Επεμβάσεις και Μεταμορφώσεις του Τοπίου by Pravioti Eléna

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ Πραβιώτη Έλενα

1 ΒΟΛΟΣ, 2019

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ Πραβιώτη Έλενα

Επιβλέπων Στυλίδης Ιορδάνης

Η ερευνητική εργασία διπλώματος εκπονήθηκε, στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, κατά το Ακαδημαϊκό έτος 2018-2019.

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Π.Θ | Πολυτεχνική Σχολή| Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Σεπτέμβριος 2019

Εικόνα 01. (εξωφύλλου): Φωτογραφία του Alex Axon, Από τη συλλογή :Aerial Photography

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Ευχαριστίες

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Ιορδάνη Στυλίδη για τις συζητήσεις και τα καίρια σχόλια του, σε όλη τη διάρκεια της μελέτης. Η συμβολή του ήταν καθοριστική για την ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Επίσης ευχαριστώ την οικογένεια μου και τους ανθρώπους που ήταν δίπλα μου όλο αυτό το διάστημα.

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 Αφορμή έρευνας 15 Μεθοδολογία 19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 20 ΧΩΡΟΣ_ΤΟΠΟΣ_ΤΟΠΙΟ 34 ΤΟΠΟΣ 44 Χαρακτηριστικά του τόπου 53 ΤΟΠΙΟ 58 Πολιτισμική προσέγγιση 71 Αισθητική προσέγγιση 77 Φαντασιακή προσέγγιση 81 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ 87 Συνθέσεις τοπίου κ’ χαρακτηριστικοί τύποι τοπίου 95 ΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΤΟΠΙΟ 103 Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ 111 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 122 ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΦΡΑΦΙΣΗΣ 132 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 136

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 02. Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης Δεκέμβριος 2014 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αφορμή της έρευνας Η λέξη-έννοια τοπίο ενεργοποιεί και υποδέχεται ποικίλες ερμηνείες καθώς αποτελεί πηγή πολλαπλών αφηγήσεων για το χώρο, το χρόνο και τις σχέσεις όπως εκφράζονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα πολιτισμού. Ως τοπίο χρειάζεται να ορίζουμε το φυσικό αντιληπτό τετραδιάστατο πεδίο (μήκος, πλάτος, ύψος, χρόνος) υποδοχής της έκφρασης της δραστηριότητας του/της ανθρώπου που επηρεάζει και επηρεάζεται (ο/η άνθρωπος), διαμορφώνει και διαμορφώνεται. Ο δυτικός πολιτισμός1 μετά από μια περίοδο στάσης της σκέψης προσανατόλισε ξανά το ενδιαφέρον του στην φυσική και την πολιτισμική αξία του τοπίου, θεσμοθετώντας πλέον αλλεπάλληλες τοπικές και γενικές ισχυρές πολιτικές πρακτικές για τη διατήρηση και την προστασία του. Ο τρόπος με τον οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος, προσεγγίζει, και ερμηνεύει το κάθε τοπίο, οδήγησε στην στοχαστική-πολιτική προσπάθεια φιλοσοφικήςιδεολογικής κατανόησης της θέσης και σχέσης με αυτό οδηγώντας αποτελεσματικά στην παραδοχή της 1

Ο δυτικός πολιτισμός είναι κυρίως ο πολιτισμός της Ευρώπης, της Βορείου Αμερικής και παλαιών αγγλο-σαξονικών αποικιών όπως η Αυστραλία (ο λεγόμενος δυτικός κόσμος, ή Δύση) και κρατών και χωρών όπως η Ιαπωνία, με μεγάλη τεχνολογική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Ιστορικά, βάση του δυτικού πολιτισμού υπήρξε η σύνθεση και συμπόρευση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού της Αρχαιότητας με τον χριστιανισμό. Από την χρονική περίοδο της Αναγέννησης κι έπειτα, η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία αρχικά και η παγκοσμιοποίηση σήμερα έχουν εξαπλώσει τον δυτικό πολιτισμό σε όλη την επικράτεια της Γης. Πηγή:https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CF%85%CF%84%CE%B9% CE%BA%CF%8C%CF%82_%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE %B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

εξέχουσας σημασίας του ως υποβάθρου και φορέα αυτής της σχέσης. Η ιστορική-εξελικτική πορεία του πολιτισμού, οδήγησε σε νέα δεδομένα (απόψεις, θεωρίες και ιδεολογικά προτάγματα) τα οποία κατηύθυναν την ανθρώπινη δράση σε νέες στρατηγικές υποθέσεις για την παρέμβαση και την εγκατάσταση-παραμονή στο τοπίο, αλλάζοντας τον τρόπο προσέγγισής του. Διαπιστώθηκε πως κάθε επέμβαση αλλά και οι επιρροές των συνοδών συνθηκών που την ενισχύουν (την επιταχύνουν, την εντείνουν) οδηγούν βαθμιαία ή αμέσως στην υποβάθμιση του. Η επανερμηνεία των τοπικών και γενικών ταυτοτήτων/συστάσεων κάθε τόπου και των τοπίων του και η υποχρέωση για την αυστηρή και μεθοδική προστασία του οδηγεί στην πολιτική-φιλοσοφική αναδιαπραγμάτευση της θεωρητικής προσέγγισης τόσο της έννοια όσο και των ανθρωπίνων επεμβάσεων.

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Μεθοδολογία Στην ερευνητική εργασία περιέχονται και παρουσιάζονται θεωρητικές προσεγγίσεις και ερευνητικά τεκμήρια για την σημασία, την σύσταση του τόπου (των τόπων), των τοπίων τους και των τρόπων κατοίκησης στην επικράτειά τους. Η ακριβής ή η εύπλαστη ερμηνεία των όρων-εννοιών είναι συνάρτηση του σκοπού κάθε προσέγγισης. Είτε φυσικό είτε αστικό, το τοπίο (ο τόπος, οι τόποι) χρειάζεται να προσεγγιστεί γνωσιολογικά, να αναγνωστεί και να ερμηνευτεί κριτικά. Να αποδοθεί, να μεταφερθεί, δηλαδή, σε κείμενο και προφορικό λόγο. Τα τοπία δημιουργούνται, φυσικά, από την δράση του ανθρώπου. Περιλαμβάνουν και περιέχουν τον παρατηρητή τους. Ο άνθρωπος επεμβαίνει και μεταμορφώνει συνεχώς το περιβάλλον του, ώστε να κατοικεί με ασφάλεια και να ελέγχει τις συνθήκες επιβίωσής του (καλλιέργειες, πηγές πρώτων υλών, φυσικές διαμορφώσεις προστασίας από τον καιρό). Όντας κάτοικος των μεγάλων αστικών συγκεντρώσεων (πόλεων) ο άνθρωπος εξιδανίκευσε τη σχέση του με τη φύση. Για αυτό τον λόγο η σχέση, το βλέμμα και η δημιουργία στοχαστικών υποβάθρων για το τοπίο (κείμενα, εικόνες, διηγήσεις, θρύλοι, video, κινηματογράφος) ορίζουν μια ειδική περιοχή ενδιαφέροντος και σημασίας του δυτικού πολιτισμού. Η προστασία του περιβάλλοντος είναι πλέον μια θεσμοθετημένη και ισχυρή πολιτική πρακτική. Κείμενα που χρησιμοποιήθηκαν και ερευνήθηκαν προέρχονται από την έκδοση του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας «Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίο», αποτέλεσμα του συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε το 2003.

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 03. Άγιος Ιωάννης, Καστρί Σκόπελος 2017 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Ο άνθρωπος και η φύση έχουν μια ουσιαστική, πλήρη και αλληλένδετη συ-σχέτιση ως υπόβαθρα, και πεδία εκδήλωσης ενεργών δημιουργικών δυνάμεων, των εκφράσεων και των αποτελεσμάτων της συσχέτισής τους. Η ανάγκη για την επιβίωση και την ασφάλεια, τον έλεγχο και την εκμετάλλευση της ύλης και της ενέργειας, έχει ως πολιτικό-φιλοσοφικό-τεχνικό κίνητρο την εντατική επιστημονική αναζήτηση των φυσικών ιδιοτήτων και των χαρακτηριστικών άριστου αποτελέσματος χρήσης των υλικών που περιέχει-αποδίδει η φύση (έδαφος, υπέδαφος, θάλασσα, άνεμος, ήλιος). Η προβληματική σχέση που επιβάλλει ο/η άνθρωπος στο φυσικό περιβάλλον, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή λόγω της γενικής έλλειψης θεωρητικής και πρακτικής κατανόησης. Το περιβάλλον επηρεάζει και επιδρά συνεχώς και αμέσως προσβάλλοντας, τροποποιώντας και ρυθμίζοντας την καθημερινότητα, την πολιτική-τεχνική συμπεριφορά και τις πολιτισμικές εκφράσεις του ανθρώπου και, αντίστοιχα ο άνθρωπος συμβάλλει, ιδιαίτερα τώρα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης του εμπορίου και της χρήσης/εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών, στη ραγδαία υποβάθμιση του περιβάλλοντος επεμβαίνοντας και μεταμορφώνοντας την σύστασή του. Η ανακάλυψη και η συστηματική χρήση της φωτιάς μπορεί να θεωρηθεί ως ο βασικός συντελεστής της μεταβολής του περιβάλλοντος σε παγκόσμια κλίμακα. Η βασική προϋπόθεση της γεωργικής επανάστασης ήταν η φωτιά, καθώς χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία ανοικτών-ελευθέρων εκχερσωμένων εκτάσεων για καλλιέργειες. Η εκχέρσωση, η υλοτομία και το κάψιμο των δασών επέτρεψε την εκτεταμένη-πέρα από την τοπική 23

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου οικονομία και υποχρέωση- παραγωγή τροφίμων, με αποτέλεσμα την αύξηση του πληθυσμού, την κατανομή της εργασίας και την ανάπτυξη νέων μορφών οικονομικής δραστηριότητας, γεγονός που συντέλεσε στον διαχωρισμό των περιορισμένων ιδανικών κοινοτήτων (χωριών) και των πόλεων χωρίς φυσική ισορροπία, της γεωργικής υπαίθρου και της βιομηχανικής πόλης.2 Η σχέση που είχε ο άνθρωπος με το περιβάλλον έως τότε ήταν αλληλένδετη, συνδυασμένη, σχέση με βασικό στοιχείο την διατροφική αυτάρκεια και την ασφάλεια στους κύκλους των εποχών. Τον πλεονάζοντα ελεύθερο χρόνο της αναζήτησης, της επιστήμης και του στοχασμού, των τεχνικών ανακαλύψεων και των επιτευγμάτων της μηχανικής που διαμόρφωσε το μέλλον του. Η βιομηχανική επανάσταση μετασχημάτισε ραγδαία την οικονομία ορισμένων χωρών (Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Γερμανία) που περιόρισαν αρκετά την γεωργική παραγωγή και στράφηκαν στη παραγωγή βιομηχανικών αγαθών, επιταχύνοντάς την. Η μεταβολή του περιβάλλοντος χώρου γύρω από τα πρώϊμα αστικά βιομηχανικά κέντρα ήταν ισχυρή υποβαθμίζοντας ραγδαία το εγγύς φυσικό περιβάλλον. Η εμφάνιση πυκνών βιομηχανικών μονάδων στις πόλεις καθώς και συστάδων εργατικών κατοικιών γύρω από τα εργοστάσια ήταν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του πρώιμου βιομηχανικού μοντέλου. Οι επεμβάσεις του ανθρώπου στο τοπίο δεν έχουν σχέση μόνο με την εκβιομηχάνιση. Υπήρξαν και άλλες πρόσθετες επεμβάσεις στο φυσικό τοπίο, αναγκαίες αλλά όχι πάντα σωστά προσαρμοσμένες και λειτουργικές. Οι δασικοί δρόμοι, οι υδατοδεξαμενές, οι αντιπυρικές λωρίδες, τα λατομεία, τα μεταλλεία, οι πυλώνες μεταφοράς 2

Αισθητική τοπίου, Ν.Ελευθεριάδης, 2006, σελ.109

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου ενέργειας, τα εγγειοβελτιωτικά έργα (καναλια, δεξαμενές νερού) είναι επεμβάσεις που επηρεάζουν την αξία του καθώς δεν λαμβάνονται συνήθως υπόψην οι ποικίλες ιδιότητες που συνιστούν την ταυτότητα της ισορροπίας του. Στην ακμή του απελευθερωμένου καπιταλισμού (ύστερος 20ος αιωνας και πρώϊμος 21ος αιώντας), στις δυτικές κοινωνίες, δεν υπήρξε καμμία μέριμνα για την ενεργειακή σπατάλη, το περιβαλλοντικό αποτύπωμα στον πλανήτη. Πολύ περισσότερο για την κατάρρευση της ολοκληρωμένης αισθητικής του τοπίου ως ευθείας συνάρτησης-αποτελέσματος της ισχυρής αστικής επέκτασης στον χώρο. Η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση ήταν και είναι ο ισχυρότερος παράγοντας υπονόμευσης της αξίας του τοπίου. Η κατοίκηση επέβαλλε ένα νέο μεικτό τοπίο παραμερίζοντας, καταστρέφοντας και μεταβάλλοντας το υπάρχον. Το τοπίο στο αστικό περιβάλλον περιλαμβάνει την κατοικία και τις βιομηχανικές κατασκευές, τον κοινόχρηστο δημόσιο χώρο, τα περιαστικά δάση3, τα οδικά δίκτυα, άλλες τεχνικές κατασκευές, το βιομηχανοποιημένο αγροτικό τοπίο (εντατικές/εκτατικές καλλιέργειες). Το τοπίο/τα τοπία4 όπου υπερισχύει η

Περιαστικά δάση: Τα οικοσυστήματα αυτά μπορούν να χαρακτηριστούν μερικώς φυσικά. Ο όρος «περιαστικά δάση» δεν έχει μέχρι σήμερα σαφή διαχειριστικό ορισμό, ο οποίος θα προϋπόθετε και το σαφή νομικό ορισμό. Τα δάση αυτά είναι, συνήθως τεχνητά και μικρής έκτασης, ευρισκόμενα γύρω από τα αστικά κέντρα και είναι πολυλειτουργικά και μεγάλης σημασίας από περιβαλλοντικής και κοινωνικό-πολιτιστικής σκοπιάς. Αισθητική Τοπίου, Ελευθεριάδης Ν. Δράμα 2006, σελ.307 4 Τόπος: 1α. Έκταση γης που δεν είναι ακριβώς προσδιορισμένη και οριοθετημένη. 1β. Τοποθεσία. 2α. Έκταση που μπορεί να καταλάβει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή πράγμα· χώρος. 2β.περιβάλλον Πηγή: Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Τόπος (Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου ανθρώπινη δραστηριότητα5 είναι μέρος του τόπου, κάθε τόπου, που φιλοξενεί τις δραστηριότητες, την καθημερινότητα, όλες τις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες λειτουργίες του. Η κατοικία και η περιοχή της, ο τόπος, το τοπίο όπου εντάσσεται, μπορούν να θεωρηθούν ως τα υπόβαθρα της ζωής, της φιλοσοφικήςπολιτικής στάσης προς το περιβάλλον. Σημαντική αισθητική πράξη σε κάθε τόπο αποτελεί ο σχεδιασμός της κατοικίας και η ένταξή της στο χώρο, καθώς και οι δύο πράξεις συνδέονται με το τόπο και τα τοπία του. Η μελέτη της σχέσης του τοπίου με το ρυθμιστή του, τον/την άνθρωπο προσεγγίζεται τόσο ως προς την επιρροή του τοπίου στον άνθρωπο όσο και, αντιστρόφως, ως προς την επιρροή του ανθρώπου στο τοπίο. Στην πρώτη προσέγγιση της επιρροής του τοπίου στον άνθρωπο χρειάζεται να μελετηθούν τα αισθητικά ερεθίσματα που δέχεται ο άνθρωπος-κάτοικος/κτίστης από το τοπίο/τόπο, ενώ στη δεύτερη μελετώνται οι μεταβολές που επιφέρει/προκαλεί ο άνθρωπος στο τοπίο. Η προσέγγιση αυτών των δύο περιοχών θεωρητικούστοχαστικού ενδιαφέροντος γίνεται μέσω της αρχιτεκτονικής μελέτης και πρακτικής, ερμηνεύοντας τη σύνδεση αυτή με αρχιτεκτονικούς όρους, και ομαλοποιώντας/ρυθμίζοντας την ένταξη του δομημένου ανθρωπογενούς στο φυσικό τοπίο. Η ανάγνωση/ρύθμιση του τοπίου εξαιτίας, ιδιαίτερα, της αρχιτεκτονικής πρακτικής, μελετά και ερμηνεύει όλες τις απαραίτητες παραμέτρους, όπως τις αισθητικές ιδιότητες του τόπου, τους τρόπους ζωής, την υφισταμένη αρχιτεκτονική των

Δραστηριότητα: Σύνολο ενεργειών ατόμου ή ομάδας, που αφορούν ένα συγκεκριμένο τομέα, Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Δραστηριότητα (Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου κτιρίων, την τεχνική και αισθητική παράδοση, τα χρώματα, τα υλικά, το κλίμα, το ανάγλυφο. Η αρχιτεκτονική διευκρινίζει και ορίζει το αισθητικό υπόβαθρο που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος επιχειρώντας να κατανοήσει/χειριστεί το τοπίο. Διευκρίνιση η οποία ολοκληρώνει ασφαλώς την κατανόηση του αρχιτεκτονικού έργου. Όπως αναφέρει ο Αρης Κωνσταντινίδης, «Γιατί έργο που δεν εντάσσεται σε κάποιο τοπίο δεν μπορεί να είναι αρχιτεκτονική […] χωρίς τοπίο, κλίμα, έδαφος δεν μπορεί να υπάρξει αρχιτεκτονική. Γιατί η αρχιτεκτονική είναι γεωγραφική και φυτρώνει στον κάθε τόπο όπως τα δένδρα, οι θάμνοι, τα λουλούδια.» 6(Αρης Κωνσταντινίδης, 1987, σελ. 18) Η αισθητική αξία που προσδίδουν οι ιδιότητες μιας περιοχής(ενός πεδίου) 7 οικιστικής/κατασκευαστικής έκφρασης σε κάθε τόπο είναι εξίσου σημαντική, με την ίδια φυσικά εγκαταστημένη αυταξία που περιέχεται στο τοπίο. Κάθε αισθητική κατασκευαστική επέμβαση του ανθρώπου χρειάζεται να μελετάται και να εφαρμόζεται με συνέπεια και αυστηρότητα. Τίθεται λοιπόν το ζήτημα της απόλαυσης(εποπτείας) και της ομορφιάς(σύνθεσης) του τοπίου.

