Στις λαϊκές πλατυμέτωπες κατοικίες της Εράτυρας όλα τα κουφώματα είναι ξύλινα. Χαρακτηριστικό είναι το μικρό ύψος στις πόρτες των δωματίων (1,50-1,55 μ.). Πολλές φορές, τα ξύλινα παντζούρια των παραθύρων, τα κανάτια, κατασκευάζονται συρόμενα πάνω σε ξύλινους οδηγούς που τοποθετούνται στην εξωτερική παρειά του τοίχου. Τα δάπεδα είναι ξύλινα και τα σανίδια τους καρφώνονται απευθείας πάνω στα πατόξυλα 143 Μ. Αρακαδάκη, «Ηπειρωτικός Ελληνικός χώρος (ΙΙ) Βορειοελλαδίτικα αρχοντικά & αστικά σπίτια», σ. 62. 144 Σ. Αυγερινού - Κολώνια, «Κοζάνη»…, ό.π., σ. 35. 145 Σ. Αυγερινού - Κολώνια, «Κοζάνη»…, ό.π., σ. 41.

138. Επάνω ξύλινο παράθυρο στο ισόγειο, κάτω ξύλινη αυλόθυρα σε διατηρητέο σπίτι στη Νάουσα.

140. Αρχοντικό Ν. Βούρκα - Κατσικά, Κοζάνη. Αριστερά η πόρτα του μαγαζέ και δεξιά του μπας οντά. Με τη διαφορετική μορφή και το διάκοσμο κυρίως των υπερθύρων υποδηλώνεται η διαφορετική λειτουργία των χώρων.

139. Άποψη ταβανιού σε σπίτι στην Μπαρμπούτα.

141. Τζάκι με ξυλόγλυπτο διάκοσμο από τον καλό οντά του αρχοντικού Τσιμηνάκη [δωρεά Σταθάτου], στην Κοζάνη.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

(κυρίσια)146. Στη Σιάτιστα η επεξεργασία του ξύλου βρήκε την κορύφωσή της (ταβάνια, κουφώματα, φεγγίτες, έπιπλα). Τα παράθυρα δεν είχαν τζαμλίκια, παρά μόνο ξύλινο πλέγμα ή σιδεριά και έκλειναν με ξύλινα κανάτια (πατζούρια)147. Οι γεροφτιαγμένες ξύλινες αυλόθυρες με τα μεγάλα γυφτόκαρφα, αποτελούν κοινό στοιχείο των παραδοσιακών Μακεδονίτικων οικισμών. Στην Καστοριά έχουν συνήθως τοξωτό υπέρθυρο και ασφαλίζονται με το μάνδαλο, τους ξύλινους σύρτες και τις αμπάρες. Μόλις δρασκελίσουμε την αυλόθυρα, βρισκόμαστε στην κλειστή αυλή που πάντα ένα μέρος της, είναι στρωμένο με μεγάλες πλακόπετρες με ασπρισμένους αρμούς148. Στο Πήλιο, η τυποποίηση στα μεγέθη, διαστάσεις και αποστάσεις των οικοδομικών στοιχείων, φανερώνει τη μακρόχρονη εμπειρία των περιφερόμενων μαστορικών συντεχνιών, αλλά και ερμηνεύει την κτιριολογική και μορφολογική ομοιότητα των σπιτιών στο βαλκανικό και μικρασιατικό χώρο. Τα ισνάφια που έδρασαν και διακρίθηκαν στο Πήλιο προέρχονται κυρίως από τη Δ. Μακεδονία και την Ήπειρο 149.

142. Όψη μουσάντρας στην Εράτυρα.

143. Αρχοντικό Κανατσούλη, Σιάτιστα. Διακοσμημένο ταβάνι του ορόφου.

144. Αρχοντικό Γρ. Βούρκα στην Κοζάνη. Λεπτομέρεια από την ξύλινη οροφή του δοξάτου. Ο ταβλάς.

147. Βυζίτσα. Το αρχοντικό Κόντου στο Πήλιο. Εσωτερικό αταβάνωτης σάλας στον καλοκαιρινό. Υπερυψωμένα καθιστικά, φεγγίτες, τορνευτά κάγκελα, διάτρητοι από ανοίγματα τοίχοι.

146 Δ. Αϊβάζογλου - Δόβα, «Εράτυρα»…, ό.π., σ. 17. 147 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 56. 148 Ν. Κ. Μουτσόπουλος «Καστοριά»…, ό.π., σ. 51,53. 149 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»…, ό.π., σ. 84.

145. Αυλόθυρα με ενίσχυση από θυροκάρφια στην Σιάτιστα.

146. Εράτυρα. Επάνω όψη αυλόπορτας προς το δρόμο, κάτω όψη αυλόπορτας προς την αυλή. Διακρίνεται η αμπάρα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

