Η αναζήτηση της ελληνικότητας_ Βαζακίδου Ελένη

Ξάνθη_ 2018

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο θράκης Πολυτεχνική Σχολή Ξάνθης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

[Η αναζήτηση της Ελληνικότητας] μέσα από τις απόψεις και το πεδίο εφαρμογής σε έργα κατοίκησης του Άρη Κωνσταντινίδη

εισαγωγή στην αρχιτεκτονική έρευνα_ διάλεξη

Βαζακίδου Ελένη_ 601313

τριμελής εξεταστική επιτροπή Πολυχρονόπουλος Δημήτρης, Καθηγητής Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικός ΔΠθ (Επιβλέπων). θωμάς Νικόλαος, Επικ. Καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠθ. Γρηγοριάδου Μαρία, Συμβ. Διδάσκουσα, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠθ.

στην οικογένεια μου_

_θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους καθηγητές κ. Γιουζέπα Δημήτρη (Συμβασ. Διδάσκων ΤΑΜ ΔΠθ) και την κ. Γρηγοριάδου Μαρία (Συμβασ. Διδάσκων ΤΑΜ ΔΠθ) για την ουσιαστική βοήθεια και την καθοδήγηση που μου προσέφεραν καθ΄ όλη την διάρκεια της μελέτης για την διεξαγωγή της ερευνητικής μου εργασίας

περίληψη_

Στο πλαίσιο της εποχής εντάσσεται η γενιά του ’30 η οποία αποτέλεσε σταθμό για την ελληνική Αρχιτεκτονική αλλά και για την ελληνική ιστορία, γενικότερα. Οι δημιουργοί αυτής της περιόδου, κατάφεραν να συνδυάσουν με απόλυτη επιτυχία την παράδοση και το μοντερνισμό, δίνοντας νέα πνοή στην καλλιτεχνική δημιουργία. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αναζήτηση της Ελληνικότητας, μιας νέας ταυτότητας για την χώρα, ανάγκη επιτακτική που απαντούσε στο κάλεσμα των καιρών και τις νέες οικονομικοπολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που δημιουργεί η έλευση των Μικρασιατικών προσφύγων, το 1922. Επομένως σταθμός, είναι η αρχιτεκτονική της μεταπολεμικής περιόδου, 1950-1970, η οποία παρά τις δυσκολίες κατάφερε να δώσει επιτυχείς απαντήσεις στο θέμα της Ελληνικότητας που είχε θέσει η γενιά του ’30. Ο Δημήτρης Πικιώνης αλλά και ο Άρης Κωνσταντινίδης είναι δημιουργοί που κυριαρχούν την περίοδο αυτή, πηγή έμπνευσής τους αποτελούν η παράδοση και το ελληνικό τοπίο ενώ ο Άρης Κωνσταντινίδης, για πρώτη φορά διατυπώνει τον όρο “αληθινή” Αρχιτεκτονική. Η έννοια της Ελληνικότητας συνδέεται άρρηκτα με τις αρχές του μοντερνισμού, έχοντας στις βάσεις στην παράδοση αλλά το βλέμμα στο μέλλον. Ο Άρης Κωνσταντινίδης γεννημένος το 1913, έζησε στην Αθήνα και φοίτησε στο Πολυτεχνείο του Μονάχου. Ωστόσο ανήσυχος καθώς ήταν, εμπλούτισε τις γνώσεις του όχι μόνο από τη μελέτη αλλά και από τα ταξίδια του σ’ όλη την Ευρώπη. Εργάστηκε στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων και στον ΕΟΤ σχεδιάζοντας τα ξενοδοχειακά συγκροτήματα Ξενία. Επίσης υλοποίησε πολλά δημόσια αλλά και ιδιωτικά έργα. Βασικά χαρακτηριστικά του ύφους του ήταν ο ορθολογισμός και η ευαισθησία. Επέλεξε τη λιτότητα στο σχεδιασμό, αξιοποίησε την παράδοση και απέρριψε τον έντονο διάκοσμο. Επικεντρώθηκε στη λειτουργικότητα των οικοδομημάτων ενώ στόχευε στην πλήρη ένταξη τους στο τοπίο. Προς αυτήν την κατεύθυνση αξιοποίησε τα υλικά της εκάστοτε περιοχής και καθιέρωσε τον επιτόπιο σχεδιασμό.