Εικόνα 04. Διώρυγα της Κορίνθου, Νομός Κορίνθου 2015 (Προσωπικό Αρχείο)

Για την αρχιτεκτονική, Α.Κωνσταντινίδης, Αθήνα: Άγρα, 1987, σελ.18 Κατασκευαστική: Που έχει σχέση με την κατασκευή. Πηγή: Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Κατασκευαστικός-ή (Διαδίκτυο) 7

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 05. Καταρράχτης Γερακιού ,Πευκί Βόρεια Εύβοια 2017 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Η απόλαυση του τοπίου μπορεί να θεωρηθεί ως έκφραση ειδικού συστήματος επικοινωνίας, το οποίο για να λειτουργήσει προϋποθέτει τον/την έμπειρο/η παρατηρητή/τρια. Στην παρούσα ερευνητική εργασία στόχος είναι η παρουσίαση των μορφολογικών-αισθητικών ιδιοτήτων και η ερμηνεία των πολλαπλών ταυτοτήτων διαφορετικών τοπίων ως συμπυκνώσεων αισθητικών, περιβαλλοντικών, πολιτισμικών και ιδεολογικών γνωρισμάτων/φαινομένων. Κρίθηκε σημαντική η παρουσίαση αξιόλογων παραδειγμάτων με βασικό γνώμονα την σωστή ένταξη στο περιβάλλον τους. Στην ιστορία της αρχιτεκτονικής τα τοπία έχουν αντιμετωπίσει πολλές φορές ως υπόβαθρα της αρχιτεκτονικής. Με αποτέλεσμα να ολοκληρωθούν παρεμβάσεις χωρίς κριτήρια επιβαρύνοντας/ μεταβάλλοντας καταστροφικά το τοπίο. 33

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΧΩΡΟΣ_ΤΟΠΟΣ_ΤΟΠΙΟ

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 06. Φαράγγι Πέτρας ,Ιορδανία (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Οι έννοιες χώρος, τόπος, τοπίο/α πολλές φορές συγχέονται ως προς τη σημασία τους και το διαθέσιμο ειδικό περιεχόμενό τους. Συγκροτούν σύστημα συσχετιζόμενων νοημάτων καθώς ο/η χειριστής/τριά τους μετακινείται, όσο χρειάζεται, όταν χρειάζεται, από το γενικό στο ειδικό περιεχόμενό τους. Η σχέση τους και η χρήση τους συντελεί στην κατανόηση και αποσαφήνιση του πραγματικού και ιδεατού μοντέλου συνείδησης που κανονίζει τη σκέψη μας. Η έννοια χώρος αποτελεί γενική και αφηρημένη έκφραση (σημαίνον) χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο σημασιολογίας. Όπως αναφέρει ο Ι. Στεφάνου (1999) «είναι ένα απλό περιέχον και η αξία του στηρίζεται στην περιεκτικότητα του»8. Δηλαδή, ο χώρος χωρίς την παρουσία του ανθρώπου, άμεση ή έμμεση, (ανάγνωση, ερμηνεία, επεμβάσεις), υπάρχει χωρίς νόημα και περιεχόμενο. Επομένως, η ύπαρξη του ανθρώπου και η πρακτική της ανάγνωσης-αναγνώρισής του μετατρέπει κάθε χώρο σε συγκεκριμένο υπόβαθρο αναφοράς. Τότε ο χώρος αναγνωρίζεται ως υπόβαθρο πολλαπλών τόπων/τοπίων. Θα μπορούσαμε να προτείνουμε πως κάθε χώρος ενεργοποιεί την αφαιρετική σκέψη, ενώ οι τόποι εντός του προϋποθέτουν την βιωματική αντίληψη και την στοχαστική εννόησή τους. Στο βιβλίο του Δ. Φατούρου (2006) υπάρχει μια αναφορά για το τόπο σε συνάρτηση με το χώρο : «Ο τόπος περιγράφει την πρόθεση ενός χώρου και την ταυτότητα ενός χώρου, δείχνει τι πρέπει να συνιστά το αρχιτεκτονικό έργο και τι πραγματικά συνιστά» και συνεχίζει «ο τόπος είναι μια αναφορά για αυτόν που τον χρησιμοποιεί ή το χρησιμοποίησε. Είναι μια διαμεσολάβηση του ανθρώπου με το περιβάλλον του και τους άλλους ανθρώπους. Ο 8

Στεφάνου Ι. & Ι., Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π, σελ.209

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

‘Ο τόπος περιγράφει την πρόθεση ενός χώρου και την ταυτότητα ενός χώρου, δείχνει τι πρέπει να συνιστά το αρχιτεκτονικό έργο και τι πραγματικά συνιστά, τόπος είναι μια αναφορά για αυτόν που τον χρησιμοποιεί ή το χρησιμοποίησε. Είναι μια διαμεσολάβηση του ανθρώπου με το περιβάλλον του και τους άλλους ανθρώπους’ Δ. Φατούρος Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονική σύνθεσης,2006,σελ.197

Εικόνα 07. Αρχαία Επίδαυρος, Αργολίδα (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου τόπος λοιπόν είναι μια συνειδητοποιημένη συνάντηση με τον άλλον, μια συγκεκριμένη αντανάκλαση, αλληλεπίδραση, με αυτόν/αυτήν που τον 9 χρησιμοποιεί/ούν» . Κάθε τόπος συναπαρτίζεται από μια ομάδα υλικών πραγμάτων/σχέσεων με σχήμα, υφή, χρώμα και έχει άμεση αναφορά σε μια προσωπική σχέση ανάγνωσης-ερμηνείας. Σύμφωνα με τον Δ. Φατούρο (2006) ο τόπος περιέχει την ταυτότητα της καταγωγής, “ο τόπος που γεννήθηκα, που μεγάλωσα” ή “στο τόπο μας γίνεται αυτό ή εκείνο” κτλ. Επίσης αναφέρει «Ο τόπος αναφέρεται και σε γεωγραφική περιοχή και είναι πάλι συνδεδεμένος με αυτήν προσωπικά. Και σε αυτή την περίπτωση αντιμετωπίζεται με αντιληπτά στοιχεία. Ο τόπος έχει δέντρα, σκιές, βουνά, μια σχέση με τη θάλασσα κτλ.» Σε κάθε περίπτωση ο χώρος περιέχει και προ-υποθέτει ανθρώπους που συναντιούνται, εποπτεύουν, ερμηνεύουν την ταυτότητά του, από ορισμένες θέσεις, μόνοι τους, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, εποχές, ώρες. Ο/Η άνθρωπος παρατηρητής/τρια αντιλαμβάνεται με αποκλειστικό τρόπο το τοπίο μπροστά και γύρω του ξεχωρίζοντας ορισμένα στοιχεία που του/της προκαλούν εντύπωση, ανάλογα με την εκπαίδευσή του/της και την εμπειρία σε αυτή την πειθαρχία παρατήρησης. Αυτοί οι αντιληπτικοί παράγοντες επιρροής της αντίληψης κάθε ανθρώπου διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο νοηματοδοτείται το τοπίο στο νου του/της παρατηρητή/τριας ως ενδιαφέρον ή αδιάφορο ή εχθρικό. Ο/Η κάτοικος ορεινής περιοχής μπορεί να εντυπωσιαστεί περισσότερο όταν δει ένα υδάτινο τοπίο σε σχέση με το κάτοικο που ζει σε μια περιοχή γειτονική στη θάλασσα ή 9

Φατούρος Δ., Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Θεσσαλονίκη 2006, σελ.197

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 08. Λόφος Γορίτσας, Περιοχή Εργοστασίου ΑΓΕΤ/LAFARGE Βόλος, 2018( Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου λίμνη. Στην χώρα μας το δέντρο της ελιάς έχει ιδιάζουσα συμβολική σημασία για τους κατοίκους της. Σημαντικό ρόλο στην αντίληψη/πρόσληψη του τοπίου διαδραματίζουν οι καταβολές, οι εμπειρίες/μνήμες από την παιδική ηλικία, καθώς παραπέμπουν σε πρόσωπα ή συνθήκες που συνδέονται ευχάριστα με το παρελθόν. Ο χώρος, κάθε χώρος, μπορεί να περιέχει αποδόσεις νοήματος στη ζωή των ανθρώπων όπως, για παράδειγμα, οι λατρευτικοί χώροι. Σύμφωνα με τον Ν. Χασανάγα (2010) «ένα άτομο δε σχηματίζει στο μυαλό του ένα φυσικό ή μη φυσικό τοπίο πάντα με βάση αυτό που βλέπει ή αισθάνεται αλλά ακόμη και με βάση κάτι που ξέρει πως έγινε σε αυτό (π.χ. χρήση γεωργικών φαρμάκων σε μια καλλιέργεια, τα οποία όμως δεν είναι ορατά αλλά ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το τοπίο ως μη φυσικό). Επομένως ένα τοπίο ορίζεται και γνωσιακά»10. Το τοπίο είναι μια συνθήκη/σχέση νοήματος που προσδιορίζεται συνθετικά. Το περιεχόμενο διαφοροποιείται ανάλογα με τους τρόπους προσέγγισης και κωδικοποίησής του. Χώρος χωρίς σαφή όρια, εκτός συγκεκριμένης κλίμακας ή γεωγραφίας, που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ή διαμορφώνει ανάλογα με την εκπαίδευση, τις επιθυμίες και τις ιδεολογικές επιδιώξεις του. Χώρος οικείος και κωδικοποιημένος, ορισμένος από τη μνήμη, την προσωπική σχέση με την ιστορία και τα σημαντικά γεγονότα, ποτέ, όμως, κενός σημασίας. Το αποτέλεσμα του συσχετισμού των οικονομικών δραστηριοτήτων, των κοινωνικών σχέσεων, των πολιτιστικών και θρησκευτικών αξιών και στερεοτύπων αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος καθώς μεταβάλλεται στο χρόνο. Αντανάκλαση της ιδέας για την ζωή και τον κοινό πολιτισμό συμβάλλει στην 10

Χασανάγας Ν., Κοινωνιολογία Τοπίου, Αθήνα 2010 σελ. 29

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

νοηματοδότηση της ύπαρξης. Το τοπίο, ως υπόβαθρο σημασίας είναι παράγοντας συγκρότησης της ιδέας για την κοινή ιστορία. Είναι το υπόβαθρο πάνω στο οποίο σχηματίζονται, μεταλλάσσονται και εξελίσσονται ιστορικά οι κοινωνίες. Τα ίχνη των ιστορικών γεγονότων, ορατά στο παρόν, συντελούν στη διαρκή ιδεολογική συμβολή του τοπίου. Ο αστικός χώρος συμπεριλαμβάνει λεπτομέρειες μνήμης, μνημεία, και, φυσικά, διαμορφώνεται εξαιτίας τους. Οι κάτοικοι μιας περιοχής, κατοικώντας στην περιοχή ενός μνημείου, διατηρώντας τη μνήμη του γεγονότος/των του υπόκεινται στην επίδραση του. Στον εικοστό πρώτο αιώνα επανήλθε στο προσκήνιο η δημόσια θεωρητική-ιδεολογική διαπραγμάτευση της έννοιας του τοπίου ως ανταπόκριση στις οικολογικές περιβαλλοντικές διερευνήσεις, την ανάγκη για την

Εικόνα 09 Διαμόρφωση πλατείας Λευκού Πύργου, Θεσσαλονίκη, Γιώργος Γερόλυμπος 2009

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

υπεράσπιση της ταυτότητα των αγροτικών προστατευμένων με συνθήκες περιοχών και την αντίσταση στην επεκτατική τάση των εξορυκτικών εταιριών.11 Κατά τον James Corner «η έννοια του τοπίου δεν έχει την ίδια ερμηνεία παγκοσμίως, ούτε γίνεται αντιληπτά με τον ίδιο τρόπο στους διάφορους πολιτισμούς ανά τα χρόνια. Η σημασία και η αξία του, μαζί με τα φυσικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, δεν είναι στοιχεία καθορισμένα με απόλυτο τρόπο».12 Αυτή ακριβώς η αντίληψη για το τοπίο όχι ως ουδέτερου φόντου-υποβάθρου, αλλά ως αποδεικτικού σώματος της φυσικής διαδικασίας της εξέλιξης είναι, που υποχρεώνει στην ενδελεχή και συνεχή μελέτη του, καθώς οι προσεγγίσεις και οι ερμηνείες του είναι πολλαπλές, συνήθως ιδεολογικά φορτισμένες και σύνθετες. 11

James Corner, “Terra Fluxus” στο Landscape Urbanism Reader, Charles Waldheim (επιμ.),Princeton Architectural Press, Νέα Υόρκη, 2006, σελ.23 12 James Corner, “The landscape idea” στο Recovering Landscape, Essays in Contemporary Landscape Architecture, James Corner (επιμ.), Princeton Architectural Press, Nea Y;orkh, 1999, σελ. 5

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΤΟΠΟΣ

Εικόνα 10 Μπαλκόνι στο Αιγαίο, Μυλοπόταμος Πήλιο 2016 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

‘Με τον όρο «ατμόσφαιρα», «πνεύμα» ενός τόπου, εννοούμε την αντίληψη, την ολοκληρωμένη επικοινωνία που ο/η παρατηρητής άνθρωπος αισθάνεται-αντιλαμβάνεται καθώς επιχειρεί να ερμηνεύσει τα εκκρεμή νοήματα αυτού του τόπο’ Ι & Ι.Στεφάνου Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Αθήνα, Ε.Μ.Π, σελ.168

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Ο τόπος είναι μια χωρική σύνθεση σημείων ενδιαφέροντος, που συγκροτείται από, φυσικά ή ανθρωπογενή στοιχεία (βλάστηση, κατοικίες, καλλιέργειες, ορίζοντας, μονοπάτια, πανίδα) που, όπως αναφέρει ο Π.Λέφας, προδιαθέτουν και ενισχύουν ¨την ένωση σε ένα όλον των συστατικών του κόσμου ¨.13 (Π.Λέφας, 2008, σελ.43). Σύμφωνα με τον Norberg-Shculz «Ο όρος φυσικός τόπος δηλώνει μια σειρά από περιβαλλοντικά επίπεδα, από ηπείρους και χώρες μέχρι τη μικρή έκταση που καταλαμβάνει η σκιά ενός δένδρου».14 Χρησιμοποιώντας την έννοια τόπος, δεν αναφερόμαστε σε μια αφηρημένη τοποθεσία-σύστημα σχέσεων, αλλά σε ένα σύνολο συγκεκριμένων στοιχείων, που διαμορφώνουν και ολοκληρώνουν τον χαρακτήρα, την «ατμόσφαιρα», το «πνεύμα», την άυλη, δηλαδή, επιρροή στη συνείδηση του/της παρατηρητή/τριας. Με τον όρο «ατμόσφαιρα», «πνεύμα» ενός τόπου, εννοούμε την ¨αντίληψη, την ολοκληρωμένη επικοινωνία που ο/η παρατηρητής άνθρωπος αισθάνεται-αντιλαμβάνεται καθώς επιχειρεί να ερμηνεύσει τα εκκρεμή νοήματα αυτού του τόπου¨.15 (Ι.&Ι. Στεφάνου, 1999, σελ. 168) Ως τόπος μπορεί να εννοηθεί ένα ενιαίο πλήρες φαινόμενο που δεν μπορούμε να μελετήσουμε ξεχωριστά και αμέσως τις ιδιότητες του, που συγκροτούν την ταυτότητά του και προσδίδουν τον μοναδικό του χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας του τόπου είναι άμεσα εξαρτημένος από το χρόνο. Ως εκ τούτου, οι παράγοντες που το επηρεάζουν είναι οι εποχές, οι ώρες της ημέρας και οι καιρικές 13