1.5 Στέγη Τελική κατασκευή για το κλείσιμο του σπιτιού ήταν η ξύλινη στέγη. Χαρακτηριστικό στοιχείο των αρχοντικών στη Βέροια, είναι η μεγάλη προεξοχή της στέγης και η κυκλική διαμόρφωσή της στις γωνίες150. Τα στενά καλντερίμια σχεδόν καλύπτονται από τις αστρέχες των αντικρινών στεγών, που προεξέχουν μέχρι 1,00-1,50 μ., πλησιάζοντας σε απόσταση μικρότερη από 0,60-0,80 μ.151 Η ξύλινη στέγη καλύπτεται με κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Η μεγάλη προεξοχή της στέγης στο αρχοντικό Γ. Λασσάνη της Κοζάνης, με τις καμπυλωμένες γωνίες της, θυμίζει ορισμένα παραδείγματα της Βέροιας και σχεδόν όλα της Σιάτιστας, που αποτελούν και ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά της152. Στην Καστοριά για να σκαρώσουν την οροφή, τοποθετούσαν πρώτα τις γρεντιές, χοντρά ίσια δέντρινα καδρόνια, μήκους μέχρι 8,00 μ. Πάνω τους ακουμπούσαν τα πατόξυλα, σταθεροποιημένα με σφήνες ή φόλες, και τα πέταυρα. Τα πέταυρα ήταν από πεύκο που διάλεγαν να έχει κατάλληλο «νταμάρι». Σε μερικές περιπτώσεις αντί για πέταυρα χρησιμοποιούσαν καλάμια, που τα λένε κότζες. Η στέγη πατάει στους εξωτερικούς τοίχους και στα νταγιάκια (κατακόρυφοι στύλοι) που τα δένουν με μόρσο. Τα σατσάκια (γείσωμα) συμπληρώνουν την αρματωσιά της στέγης και δημιουργούν μια χαρακτηριστική πλαστική γραμμή που προεξέχει ολόγυρα153. Στα Αμπελάκια η στέγη δεν έχει ιδιαιτερότητες στην κατασκευή σε σχέση με τη Βέροια, εκτός από το μικρότερο πλάτος της αστρέχας (0,60-0,70 μ.) και την απουσία της κυκλικής διαμόρφωσης στις γωνίες. Τα ξύλα που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή των αμπελακιώτικων σπιτιών είναι από καστανιά και σπανιότερα από βελανιδιά 154. 150 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 70. 151 Μ. Αρακαδάκη, «Ηπειρωτικός Ελληνικός χώρος (ΙΙ) Βορειοελλαδίτικα αρχοντικά & αστικά σπίτια», σ. 56. 152 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 115-116. 153 Ν. Κ. Μουτσόπουλος «Καστοριά»…, ό.π., σ. 51. 154 Α. Διαμαντοπούλου, «Αμπελάκια»…, ό.π., σ. 15-16.

148. 1. Μεγάλη προεξοχή αστρέχας, 2. Ημικυκλική διαμόρφωση στη γωνία της στέγης. Κατοικίες στη Βέροια.

149. Προεξοχή της στέγης σε σπίτια στη Νάουσα.

2 1

150. Αρχοντικό Γ. Λασσάνη στην Κοζάνη. 1. Νότια όψη 2. Δυτική όψη

151. Αρχοντικό Νεραντζόπουλου στη Σιάτιστα.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

152. Σπίτι Παπαγεωργίου στην Εράτυρα.

153. Το αρχοντικό Γ. Σβάρτς, στα Αμπελάκια Λάρισσας. Καύχημα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μας, σε άποψη από τα νοτιοανατολικά.

154. Αρχοντικό Ναντζή στην Καστοριά. Τυπική προεξοχή καστοριανού οντά πρός την εσωτερική αυλή και το δρόμο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Στο Πήλιο η επικάλυψη της στέγης γινόταν με ντόπιες σχιστόπλακες, οι οποίες τοποθετούνταν με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε μια να καλύπτει τον κάτω από αυτήν αρμό και τα 2/3 του μήκους της. Έτσι δημιουργείται μεγάλη επιφάνεια τριβής που εμποδίζει την ολίσθηση. Εδώ σπάνια θα συναντήσει κανείς ολοκληρωμένα ζευκτά στη στέγη. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η κατασκευή της συνίσταται σε ένα σύνολο συγκροτημένο από ξύλινα γραμμικά στοιχεία, που συνδυάζονται σε μία ποικιλία διατάξεων. Επίσης το «δικαίωμα αστρέχας» που εξασφάλιζε την αναγκαία απόσταση (0,60-1,00 μ.) ανάμεσα στα κτίρια, για να βρίσκουν διέξοδο τα νερά της βροχής που κατέβαιναν ορμητικά από ψηλά, ισχύει μέχρι και σήμερα και ανήκει σε ένα άγραφο εθιμικό δίκαιο, το οποίο τηρούν κατά την κατασκευή της κατοικίας155. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι τοπικές ιδιαιτερότητες στη Βεροιώτικη οικοδομική τέχνη είναι οι πώρινες ισόδομες εμφανείς λιθοδομές, οι τολμηρές στηρίξεις στους υπόστυλους χώρους των ισόγειων στεγασμένων αυλών, οι περίτεχνες βοτσαλοστρωμένες αυλές, οι εκφορικές ξυλοκατασκευές φουρουσιών στα σαχνισιά, οι ημικυκλικές προεξοχές των μπουχαριών και οι επιβλητικές προεξοχές των στεγών. Τα στοιχεία αυτά είναι που καθιστούν τη Βεροιώτικη οικοδομική τέχνη ξεχωριστή.

155 Ρ. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, «Πήλιο»…, ό.π., σ. 28,84.