Ο Άρης Κωνσταντινίδης άφησε το δικό του στίγμα στην Αρχιτεκτονική με την κατασκευαστική ειλικρίνεια και την ορθοκανονική τοποθέτηση των δομικών στοιχείων. Αυτή ήταν η δική του απάντηση στο αίτημα της Ελληνικότητας, δημιουργώντας μίαν “αληθινή” - διαχρονική Αρχιτεκτονική. Πέτρα και ξύλο σε συνδυασμό με ανεπίχριστο μπετόν και παραδοσιακά σύμβολα λαξευμένα από τα χέρια έμπειρων μαστόρων, καθώς και η τεχνική του καδραρίσματος με την οποία οδηγούσε τεχνηέντως τον χρήστη στον θαυμασμό του τοπίου, συνθέτουν τα χαρακτηριστικά του έργου του. Δημιουργούσε “Δοχεία Ζωής” ανάλογα με τις ανάγκες που υπαγορεύονταν από τον τόπο, το κλίμα και τη χρονική στιγμή. Αξιοσημείωτο παράδειγμα της τέχνης του είναι η κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο, η οποία αποτέλεσε μια οικουμενική πρόταση για τη ζωή, τον τόπο και τον κόσμο. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό έργο του είναι η κατοικία διακοπών στις Σπέτσες καθώς οι εργατικές κατοικίες Θεσσαλονίκης, απολύτως προσαρμοσμένες στις κοινωνικές ανάγκες της εποχής. Ένα συγκρότημα 56 μονοκατοικιών με χαραγμένο δίκτυο δρόμων με μια μικρή πλατεία στο κέντρο, με στόχο τη συγκέντρωση των κατοίκων γύρω από φυσικούς χώρους.

abstract_

Generation of the '30s is included in the context of this era, which was remarkable not only for the Greek Architecture but also for Greek history in general. The architects of this period managed to combine tradition with modernism successfully, giving new impetus to artistic creation. They were particularly focused on researching for Greekness, a new identity for the country, which was needed for the new economic, political and social conditions that emerged from advent of the Asia Minor refugees in 1922.

Next stop is the architecture of the post-war period, 1950-1970, which despite the difficulties, it managed to answer successfully to the Greekness subject that 30's generation had set previously. Dimitris Pikionis and Aris Konstantinidis are the dominant creators this period, who are inspired by the Greek tradition and the Greek landscape, while Aris Konstantinidis uses the term "true Architecture" for the first time. The concept of Greekness is highly linked to modernism, while it is based on the tradition and targeting to the future.

Aris Konstantinidis, born in 1913, lived in Athens and studied at the Munich's Technical University. Being an anxious spirit for knowledge, he enriched his knowledge not only from the his studies but also from travelling around Europe. He worked at Ministry of Public Works and at the Greek National Tourism Organization designing the hotel Xenia. He also led many public and private projects. Rationality and sensitivity were two of his basic characteristics. He chose the simplicity in design, he exploited the tradition and rejected the intense decoration. He was focused on the buildings functionality while aiming at their full integration into the landscape. He used the materials of the region and established the on-site design.

Aris Konstantinidis left his own mark on Architecture with because of the constructive honesty and the orthogonal fitting of the structural elements. This was his own view of the Greekness request, creating a "true“ diachronic architecture. Technically, he combined stone and wood with uncoated concrete and wooden traditional symbols carved by experienced workers, as well as the framing technique with which he made the viewer admire the landscape. He created "Life bags" depending on the needs dictated by the place, climate and timing. A remarkable example of his art is the vacations residence in Anavyssos, which was a universal standard for life, region and world. Vacation residence in Spetses is another characteristic project as well as the 56 detached residences in Thessaloniki, with a network of streets, a small square in the center, aiming at gathering residents around natural spaces.