Π.Λέφας, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, εκδόσεις Πλέθρον, 2008, σελ.43 14 Christian Norberg-Shculz, Genius Loci (Το πνεύμα του τόπου), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009, σ.38 15 Στεφάνου Ι. & Ι., Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π, σελ.168

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

‘Η ανθρώπινη ταυτότητα προϋποθέτει την αναφορά σε ταυτότητες τόπων’ Christian Norberg- Schulz Genius Loci (Το πνεύμα του τόπου), Αθήνα,2009 ,σελ.24

Εικόνα 11 Μετέωρα, Μονή Βαρλαάμ 2018 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου συνθήκες, στοιχεία που αποδεικνύονται και ολοκληρώνονται με το φυσικό φώς. Επιπροσθέτως ο χαρακτήρας του τόπου αναδεικνύεται από την υλική και μορφολογική σύσταση του εδάφους. Για τον/την άνθρωπο παρατηρητή/τρια η ταυτότητα του τόπου δεν ορίζεται μόνον από την ακριβή και πλήρη αποτύπωση των φυσικών συστατικών του αλλά και την κατανόηση της έκφρασής του στο χρόνο, το βίωμα που προκύπτει από την διαμονή. Η ταυτότητα του τόπου, επηρεάζει, ρυθμίζει την ταυτότητα των εκφράσεων του/της ανθρώπου που κατοικεί στο εσωτερικό του. Είναι σύνηθες, όταν χρειάζεται να προσδιοριστεί ο εαυτός, να αναφερθεί η σχέση με τον τόπο. Οι ιδιότητες του τόπου, χαρακτηρίζουν είτε εμμέσως είτε άμεσα και τον/την άνθρωπο που κατοικεί και υπερασπίζει-αφηγείται την σημασία του. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε πως η ανθρώπινη ‘’ταυτότητα’’ είναι και σύνθεσηαναφορά-υπεράσπιση τόπων. «Η ανθρώπινη ταυτότητα προϋποθέτει την αναφορά σε ταυτότητες τόπων». 16 (C. Norberg- Schulz, 2009, σελ. 24). Το φυσικό τοπίο/τόπος είναι ο χώρος(το πεδίο) υποδοχής των εκφράσεων του πολιτισμού αν και η αναγκαία ισορροπία μεταξύ του φυσικού και του ανθρωπογενούς υποβάθρου είναι αμφίβολη ή ανεπαρκής/αδύνατη, λόγω της συνεχούς τεχνολογικής και πολιτισμικής πίεσης. Η διαμόρφωση του πολιτισμού είναι συνυφασμένη με την καταστροφή του φυσικού τοπίου/τόπου. Φυσικά ότι ονομάζουμε φυσικούς τόπους/τοπία δεν αποτελούν ανέγγιχτες/ανέπαφες περιοχές. Πρόκειται για μια συμβατική αναφορά σε περιοχές όπου είναι ορατές οι συνέπειες της ανθρώπινης δράσης στην εξέλιξη του 16

Christian Norberg-Shculz, Genius Loci (Το πνεύμα του τόπου), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009, σ.24

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου πολιτισμού, όπως η εκχέρσωση της γης, η διάβρωση του εδάφους, η βιομηχανική εκμετάλλευση (εξόρυξη) του υπεδάφους οι σύγχρονες αλλοιώσεις του κλίματος η καταστροφή του στρώματος του όζοντος και η υπερθέρμανση του πλανήτη. Συνοψίζοντας, ως τόπο, ορίζουμε ένα πλήρες και ορισμένο από τον/την παρατηρητή/τριά του σύστημα σχέσεων από φυσικά και ανθρωπογενή στοιχεία. Μέσω της κατοίκισης, της δράσης για την διαμόρφωσή του ο άνθρωπος έχει μεταβάλλει την έννοια του τόπου καθώς χρειάζεται να τον ορίζει ιδεολογικά, να τον χαρακτηρίζει αισθητικά, να διαμορφώνει νοήματα και αξίες.

Εικόνα 12 Μπούρτζι, Ναύπλιο 2015 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Εικόνα 13 Βόρειο Σέλας, Σουηδία (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Χαρακτηριστικά του τόπου Προσπαθώντας να ορίσουμε την έννοια του τόπου ερευνούμε τα επιμέρους συνθετικά του στοιχεία. Όπως αναφέρει ο Ι.Στεφάνου: «ο τόπος, κάθε τόπος, είναι συγκεκριμένος, βιωμένος, ορισμένος με τα αποκλειστικά δικά του χαρακτηριστικά»17 (Ι.Στεφάνου, 2005, σελ.61) Κάθε τόπος, έχει έναν μοναδικό συνδυασμό χαρακτηριστικών ο οποίος του προσδίδει μια συγκεκριμένη ιδιαίτερη ταυτότητα. Η ταυτότητα (σύνθεση στοιχείων) διαφοροποιεί και διαχωρίζει τον έναν τόπο από τον άλλο. Το σύνολο των χαρακτηριστικών της φυσιογνωμίας ενός τόπου μπορεί να διακριθεί σε φυσικά και τεχνητά(ανθρωπογενή). Στα φυσικά χαρακτηριστικά του μπορούν να επισημανθούν τρία γνωρίσματα : το κλίμα, η έκταση και τα φυσικά στοιχεία του τόπου. Το κλίμα προσδιορίζεται από το ηλιακό φως, τα καιρικά φαινόμενα και τις αλλαγές τους από εποχή σε εποχή, την θερμότητα αέρα και εδάφους, τα υδάτινα σώματα (θάλασσα, ποτάμια, λίμνες), τα βουνά και τα δάση(;). Σύμφωνα με τον Δ.Πικιώνη: «το κλίμα -καιρικές συνθήκες και φώς- συνδέεται με την γεωγραφία ενός τόπου, αφού είναι παράγωγο της σχετικής του θέσης πάνω στη γη. Η θέση αυτή καθορίζει την σχέση του τόπου με το κλίμα που μεταβάλλεται κατά τις εποχές».18 (Δ.Πικιώνης, 2010, σελ,74) Η ταυτότητα του τόπου, επηρεάζεται από την έκτασή του. Η ενιαία αντίληψη δεδομένου τόπου μπορεί να ολοκληρώνεται βαθμιαία επειδή αυτός

Στεφάνου Ι. & Ι., Το τοπίο ως συνολική έκφραση του τόπου, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: «Αρχιτεκτονική Τοπίου: Εκπαίδευση, Έρευνα, Εφαρμοσμένο έργο», Θεσ/κη11-14 Μαΐου 2005,σελ.61 18 Δ.Πικιώνης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,2010,σελ. 74

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου κατατμείται(διαιρείται) σε περιοχές, σχηματίζοντας υποσύνολα (ενότητες τοπίων). Η φύση του εδάφους, καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αναγιγνώσκεται το τοπίο. Τοπογραφία είναι και σημαίνει την περιγραφή του τόπου. Φυσικά στοιχεία είναι οι διαφορετικές υφές της επιφανείας του εδάφους όπως το χώμα, η πέτρα, η άμμος, η ύπαρξη ή έλλειψη νερού ή πυκνή ή αραιή βλάστηση που μεταβάλλουν-ρυθμίζουν το ανάγλυφο του, η πανίδα, οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, η βόσκηση, οι καλλιέργειες. Όπως αναφέρει ο Δ. Φατούρος « {…} ο τόπος {…} είναι ένα σύνολο που απαρτίζεται από συγκεκριμένα στοιχεία με υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και χρώμα»19 (Δ. Φατούρος 2012, σελ.9) Το έδαφος και το υπέδαφος τροφοδοτεί τα υλικά για τις ανθρώπινες κατασκευές και, ταυτόχρονα, αποτελεί το υπόβαθρο όπου αυτές στηρίζονται και ανορθώνονται. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος γνωρίζει (διαχειρίζεται, σκέπτεται, τροποποιεί) τα υλικά, ανακαλύπτει, ρυθμίζει τις ιδιότητες τους επινοώντας και κωδικοποιώντας τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να τα χρησιμοποιήσει.

Εικόνα 14 Καλλιέργειες τουλίπας, Άμστερνταμ (Πηγή: Διαδίκτυο)

Δημήτρης Α.Φατούρος, Η σημασία της λεπτομέρειας, Μουσείο Μπενάκη, 2012, σελ. 9

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 15 (πάνω) Καλλιέργειες Ρυζιού, Yunnan China, Isabelle Chauvet (Πηγή : Διαδίκτυο) Εικόνα 16 (αριστερά) Βαθμίδες Καλλιέργειας ρυζιού, Yunnan , China (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Σύμφωνα με τον Heidegger «ο άνθρωπος κατοικεί ¨επάνω στη γη¨ και ¨υπό τον ουρανό».20 (M. Heidegger, 2008, σελ.35). Η γη προσφέρει την ύλη και το υπόβαθρο, ενώ ο ουρανός (ο ήλιος, το φώς, τα μετέωρα) οξύνει την προσοχή στην ακρίβεια της προσοχής και στον τρόπο της χρήσης των υλικών. Ο/Η άνθρωπος γνωρίζει βαθμιαία, οικειοποιείται την φύση και την εκμεταλλεύεται/χρησιμοποιεί. Κάθε τόπος ορίζεται από ένα σύνολο κοινών χαρακτηριστικών τα οποία μεταβάλλονται κατά την διάρκεια του χρόνου, χωρίς να χάνουν τις αρχικές φυσικές ιδιότητες τους. Ο χαρακτήρας ενός τόπου διαμορφώνεται, από το κλίμα και το φως που αποδεικνύουν τις ιδιότητες των υλικών. Όπως αναφέρει ο Mies Van der Rohe «Η αρχιτεκτονική ξεκινάει όταν τοποθετούμε προσεκτικά δύο τούβλα μαζί. Έτσι αρχίζει» (Mies Van der Rohe)

Μ.Heidegger, Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος, εκδόσεις Πλέθρον,2008, σελ.35

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΤΟΠΙΟ

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 17 Μικρό Πάπιγκο, Όρος Καμήλα, Ζαγοροχώρια 2019 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Σε όλη την ιστορία της αρχιτεκτονικής, ερευνάται το ερώτημα για το αν τα έργα του/της ανθρώπου θεωρούνται φυσικά ή τεχνητά στοιχεία ξένα προς το περιβάλλον τους. Σημαντική είναι η θέση για το ότι, ο άνθρωπος είναι αποτέλεσμα της φυσικής εξέλιξης, και, γι’ αυτό, τα έργα του ανήκουν στο φυσικό κόσμο. Αντιθέτως, διατυπώνεται η θέση πως ο/η άνθρωπος είναι τεχνίτης/τρια, επομένως τα έργα του διαφοροποιούνται σημαντικά ως τεχνητές κατασκευές αυτόνομες από το «φυσικό» γίγνεσθαι. Υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις σε σχέση με το περιεχόμενο του όρου τοπίο, όπως ο ειδικός διαχωρισμός φυσικού και αστικού τοπίου. «Τοπία υπάρχουν πολλών ειδών και το φυσικό τοπίο αποτελεί, απλώς, μια κατηγορία της γενικότερης έννοιας του τοπίου»21 (Ν.Μουτσόπουλος, 2005, σελ.153) Με τη φράση αστικό τοπίο, εννοούμε την αισθητική εποπτεία του χώρου της πόλης, του ανθρωπογενούς αστικού περιβάλλοντος. Με τη φράση φυσικό τοπίο εννοούμε την αισθητική εποπτεία του χώρου της υπαίθρου, όπου η επέμβαση του ανθρώπου είναι διαφορετική και οι εκδηλώσεις της «φύσης» πληρέστερες. Ως τοπίο μπορεί να χαρακτηρίζουμε το φαντασιακό περιβάλλον μιας λογοτεχνικής-εικαστικής περιγραφής. Φυσικά, σημείο και ουσία κάθε αναφοράς είναι η παρουσία του/της παρατηρητή/τριας που αντιλαμβάνεται τα επιμέρους στοιχεία σε σύνολο. Όπως αναφέρει ο Δ. Φατούρος «το τοπίο είναι πολλαπλή πολλαπλότητα: οι οπτικές εικόνες, οι ήχοι, η αφή, η

Ν.Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ.153

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

62 Εικόνα 18 Κολυμπήθρες, Μικρό Πάπιγκο, Ζαγοροχώρια 2019 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου υγρασία, η ξηρότητα, οι φαντασιακές αναγνώσεις»22 (Δ.Φατούρος, 2005,σελ.52) Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το τοπίο, «Τοπίο σημαίνει περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από τον λαό, της οποίας ο χαρακτήρας είναι αποτέλεσμα της δράσης και της αλληλεπίδρασης των φυσικών ή και ανθρώπινων παραγόντων.» (Σύμβαση της Φλωρεντίας, 2000). Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι, στην προσπάθεια να οριστεί σαφώς η ουσία της έννοιας τοπίο χρειάζεται να συνδυαστούν οι σχέσεις παρατηρητή/τριας και πεδίου(περιοχής) παρατήρησης. Ο διαχωρισμός του τοπίου σε «φυσικό» ή ανθρωπογενές αστικό δεν είναι πάντα ακριβής και εύκολα αντιληπτός. Είτε «φυσικό» είτε αστικό το τοπίο είναι μια οπτική ενότητα χώρου και σχέσεων που επιζητεί την πλήρη στοχαστική αφιέρωση του/της παρατηρητή/τριας. Το/τα τοπίο/α, ορίζεται σαν μέρος τόπου/ων χωρίς συγκεκριμένη έκταση, κλίμακα και ειδική γεωγραφική ταυτότητα. Αλλά με κοινά φυσικά χαρακτηριστικά που καθορίζουν την ειδική ενότητά του. Επίσης, διαφορετικός είναι και ο τρόπος- η τακτική που ο/η παρατηρητής/τρια προσεγγίζει-αναγνωρίζει-κωδικοποιεί και περιγράφει το τοπίο. Είτε ως απόπειρα απεικόνισης μιας αποσπασματικής θέας φυσικού τοπίου (ζωγραφική), είτε ως βίωμα, απόπειρα ολοκληρωμένης προσέγγισής του ως πλήρους τόπου.23 (Ι.Στεφάνου, 2005,σελ.61). «Αν το τοπίο είναι ένας τρόπος να βλέπουμε την πραγματικότητα, ίσως τελικά συνεισφέρει στην ερμηνεία της ταυτότητας των

Δημήτρης Α. Φατούρος, Μαθήματα συστηματικής θεωρίας της αρχιτεκτονικής, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ.52 23 Στεφάνου Ι. & Ι., Το τοπίο ως συνολική έκφραση του τόπου, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: «Αρχιτεκτονική Τοπίου: Εκπαίδευση, Έρευνα, Εφαρμοσμένο έργο», Θεσ/κη11-14 Μαΐου 2005,σελ.61

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 19 Εσωτερικό κορμού από Πλάτανο, Πλατεία Μακρυνίτσας 2016 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου περιοχών που ζούμε, κινούμαστε αντιλαμβανόμαστε και θυμόμαστε»24 (Μ.Γούλα,2003,σελ.23) Ο/Η άνθρωπος λειτουργεί σαν δράστης (δρόν υποκείμενο) και όχι σαν πρόσκαιρος και επιπόλαιος θεατής. Παίρνει τα ουσιαστικά και τα περιφερειακά ερεθίσματα από το περιβάλλον, τα επεξεργάζεται, ολοκληρώνει τους συλλογισμούς του και ορίζει τα τακτικά αποτελέσματά του/της. Η απαιτητική αυτή επεξεργασία, μέρος και τυπικό της αρχιτεκτονικής πράξης εμπλουτίζει την ουσία της αναζήτησης της ταυτότητας και των σχέσεών μας με το περιβάλλον ουσιαστικό τμήμα της μελέτης της σχέσης αρχιτεκτονικής και περιβάλλοντος, είναι ο διάλογος που αναπτύσσει ο/η άνθρωπος παρατηρητής/τρια με τη φύση. Σε κάθε τοπίο επέρχονται μακροπρόθεσμες μεταβολές στη μορφή αλλά και στη σύσταση του. Αυτές οι μεταβολές προκαλούνται είτε από φυσικούς είτε από ανθρωπογενείς παράγοντες. Αποτυπώνονται προσθετικά πάνω στο τοπίο και συμβάλλουν στην βαθμιαία μεταβολή της μορφής του. Όπως αναφέρεται, «Το τοπίο είναι οι εγγραφές του χρόνου πάνω στο χρόνο»25 Π.Δουκέλλης, 2009, σελ.16). Η επιρροή του χρόνου (των καιρικών αλληλεπιθέσεων) στην ύπαιθρο (στην επιφάνεια του εδάφους) είναι αργή και σταθερή έκφραση του κύκλου των εποχών. Όπως αναφέρεται «Η ακινησία του τοπίου είναι μια διάγνωση που κάνουμε υπό την επήρεια κεκτημένης ταχύτητας πρόσληψης άλλου τύπου ερεθισμάτων. Το τοπίο είναι, ως ένα βαθμό, αποτέλεσμα του συνεχούς μετασχηματισμού της οργανικής ζωής που περιέχει, και, βέβαια, προϊόν της ιστορίας των γεωλογικών φαινομένων, υποσύνολο μιας

Ημερίδα ¨Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον¨, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2003,Βόλος,σ. 23 25 Π.Δουκέλλης, Το ελληνικό τοπίο, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005, σελ.16