155. Κτιριακοί όγκοι ξεπροβάλλουν μέσα από το πλούσιο πράσινο. Χαρακτηριστική επικάλυψη της στέγης με ντόπιες σχιστόπλακες στο Πήλιο.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

2 Αξιολόγηση της σημερινής κατάστασης : βαθμός διατήρησης των τεχνικών Τα ιστορικά κτίσματα αποτελούν ζωντανές μαρτυρίες του παρελθόντος. Η πολιτιστική μας κληρονομιά μας δίνει ταυτότητα, μας βοηθάει στην κατανόηση της ιστορίας μας και στην ταύτιση του περιβάλλοντος με την κοινωνία που βιώνουμε156. Ακόμη και οι νεότερες, νεοκλασικές ή εκλεκτιστικές επιδράσεις αν γίνουν με ευαισθησία, προσοχή και σεβασμό στην αρχιτεκτονική παράδοση, ενσωματώνονται οργανικά στην εικόνα της πόλης, αποτελώντας μαρτυρία της ιστορικής συνέχειάς της και των εξελίξεων157. Στις Βεροιώτικες παραδοσιακές κατοικίες οι συνδυασμοί υφής και χρωμάτων, τα υλικά κατασκευής που παραδοσιακά αφήνονται στη φυσική τους κατάσταση και η αλλοίωση των επιφανειών από την πάροδο των χρόνων, αποτελούν παράγοντες ενοποίησης του αστικού τοπίου. Όμως, στη σημερινή εποχή αυτή η ιστορική συνέχεια έχει διακοπεί ή τουλάχιστον έχει αποδυναμωθεί σε μεγάλο βαθμό. Πολλά από τα σπίτια, που τα γνωρίζουμε πλέον μόνον από μαρτυρίες ή παλιές φωτογραφίες δεν υπάρχουν πια επειδή έπεσαν θύματα της ρυμοτομίας. Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση και ενδεχομένως η έλλειψη ευαισθησίας και αισθητικής των υπεύθυνων κρατικών υπηρεσιών οδήγησε στην γνωστή εικόνα της νεοελληνικής επαρχιακής πόλης. Τις δεκαετίες του ‘60 και του ’70, πολλά παραδοσιακά Βεροιώτικα σπίτια και αρχοντικά (όπως π.χ. το αρχοντικό του Σιορ Μανολάκη) καταστράφηκαν στο πλαίσιο της νέας πολεοδομικής τάξης των πραγμάτων από τη λαίλαπα της αντιπαροχής, της τσιμεντοποίησης, του απρόσωπου, άχρωμου και απάνθρωπου. Με ταχύτατο ρυθμό και καταλαμβάνοντας μεγάλη έκταση μέσα στο ιστορικό κέντρο, οι σύγχρονες κατασκευές δεν είναι δυνατόν να αφομοιωθούν οργανικά γιατί είναι ασυμβίβαστες με την ιστορική πόλη και την αρχιτεκτονική της.

156 Α. Μέντζα, Ν. Κ. Χατζητρύφων, «Ζητήματα σύγχρονης διατήρησης της διαχρονικότητας παραδοσιακών κτιρίων στη Μακεδονία και Θράκη της Ελλάδας», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια [2003], σ. 204. 157 Καλογήρου, «Βέροια», σ. 38-39.

156. Κατοικία στην οδό Πάροδος Καστανιάς.

157. Παραδοσιακή κατοικία στην οδό Δημοσθένους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Η κληρονομιά της λαϊκής αρχιτεκτονικής, αυτής που προλάβαμε και που ζει ακόμα στις μέρες μας, δεν είναι μια νεκρή υπόθεση. Πιστεύω ότι αξίζει κάθε αγώνα για να την κρατήσουμε στη ζωή, όπου ακόμα είναι αυτό δυνατόν. Αυτά τα αρχοντικά της παλιάς Βέροιας, τα τελευταία δείγματα ενός σπουδαίου ιστορικού παρελθόντος, που είναι πολύτιμα για την κατανόηση της κοινωνικής δομής και της διάρθρωσης της οικονομίας στα δίσεκτα χρόνια της τουρκοκρατίας, πρέπει πάση θυσία να διατηρηθούν, να αναστηλωθούν και να εξοπλιστούν κατάλληλα, ώστε να μπορούν να διδάξουν τις γενιές που θα έρθουν. Έγιναν σίγουρα προσπάθειες για την προστασία και την διατήρηση των οικιστικών συνόλων που διασώζονται, κυρίως στην περιοχή της Μπαρμπούτας (όπου διατηρούνται περίπου 50 κατοικίες μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής) και μεμονωμένες κατοικίες στην περιοχή της Κυριώτισσας και ευτυχώς διασώθηκαν κάποια αρχιτεκτονικά διαμάντια, αλλά η οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων αποτελεί σοβαρή τροχοπέδη για την επιβίωση και διάσωση ανεπανάληπτων μνημείων του παρελθόντος μέσα στο ιστορικό κέντρο που είναι και το φυσικό τους πλαίσιο.

158. Άποψη καλντεριμιού της Κυριώτισσας.

159. Αποκατεστημένο σαχνισί.

160. Απόψεις οικίας πρίν και μετά την αποκατάσταση.

161. Σπίτι στην οδό Δημοσθένους.