περιεχόμενα_

[εισαγωγικό σημείωμα]

_15

[κεφάλαιο_ 1] Το αρχιτεκτονικό πλαίσιο και οι τάσεις της εποχής

_17

[1.α] το μοντέρνο κίνημα στην Αρχιτεκτονική [1.β] η γενιά του ΄30 στην αναζήτηση της Ελληνικότητας [1.γ] η Ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική

[κεφάλαιο_ 2] Ο Αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης [2.α] η οικογένεια, οι σπουδές, τα πρώτα του βήματα [2.β] η κορύφωση της καριέρας του [2.γ] οι απόψεις και η προσφορά του στην Αρχιτεκτονική

[κεφάλαιο_ 3] Αρχές και στοιχεία οργάνωσης του αρχιτεκτονικού του έργου [3.α] [3.β] [3.γ] [3.δ] [3.ε]

η επιτόπια επίσκεψη και μελέτη του οικοπέδου οι ημιυπαίθριοι μεταβατικοί χώροι η μορφή και η κατασκευαστική ειλικρίνεια του έργου το χρώμα και τα υλικά κατασκευής σεβασμός και ένταξη στο ελληνικό τοπίο

_20 _32 _38 _51 _54 _58 _64

_75

_78 _80 _86 _90 _98

[κεφάλαιο_ 4] Η αναζήτηση της Ελληνικότητας στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη [4.α] οι τοποθετήσεις του και το πεδίο εφαρμογής [4.β] αξιοσημείωτα παραδείγματα που απαντούν στο ζήτημα της Ελληνικότητας 1. κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο 2. κατοικία διακοπών στις Σπέτσες 3. εργατικές κατοικίες στην Θεσσαλονίκη

_103 _106 _110 _118 _124

[επίλογος]

_133

[βιβλιογραφία]

_135

[πηγές εικόνων]

_143

«[…] ν’ αφήσεις τον εαυτό σου να παίρνει αυτό που σε αμέτρητη αφθονία σου δίνει ο τόπος. Κι όσο αφήνεσαι […] τόσο πιο πλούσιος γίνεσαι με την ώρα»1.

1_ Α. Κωνσταντινίδης, Δυο “χωριά” απ’ τη Μύκονο, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα, 1947

[εισαγωγικό σημείωμα]

Η παρούσα ερευνητική εργασία προσεγγίζει το ζήτημα της αναζήτησης της Ελληνικότητας, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τους θεμελιωτές της γενιάς του ’30 και τα αποτελέσματα που επέφερε στον τομέα της Αρχιτεκτονικής. Στο έργο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, ο οποίος αποτελεί σημαντική προσωπικότητα του Μοντέρνου Κινήματος της μεταπολεμικής Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, διακρίνεται έντονη ευαισθησία προς αυτήν την κατεύθυνση. Ξεχώρισε από την γενιά του για την αφοσίωση στη δημιουργία μιας “αληθινής” Αρχιτεκτονικής, εκφράζοντας μια κοινωνική ευαισθησία για τον άνθρωπο και τις ανάγκες του σε σχέση με την φύση. Ο ίδιος ονόμαζε τα έργα του “Δοχεία Ζωής”, θέλοντας να τονίσει πόσο σημαντική ήταν για αυτόν η σωστή διάρθρωση των χώρων σε συνδυασμό με την λειτουργικότητα. Σκοπός του ήταν να αναζητά τις αληθινές ρίζες του ελληνικού τόπου, κάτι που τον χαρακτήρισε. Μέσα από τις απόψεις και το πεδίο εφαρμογής σε έργα κατοίκησης του, ο Κωνσταντινίδης δίνει τη δική του απάντηση στο ζήτημα διερεύνησης της Ελληνικότητας. Στο παρακάτω πόνημα, η προσέγγιση του θεωρητικού πλαισίου, πραγματοποιείται μέσω βιβλιογραφικής έρευνας, που περιλαμβάνει κείμενα, άρθρα, βιβλία και πηγές από το διαδίκτυο που συλλέχθηκαν κατόπιν εκτεταμένης έρευνας.