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

‘Η φύση είναι η έμπνευση μας, από τη γη μέχρι τον ουρανό.’ Frank Loyd Wright (1867-1959)

Εικόνα 20 Κατοικία «Falling Water» Pennsylvania, Η.Π.Α, F.L. Wright 1939 (Πηγή : Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου ακόμη πιο κολοσσιαίας συμπαντικής διάρκειας»26 (Κ.Μανωλίδης, 2003,σελ.38) Η επίκαιρη μορφή του τοπίου που εκτίθεται στον/στην παρατηρητή/τριά του πέραν των φυσικών διεργασιών που υποδέχεται, περιλαμβάνει και αποτελέσματα της ανθρώπινης δραστηριότητας. «Ο δεσμός του ανθρώπου με τόπους και μέσω τόπων με χώρους στηρίζεται στο κατοικείν του. Η σχέση ανθρώπου και χώρου δεν είναι τίποτα άλλο από το ουσιωδώς εννοούμενο κατοικείν»27 (M.Heidegger, 2008,σελ.63) Η έννοια δηλαδή του κατοικείν μπορεί να ερμηνευτεί ως διαμονή-εγκατάσταση του ανθρώπου σε ένα τόπο, από την άλλη μπορεί να είναι μια εγκατάσταση στο τοπίο η οποία κατοικεί σε αυτό χωρίς να προϋποθέτει την κατοίκιση του ανθρώπου. «Η ανθρώπινη παρέμβαση στο φυσικό τοπίο μπορεί να είναι προφανής, όπως ένας δρόμος ή μια ξερολιθιά, αλλά και άδηλη, όπως τα κενά διαστήματα σε ένα ορεινό δάσος που προέρχονται από εγκαταλειμμένες καλλιέργειες»28 (Κ.Μανωλίδης, 2003,σελ.45). Συμπερασματικά, στο φυσικό υπόβαθρο του τόπου προστίθενται οι μεταβολές από την δράση του ανθρώπου και τις φυσικές εκδηλώσεις (καιρός, εποχές). Τακτοποιείται η ιστορία των τεχνικών επεμβάσεων (καλλιέργειες) και σταθεροποιείται το αρχείο της μνήμης, συν-διαμορφώνοντας, έτσι, την ταυτότητα κάθε ξεχωριστού, κάθε φορά, τοπίου. «Τούτη όμως η συνολική αντίληψη, τούτη η πραγματική συναισθηματική και ιδεολογική εικόνα που ένας τόπος προσφέρει δεν είναι 26

Ημερίδα ¨Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον¨, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2003,Βόλος,σ. 38 27 Μ.Heidegger, Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος, εκδόσεις Πλέθρον,2008, σελ.63 28 Ημερίδα ¨Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον¨, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2003,Βόλος,σ. 45

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 21 Καλλιέργειας Αμπελιών, Κτήμα Αποστολάκη, Αλμυρός Βόλου 2018 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου τίποτα άλλο αυτό που ονομάζουμε τοπίο»29 (Ι.Στεφάνου, 2005,σελ.61) Τελικά το τοπίο είναι μια δυναμική ασταθής σε κάθε απόπειρα περιγραφής της έννοια-γεγονός-πεδίο που προσδιορίζεται ανεπαρκώς καθώς το περιεχόμενο της/του ποικίλει ανάλογα με τους τρόπους της ιδεολογικής-τεχνικής προσέγγισης του. Χώρος οικείος ή ανοίκειος, κωδικοποιημένος, υποδοχέας χρήσεων και πρακτικών, γεγονότων, χώρος πλήρης σημασίας και νοήματος. Το αποτέλεσμα των σχέσεων ανάμεσα στις οικονομικές δραστηριότητες, τις κοινωνικές εκφράσεις, τις πολιτιστικές επεμβάσεις που τροποποιούν συνεχώς το υπόβαθρό του. Ο καθρέφτης-αρχείο των συμπτωμάτων της ζωής και του πολιτισμού. Το πεδίο των καθημερινών αγροτικών-πολιτισμικών δράσεων αλλά και το συμβολικό ειδικό πλαίσιο αναφοράς του πολιτισμού. Η σύνδεσή του με όλους αυτούς τους διαφορετικούς τρόπους προσφέρει στον/στην άνθρωπο αναγνώστη/ρυθμιστή ένα πλαίσιο διαρκούς ανταπόκρισης για να μετρήσει τη φύση των πράξεών του. Οι μεταβολές που διαμορφώνουν το τοπίο είτε από την δράση του ανθρώπου είτε από τη φυσική δυναμική (πλημμύρες, κατολισθήσεις, σεισμοί) «ενεργοποιούν νεύματα, συντρίμματα ή ρήγματα του τοπίου, δεν αποβλέπουν σε οριστικές μορφές αλλά στο να εξωθήσουν το τοπίο σε ένα διαρκές ξεδίπλωμα της εσωτερικής πολλαπλότητας του»30 (Κ.Μανωλίδης, 2003,σελ.45) Επιχειρώντας να διαμορφώσουμε ένα σαφές θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς για το τοπίο χρειάζεται να ξεκινήσουμε από την εννοιολογική διερεύνηση του όρου «τοπίο» και ης φράσης «φυσικό τοπίο». 29

Στεφάνου Ι. & Ι., Το τοπίο ως συνολική έκφραση του τόπου, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: «Αρχιτεκτονική Τοπίου: Εκπαίδευση, Έρευνα, Εφαρμοσμένο έργο», Θεσ/κη11-14 Μαΐου 2005,σελ.61 30 Ημερίδα ¨Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον¨, Π.Θ εκδόσεις Νησίδες, 2003,Βόλος,σ. 45

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 22 Aalborg, Δανία 2013 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Πολιτισμική προσέγγιση Η χρήση του όρου τοπίο παραπέμπει άμεσα στη λέξη τόπος. Όπως αναφέρει ο Κ. Μωραΐτης «Όλοι όμως οι τόποι, στους οποίους αποδίδουμε τον χαρακτηρισμό του τοπίου, έχουν υποστεί την ανθρώπινη επέμβαση31, είτε αυτή εκκινεί και εξαντλείται στην πολιτισμική διερεύνηση και ερμηνεία είτε επεκτείνεται ως τη τεχνική παρέμβαση32.»33 Ο όρος τοπίο χρησιμοποιείται όχι μόνο από την αρχιτεκτονική θεωρία και πρακτική, αλλά και από τις παραστατικές τέχνες όπως η ζωγραφική, η φωτογραφία, ο κινηματογράφος και η λογοτεχνία. Μπορούμε να υποθέσουμε πως τα τοπία ως θέματα και εκφραστικά αποτελέσματα των πολιτιστικών αυτών πρακτικών-αποπειρών, του στοχασμού, της ερμηνείας, καταλήγουν στην προσωρινή ή διαρκή κατασκευή τόπου/ων. Η τεχνική-αισθητική έκφραση αυτού του ενδιαφέροντος δηλώνει ουσιαστικά την προσπάθεια των κοινωνιών να κατανοήσουν και να ορίσουν τον/τους τόπους όπου εκδηλώνονται οι προθέσεις τους. Κάθε φορά που κοιτάμε και σκεπτόμαστε για ένα τόπο κρίνουμε, ενεργοποιούμε τη σκέψη, τις γνώσεις, τα βιώματα δοκιμάζοντας το πολιτισμικό υπόβαθρο μας. Ο τόπος περιέχει τα τοπία του. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι το/τα τοπίο/α είναι μέρος/η τόπων.

Επέμβαση: 1α. Σκόπιμη ενέργεια που γίνεται με στόχο να επηρεάσει ή να διαμορφώσει μια δραστηριότητα, μια κατάσταση. 1β. προσθήκη με σκοπό τη διόρθωση Πηγή: Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Επέμβαση(Διαδίκτυο) 32 Παρέμβαση: η παρεμβολή, η επέμβαση, η μεσολάβηση σε μια διαδικασία, σε ένα πεδίο σχέσεων με στόχο την αλλαγή, την αποκατάσταση, το συμβιβασμό κτλ. 33 Μωραΐτης Κωνσταντίνος, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2005, σ.16

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 23 Αϊβαλιώτικα, Βόλος 2018 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου «Κι ο τρόπος που επεξεργαζόμαστε νοητικά τον τόπο δεν είναι άλλος από τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο» Κ.Μανωλίδης34 Οι τόποι είναι καταλυτικοί και ενεργοί παράγοντες στη συγκρότηση κάθε προσωπικής ιστορίας, τη διαμορφώνουν (τη χαρακτηρίζουν) και, ταυτόχρονα, διαμορφώνονται ως αφηγήσεις από αυτή. Είναι το φυσικό και συμβολικό πεδίο πάνω στο οποίο σχηματίζονται, μεταλλάσσονται και εξελίσσονται οι κοινωνίες αποτελώντας, συνεπώς, ενεργό παράγοντα στη διαμόρφωση της ιστορίας τους. Τα ίχνη των ιστορικών γεγονότων εντυπώνονται-παραμένουν στον τόπο όπου έλαβαν χώρα, συντελώντας διαρκώς στον εμπλουτισμό του. Ο τόπος μπορεί λοιπόν να εξεταστεί/αναγνωστεί ως προϊόν της ανθρώπινης εργασίας, ως σύστημα-δέκτης πράξεων-σχέσεων όπου εμπεριέχονται τα όνειρα και οι επιθυμίες, τα λάθη και οι αυθαιρεσίες των ανθρώπων και των κοινωνιών που τα δημιουργούν. Όπως σε κάθε πεδίο εκδήλωσης πολιτισμών, ο τόπος είναι ένα αποτέλεσμα του οποίου η ουσία γίνεται φορέας των παραγωγικών πρακτικών και των κοινωνικών σχέσεων. Κατά συνέπεια είναι απόσπασμα και ολοκληρωμένη μορφή χώρου συγχρόνως. Σε αντίθεση με το αστικό τοπίο, το οποίο συνδέεται εννοιολογικά με το περιβάλλον των πόλεων, ο όρος φυσικό τοπίο αναφέρεται και περιλαμβάνει τις πρωτογενείς σχέσεις και αρχές που διέπουν τη φυσική ύλη, αλλά και τις αξίες και τα νοήματα που έχουν 34

Ημερίδα ¨Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον¨, Π.Θ εκδόσεις Νησίδες, 2003,Βόλος,σ. 9-11

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 24 Βόλος 2018, Πευκάκια (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

επιβληθεί, κατά την νοητική επεξεργασία ορισμού του νοήματός του. Κανένα τοπίο δεν είναι φυσικό αφού η θεώρηση του συνεπάγεται πάντα τον ιδεολογικό χαρακτηρισμό του από τα μάτια του/της ανθρώπου παρατηρητή/τριας. Όπως αναφέρεται «Η παραδοχή της ανθρώπινης παρεμβολής σε όλο το εύρος του γεωγραφικού χώρου, οδηγεί μερικές φορές τους αρχιτέκτονες σε ένα περιβαλλοντικό μηδενισμό που, στο όνομα της ανυπαρξίας παρθένου εδάφους, νομιμοποιεί μια διαδικασία ολοκληρωτικής μεταποίησης του»35 (Κ.Μανωλίδης, 2003, σελ.39). 35

Ημερίδα ¨Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον¨, Π.Θ εκδόσεις Νησίδες, 2003,Βόλος,σ. 39

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 25 Οδοιπόρος πάνω από τη Θάλασσα της Ομίχλης, Caspar David Friedrich, Γερμανία 1818, Ο άνθρωπος θεατής μπροστά στο δέος της φύσης (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Αισθητική προσέγγιση «Χώρος, τόπος, τοπίο! Γενική χωρική συνθήκη ο χώρος, συγκεκριμένος βιωμένος με τα δικά του χαρακτηριστικά ο τόπος, εικόνα-αντίληψη που εμφανίζει το σύνολο των χαρακτηριστικών του τόπου σε μια ενιαία αντίληψη το τοπίο» Ιωσήφ Στεφάνου36 Για να εξηγήσουμε αύτη την σύντομη παράγραφο αρκεί να σκεφτούμε πως ο χώρος, όπως και ο χρόνος αποτελούν αφηρημένες συνθήκες εγκαθίδρυσης της πειθαρχίας του στοχασμού. Ο αφηρημένος χώρος δεν έχει χαρακτήρα ούτε ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Τα δύο στοιχεία ενεργοποιούνται από τη στιγμή που η παρουσία του ανθρώπου με τις δραστηριότητες του μεταβάλλει το χώρο σε συγκεκριμένο είδος αναφοράς πλαισιώνοντας τον με ειδικές μορφές, τακτικές λειτουργίες, αναγκαίες σημασίες. Τότε ο χώρος έχει μετατραπεί σε τόπο. Είναι αδύνατο να περιγράψουμε ένα συμβάν χωρίς να αναφερθούμε σε κάποια τοποθεσία. Κάθε τόπος αποτελείται από ένα σύνολο πραγμάτων με υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και χρώμα. Οι παραλλαγές στο ανάγλυφο του εδάφους καθορίζουν τις οπτικές-αισθητικές ιδιότητές του. Χαρακτηρισμοί όπως «άγριο» και «φιλικό» είναι, συνεπώς, παρατηρήσεις της μορφολογίας του ανάγλυφου, οι οποίες καθορίζονται και διαφοροποιούνται από την υφή, το χρώμα και τη χλωρίδα και την πανίδα. Μέσα από την συσχέτιση του ανάγλυφου, της βλάστησης, του νερού, των εκδηλώσεων του καιρού διαμορφώνονται προσωρινά και φευγαλέα χαρακτηριστικά σύνολα που συναποτελούν τα βασικά στοιχεία των πολλαπλών τοπίων κάθε τόπου. 36

Ιωσήφ Στεφάνου, Περί τόπου και τοπίου, Περιοδικό Αρχιτέκτονες

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 26 Σέρβια Κοζάνης 2013, (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Όλα αυτά θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι αποτελούν το χαρακτήρα37 ενός τόπου. Ο χαρακτήρας και η φυσιογνωμία του τόπου εμφανίζονται ως το αποτέλεσμα της συνολικής αντίληψης που αυτό προσφέρει στους χρήστες και τους επισκέπτες του. Αυτή ακριβώς η αντίληψη, η συναισθηματική και ιδεολογική εικόνα που ένας τόπος προσφέρει είναι αυτό που ονομάζουμε τοπίο. 37

Χαρακτήρας: 1.Το στοιχείο που αποτελεί το ιδιαίτερο και ουσιαστικό γνώρισμα ενός ανθρώπου, πράγματος ή αφηρημένου ουσιαστικού και που το κάνει να διακρίνεται από τα όμοια του. Πηγή: Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Χαρακτήρας (Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 27 Ofelea and the Flying Balloons,Collection Ofelea, Vikram Kushwah (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Φαντασιακή προσέγγιση «Η χρήση του όρου “τοπίο” παραπέμπει άμεσα στη λέξη “τόπος”. Ο νεοελληνικός όρος τοπίο όπως και οι αντιστοιχεί “landscape” ή “paysage” αναφέρονται τόσο στην αρχιτεκτονική τοπίου, όσο και στη ζωγραφική ή τη φωτογραφική του απεικόνιση. Αλλά η γραπτή έκφραση μπορεί επίσης να εκφέρει τοπιακό λόγο, ενώ είναι προφανής η σημασία της κινηματογραφικής θεώρησης για τη νεότερη τοπιακή μας ευαισθησία. Με επεκτατική διάθεση, μπορούμε λοιπόν, να περιγράψουμε το τοπίο ως σύνθεση όλων εκείνων των πολιτιστικών πρακτικών, που στοχάζονται, ερμηνεύουν και κατασκευάζουν τον τόπο.» Κωνσταντίνος Μωραΐτης 38 Η ποίηση, η αρχιτεκτονική πράξη, η ζωγραφική, ο κινηματογράφος, η φωτογραφία και άλλες τεχνικές μορφές έκφρασης ιδεών και διαθέσεων με θέμα το τοπίο αποσκοπούν στο να αναδείξουν δημόσια το περιεχόμενο τόπων στους θεατές που θα παρακολουθήσουν την πρότασή τους. Οι φαντασιακοί τόποι που κατασκευάζονται-προτείνονται δε έχουν απαραίτητη σχέση με τους πραγματικούς, εφόσον υπάρχει ένας/μία διαμεσολαβητής/ερμηνευτής/τρια που συνέθεσε το τοπίο-κατασκευή και λειτούργησε έτσι. Όπως αναφέρουν οι Π. Μάντζου και ο Δ. Πολυχρονόπουλος (2009) «Το τοπίο, ως ένα είδος κειμένου, μια κατασκευασμένη βάση σημασιοδότησης, αναπόφευκτα αναφέρεται στην/στις τοπική/ές κουλτούρα/ες και στις φαινομενικές δυνάμεις, που το φτιάχνουν. Ακριβώς σε αυτή τη συνεύρεση της 38

Κ.Μωραίτης, Τοπίο Πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Ε.Μ.Π., 2005,σελ.18