Οι παλιοί μαστόροι που εφάρμοζαν από πρωτογενή, βιωμένη εμπειρία και γνώση τις παλιές κατασκευαστικές τεχνικές έχουν εκλείψει προ πολλού, μαζί με τη δυνατότητα συντήρησης αυτής της αρχιτεκτονικής με τους αυθεντικούς κατασκευαστικούς τρόπους και υλικά. Μόνον οι αρχαιολογικές Υπηρεσίες διαθέτουν πλέον κάποιους ειδικευμένους τεχνίτες, οι οποίοι πραγματοποιούν συντηρήσεις και αποκαταστάσεις με βάση την αντίστοιχη σύγχρονη θεωρία και τεχνικές, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει κάποιου είδους βιωματική συνέχεια με το παρελθόν.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ - ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Τέλος σημαντικό θέμα αποτελεί και ο βαθμός διατήρησης της αρχιτεκτονικής παράδοσης, στο ευρύτερο πλαίσιο της Μακεδονίας. Η έλλειψη μιας ρεαλιστικής πολιτικής ή νομοθεσίας η οποία θα ευνοεί έμμεσα τους ιδιοκτήτες των αρχοντικών και συγχρόνως το κοινωνικό σύνολο είναι φανερή. Ο χαρακτηρισμός ως διατηρητέων από τις κρατικές αρχές, μεμονωμένων μόνο κτιρίων δεν είναι αρκετός, καθώς οι ιδιοκτήτες τους λόγω οικονομικών δυσκολιών τα εγκαταλείπουν με αποτέλεσμα να ακολουθεί η κατάρρευσή τους. Η χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αποκαταστάσεις σε συγκεκριμένα κτίρια αποτελεί θετικό παράγοντα για την όλη κατάσταση, αλλά μάλλον δεν είναι αρκετή ώστε να αποκαταστήσει πλήρως το ύφος και το μεγαλείο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που αναπτύχθηκε μέχρι την εξάπλωση του νεοκλασικισμού στα Ελληνικά αστικά κέντρα158.

162. Άποψη σπιτιών στην οδό Σοφού.

164. Προειδοποιητικές πινακίδες από την τεχνική υπηρεσία του Δήμου. 163. Εγκαταλελειμμένο σπίτι στη Βέροια.

158 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία, σ. 55.

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Οι βοτσαλοστρωμένοι δρόμοι Με παρόμοια τεχνική αυτής των βοτσαλοστρωμένων αυλών, φτιάχνανε και τα καλντερίμια. Ακολουθεί μαρτυρία του παππού μου, που το 1947 σχολιαρόπαιδο γύρω στα 15, εργάστηκε για το χαρτζιλίκι του ως τσιράκι στον Δήμο Βέροιας όταν ανακατασκεύαζε τον βοτσαλωτό δρόμο που ξεκινάει από την πλατεία Ωρολογίου και κατηφορίζει περιμετρικά της Μπαρμπούτας έξω από το ποτάμι, καταλήγοντας στη γέφυρα του «Καρά Αχμέτ» και από εκεί στον συνοικισμό του Προμηθέα :

«Αυτοί οι δρόμοι ήταν από την Τουρκοκρατία και χάλασαν και ο Δήμος αποφάσισε να τους επιδιορθώσει. Οι εργάτες μπροστά ξήλωναν ό,τι πέτρες είχαν απομείνει, το ισοπέδωναν, το διαμόρφωναν με τις τσουγκράνες και έπειτα χαράζανε με ράμμα την μέση του δρόμου. Εμείς ρίχναμε ένα παχύ στρώμα άμμου και στη συνέχεια κουβαλούσαμε στρόγγυλες ποταμίσιες πέτρες διαφόρων μεγεθών που τα μαστόρια τις βάζαν σε σειρά. Η διαλογή γινόταν στον Αλιάκμονα, όπου από μεγάλα κόσκινα περνούσαν οι κροκάλες και από πιο ψιλά κόσκινα μικρότερα βότσαλα. Είχαν και έγχρωμα βότσαλα, άσπρα κατάλευκα σαν μάρμαρο, κεραμιδί και γκρίζα για να κάνουν ανάμεσα σχέδια. Από το ποτάμι ερχόταν φορτωμένα στα μουλάρια. Όταν ο δρόμος ήταν κατηφορικός βάζανε ανάμεσα στις μεγάλες πέτρες σφήνες μικρότερες πέτρες για να στηριχθούν. Το καλντερίμι είχε μια κλίση από τις δύο άκρες προς το κέντρο για να φεύγουν τα νερά της βροχής και να προστατεύονται τα διπλανά σπίτια. Σε αυτό το κεντρικό σημείο του δρόμου τα μαστόρια έβαζαν όλη την τέχνη τους για να αντέχει τη μεγάλη πίεση του βρόχινου νερού, για να μην ξεκολλάν οι πέτρες και καταστρέφονται. Στα πλαϊνά του δρόμου τοποθετούσαν μικρότερες πέτρες και πηγαίνοντας προς την μέση βάζαν πιο χοντρές για να αντέχουνε. Ανά 0,5 με 2,0 μ. ανάλογα με την κατωφέρεια του δρόμου βάζανε σειρά πέτρες κόντρα για αντίσταση, που ήταν και πιο υπερυψωμένες από τις υπόλοιπες πέτρες του δρόμου. Τέτοιες σειρές με κόντρα πέτρες έβαζαν και στις στροφές του δρόμου για να αντέχουν στην πίεση. Κάνανε και κάποια σχέδια με χρωματιστές πέτρες σαν ψηφιδωτά.