_15

[κεφάλαιο_ 1] Το αρχιτεκτονικό πλαίσιο και οι τάσεις της εποχής

Ο αρχιτέκτονας, Άρης Κωνσταντινίδης, γεννήθηκε το 1913. Υπήρξε ιδιαίτερη φυσιογνωμία της μεταπολεμικής Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα (1945-1980), που παρά τις εγγενείς κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές δυσχέρειες αποδείχτηκε ιδιαίτερα γόνιμη για την ελληνική Αρχιτεκτονική. Μέσα από το έργο του αφομοίωσε κριτικά τις διατυπωμένες απόψεις της γενιάς του ’30, η οποία αποτέλεσε σταθμό στην ελληνική ιστορία. Απαρτιζόταν από ένα σύνολο διανοούμενων και καλλιτεχνών, που έθεσαν πρώτοι την δική τους τοποθέτηση για το ζήτημα που επικράτησε έντονα εκείνη την εποχή, την αναζήτηση της Ελληνικότητας. Την ίδια εποχή στην Ευρώπη, αναπτύσσονταν και εφαρμόζονταν οι ιδέες του Μοντέρνου Κινήματος. Η γενιά των δημιουργών του ’30, πίστευε ότι η παράδοση και ο μοντερνισμός, λειτούργησαν σαν αμφίδρομοι καταλύτες. Καθένας βοήθησε στη βαθύτερη κατανόηση και οικειοποίηση του άλλου. Τα μεταπολεμικά χρόνια ταλάνισαν τον Ελλαδικό χώρο και ανέστειλαν την αναπτυξιακή πορεία της χώρας σε όλα τα επίπεδα, με αποτέλεσμα να καθυστερήσει η στροφή στα σύγχρονα ευρωπαϊκά ρεύματα. Οι Έλληνες διανοούμενοι και αρχιτέκτονες αυτής της δεκαετίας, απέκτησαν ιδιαίτερα ευαίσθητη εθνική συνείδηση. Υπήρξαν έντονα ευαισθητοποιημένοι στα εθνικά ζητήματα γεγονός που τους διαφοροποίησε από τους εκπροσώπους του μοντερνισμού στο εξωτερικό, επιστρέφοντας στο γνώριμο πεδίο, την αναζήτηση της Ελληνικότητας2. Διαμορφώθηκε έτσι η Ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική, η οποία έδωσε την αίσθηση της ιστορίας που στιγμάτισε ποικιλοτρόπως αυτά τα χρόνια το Ελληνικό κράτος. Η εμφάνισή της κατόρθωσε να δώσει επιτυχείς απαντήσεις στις αναζητήσεις των αρχιτεκτόνων της εποχής και παράλληλα υπήρξε σταθμός για την Αρχιτεκτονική ιστορία της χώρας. Ο Άρης Κωνσταντινίδης, συμπεριλαμβάνεται στους εκφραστές αυτής της περιόδου, καθώς μέσα από τις απόψεις και το έργο του, έδωσε έμφαση στην αξία της ελληνικής φύσης, εντάσσοντας με σεβασμό κάθε αρχιτεκτόνημά του στο ελληνικό τοπίο.

2_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 183

_19

[1.α] το μοντέρνο κίνημα στην Αρχιτεκτονική Οι ανακατατάξεις που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα μέσω των αλλεπάλληλων κοινωνικών και οικονομικών συγκρούσεων, είχαν αντίκτυπο και στον αρχιτεκτονικό κλάδο ο οποίος πέρασε από το Art Nouveau στο μοντερνισμό. Η μοντέρνα Αρχιτεκτονική αποδεσμεύτηκε από τα ιστορικά στοιχεία, ήρθε σε ρήξη με την παράδοση και απέρριψε τον επιφανειακό διάκοσμο. Στις πρώτες της εκφάνσεις, διατήρησε στοιχεία από παλαιότερα ρεύματα. Αρχικά στηρίχθηκε στο κίνημα Arts and Crafts, στην έμφαση στη χειρωνακτική εργασία και στην αξία των υλικών κατασκευής. Ο μοντερνισμός, σε πρώτη φάση επηρεάστηκε από τους θεμελιώδεις οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς, συμβιβάστηκε με την τεχνολογία, με τις δυνατότητες της μηχανής και με την αισθητική της, ακολουθώντας την πρώτη δεκαετία μια διαδικασία εκλογίκευσης3.