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 28 Elizabeth and the Bathtub, Collection Memoirs of Lost Time, Vikram Kushwah (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου κουλτούρας το αυτοφυές και το ανεξέλεγκτο έγκειται και η ένταση και η διαρκής μετεξέλιξη του τοπίου.»39 Αυτή η εννοιολογική προσέγγιση αποτελεί μια ερμηνεία του τοπίου, που προσεγγίζει τον τόπο (του τοπίου) μέσω της αφήγησης, στην οποία υπάρχουν δύο υποκείμενα. Ο/Η παρατηρητής/τρια που βίωσε την εμπειρία του τόπου και του/των τοπίου/ων στην πραγματικότητα, (πομπός), και αυτός/ή που παρακολούθησε την πρόταση (εικόνα, κείμενο, αφήγηση, φωτογραφία, video) νοητικά (δέκτης/τρια). Όσον αφορά τον/την αποδέκτη/τρια της αφήγησης, θα πρέπει να σημειωθεί πως η έμμεση αντίληψη της περιγραφής αποτελεί φαντασιακή εμπειρία, σύνθετο παρακολούθημα της εμπειρίας του αφηγητή. Πρόκειται δηλαδή για μια «δανική ματιά» ένα «δανεικό βλέμμα», την εποπτεία και την υπόθεση του «άλλου». Φυσικά, οι μεταφορές μπορεί να είναι πολλές και να διαφέρουν διαφοροποιώντας, γι αυτό, την μεταφερόμενη εντύπωση. Κάθε ενεργός/ή παρατηρητής/τρια μπορεί να σχολιάσει ένα τοπίο αρκεί μονάχα να έχει βρεθεί εκεί μια φορά για λίγο ή περισσότερο. Η καλλιτεχνική παραγωγή προτείνει συνεχώς τόπους και τοπία, κυρίως φανταστικούς/ά, επιχειρώντας, κάθε φορά, να δηλώσει κάτι νέο. Το βίωμα μιας αφήγησης (με εικόνα, με κείμενο, με video) δεν απέχει εμπειρικά, από την ακριβή επί τόπου αντίληψη του βιώματος. Όπως σημειώνει και ο Immanuel Kant « η όψη των χιονισμένων κορυφών μιας οροσειράς που υψώνονται πάνω από τα σύννεφα, μας παρέχει μια απόλαυση ανάμεικτη με τρόμο. Η θέα (αντίθετα) των ανθισμένων

Π. Μάντζου, Δ. Πολυχρονόπουλος , Απογειωμένα τοπία του θεάματος, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, τεύχος 45/2009,σελ.58

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 29 Nude in Forest 4, Collection Exile, Vikram Kushwah (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου λιβαδιών, οι ελικώσεις των ποταμών και τα βοσκοτόπια μας προξενούν ευχάριστα συναισθήματα.»40 Η αίσθηση εκλύεται, είναι μια αποκλειστικά ανθρώπινη συναισθηματική αντίδραση πολύ περισσότερο καθώς η σύνδεση με τα υπόβαθρα της τοπικής κουλτούρας παίζει σημαντικό ρόλο, λόγω της επιρροής των τοπικών κωδίκων επικοινωνίας. Ο Cl.Geertz41 ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώο παγιδευμένο στους ιστούς του νοήματος (την κουλτούρα), που το ίδιο έχει υφάνει. «το τοπίο έχει πολλαπλή πολλαπλότητα: Οι οπτικές εικόνες, οι ήχοι, η αφή, η υγρασία, η ξηρότητα, οι φαντασιακές αναγνώσεις. Ένα τοπίο μπορεί να είναι το ανθρώπινο σώμα. Το σιωπηλό τοπίο ή το τοπίο της σιωπής και το τοπίο του θορύβου, των θορύβων. Οι θόρυβοι, οι παρεμβολές μησιωπής, είναι πολλοί και διαφορετικοί. Η σιωπή είναι μία αλλά μπορεί να έχει πολλαπλές αποχρώσεις από τα άλλα στοιχεία του τοπίου. Η επιστημονική μελέτη αποκαλύπτει το τοπίο αλλά και η τέχνη αποκαλύπτει το τοπίο.» 42

Κ. Μωραΐτης, Τοπίο Πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Ε.Μ.Π., 2005,σελ.23 41 O Κλίφορντ Γκερτζ (Clifford James Geertz) ήταν Αμερικανός ανθρωπολόγος, καθηγητής του Ινστιτούτου Προηγμένης Έρευνας του Πρίνστον, Νιού Τζέρσεϋ. 42 Δ.Α. Φατούρος, Το τοπίο: ένας κατάλογος σημειώσεων, Περιοδικό: Αρχιτέκτονες, Τεύχος: 49/2005, σελ.52

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Εικόνα 30 Suspension, 2003,Robert & Shana Parkeharrison (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Η φιλοσοφία του τοπίου Στην έννοια-λέξη τοπίο έχουν αποδοθεί πολλές ερμηνείες, έτσι ώστε να επικρατεί σύγχυση σε σχέση με το αναλυτικό σαφές περιεχόμενό της. Η έννοια του τοπίου διατυπώνεται-προσεγγίζεται με δύο τρόπους : τον ρεαλιστικό/πραγματικό σύμφωνα με τον οποίο το τοπίο είναι ένα τρισδιάστατο περιβάλλον σχέσεων μέσα στο οποίο ο/η άνθρωπος κάτοικος και παρατηρητής ζει, εργάζεται, κινείται ρυθμίζοντας τη σχέση του (landscape of engagement), και τον αφηρημένο, σύμφωνα με τον οποίο το τοπίο δεν είναι τίποτα περισσότερο από ό,τι οι αισθήσεις καταγράφουν φευγαλέα, (Observational landscape).43 Πολλές είναι οι θεωρητικές φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές προσεγγίσεις σε σχέση με την εμπειρική προσέγγιση του φαινομένου του τοπίου. Οι βασικές φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές προσεγγίσεις αποδίδονται σε τρεις σημαντικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Τον Γερμανό κοινωνιολόγο και νεοκαντιανό Georg Simmel (1858-1919), τον Γερμανό φιλόσοφο Martin Heidegger (1889-1976) και στο Νορβηγό αρχιτέκτονα και ιστορικό Christian Norberg-Schulz (1926-2000). Σύμφωνα με τον Simmel, «το τοπίο οργανώνεται ως ένα κλειστό και αυτόνομο πεδίο που γίνεται αντιληπτό από τη θέση του παρατηρητή και εξαρτάται από τον ίδιο τον παρατηρητή, ο οποίος φέρει τις δικές του σκέψεις, αντιληπτικές ικανότητες και τα δικά του βιώματα. Η φύση, που είναι μια οντότητα χωρίς όρια αντιτίθεται στο τοπίο το οποίο είναι χωροθετημένο. Παρόλο που μεμονωμένα τμήματα του τοπίου είναι φυσικά, η έννοια του δεν ταυτίζεται με αυτή της φύσης αλλά το ίδιο αποτελεί ένα 43

Ανανιάδου-Τζιμοπούλου, Μ., Η ανάλυση του τοπίου στο σχεδιασμό, Συμβολή στην έρευνα της αρχιτεκτονικής τοπίου, 2001

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 31 Robert & Shana Parkeharrison, Collection The Architects’ Brother(Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου αυτόνομο ανεξάρτητο όλο που συνίσταται ως τοπίο μέσα από μια διαδικασία τέχνης»44 Η αίσθηση της φύσης κατά την αντίληψη του Simmel, για πρώτη φορά διαχωρίζει τις δύο έννοιες φύση και τοπίο οι οποίες μπορεί να συναντιούνται συχνά αλλά δεν παύουν να είναι διαφορετικές. Επισημαίνει επίσης ότι «όταν βλέπουμε ένα τοπίο και όχι ένα άθροισμα από μεμονωμένα φυσικά αντικείμενα, τότε βλέπουμε ένα έργο τέχνης. Αναζητώντας το αίτιο μορφοποίησης του τοπίου, αυτό ενυπάρχει στην έννοια του ψυχικού τόνου που λειτουργεί ως φορέας που ενώνει όλα τα αποσπασμένα κομμάτια της φύσης»45 Ο Heidegger σε διάλεξη του, αναφερόμενος στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση αντιτίθεται στην θέση του Simmel, διατυπώνοντας την άποψη ότι «ο άνθρωπος μετατοπίζεται από την οργανική, εμφατική και προσηλωμένη θέση του στον κόσμο και στρέφεται στη συστηματική εξερεύνηση των αντικειμένων γύρω του, αναζητά δηλαδή την αλήθεια του φυσικού κόσμου. Ο άνθρωπος με την μετατόπιση αυτή χειραφετείται (καθώς αναζητά)περισσότερη σημασία. Ανάγει όλα τα πράγματα απέναντι του στο δικό του μέτρο επηρεάζοντας ασφαλώς την αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη»46 Το τοπίο λοιπόν αντιμετωπίζεται ως πνευματικό συμβάν, αίνιγμα και ερώτημα. Ο ψυχικός τόνος47 είναι υποκειμενικός,

Simmel, G, Ritter J. & Gombrich, E.H., Το τοπίο, Αθήνα 2004, Εκδόσεις Ποταμός, σελ. 15 45 Simmel, G, κά.(2004), σελ. 25 46 Heigegger, M., Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσαι, Αθήνα 2008, εκδόσεις Πλέθρον, 47 Ψυχικός: Που ανήκει ή που αναφέρεται στην ψυχή, τη συνείδηση Πηγή: Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Ψυχικός (Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 32 Norham Castle, Sunrise, Joseph Mallord William Turner,1845 (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου διαφορετικός για κάθε άνθρωπο γι’ αυτό υπάρχουν πολλαπλές αναγνώσεις του/των τοπίου/ων. Αυτός/η που θέλει να απεικονίσει ένα τοπίο ή να εντάξει κάτι νέο σε αυτό, το κάνει ασκώντας την εποπτεία και ενεργοποιώντας το συναίσθημα και αυτό δεν είναι μια απλή διαδικασία αλλά αποτελεί ένα από τα συνθετότερα προβλήματα της αρχιτεκτονικής-αισθητικής-φιλοσοφίας της σκέψης. Ο Norberg-Schulz θεωρεί ότι για να κατανοείται ο χώρος πρέπει να έχει κάποια διακριτά φυσικά η πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Για να κατανοηθεί ο συλλογισμός του χρησιμοποίησε τον ρωμαϊκό όρο genius loci48 με σκοπό να περιγράψει μια συγκεκριμένη συνθήκη πραγματικότητας μέσα στην οποία ενεργεί ο άνθρωπος. Γενικά κάθε τόπος ορίζεται ως πνευματική σχέση, και σύμφωνα με τον Norberg-Schulz το πνεύμα μετατρέπει ένα συγκεκριμένο σημείο, που βρίσκεται μέσα σε χώρο, σε τόπο. Το πνεύμα του τόπου είναι η απόδοση ιδιοτήτων και λεπτομερειών που δείχνουν τον χαρακτήρα ενός τόπου μέσα στον χρόνο, επιτρέποντας την ένταξη του ανθρώπου στο περιβάλλον του. Η απόδοση-οριοθέτηση του χαρακτήρα, δηλαδή η διατύπωση της ταυτότητας, είναι αποτέλεσμα της κατασκευής κτισμάτων, της λειτουργικής οργάνωσης του χώρου, της έμπρακτης επιβολής της εικόνας του ανθρώπου στο περιβάλλον του, ώστε να αναγνωρίζει τον 48

Στα λατινικά ο όρος genius loci σημαίνει ο δαίμονας του τόπου, τις προσωποποιημένες αόρατες δυνάμεις που ενοικούσαν στη φύση. Αργότερα ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Alexander Pope (μέσα του 17ου αιώνα) και τον Sir Walter Scott (αρχές του 18ου αιώνα), για να δηλώσει τις αόρατες δυνάμεις ενός τόπου. Τον όρο είχε χρησιμοποιήσει και ο S.Giedion στο Space, Time and Architecture, αναφερόμενος αρχικά στο πνεύμα της Σχολής του Σικάγου και στη συνέχιση του από τον Mies van der Rohe. Παύλος Λέφας, ‘Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση’ Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.165

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

εαυτό του μέσα σε αυτό. Η «θέαση» του εαυτού επιτυγχάνεται όχι μόνο βλέποντας πράγματα που απεικονίζουν τις νοητικά επεξεργασμένες απόψεις του για τον κόσμο αλλά και αναγνωρίζοντας στα κτίσματά του την εμπλοκή του με τα πράγματα, την ενεργό παρουσία του. Έτσι η φύση σχηματίζει ένα πλήρες συμβάν, πεδίο σχέσεων, έναν τόπο, που ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες έχει μια ιδιαίτερη ταυτότητα.49 Στην ανάλυση του πνεύματος του φυσικού τόπου, ο Norberg-Schulz αναγνωρίζει τριών ειδών τοπία που προκύπτουν από τη διάκριση και τον εντοπισμό τριών ξεχωριστών χαρακτηριστικών φυσικών τοπίων, συν ένα ακόμη τέταρτο που αποτελεί συνθέσεις των προηγούμενων τριών. Τα τρία αυτά χαρακτηριστικά φυσικά τοπία είναι: το ρομαντικό τοπίο, το κοσμικό τοπίο και το κλασσικό τοπίο.50

Norberg-Schulz, Genius Loci, Το Πνεύμα του Τόπου, μτφρ.Μ.Φραγκόπουλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2009, σελ. 27 50 Αθηνά Χριστίνα Συράκου, Φυσικό περιβάλλον και Αστικός χώρος: Σχέση μνήμης ή αμνησίας, Άρθρο,Τεύχος 15/465 2013

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Το τοπίο είναι η φύση που παρουσιάζεται καθώς τη θεωρεί ένας ευαίσθητος και αισθαντικός παρατηρητής υποστηρίζει ο Ritter (Simmel κ.α 2004). Αναφέρει : « Τοπίο δεν είναι τα χωράφια έξω από τη πόλη, το ποτάμι ως όριο και/η συγκοινωνιακό μέσο ή πόρος(πέρασμα) αναψυχής, τα βουνά, τα λιβάδια και οι στέπες. Τοπίο γίνονται τα παραπάνω μόνο όταν ο άνθρωπος στραφεί προς αυτά χωρίς πρακτικό (χρηστικό) σκοπό, από την έννοια μιας ΄ελεύθερης΄ απολαμβάνουσας θεώρησης για να είναι ο ίδιος ως άνθρωπος στη φύση». Και συνεχίζει πως : «με την έξοδο ενός τέτοιου παρατηρητή στη φύση αυτή αλλάζει. Οτιδήποτε χρησιμοποιείται ή είναι έρημος και άχρηστο και οτιδήποτε παρέμενε για αιώνες απαρατήρητο και δεν το πρόσεχε κανένας ή ήταν κάτι ξένο και απωθητικό, τώρα γίνεται μεγάλο, υπέροχο και όμορφο : μετατρέπεται αισθητικά σε τοπίο».

Εικόνα 33 Tuscan country in Pienza (Πηγή: Διαδίκτυο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Συνθέσεις τοπίου ή χαρακτηριστικοί τύποι τοπίου Η λέξη-έννοια ‘σύνθεση’ απορρέει από τον ορισμό της στην πρακτική της «τέχνης». Αυτό δεν σημαίνει ότι η θεώρηση/αποκάλυψη/περιγραφή του τοπίου ορίζεται σαφώς σαν «καλλιτεχνική»-φιλοσοφική πρακτική αλλά μάλλον ότι είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι έχει κάποια χαρακτηριστικά των πρακτικών των «καλών τεχνών». Κατά τον Λ. Λιάκο (1977) «κάθε τοπίο έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα ο οποίος είναι η ολοκληρωμένη εντύπωση, που δημιουργείται από τη σύνθεση των οπτικών του στοιχείων. Η συνολική αυτή εντύπωση που δημιουργείται δεν είναι δυνατό να ταξινομηθεί κατά τρόπο αυστηρό και καθοριστικό. Για λόγους ευκολίας όμως είναι δυνατό να διακριθούν επτά συνθετικοί ή χαρακτηριστικοί τύποι τοπίου»51: α. Πανοραμικό τοπίο β. Τοπίο χαρακτηριστικών μορφών γ. Περικλειόμενο τοπίο δ. Εστιακό ή αξονικό τοπίο ε. Στεγασμένο τοπίο στ. Τοπίο λεπτομερειών ζ. Εφήμερο τοπίο Οι πρώτοι τέσσερις τύποι είναι δυνατό να χαρακτηρισθούν ως θεμελιώδεις ή βασικοί τύποι και είναι μεγαλύτερης έκτασης. Οι τρεις επόμενοι είναι δυνατό να χαρακτηρισθούν ως δευτερεύοντες ή συμπληρωματικοί τύποι και είναι μικρότερης έκτασης ή πρόσκαιροι.52

Λιάκος Λ. Η αναψυχή στα δάση, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ, 1977, σελ.370 Χατζηστάθης Αθανάσιος., Ισπικούδης Ιωάννης, Προστασία της φύσης και αρχιτεκτονική τοπίου, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 146-155 52

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 34 Ναύπλιο, Λήψη από Κάστρο Παλαμίδι, 2015 (Προσωπικό Αρχείο)

Α. το Πανοραμικό τοπίο Στο πανοραμικό τοπίο υπάρχει απεριόριστη θέα η οποία είναι πλήρης και ελεύθερη. Όταν, δηλαδή, ο/η παρατηρητής/τρια βρίσκεται σε πλαγιά βουνού από όπου η θέα είναι ανεμπόδιστη. Επίπεδες, οριζόντιες εκτάσεις όπως η θάλασσα, οι πεδιάδες ή οι απομακρυσμένες οροσειρές είναι τυπικές μορφές πανοραμικού τοπίου, στο οποίο κυριαρχεί ο ορίζοντας.