Μετά χτυπούσαν τις πέτρες με ξύλινο σφυρί για να σφηνώσουν καλά και από πάνω έριχναν άμμο με άργιλο. Ο νερουλάς κουβαλούσε συνέχεια νερό για να βαρύνει η άμμος, να μπει ανάμεσα στις πέτρες, να γεμίσει τα κενά και να δέσει η πέτρα με την άμμο και τον άργιλο. Εμείς το ποδοπατούσαμε με τις μπότες που μας έδωσε ο Δήμος, κάνοντας σημειωτόν για να πατηθεί καλά. Τέλος ξεπλέναμε ό,τι περίσσευε και ο δρόμος ήταν έτοιμος.»

Η ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ : ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. Γλωσσάρι ιδιωματικών τεχνικών όρων Ανώι – Σάλα άνω πατώματος

Ντιρέκι – Ξύλινο υποστύλωμα

Αστρέχα ή αστρεχιά – Η προεξοχή της στέγης. Στενός διάδρομος ανάμεσα σε γειτονικά σπίτια

Ξάνωγο – Χαγιάτι

Γρεντιά ή γριντιά – Το ταβανόξυλο Διαβατικό – Το πέρασμα σε κατοικία ή σε δρόμο. Καμαροσκέπαστο ή επιπεδόστεγο Ζουνάρια ή χατίλια – Οι οριζόντιες μέσα-έξω ξυλοδεσιές της τοιχοποιίας Ηλιακός ή λιακωτό ή ντηλιακός – Στεγασμένος υπερυψωμένος ημιυπαίθριος χώρος, ελεύθερος από τις περισσότερες πλευρές Ισνάφι ή σινάφι – Συντεχνία των οικοδόμων Καλντερίμι – Ο επιστρωμένος με πέτρες δρόμος χωρίς συνδετικό κονίαμα Κανάτια – Εξωτερικά παραθυρόφυλλα Κλάπα – Το εγκάρσιο ξύλινο δέσιμο στις ξυλοδεσιές Μιντέρι – Χαμηλό και μεγάλου πλάτους ντιβάνι

Ξώστεγο – Τολμηρό σε προβολή σαχνισί Οντάς ή καλός οντάς – Το δωμάτιο και ειδικά το δωμάτιο υποδοχής Παγιάντα – Διαγώνια ξύλινη δοκός ενίσχυσης του δομικού σκελετού Σάλα – Αίθουσα που τυπολογικά αντιστοιχεί στο ημιυπαίθριο χαγιάτι του ορόφου και προκύπτει από το κλείσιμο του εσωτερικού ανοίγματος με σειρά παραθύρων Σαχνισί – Η προεξοχή του οντά εκτός του περιγράμματος της κατοικίας Τζαμακιάνι – Υπερυψωμένο καθημερινό θερινό δωμάτιο με πολλά ανοίγματα προς το δρόμο και το χαγιάτι Τσατμάς – Ο ελαφρύς τοίχος από κατακόρυφα, οριζόντια και διαγώνια ξύλα με γέμισμα των κενών από μικρές πέτρες, ωμόπλινθους, τούβλα και επιχρισμένος με ασβεστοκονίαμα Υπέρθυρο – Η πάνω από το παράθυρο ή πόρτα οριζόντια ή τοξωτή κατασκευή