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 35 Αγνώντας, Σκόπελος 2017 (Προσωπικό Αρχείο)

Β. Τοπίο χαρακτηριστικών κυρίαρχων μορφών Το τοπίο αυτό κυριαρχείται από ένα σημαντικού μεγέθους μορφή ή από ομάδα μορφών με χαρακτηριστική παρουσία/θέση. Το τοπίο αυτό έχει σχετική κλίμακα/μέγεθος γιατί μπορεί να είναι ένα βουνό ή ένα μεμονωμένο δέντρο σε ελεύθερη/ενιαία έκταση. Πάντοτε όμως οι μορφές κυριαρχούν στο υπόλοιπο τοπίο.

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Γ. Περικλειόμενο τοπίο Μικρές ή μεγάλες επιφάνειες εδάφους ή νερού περικλείονται από μια συνεχή ομοιογενή ομάδα αντικειμένων. Παραδείγματα περικλειομένου τοπίου είναι ένα ξέφωτο στο δάσος ή λίμνη με απόκρημνες όχθες Το φυσικό χαρακτηριστικό του τοπίου είναι μια σχετικά επίπεδη επιφάνεια εδάφους ή νερού που περιβάλλεται από άλλες επιφάνειες που ορθώνονται και την περικλείουν σαν τοίχος. Μέσα στο περικλειόμενο τοπίο, μικρά αντικείμενα αναδεικνύονται και αποκτούν ιδιαίτερη θέση. Εικόνα 36 Φαράγγι Βίκου, Ζαγοροχώρια, 2019 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Δ. Εστιακό τοπίο Τοπίο υπό την κυριαρχία/δέσμευση συνθετικού άξονα ή εστίας (κατά τις αρχές των εικαστικών τεχνών) υπάρχει όπου η φυσική διαμόρφωση, η βλάστηση ή τεχνητές χαράξεις (δρόμοι, μονοπάτια) δεσμεύουν την προσοχή του/της παρατηρητή/τριας προς ένα σημείο ή την διεύθυνση. Όσο αυξάνει η απόσταση από τον/την παρατηρητή/τρια τόσο πιο έντονη γίνεται η επίδρασή του. Πρόσθετες χαρακτηριστικές μορφές που υπάρχουν ή εμφανίζονται στον χώρο, ενισχύουν ακόμη περισσότερο το φαινόμενο του εστιακoύ τοπίου και, ταυτοχρόνως, αναδεικνύονται περισσότερο. Εικόνα 37 Όρος Καμήλα, Μεγάλο Πάπιγκο, Ζαγοροχώρια 2019 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 38 Αγνώντας, Σκόπελος 2017 (Προσωπικό Αρχείο)

Ε. Στεγασμένο τοπίο Στεγασμένο τοπίο αναφέρουμε τη σύνθετη φυσική διαμόρφωση που αναπτύσσεται κάτω από την κόμη (φυλλωσιές) του δάσους ή γενικά κάτω από ένα φυσικά διαμορφωμένο ανώτερο (ψηλότερο) φυτικό στρώμα. Το στεγασμένο τοπίο είναι σχετικά μικρής κλίμακας.

100

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 39 Άνω Πεδινά, Ζαγοροχώρια 2019 (Προσωπικό Αρχείο)

ΣΤ. Τοπίο λεπτομερειών Μικρές λεπτομέρειες μορφών και σχημάτων σε ένα ευρύτερο/γενικό τοπίο είναι δυνατό να δημιουργήσουν πρωτότυπες αισθητικές-οπτικές εμπειρίες. Το τοπίο λεπτομερειών αναπτύσσεται σε μικρή έκταση και γίνεται άμεσα ή βαθμιαία αντιληπτό κυρίως από τον/την οδοιπόρο-περιπατητή. 101

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 40 Λιχαδονήσια, Εύβοια 2017 (Προσωπικό Αρχείο)

Ζ. Εφήμερο τοπίο Ως εφήμερο τοπίο θα μπορούσε να θεωρηθεί το τοπίο που εντυπώνεται από τις φευγαλέες παροδικές εντυπώσεις του/της παρατηρητή/τριας που διαρκούν ή ενεργοποιούνται και αποδυναμώνονται πολύ γρήγορα.

102

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Το μεσογειακό τοπίο «Για να περιγράψει κανείς το Μεσογειακό τοπίο θα μπορούσε να ξεκινήσει αναφέροντας το μοναδικό κλιματικό σύστημα που το ορίζει με κύρια χαρακτηριστικά τον ήπιο, υγρό χειμώνα και το θερμό, ξηρό καλοκαίρι, τον ιδιαίτερο τύπο μορφής και σύνθεσης της βλάστησης, προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες θερμικές υδατικές και φυσικές συνθήκες της μεσογειακής ζώνης, καθώς και τις συχνές πυρκαγιές και τη συχνή επιβάρυνσή τους από τη κτηνοτροφία». (Κωνσταντινίδης και Γκατζογιάννης 2001)53 Επιπλέον, όπως αναφέρει ο Η.Α Mooney (2001) «εξαιτίας της υψηλής συνολικής βιοποικιλότητας των ειδών, η περιοχή της Μεσογείου χαρακτηρίζεται από υψηλή ποικιλότητα τοπίου. Αυτό προκύπτει από τη σύνθετη φυσική διαμόρφωση του τοπίου και τη μακρά φυσική έκφραση της ανθρώπινης δραστηριότητας που δημιούργησαν ένα ποικιλόμορφο μωσαϊκό με εναλλαγές χρήσεων γης σε πολύ μικρές αποστάσεις. Πολλά Μεσογειακά τοπία είναι μωσαϊκό κοινοτήτων σε διαφορετικό στάδιο εξέλιξης ως αποτέλεσμα διαφορετικών καθεστώτων διαταραχών και ιστορικών γεγονότων».54

Κωνσταντινίδης Π. & Σ. Γκατζογιάννης, Επιλογή Δασικών Ειδών για Αναδασώσεις σε Πυρόπληκτες Περιοχές, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Θεσσαλονίκη, 2001 54 Mooney H.A, M. Kalin Arroyo, W.J. Bond, J.Canadell, R.J. Hobbs, S. Lavorel & R.P. Neilson, 1998. Mediterranean –Climate Ecosystems. In Chapin III F.S. Sala O.E and Huber- Sannwald, E. Global Biodiversity in a Changing environment. Scenarios for the 21st Century, eds Ecological Studies, vol.152, Springer, New York, σελ.157-199

103

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 41 Νέο Λιμάνι, Μύκονος 2018 (Προσωπικό Αρχείο)

104

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Η Μεσόγειος θάλασσα είναι ο τόπος όπου αναδείχτηκε και συμβαίνει ακόμη με ποικίλους τρόπους η εξαιρετική αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης περισσότερο από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη περιοχή του πλανήτη. Όπως αναφέρει ο Ν. Ελευθεριάδης (2008) «Το πολιτισμικό υπόβαθρο των τοπίων της υπαίθρου στην Ελλάδα περιλαμβάνει κυρίως τις αγροτικές, τις κτηνοτροφικές και τις δασικές δραστηριότητες. Οι πολυετείς σταθερές αγροτικές τεχνικές περιόρισαν τη διάβρωση του εδάφους και τη σπατάλη του διαθεσίμου νερού. Με τις κατασκευές των καταλλήλων τοπικά ταρατσών κατά μήκος των φυσικών κλίσεων και την επιλογή και διατήρηση ενδημικών ειδών, όπως το σταφύλι, η ελιά, το σιτάρι, το κριθάρι και ποικίλων ακόμη καρποφόρων δένδρων, επετεύχθη ένα σταθερό και διαρκές οικολογικό αποτέλεσμα σε ένα εύρωστο τοπίο.»55 Κατά τον J. Makhzoumi (1997) «..τα πολιτισμικά τοπία της υπαίθρου στις ξηροθερμικές περιοχές56 διαφέρουν από εκείνα των ευκράτων. Στις εύκρατες περιοχές η οικολογική κατεύθυνση είναι προς την διατήρηση των δασικών οικοσυστημάτων, ενώ στις ξηροθερμικές προς τη κατεύθυνση της απο-ερημοποιήσης. Για αυτό τον λόγο το μεσογειακό αγροτικό πολιτισμικό τοπίο διαδραματίζει τον βασικό αειφόρο σκοπό του, προστατεύει τις φυσικές πλουτοπαραγωγικές πηγές και διατηρεί την οικολογική ισορροπία.»57 Στη Μεσόγειο μπορούμε να διακρίνουμε πως η φύση και ο τεχνικός πολιτισμός συνυπάρχουν αρμονικά χιλιετίες. Όπως αναφέρει ο Κ. Αποστολόπουλος (2008) «στη λεκάνη 55

Ελευθεριάδης Νικόλαος, Διαχείριση Τοπίου, Δράμα 2008 σελ. 175 Ξηροθερμικές περιοχές: οι περιοχές με θαμνώδη και χορτολιβαδική ξηρή βλάστιση 57 Makhzoumi J.,and G. Pungetti, Ecological landscape design and planning, E & FN SPON, London 1999, pp.330 56

105

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

106 Εικόνα 42 Μαντρί, Μύκονος 2018 (Προσωπικό Αρχείο)

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου της Μεσογείου η φυσική κληρονομιά δεν μπορεί να θεωρηθεί χωριστά από τη πολιτισμική κληρονομία κάθε περιοχής».58 Η πολιτιστική αγροτική-αστική κληρονομιά διαμόρφωσε και διαμορφώνει ιδεωδώς το/τα τοπίο/α. «Λειτουργεί ως φορέας αισθητικού εμπλουτισμού και υπεράσπισης της οικολογικής ποιότητας του τοπίου αλλά, από τον εικοστό αιώνα και μετά ως υπονομευτής της φυσικής αειφόρου περιβαλλοντικής δομής ως παράδειγμα αναφέρεται ο εντατικός τουρισμός που διαταράσσει την αντοχή του τοπίου και των σχέσεων που υποστηρίζει. Με αυτή την έννοια τα οικοσυστήματα της περιοχής δεν υπήρξαν ποτέ σε φυσική κατάσταση»59. Εγκαθιδρύθηκε μια στενή σύνδεση μεταξύ φυσικής και πολιτισμικής ποικιλότητας ως αποτέλεσμα των στενά συνδεδεμένων φυσικών και ανθρωπογενών διεργασιών οι οποίες διαμόρφωσαν την εξέλιξη των πολιτισμικών τοπίων. Κυρίαρχα στοιχεία που μπορούμε να διακρίνουμε στο μεσογειακό τοπίο είναι τα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ιστορικής σημασίας και οπτικής αξίας όπως τα ιστορικά κέντρα, τα απομονωμένα μνημεία και τα μονοπάτια. Στοιχεία που συνυπάρχουν και ορίζουν το μεσογειακό τοπίο. Το μεσογειακό τοπίο έχει αποκτήσει την ταυτότητά του από την παρουσία του τεχνίτη ανθρώπου. Στους μεσογειακούς λαούς είναι κοινό το γνώρισμα της κατοίκησης και της προστασίας της φύσης. Η ισχυρή, πολύπλοκη αλληλεπίδραση ανάμεσα στα φυσικά και τα πολιτισμικά συστήματα. Όπως αναφέρει ο Grove & 58

Αποστολόπουλος, Κ. Β.Δέτσης, Κ.Αμπελιώτης & Δ.Σδράλη, 2008, Μαθήματα Ανθρωποοικολογίας, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας 59 Αποστολόπουλος, Κ. Β.Δέτσης, Κ.Αμπελιώτης & Δ.Σδράλη, 2008, Μαθήματα Ανθρωποοικολογίας, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας

107

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 43 Αγία Κυριακή, Τρίκερι 2015(Προσωπικό Αρχείο)

108

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Rackham (2001) «η ανθρώπινη συνεισφορά στη σημασία και την ομορφιά του είναι εν μέρει γνωστή και δεδομένη ως συστατικό παραγωγής ενός προϊόντος που ακούσια δημιουργήθηκε από την ανθρώπινη παρουσία στο συγκεκριμένο οικολογικό περιβάλλον».60 Για τους παραπάνω λόγους το Μεσογειακό τοπίο έγινε αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνητών. Στο Μεσογειακό τοπίο εντάσσονται και τα νησιωτικά συστήματα που αποτελούν ένα άλλο τοπίο. Κατά την Θ. Τερκενλή (2001) αυτό το τοπίο είναι το αιγαιακό τοπίο61. Το Αιγαίο είναι ένα τμήμα του μεσογειακού τοπίου, καθορίζεται σαν μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο τα νησιά και τις παράκτιες περιοχές που συνορεύουν με το Αιγαίο πέλαγος, αλλά επιπλέον όλες τις άλλες ηπειρωτικές περιοχές που συνδέονται με το Αιγαίο μέσω φυσικών γεωγραφικών σχηματισμών όπως κοιλάδες, ποτάμια κλπ. ή περιοχές όπου η ανθρωπογενής διαμόρφωση τους επιδεικνύει μια ισχυρή χωρική και ιστορική κατεύθυνση προς αύτη την περιοχή.

Grove, A. T., & O. Rackham, The nature of Mediterranean Europe: An ecological history, 2001, New Haven: Yale University press 61 Το αιγαιακό τοπίο μπορεί να θεωρηθεί σαν μια πολιτισμική εικόνα (Image), σαν την ορατή και συμβολική έκφραση της σχέσης ανθρώπου περιβάλλοντος σχηματισμένη κατά την ιστορική περίοδο χιλιετιών. Είναι ένα τοπίο το οποίο μεταβάλλεται μέσα σε ένα πλαίσιο χωρικό, χρονικό και κοινωνικό, όπου η παραγωγικότητα και η αναπαραγωγικότητα του εκδηλώνεται σε όλες τις γεωγραφικές κλίμακες που κυμαίνονται από το τοπίο και το διακρατικό μέχρι το παγκόσμιο. Θ.Τερκενλή,Towards a theory of the landscape: the Aegean landscape as a cultural image. Landscape and Urban Planning (57),2001, σελ.197-208

109

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Εικόνα 44 Λόφος Γορίτσας 2018 (Προσωπικό Αρχείο)

110

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Η μεταμόρφωση του τοπίου Ο βιολογικός (χλωρίδα-πανίδα) και πολιτισμικός πλούτος του τοπίου γενικότερα και οι εγγενείς οργανικές του αξίες βρίσκονται πλέον σε κίνδυνο. Η κλιματική αλλαγή επιφέρει την υποβάθμιση του εδάφους και την ερημοποίηση μεγάλων καλλιεργητικών περιοχών. Για αυτό χρειάζεται να ενταθούν οι προσπάθειες για τη διατήρηση και αποκατάσταση της υγείας, της οικοποικιλότητας, δηλαδή, εντέλει, του τοπίου. Αυτό θα αποτελούσε δείγμα ενδεδειγμένης πολιτικής που θα μπορούσε να επαναφέρει τη φυσική συνεκτικότητα και να περιορίσει τον ανθρωπογενή κατακερματισμό, την ομογενοποίηση (εξουδετέρωση της ποικιλίας), τη εκτεταμένη ολοκληρωτική ρύπανση και τη λεηλάτηση του τοπίου. Η ποιότητα του περιβάλλοντος και του/των τοπίου/ων υποβαθμίζεται εξαιτίας των αλλαγών στις ανθρώπινες οικονομικές δραστηριότητες. Στις περιοχές/ακτές της λεκάνης της Μεσογείου η κατάρρευση της επιτευχθείσας δυναμικής ισορροπίας είναι το αποτέλεσμα της σύγχρονης (μέσα 20ου και 21ος αιώνες) νέο-τεχνολογικής εκμετάλλευσης του τοπίου. Η νέο-τεχνολογική (neotechnological landscape degradation)62 υποβάθμιση χαρακτηρίζεται, από τον συνδυασμό της παύσης των ανθρώπινων ήπιων αγροτο-δασικό-κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων και την συνεπακόλουθη μείωση του πληθυσμού της υπαίθρου και τη γρήγορη και απερίσκεπτη μετάβαση από την παραδοσιακή ήπια γεωργία στην 62

Neo-technological landscape degradation. Τον όρο αυτό χρησιμοποίησε ο Zev Naveh στο βιβλίο του Environmental Science Research book series, (ESRH,volume 2) Chapter The Neo-Technological Landscape Degradation and Its Ecological Restoration. 1998,σελ.168181

111

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 45 Ανενεργό Εργοστάσιο Μπύρας, Aalborg, Denmark, 2013 (Προσωπικό Αρχείο)