Μουσάντρα – Ξύλινη εντοιχισμένη ντουλάπα που συνήθως καλύπτει ολόκληρο τον έναν τοίχο του δωματίου Μπαγδατί – Ο ελαφρύς τοίχος με ξύλινο σκελετό, όπως ο τσατμάς και καρφωμένα πηχάκια μέσα – έξω και επιχρισμένος με ασβεστοκονίαμα. Αρχικά στη λαϊκή αρχιτεκτονική στα κατακόρυφα ξύλα περνούσαν εναλλάξ ξύλινες βέργες (μέσα – έξω) και μετά επίχρισμα με λάσπη ή ασβεστοκονίαμα Μπουχαρί – Χαρακτηριστική αρχιτεκτονική προεξοχή της καμινάδας του τζακιού, με ημικυλινδρική συνήθως μορφή Ντολμά μπουλμέ – Ελαφρά τοιχοποιία που αποτελείται από ξύλινο σκελετό με πλήρωση από μικρούς λίθους ή πλίνθους και επίχρισμα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ i. Έντυπη (βιβλία, μελέτες, άρθρα) Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Αναστασιάδης, Άγις, Ι., «Θεσσαλονίκη», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Αυγερινού - Κολώνια, Σοφία, «Κοζάνη», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Δημητριάδης, Ευάγγελος, Τσότσος, Γεώργιος, «Η αρχιτεκτονική προεξοχή-σαχνισί. Μια άλλη χωρική αντίθεση της παράδοσης-αλλαγής. Γεωγραφική διάχυση στο βορειοελλαδικό χώρο κατά την όψιμη Τουρκοκρατία.», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια 2003 Διαμαντοπούλου, Αναστασία, «Αμπελάκια», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος ΣΤ’ : Θεσσαλία - Ήπειρος, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Ευθυμιόπουλος, Ηλίας, Κτίριο & Περιβάλλον, Εκδόσεις Παπασωτηρίου, Αθήνα 2005 Θεολογίδου, Κλεοπάτρα, «Υδροκίνητες εγκαταστάσεις των αρχών του αιώνα στη Βέροια», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια 2003 Καλλιγάς, Νικόλαος, Ι., Αναπολώντας στους δρόμους της παλιάς Βέροιας, Εκδόσεις SuperCourse, Κέντρο Ξένων Γλωσσών Λέξις, Β Έκδοση, Δεκέμβριος 2014 Καλογήρου, «Βέροια» : Καλογήρου, Ν., «Βέροια», ανάτυπο από το: Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, Η ιστορία και η ζωή της Ισραηλιτικής κοινότητας της Βέροιας, Αθήνα 2002 Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος ΣΤ’ : Θεσσαλία - Ήπειρος, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Μανωλίδης, Κώστας, ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΟ κείμενα για την ύλη της αρχιτεκτονικής, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2017 Μαρκόπουλος, Γλαύκος Μ., Η λαϊκή μας αρχιτεκτονική, Επικαιρότητα, Αθήνα 1981 Μαρουλάς, Βασίλειος, «Βιοκλιματικός αρχιτεκτονικός σχεδιαμός», από το : Οδηγός Ενεργειακού Σχεδιασμού, Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική & εξοικονόμηση ενέργειας, Εκδόσεις Κτίριο, Α Έκδοση, Θεσσαλονίκη 2011 Μεσσίνας, Η. Β., Οι συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 1997 Μέντζα, Α., Χατζητρύφων, Ν. Κ., «Ζητήματα σύγχρονης διατήρησης της διαχρονικότητας παραδοσιακών κτιρίων στη Μακεδονία και Θράκη της Ελλάδας», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια 2003 Μουτσόπουλος, Βέροια : Μουτσόπουλος, Ν. Κ., Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Βέροιας, Τ.Ε.Ε., Βέροια 2000 Μουτσόπουλος, Ν. Κ., «Καστοριά», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Ζ’ : Μακεδονία Α’, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1989 Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Μακεδονίας : Μουτσόπουλος, Ν. Κ., Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας 15ος – 19ος αι., Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 1993 Πέτκος, Αντώνιος, «Ψηφιδωτά δάπεδα κοσμικών κτιρίων Βέροιας και περιοχής ελέγχου και επιρροής της (2ος – 5ος αι.)», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια 2003 Οικονόμου, Αλέξανδρος, «Πολεοδομικοί και αρχιτεκτονικοί μετασχηματισμοί (16ος – 20ος αι.) στη Νάουσα της Μακεδονίας», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια 2003 Οικονόμου, Αστική και λαϊκή κατοικία : Οικονόμου, Κ. Ε., Αστική και λαϊκή Κατοικία στην Ελληνική Παράδοση, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2013 Χιονίδης, Γεώργιος Χ., Ιστορία της Βεροίας (της πόλεως και της περιοχής), τόμος Α’, Βέροια 1960 Χιονίδης, Γεώργιος Χ., Ιστορία της Βεροίας (της πόλεως και της περιοχής), τόμος Β’, Θεσσαλονίκη 1970

ii. Πρωτογενείς πηγές Συνέντευξη του Ελευθερίου Ιωαννίδη, 86 ετών (2018)

iii. Διαδικτυακές πηγές http://medusa.libver.gr/jspui/handle/123456789/2504 Η απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης Βέροιας (16.10.1912) και η διένεξη Ε. Βενιζέλου – Κων/νου, διάλεξη Γιώργου Χ. Χιονίδη [προσπέλαση: 3-1-19] http://medusa.libver.gr/jspui/handle/123456789/3497 Η οθωμανική αγορά (μπεζεστένι) της Βέροιας, μέσα από μια απεικόνιση στο τέμενος του Μενδρεσέ Χρονικά ιστορίας και πολιτισμού Ν. Ημαθίας [εφημερίδα], Αρ.Φ.11, Οκτ.Δεκ. 2010 [προσπέλαση: 17-12-18] http://www.veriahistory.gr/το-κεντρο/ψηφιακή-βιβλιοθήκη/798/view_bl/55/periodiko-politistika-dromena/243/politistika-dromena-tx-008?tab=getmybooksTab&is_ show_data=1 Ψηφιακή βιβλιοθήκη - Περιοδικό πολιτιστικά δρώμενα, τεύχος 9, Ιανουάριος – Φεβρουάριος - Μάρτιος ‘95 [προσπέλαση: 15-12-18] https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/viewFile/4467/4243.pdf Ν. Μουτσόπουλος -Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας [προσπέλαση : 28-1-19]

*Παραδοσιακά επαγγέλματα : http://www.academia.edu/5329043/ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ_ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ_ΠΟΥ_ΕΧΟΥΝ_ΕΚΛΕΙΨΕΙ Παραδοσιακά επαγγέλματα (e-book) [προσπέλαση: 23-12-18]

http://kakarasioannis.blogspot.com/2017/01/blog-post_8.html?view=snapshot Κακαράς, Ι., Η ξύλινη πολιτιστική κληρονομιά στη χώρα μας – Ενέργειες για τη διάσωσή της, Α’ Μέρος, 8-1-17 [προσπέλαση: 5-1-19] https://e-class.teilar.gr/modules/document/file.php/CSW184/Ρ.Ρ.%20Παραδοσιακή%20Αρχιτεκτονική.pdf Αρχιτεκτονική Παραδοσιακών κατασκευών [προσπέλαση: 14-9-18] https://opencourses.auth.gr/modules/document/file.php/OCRS471/Παρουσιάσεις/04_Β.pdf Ηπειρωτικός Ελληνικός χώρος (ΙΙ) Βορειοελλαδίτικα αρχοντικά & αστικά σπίτια [προσπέλαση: 10-9-18]