112

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

βιομηχανική μεγάλης κλίμακας. Επιπλέον η υπερβόσκηση και οι βιομηχανικής κλίμακας μονοκαλλιέργειες συμβάλλουν στην ενίσχυση των φαινομένων υποβάθμισης. Η νέο-τεχνολογική βιομηχανική δραστηριότητα αποτελεί φαύλο κύκλο με επιταχυντή την αύξηση του πληθυσμού και των τεχνητών αναγκών του για τροφή, αλλά και την χρήση εκτάσεων για καλλιέργεια τροφής των ζώων που χρησιμοποιούνται για την τροφή των ανθρώπων και, τέλος τον ανεξέλεγκτο τουρισμό. Η μείωση του αγροτικού πληθυσμού, η εγκατάλειψη των παραδοσιακών τρόπων ήπιας καλλιέργειας με τη χρήση βαθμίδων, η εγκατάλειψη των ελαιώνων, η συσσώρευση πυκνής εύφλεκτης βλάστησης από ξυλώδη φυτά, η υπέρβόσκηση και οι εντατικές μονοκαλλιέργειες μεγάλης κλίμακας είναι τα εξέχοντα χαρακτηριστικά κινδύνου των οικο-συστημάτων σε αρκετές περιοχές της Μεσογείου εξουδετερώνοντας το «παραδοσιακό» ποικιλόμορφο τοπίο και τον ίδιο αειφορικό τρόπο ζωής των ανθρώπων. Τα χαρακτηριστικά αυτά ταιριάζουν ακριβώς με αυτά του τοπίου στην χώρα. Σύμφωνα με τη Θ. Τερκενλή (2005) «το Ελληνικό τοπίο άλλαξε σε σύντομο χρονικό διάστημα φυσιογνωμία σύμφωνα με μοντέλα, προσταγές, τάσεις και δυνάμεις προερχόμενα από ευρύτερης γεωγραφικής κλίμακας οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές μεταβολές: αλλαγή χρήσεων γης, εγκατάλειψη της υπαίθρου, άναρχη αστική δόμηση, υποβάθμιση του τοπίου. Ο εκσυγχρονισμός, ο τουρισμός και η ανάπτυξη, αύξησαν το βιοτικό επίπεδο στις αγροτικές περιοχές της χώρας μέσα σε μια γενιά δημιουργώντας μεγάλες εσωτερικές συγκρούσεις και

113

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 46 Ηλιοβασίλεμα,Aalborg, Denmark, 2013 (Προσωπικό Αρχείο)

114

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου εντάσεις στις τοπικές κοινωνίες, οι οποίες επέφεραν τις παραπάνω αλλαγές».63 Το τοπίο είναι πλέον αντικείμενο στρεβλής οικονομικής διαχείρισης, ένα αγοραίο προϊόν περισσότερο παρά ουσιαστικός φορέας αισθητικής απόλαυσης και φιλοσοφικής ανάτασης. Η βιομηχανική εκμετάλλευση του τοπίου οδηγεί την μετατροπή της ταυτότητάς του και τη μεταμόρφωσή του σε χρηματιστηριακό-εμπορικό υπόδειγμα της τυχοδιωκτικής-κερδοσκοπικής οικονομίας της πρόσκαιρης-άσκοπης επίσκεψης (τουρισμού). Η παραγωγή ενός πλαστού εμπορικού τοπίου προσκρούει στην αντίσταση του ενεργού πολιτιστικού υποβάθρου του (άνθρωποι, κουλτούρα, δραστηριότητες). Αποτελεί την επίκαιρη απόδειξη της έκφρασης της διάρρηξης των κοινωνικών-πολιτιστικών σχέσεων της εγκατάλειψης της ιστορίας της κατοίκησης. Η μελέτη του τοπίου ως χώρουπεδίου άσκησης-εφαρμογής της κοινωνικής-οικονομικής πρακτικής είναι η προσπάθεια να κατανοήσουμε την ιστορία που εγγράφεται στην επικράτειά του. Καθώς πρόκειται για χώρο άσκησης του πολιτισμού, επικράτησης του οικείου, σταθεροποίησης των κωδικοποιημένων πρακτικών και εθίμων, δεξαμενή και αποθήκη χρήσεων, συνηθειών, ρυθμίσεων δεν είναι ιδεολογικά ελεύθεροςπαρθένος χώρος. Είναι το αποτέλεσμα των σχέσεωνδεσμεύσεων ανάμεσα στις επικρατούσες οικονομικές δραστηριότητες, τις κοινωνικές δομές, τις πολιτιστικές αξίες όπως εκφράζονται και μεταβάλλουν το φυσικό υπόβαθρο στο χρόνο. Είναι χώρος εκδήλωσης δύναμης με τον άνθρωπο δράστη και παράγοντα δημιουργίας.

Terkenli Th.,2005, New landscape spatialities: the changing scale of function and symbolism, Landsvape and Urban Planning (70)1, σελ.165176

115

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 48 Βιομηχανία Vs Φύση (Πηγή : Διαδίκτυο)

116

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Τέλος σύμφωνα με την άποψη που μελετά και θεωρεί το τοπίο ως ζωντανό οργανισμό, ως βιούμενο χώρο κοινωνικής πρακτικής-δραστηριότητας, δεν είναι δυνατή η μελέτη του τοπίου ως συνόλου επιμέρους στοιχείων αλλά σαν ολοκληρωμένη αισθητικά δομή. Δεν πρόκειται για μεμονωμένες συστατικές μορφές και αξίες, αλλά για πολύπλοκες συσχετίσεις, σύνθετες διασυνδέσεις και σχέσεις που τα συνδέουν. Δεν εξετάζονται χωριστά τα συστατικά στοιχεία της τεχνικής δραστηριότητας από τα φυσικά αλλά η συσχέτιση μεταξύ τους. Το τοπίο αστικό ή αγροτικό, θεωρείται αντανάκλαση της ανθρώπινης δραστηριότητας επί του φυσικού τόπου σε συνεχή εξέλιξη. Για αυτό το λόγο μελετάται η δυνατότητα της δημιουργίας-εγκατάστασης νεοφυών σχέσεων ανάμεσα στα συνθετικά στοιχεία που απαρτίζουν το τοπίο τα νέα οργανωτικά μοντέλα του χώρου εφ’ όσον αυτά αντιστοιχούν και περιγράφουν σωστά την εξέλιξη του συγχρόνου τρόπου ζωής. Ο/Η άνθρωπος δράστης και δημιουργός στο τοπίο, επιχειρώντας και κρίνοντας την συμβίωσή του με τον τόπο, τον μετασχηματίζει και μεταμορφώνεται από αυτόν. Η οπτική-αντιληπτική ανάλυση64 κινήθηκε-διερεύνησε αυτήν την κατεύθυνση όπως αναπτύχθηκε από τη γαλλική σχολή65 (P.Dauvergne, 1977, PAUSA OREALM, 1975, CNERP, 1976), αναπτύσσοντας την ανάλυση του τοπίου ως ανάκλαση 64

Οπτική: γ3.ο προσωπικός τρόπος με τον οποίο ο καθένας αντιλαμβάνεται τα πράγματα Αντιληπτός: που τον έχουν αντιληφθεί ή που είναι δυνατό να τον αντιληφθούν, να τον καταλάβουν Πηγή: Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Οπτική & αντιληπτός (Διαδίκτυο) 65 Το Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας είναι δημόσιο ερευνητικό πανεπιστήμιο που βρίσκεται στη Βρετανική Κολούμπια του Καναδά Ιδρύθηκε το 1908.

117

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Εικόνα 49 Βιομηχανία Vs Φύση (Πηγή : Διαδίκτυο)

118

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών παραγόντων, χωρίς όμως να υπεισέρχεται αναλυτικά στην διάγνωσή τους. Μονοσήμαντες προσεγγίσεις όπως αυτές της οικολογίας, που αναπτύχθηκαν αυτοτελώς και ανεξάρτητα, αλλά και άλλων μεμονωμένων τάσεων έρευνας και μελέτης όπως π.χ. της φυσιογνωμικής ή της των προτιμήσεων και συμπεριφοράς66 στο τοπίο, έχουν διερευνηθεί ως προς τις αντιλήψεις, τις αρχές, τις μεθοδολογίες και τις εφαρμογές τους. Κατά την έρευνα που πραγματοποίησαν οι Παπαναστάση και Καζακλή (1998)67 στη δυτική περιοχή της Κρήτης (Ψηλορείτης και Λευκά Όρη), η περιοχή υπέστη εκτεταμένες αλλαγές κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ακολουθώντας το μοντέλου που είχε ήδη εδραιωθεί και σε άλλες Μεσογειακές περιοχές. «Η οικονομία μετασχηματίστηκε από παραδοσιακή, κλειστή και αυτάρκης, σε ανοιχτή αγορά με εκατομμύρια τουρίστες να την επισκέπτονται κάθε χρόνο. Έτσι μεγάλες ορεινές περιοχές εγκαταλείφθηκαν γιατί οι άνθρωποι μετακινήθηκαν στα αστικά κέντρα και στις παράκτιες περιοχές προσπαθώντας να αποκτήσουν ένα καλύτερο βιοτικό επίπεδο, δουλεύοντας στην εξυπηρέτηση του ολοένα και αυξανόμενου μαζικού τουρισμού. Αυτή η εξέλιξη άλλαξε δραματικά τη σχέση και ισορροπία του ανθρώπου με τη γη στα πεδινά τμήματα της περιοχής και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία σοβαρών 66

Συμπεριφορά: 1α.Σύνολο ενεργειών με τις οποίες ένα άτομο αντιδρά στα ερεθίσματα που προέρχονται από το περιβάλλον του, 2.τροπος με τον οποίο λειτουργεί ένας μηχανισμός ή υφίσταται μεταβολές ένα υλικό κάτω από την επίδραση εξωτερικών παραγόντων. Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Αναζήτηση: Συμπεριφορά (Διαδίκτυο) 67 Έρευνα για τις αλλαγές στη χρήση τοπίου και τις συγκρούσεις στο Μεσογειακού τύπου οικοσύστημα της Δυτικής Κρήτης από τον Παπαναστάση και Καζακλή 1998.

119

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

120

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου συγκρούσεων σε θέματα χρήσεων γης».68 Η διατήρηση των τοπίων σε ένα πλαίσιο προστασίας και εγκατάλειψης έρχεται σε σύγκρουση με την ανάπτυξη που τρέχει στη σημερινή εποχή είτε ως εντατική γεωργία σε περιοχές με μακία69 βλάστηση όπου εκχερσώνονται και εγκαθίστανται ελαιώνες σε αναβαθμίδες, είτε ως εντατική κτηνοτροφία, είτε ως αναψυχή στο πλαίσιο του μαζικού τουρισμού. «Η προσέγγιση του τοπίου οφείλει, να είναι σφαιρική και πολύπλευρη με κριτήρια όχι μόνο οικολογικά ή οπτικάαισθητικά αλλά κυρίως κοινωνικό-οικονομικά, και αντιληπτά.»70 (Μ.Τζημοπούλου, 1982). Διατυπώθηκε ότι το τοπίο δεν είναι μια ολοκληρωμένη εκδοχή της φύσης. Είναι το αποτέλεσμα κάθε κοινωνικά ορισμένης ερμηνείας, μια παραγωγική στοχαστική πράξη που εξελίσσεται στο χρόνο, μέσα από τις διαλεκτικές αντιφάσεις της. Η κατανόηση του τοπίου, η κατανόηση της λειτουργικότητας του, με τον φυσικό παράγοντα να δρα συγχρόνως μέσα στον κοινωνικό, άρα της κοινωνικής λειτουργικότητας του, αποτελεί μια διαφορετική προσέγγιση της ανάλυσης του για το σχεδιασμό.

Παπαναστάσης Β. & Β. Νοϊτσάκη, 1992. Λιβαδική Οικολογία, Εκδόσεις Γιαχούδη-Γιαπούλη Ο.Ε, Θεσσαλονίκη 69 Μακία βλάστηση: Χαρακτηριστική φυτοκοινωνία ή θαμνώδης διάπλαση, η οποία συναντάται στα μεσογειακού τύπου κλίματα και αποτελείται από υψηλούς θάμνους έως 2μ., με σκληρούς ξυλώδεις κλάδους και μικρά δερματώδη φύλλα, σκούρου πράσινου χρώματος· είναι γνώστα και με τον όρο αείγυλλοι σκληρόφυλλοι θάμνοι. Τα φυτά αυτά έχουν βαθιές ρίζες για να αντλούν το απαραίτητο νερό κατά τους καλοκαιρινούς μήνες όταν η ξηρασία είναι έντονη. Πηγή Διαδίκτυο: Academic Dictionaries and Encyclopedias (http://greek_greek.enacademic.com) 70 Μ.Τζημοπούλου, Ελεύθεροι χώροι και πράσινο στη Θεσσαλονίκη,Τεχνικά χρονικά (άρθρο),Αθήνα 1982, Ιαν.-Φεβ. 1982: τευχ.1-2 σελ.21

121

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

122

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Αν το τοπίο είναι, λοιπόν, το πλήρες ζωτικό υπόβαθρο της ζωής, τότε η διαδικασία της αξιολόγησης και της υπεράσπισής του, είναι σημαντική και ουσιαστική. Εφόσον περιέχει και διηγείται τη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και του φυσικού γεωγραφικού χώρου-χρόνου, αποτελεί ένα σύνθετο ικανό δείκτη πολιτισμού. «Η ζωντάνια με την οποία σήμερα, σε διεθνές επίπεδο, ακούγονται πολλές φωνές που μιλούν για το τοπίο (παρά το γεγονός ότι αποτελεί κίνδυνο υποτίμησής του) μπορεί να αναδειχθεί σε μια αξιοποιήσιμη ευκαιρία για την αντιμετώπιση σύνθετων ζητημάτων όπως αυτού της βιωσιμότητας»71. (Castiglioni B. 2007) Το τοπίο, κάθε τοπίο, όλα τα τοπία και οι τόποι τους μετά από χιλιετίες συνύπαρξης και συνεξέλιξης αρχίζουν πλέον και απορρυθμίζονται, απομακρύνονται από την δυναμική ισορροπία κα την ευστάθειά τους. Οι κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές αλλαγές που ακολούθησαν τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησαν σε αλλαγές των χρήσεων γης και κατά συνέπεια σε αλλαγές του τοπίου. Αναγνωρίζεται με απόλυτη συνάφεια ανάμεσα στη διαμόρφωση του τοπίου και τις κοινωνικές δυνάμεις που δρουν σε ένα τόπο, καθώς οι τοπιακές διαμορφώσεις αποτελούν την εικόνα μιας κοινωνίας που μεταβάλλεται.

Πηγή: Διαδίκτυο.To τοπίο άρθρο της Χρυσαφίνα Γέροντα, αρχιτέκτονας

https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=7&lang=gr&C ategoryID=3&ArticleID=826 Castiglioni Benedetta, De Marchi Massimo, a cura di, (2007), Paesaggio, Sostenibilità, Valutazione, Quaderni del dipartimento di Geografia, Università di Padova.

123

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

124

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Το τοπίο αποτελεί μια πολυδιάστατη έννοια που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ποικιλία προσεγγίσεων και δυνατών νοημάτων εγκατεστημένων από διάφορες επιστήμες και αποτελεσματικών στις επικράτειες χωρών. Οι ποικίλες μορφές της φύσης (τόποι/τοπία) εμπεριέχουν μνήμες πολιτισμών, συναποτελούν σύμβολα και πραγματοποιήσεις, εκφράζουν τον πολιτισμό, την παράδοση και τους μύθους κάθε τόπου. Είναι βασικό στοιχείο της φυσιογνωμίας του. Προσεγγίζοντας το τοπίο καταλαβαίνουμε πως προσεγγίζουμε την ουσία του τόπου. Η παρουσία φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων που συνεργούν στην κατασκευή (δημιουργία και αλλαγή) του τοπίου, προσδίδουν στο τοπίο ταυτόχρονα φυσική αλλά και πολιτισμική αξία και το καθιστούν μαρτυρία της αμφίδρομης και αέναης σχέσης επιρροής μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος. Σε αυτή την αέναη σχέση οφείλεται και η δυναμικότητα του τοπίου ικανή να εκφράσει και να κάνει αντιληπτές τις κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές αλλαγές και μεταμορφώσεις που εξελίσσονται εντός ενός γεωγραφικού χώρου. Μέσω του τοπίου/των τοπίων ο/η άνθρωπος εργάτης και παρατηρητής οριοθετεί και ορίζει την ταυτότητα ενός τόπου, τη γενική και ειδική εικόνα του. Στο παρόν στη θέα του τοπίο μορφοποιούνται, χαρακτηρίζονται, οργανώνονται ταξινομούνται και κατηγοριοποιούνται οι πολλαπλοί τόποι. Έτσι ο/η άνθρωπος αναγνωρίζει, επεξεργάζεται και κατανοεί το περιβάλλον του. Ενώ η αναφορά σε αυτή τη διαδικασία δηλώνει την ευαισθησία ως προς τον/την παρατηρητή/τρια, που διαπραγματεύεται το «πνεύμα» ενός τόπου, αυτή η θέαση/διαπραγμάτευση καταλήγει σε άσκοπες και ανόητες επιθετικές γραφειοκρατικές επεμβάσεις. Όμως, η επέμβαση επί της ταυτότητας του/των τοπίων/τόπων 125

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

126

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου επηρεάζει άμεσα την ταυτότητα του/της δράστη του. Όπως αναφέρει και ο Κ. Μανωλίδης (2003) «Ως τοπίο θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη νοητική διαδικασία που σχετίζεται με την αντιληπτική ανάγνωση και ερμηνεία του σύγχρονου περιβάλλοντος κατοίκησης και η οποία έχει ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση εικόνων μέσω της βιωματικής προσέγγισης του.»72 Στην ελληνική πραγματικότητα η λέξη-έννοια τοπίο απουσιάζει αισθητά από το καθημερινό λεξιλόγιο. Την στιγμή που στις διεθνείς δημόσιες συζητήσεις γίνεται καταχρηστική εκμετάλλευση του όρου, με την σύνθεσηεπικόλληση ποικίλων προσδιοριστικών επθέτων (αστικό, πολιτισμικό, καταναλωτικό, ακραίο, βιώσιμο), στην χώρα μας συχνά ο όρος-έννοια παρερμηνεύεται και ταυτίζεται λανθασμένα με το περιβάλλον (μια ανεξάρτητη περιοχή σημασία) ή χρησιμοποιείται για την κοινότοπη δημοσιογραφική επισήμανση περιοχών «ιδιαίτερου φυσικού κάλλους». Το τοπίο, ως περιεχόμενο και εμπειρία είναι μια ανθρώπινη επινόηση και νοηματοδοτείται οπουδήποτε αρκεί να γίνει αντιληπτό (να παρατηρηθεί) από τον άνθρωπο. Η προστασία και η ανάδειξη του τοπίου (των τόπων) είναι ένα μέσο για την διατήρηση και την ανάδειξη της μνήμης κι αυτό δεν είναι μια αναχρόνιστη προσέγγιση. Σημαίνει την προστασία της διαφορετικότητας που κάνει κάθε τόπο μοναδικό. Η φύση αποτελεί τον τόπο-υπόβαθρο στον οποίο αναπτύχθηκε-επιβίωσε ο/η άνθρωπος Παρόλαυτα, εκτός από την εποπτεία η ανθρώπινη ύπαρξη είναι το αποτέλεσμα συνεχούς αλληλεπίδρασης με τη φύση. Η ανθρώπινη παρέμβαση ξεπέρασε τα ηθικά/ποσοτικά όρια και διατάραξε την πλανητική ισορροπία. 72

Κ. Μανωλίδης, Ωραίο, φριχτό και απέριττο τοπίον, Εκδόσεις Νησίδες, 2003, σελ. 9-12

127

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

128

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Οι τρόποι όμως που διαμορφώνουν το/α τοπίο/α σχετίζεται/ονται με κοινωνικό-πολιτισμικούς παράγοντες που κάθε κοινωνία και εποχή επιβάλλει. Αναλόγως με την μέθοδο με τον/την οποίο/α θα προσεγγιστεί η έννοιασημασία του τοπίου, θα αναδείξει μια από τις εννοιολογικές εκφάνσεις της. Έτσι, στην προκειμένη έρευνα διατυπώθηκε μια συγγένεια ανάμεσα στο τοπίο και τον τόπο, αφού το ένα είναι παράγωγο του άλλου, όπως και μια διαφορά στην περίπτωση της «τέχνης» όπου μέσω της διαπραγμάτευσης του τοπίου (κείμενο, εικόνα) μπορεί να δημιουργηθούν και αποκλίσεις φαντασιακών τόπων και τοπίων. Ο τόπος, δηλαδή συγκρατεί τα πραγματικά θεώμενα τοπία του και η «τέχνη» μέσω του θέματος-τοπίου δημιουργεί- προτείνει φαντασιακούς τόπους. Ανεξάρτητα όμως από την ιδιότροπη ιδιότητά της, η «τέχνη» εξέφραζε συνεχώς αυτή τη σχέση τοπίου και παρατηρητή, καθώς ο/η παρατηρητής/τρια αποτυπώνει τα φυσικά στοιχεία, προκειμένου, είτε να γίνουν κατανοητά, να αναδειχθούν, να αποτελέσουν βίωμα και κατεύθυνση στοχασμού για τον άνθρωπο. Θα πρέπει, να δίνεται συνεχής σημασία και να εστιάζεται το ενδιαφέρον στους τόπους, όπου υποστηρίζονταισυντηρούνται σωστά τα τοπία. Να αναδειχθούν, να γνωστοποιηθούν και να αξιολογηθούν οι δραστηριότητες των κατοίκων, οι τρόποι και οι εκδηλώσεις της κατοίκησης τους, οι τεχνικές της ζωής που χρησιμοποιούν, η φιλοσοφία των πρακτικών της ζωής που τους συνέχουν, από το μάζεμα του σταφυλιού, το στήσιμο της ξερολιθιάς, μέχρι και τη δημιουργία των οικισμών. Αυτή η γνώση θα προσέφερε στον μελετητή/τρια την απαραίτητη εμβάθυνση ως προς την ουσία και την ηθική αρχή του τόπου και θα ολοκλήρωνε την συνολική εικόνα-τοπίο που τον περιγράφει

129

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

130

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Ο τρόπος και η μέθοδος ολοκληρωμένης αντίληψης του τόπου (των τοπίων) από τον άνθρωπο, στηρίζεται σε μια προσθετική-συνθετική διαδικασία ανάγνωσης, οικειοποίησης των συστατικών ιδιοτήτων του και επαρκούς ή δυνατής μεταφοράς τους στην αρχιτεκτονική πρακτική. Αυτή η προσθετική γνωσιακή διαδικασία, ολοκληρώνεται, ωριμάζει και περνάει από γενιά σε γενιά. Συχνά μεταβάλλεται, χωρίς να αλλάζει όμως ριζικά.

131

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΣΗΣ

132

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Εικόνα 1 Φωτογραφία του Alex Axon, Από τη συλλογή :Aerial Photography https://axon.photo/index.php/aerial-photography/ Εικόνα 2 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 3 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 4 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 5 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 6 Φαράγγι Πέτρας ,Ιορδανία https://gr.skyscanner.com/news/inspiration/%CF%84%CE%B1%CE%B E%CE%AF%CE%B4%CE%B9-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CF%81%CE%B4%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1 Εικόνα 7 Αρχαία Επίδαυρος, Αργολίδα http://www.tolo.gr/gr/Cities/Ancient%20Epidaurus10531/City_Details Εικόνα 8 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 9 Διαμόρφωση πλατείας Λευκού Πύργου, Θεσσαλονίκη, Γιώργος Γερόλυμπος 2009

http://www.yerolymbos.com/el/architecture/%cf%80%ce%bb%ce%b 1%cf%84%ce%b5%ce%af%ce%b1%ce%bb%ce%b5%cf%85%ce%ba%ce%bf%cf%8d%cf%80%cf%8d%cf%81%ce%b3%ce%bf%cf%85/ Εικόνα 10 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 11 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 12 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 13 Βόρειο Σέλας, Σουηδία https://www.aworldtotravel.com/bestplaces-to-visit-in-sweden/ Εικόνα 14 Καλλιέργειες τουλίπας, Άμστερνταμ http://iwallpapers.free.fr/picture.php?/4760/tags/420-vue_du_ciel Εικόνα 15 Καλλιέργειες Ρυζιού, Yunnan China, Isabelle Chauvet https://www.pandotrip.com/the-stunning-landscapes-of-rice-fieldterraces-in-yunnan-china-3328/ 133

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Εικόνα 16 Βαθμίδες Καλλιέργειας ρυζιού, Yunnan , China https://www.pandotrip.com/the-stunning-landscapes-of-rice-fieldterraces-in-yunnan-china-3328/ Εικόνα 17 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 18 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 19 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 20 Κατοικία «Falling Water» Pennsylvania, Η.Π.Α, F.L. Wright 1939 https://mymodernmet.com/frank-lloyd-wrightfallingwater-house/ Εικόνα 21 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 22 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 23 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 24 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 25 Οδοιπόρος πάνω από τη Θάλασσα της Ομίχλης, Caspar David Friedrich, Γερμανία 1818

https://en.wikipedia.org/wiki/Caspar_David_Friedrich#/m edia/File:Caspar_David_Friedrich__Wanderer_above_the_sea_of_fog.jpg Εικόνα 26 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 27 Ofelea and the Flying Balloons,Collection Ofelea, Vikram Kushwah https://www.vikramkushwah.com/ofelea Εικόνα 28 Elizabeth and the Bathtub, Collection Memoirs of Lost Time, Vikram Kushwah

https://www.vikramkushwah.com/memoirsoflosttime Εικόνα 29 Nude in Forest 4, Collection Exile, Vikram Kushwah https://www.vikramkushwah.com/exile Εικόνα 30 Suspension, 2003,Robert & Shana Parkeharrison Εικόνα 31 Robert & Shana Parkeharrison, Collection The Architects’ Brother

134

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Εικόνα 32 Norham Castle, Sunrise, Joseph Mallord William Turner,1845 https://www.tate.org.uk/art/artworks/turnernorham-castle-sunrise-n01981 Εικόνα 33 Tuscan country in Pienza https://www.italymagazine.com/tuscany Εικόνα 34 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 35 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 36 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 37 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 38 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 39 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 40 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 41 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 42 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 43 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 44 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 45 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 46 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 47 Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 48 Βιομηχανία Vs Φύση https://redly.social/gallery/image/186-industry-vs-nature/ Εικόνα 49 Βιομηχανία Vs Φύση https://redly.social/gallery/image/186-industry-vs-nature/

135

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

136

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου Ελληνική Βιβλιογραφία - Αποστολόπουλος, Κ. Β.Δέτσης, Κ.Αμπελιώτης & Δ.Σδράλη, (2008), Μαθήματα Ανθρωποοικολογίας, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας - Δουκέλλης Π. (2006) Το ελληνικό τοπίο, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας -Ελευθεριάδης Ν. (2006) Αισθητική Τοπίου, Δράμα, εκδόσεις Χαρις ΕΠΕ, -Ελευθεριάδης Ν. (2008), Διαχείριση Τοπίου, Δράμα Εκδόσεις Χαρις ΕΠΕ - Κωνσταντινίδης Α. (1987) Για την αρχιτεκτονική, Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα - Κωνσταντινίδης Π. & Σ. Γκατζογιάννης (2001) Επιλογή Δασικών Ειδών για Αναδασώσεις σε Πυρόπληκτες Περιοχές, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Θεσσαλονίκη - Λέφας Π. (2008) Αρχιτεκτονική και κατοίκιση, Αθήνα, Εκδόσεις Πλέθρον -Λιάκος Λ. (1977) Η αναψυχή στα δάση, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ, σελ.370 - Παπαναστάσης Β. & Β. Νοϊτσάκη, (1992) Λιβαδική Οικολογία, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Γιαχούδη-Γιαπούλη Ο.Ε - Μουτσόπουλος Ν. (2005) Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, εκδόσεις Επίκεντρο - Μωραΐτης Κ. (2005) Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Αθήνα, Εκδόσεις ΕΜΠ - Πικιώνης Δ. (2010) Κείμενα, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης - Φατούρος Δ. (2006) Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Επίκεντρο

137

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου - Φατούρος Δ. (2012) Η σημασία της λεπτομέρειας, Μουσείο Μπενάκη - Φατούρος Δ. (2005) Μαθήματα συστηματικής θεωρίας της αρχιτεκτονικής, εκδόσεις Επίκεντρο - Στεφάνου Ι. & Ι. (1998) Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π. - Χατζηστάθης Αθανάσιος., Ισπικούδης Ιωάννης (1995) Προστασία της φύσης και αρχιτεκτονική τοπίου, Θεσσαλονίκη, σελ. 146-155 - Χασανάγας Ν. (2010) Κοινωνιολογία Τοπίου, Αθήνα, Εκδόσεις Παπασωτηρίου

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία - Christian Norberg-Shculz, Genius Loci (Το πνεύμα του τόπου), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009, - Grove, A. T., & O. Rackham (2001) , The nature of Mediterranean Europe: An ecological history, New Haven: Yale University press - Heidegger Μ. (2008) Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος, εκδόσεις Πλέθρον - Heigegger, M. (2008), Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσαι, Αθήνα, εκδόσεις Πλέθρον - Makhzoumi J.,and G. Pungetti (1999), Ecological landscape design and planning, E & FN SPON, London, pp.330 - Mooney H.A, M. Kalin Arroyo, W.J. Bond, J.Canadell, R.J. Hobbs, S. Lavorel & R.P. Neilson, (1998) Mediterranean –Climate Ecosystems. In Chapin III F.S. Sala O.E and Huber- Sannwald, E. Global Biodiversity in a Changing environment. Scenarios for the

138

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου 21st Century, eds Ecological Studies, vol.152, Springer, New York, σελ.157-199 - Naveh Z. (1998) Environmental Science Research book series, (ESRH,volume 2) Chapter The Neo-Technological Landscape Degradation and Its Ecological Restoration. 1998,σελ.168-181 - Simmel, G, Ritter J. & Gombrich, E.H. (2004) , Το τοπίο, Αθήνα, Εκδόσεις Ποταμός -Terkenli Th. (2001) ,Towards a theory of the landscape: the Aegean landscape as a cultural image. Landscape and Urban Planning (57), σελ.197-208 - Terkenli Th. (2005), New landscape spatialities: the changing scale of function and symbolism, Landscape and Urban Planning (70)1, σελ.165-176

Ημερίδες/Συνέδρια -Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (2003) ‘ωραίο, φριχτό κι απέριττο τοπίον’ αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα, Βόλος, εκδόσεις Νησίδες -Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (2008) ‘Η διεκδίκηση της υπαίθρου’ φύση και κοινωνικές πρακτικές στη σύγχρονη Ελλάδα, Βόλος, Εκδόσεις Ίνδικτος - Στεφάνου Ι. & Ι (2005) Το τοπίο ως συνολική έκφραση του τόπου, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα: «Αρχιτεκτονική Τοπίου: Εκπαίδευση, Έρευνα, Εφαρμοσμένο έργο», Θεσ/κη11-14 Μαΐου 2005,σελ.61

139

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

Άρθρα /Περιοδικά - Π. Μάντζου, Δ. Πολυχρονόπουλος, Απογειωμένα τοπία του θεάματος, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, τεύχος 45/2009,σελ.58 - Στεφάνου Ι.& Ι., Περί τόπου και τοπίου, Περιοδικό Αρχιτέκτονες - Συράκου Αθηνά Χριστίνα, Φυσικό περιβάλλον και Αστικός χώρος: Σχέση μνήμης ή αμνησίας, Άρθρο, Τεύχος 15/465 2013 -Τζημοπούλου M., Ελεύθεροι χώροι και πράσινο στη Θεσσαλονίκη, Τεχνικά χρονικά (άρθρο),Αθήνα 1982, Ιαν.-Φεβ. 1982: τευχ.1-2 σελ.21 - Φατούρος Δ., Το τοπίο: ένας κατάλογος σημειώσεων, Περιοδικό: Αρχιτέκτονες, Τεύχος: 49/2005, σελ.52 - Corner James (2006) “Terra Fluxus” στο Landscape Urbanism Reader, Charles Waldheim (επιμ.),Princeton Architectural Press, Νέα Υόρκη, 2006, σελ.23 - James Corner (1999) “The landscape idea” στο Recovering Landscape, Essays in Contemporary Landscape Architecture, James Corner (επιμ.), Princeton Architectural Press, New York, σελ. 5

Διδακτορικές Διατριβές -Ανανιάδου-Τζιμοπούλου, Μ., Η ανάλυση του τοπίου στο σχεδιασμό, Συμβολή στην έρευνα της αρχιτεκτονικής τοπίου, 2001, Διατριβή, (Σημειώσεις από τη σχολή Αρχιτεκτονικής Τοπίου Δράμα 2011) 140

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου -Ντασιοπούλου Γλυκερία, Η εξέλιξη του τοπίου στη Σύρο,(Μεταπτυχιακή εργασία) Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Αθήνα 2008 Διαδικτυακές Πηγές ‘To τοπίο’, άρθρο Χρυσαφίνα Γέροντα, https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=7&lang=gr&Cate goryID=3&ArticleID=826 -Παπαχριστοδούλου Μαρία, Δεσμοί Αρχιτεκτονικής και Τοπίου (Ερευνητικό), Α.Π.Θ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2014 https://issuu.com/greekarchitects3/docs/mariapapachristodoulou. 2017 -Περνετζή Χριστιάννα, Διερευνήσεις της έννοιας της αντίληψης του χώρου (Ερευνητικό), Δ.Π.Θ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2013 https://issuu.com/greekarchitects/docs/68.13.06 -Μαρουκιάν Αλίν, Η Ένταξη της Αρχιτεκτονικής στο Φυσικό Περιβάλλον: Ιστορικοί Σταθμοί και Σύγχρονες τάσεις (Ερευνητικό), Δ.Π.Θ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2017 https://issuu.com/greekarchitects3/docs/alin_maroukian -Μαράκη Σοφία Μαρία Το τοπίο, αίσθηση, αντίληψη, βιωματική εμπειρία, (Ερευνητικό) Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Πάτρας, 2017 https://issuu.com/greekarchitects3/docs/178.15.05?embed_cta=re ad_more&embed_context=embed&embed_domain=www.greekarc hitects.gr&embed_id=2979153%25252525252525252525252F9093 773

141

Επεμβάσεις και μεταμορφώσεις του τοπίου

142