http://morfologia.arch.duth.gr/3o_etos/3o_exam_VI/paradosiaka.pdf Παραδοσιακή αρχιτεκτονική -Μορφολογία – Ρυθµολογία, Θεωρία των Αρχιτεκτονικών Μορφών & Ρυθµών [προσπέλαση: 1-9-18] https://el.wikipedia.org/wiki/Βέροια [προσπέλαση: 18-9-18] http://diocles.civil.duth.gr/links/home/database/imathia/pr16ge.pdf Γεωγραφικά στοιχεία και κλίμα Νομού Ημαθίας [προσπέλαση: 11-12-18] http://5a.arch.ntua.gr/project/1001/1348 Εσωτερικά χωρίσματα _ Ξυλόπηκτος τοίχος και μπαγδατί [προσπέλαση: 6-10-18] https://kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=284&Itemid=117 Η Εβραϊκή κοινότητα της Βέροιας [προσπέλαση: 18-9-18] http://www.postmodern.gr/epangelmata-tou-chathikan-i-kalantzides-tis-ipirou Καλαντζήδες [προσπέλαση: 14-12-18] http://discoververia.gr/mikri-ierousalim-2/ «Μικρή Ιερουσαλήμ» του Βυζαντίου, Βέροια [προσπέλαση: 4-11-18] http://discoververia.gr/mparmpouta/ Μπαρμπούτα [προσπέλαση: 4-8-18] http://www.syllogosvrouvianon.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=93&Itemid=81 Παραδοσιακά επαγγέλματα [προσπέλαση: 16-12-18] https://el.wikipedia.org/wiki/Δίβρη_(ΠΓΔΜ) Πληροφορίες για την Δίβρη (ΠΓΔΜ) [προσπέλαση: 23-11-18] https://el.wikipedia.org/wiki/Νωπογραφία Πληροφορίες για την νωπογραφία [προσπέλαση: 26-11-18] http://www.pemptousia.gr/2018/08/ta-archontika-tis-makedonias/ Τα αρχοντικά της Μακεδονίας [προσπέλαση: 5-9-18] http://discoververia.gr/veria-intro/ Τοποθεσία της Βέροιας [προσπέλαση: 10-9-18] http://www.apostasi.gr/city/Veroia Χιλιομετρικές αποστάσεις (Βέροια) [προσπέλαση: 16-12-18] http://old.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Perivallontikes%20parametroi.htm Η ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών παραμέτρων στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική [προσπέλαση: 11-1-19]

Κατάλογος και πηγές εικόνων 1. Google earth pro. 2. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 10 3. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 7 4. Προσωπικό αρχείο 5. Κολτσίδας Αντώνης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ και της περιοχής με παράλληλη τοπογραφία της πόλης, Αφοί Κυριακίδη, Τόμος Α, Δεκέμβριος 2012, σ. 58 6. Κολτσίδας Αντώνης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ... ό.π., σ. 62 7. Κολτσίδας Αντώνης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ... ό.π., σ. 62 8. http://hey-sam-do-you.blogspot.com 9. Κολτσίδας Αντώνης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ και της περιοχής με παράλληλη τοπογραφία της πόλης, Αφοί Κυριακίδη, Τόμος Β, Δεκέμβριος 2012, σ. 1143 10. Κολτσίδας Αντώνης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ... ό.π., σ. 1138 11. Κολτσίδας Αντώνης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ... ό.π., σ. 1032 12. Προσωπικό αρχείο 13. Προσωπικό αρχείο 14. Προσωπικό αρχείο 15. Προσωπικό αρχείο 16. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 16 17. Αρχείο Μουτσόπουλου, από το Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Βέροιας 18. Προσωπικό αρχείο 19. Αρχείο Μουτσόπουλου, από το Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Βέροιας 20. Προσωπικό σκίτσο 21. Αναστασία Πάπαρη, «Προστασία - Ανάπλαση διατηρητέας περιοχής Κυριώτισσας στη Βέροια : Αναβάθμιση των δημόσιων χώρων και επιλεκτική πεζοδρόμηση», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής (Βέροια 12-15 Οκτωβρίου 2000), Βέροια 2003, σ. 253 22. Προσωπικό αρχείο 23. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 18 24. Προσωπικό αρχείο 25. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 22 26. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 20 27. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 22, Καλογήρου, «Βέροια», σ. 23 28. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 24 29. Μουτσόπουλος, Βέροια, σχέδιο στο τέλος του βιβλίου 30. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 161 31. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 16 32. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 144 33. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 145 34. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 158 35. Αναπολώντας στους δρόμους της παλιάς Βέροιας, Ν. Καλλιγάς, εκδ. SuperCourse, Κέντρο Ξένων Γλωσσών Λέξις, Β Έκδοση, Δεκέμβριος 2014, Εξώφυλλο βιβλίου 36. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 38 37. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 199 38. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 205 39. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 204

40. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 142 41. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 77 42. Προσωπικό σκίτσο 43. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 124 44. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 193 45. Καλογήρου, «Βέροια», σ. 31 46. Προσωπικό σκίτσο 47. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 59 48. Προσωπικό σκίτσο 49. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 107 50. Προσωπικό αρχείο 51. Προσωπικό αρχείο 52. Προσωπικό αρχείο 53. Προσωπικό αρχείο 54. Προσωπικό αρχείο 55. Προσωπικό αρχείο 56. Προσωπικό αρχείο 57. Προσωπικό αρχείο 58. Προσωπικό αρχείο 59. Προσωπικό αρχείο 60. Προσωπικό αρχείο 61. Προσωπικό αρχείο 62. Προσωπικό αρχείο 63. Προσωπικό αρχείο 64. Προσωπικό αρχείο 65. Προσωπικό σκίτσο 66. Προσωπικό σκίτσο 67. Προσωπικό σκίτσο 68. Προσωπικό σκίτσο 69. Προσωπικό σκίτσο 70. Προσωπικό σκίτσο 71. Προσωπικό σκίτσο 72. Προσωπικό σκίτσο 73. Προσωπικό σκίτσο 74. Προσωπικό σκίτσο 75. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 95 76. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 94 77. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 97 78. Προσωπικό σκίτσο 79. Προσωπικό σκίτσο 80. Προσωπικό σκίτσο 81. Προσωπικό σκίτσο 82. Προσωπικό σκίτσο 83. Προσωπικό σκίτσο 84. Προσωπικό σκίτσο

85. Προσωπικό σκίτσο 86. Προσωπικό σκίτσο 87. Προσωπικό σκίτσο 88. Προσωπικό σκίτσο 89. Προσωπικό σκίτσο 90. Προσωπικό σκίτσο 91. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 51 92. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 50 93. Προσωπικό σκίτσο 94. Μουτσόπουλος, Βέροια, Πίνακες σ. 51 95. Προσωπικό σκίτσο 96. Προσωπικό σκίτσο 97. Προσωπικό σκίτσο 98. Προσωπικό σκίτσο 99. Προσωπικό σκίτσο 100. Προσωπικό σκίτσο 101. Προσωπικό σκίτσο 102. Προσωπικό σκίτσο 103. Προσωπικό σκίτσο 104. Προσωπικό σκίτσο 105. Προσωπικό σκίτσο 106. Προσωπικό σκίτσο 107. Προσωπικό σκίτσο 108. Προσωπικό αρχείο 109. Προσωπικό αρχείο 110. Προσωπικό αρχείο 111. Ν. Μουτσόπουλος «Καστοριά», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 69 112. Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 14 113. Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 17 114. Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα»..., ό.π. σ. 35 115. Ν. Μουτσόπουλος «Καστοριά»..., ό.π. σ. 28 116. Διαμαντοπούλου, Αναστασία, «Αμπελάκια», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. ΣΤ’ : Θεσσαλία - Ήπειρος, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 26 117. Διαμαντοπούλου, Αναστασία, «Αμπελάκια»..., ό.π. σ. 27 118. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. ΣΤ’ : Θεσσαλία - Ήπειρος, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 25 119. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 39 120. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 41 121. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 25 122. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 78 123. Προσωπικό αρχείο 124. Προσωπικό αρχείο

125. Αυγερινού - Κολώνια, Σοφία, «Κοζάνη», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 44 126. Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα»..., ό.π., σ. 37 127. Διαμαντοπούλου, Αναστασία, «Αμπελάκια»..., ό.π. σ. 38 128. Ν. Μουτσόπουλος «Καστοριά»..., ό.π. σ. 29 129. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. φωτογραφία εξωφύλλου 130. Προσωπικό αρχείο 131. Προσωπικό αρχείο 132. Προσωπικό αρχείο 133. Προσωπικό αρχείο 134. Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα»..., ό.π. σ. 36 135. Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα»..., ό.π. σ. 30 136. Αναστασιάδης, Άγις, Ι., «Θεσσαλονίκη», ανάτυπο από το : Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τ. Ζ’ : Μακεδονία Α’, Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 35 137. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 69 138. Προσωπικό αρχείο 139. Προσωπικό αρχείο 140. Αυγερινού - Κολώνια, Σοφία, «Κοζάνη»..., ό.π. σ. 37 141. Αυγερινού - Κολώνια, Σοφία, «Κοζάνη»..., ό.π. σ. 43 142. Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα»..., ό.π. σ. 24 143. Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα»..., ό.π. σ. 27 144. Αυγερινού - Κολώνια, Σοφία, «Κοζάνη»..., ό.π. σ. 27 145. Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα»..., ό.π. σ. 22 146. Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα»..., ό.π. σ. 12 147. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 55 148. http://www.veriahistory.gr/pages/articles/αρχείο-μουτσόπουλου και Προσωπικό αρχείο 149. Προσωπικό αρχείο 150. Αυγερινού - Κολώνια, Σοφία, «Κοζάνη»..., ό.π. σ. 28 151. Βεΐκου, Δ., Νομικού, Ρ. Δ., «Σιάτιστα»..., ό.π. σ. 18 152. Αϊβάζογλου - Δόβα, Δέσποινα, «Εράτυρα»..., ό.π. σ. 29 153. Διαμαντοπούλου, Αναστασία, «Αμπελάκια»..., ό.π. σ. 34 154. Ν. Μουτσόπουλος «Καστοριά»..., ό.π. σ. 68 155. Λεωνιδοπούλου – Στυλιανού, Ρέα, «Πήλιο»..., ό.π. σ. 85 156. Προσωπικό αρχείο 157. Προσωπικό αρχείο 158. Προσωπικό αρχείο 159. Προσωπικό αρχείο 160. Προσωπικό αρχείο 161. Προσωπικό αρχείο 162. Προσωπικό αρχείο 163. Προσωπικό αρχείο 164. Προσωπικό αρχείο Εικόνα εξωφύλλου και τελευταία σελίδα, προσωπικό σκίτσο.