1 εικ.1_ εργοστάσιο της εταιρίας AEG στο Βερολίνο

Το 1907, στο Μόναχο της Γερμανίας, ιδρύθηκε η ομάδα Deutscher Werkbund από τον Hermann Muthesius. Αρχικά αποτελούνταν από δώδεκα αρχιτέκτονες και δώδεκα επιχειρήσεις ενώ στην συνέχεια επεκτάθηκε. Μεταξύ των αρχιτεκτόνων ήταν ο Peter Behrens, ο Theodor Fischer, ο Josef Hoffmann και ο Richard Riemerschmid. Το 1909, ο Behrens σχεδίασε τα εργοστάσια της εταιρίας AEG στο Βερολίνο (Moabit, 1909 και Voltastrasse, 1910-11), τα οποία αποτελούν μέχρι και σήμερα δύο από τα πιο σημαντικά βιομηχανικά κτίρια του Μοντέρνου Κινήματος (χρησιμοποιώντας ως υλικά κατασκευής τον χάλυβα και το σκυρόδεμα). Πρόκειται για μια σύνθεση που προάγει την μορφολογική αυστηρότητα που εμφανίζεται πρώτη φορά τόσο απογυμνωμένη, από διακοσμητικά στοιχεία, διατηρώντας ταυτόχρονα μια 3_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 29

_20

εξαιρετικά λιτή μνηµειακότητα. Το 1911-1913, οι Adolf Meyer και Walter Gropius, που εργάστηκαν για τον Behrens, σχεδίασαν ένα άλλο “επαναστατικό” βιομηχανικό εργοστάσιο, το Fagus στο Alfeld an der Leine, ένα κτίριο με πλήρη απουσία διάκοσμου όπου κάθε κατασκευαστικό στοιχείο εκτίθεται φανερά στην κατασκευή. Η ομάδα του Werkbund διοργάνωσε μια μεγάλη έκθεση στην Κολωνία, λίγες εβδομάδες πριν το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου τον Αύγουστο του 1914, εκθέτοντας “μοντερνιστικά” σχέδια. Για την έκθεση, ο Bruno Taut δημιούργησε ένα, πρωτοπόρο σχεδιαστικά, γυάλινο περίπτερο4.

Οι αρχιτέκτονες της εποχής αυτής, άρχισαν να πειραματίζονται με τα νέα υλικά και την υπάρχουσα τεχνολογία. Το οπλισμένο σκυρόδεμα, αντικατέστησε την πέτρα και καθιερώθηκε ως το πρωταρχικό υλικό των μοντερνιστών. Εξασφαλίζονταν έτσι, μεγαλύτερα ανοίγματα στήριξης, προσδίδοντας μεγάλους χώρους καθαρής κάτοψης. Το 1903-4 στην Γαλλία, ο Auguste Perret και ο Henri Sauvage, άρχισαν να χρησιμοποιούν το οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο μέχρι την εποχή είχε χρησιμοποιηθεί μόνο στον σχεδιασμό των βιομηχανικών εγκαταστάσεων και την ανέγερση πολυκατοικιών. Από την δράση του Perret ξεχωρίζουν τρία πρώιμα έργα, που επηρέασαν τους οπαδούς της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερα τον μαθητή του Le Corbusier. Το πρώτο είναι η πολυκατοικία στην Rue Franklin στο Παρίσι, το 1903, που εμφανίζει τα στοιχεία του φέροντος οργανισμού της οικοδομής και δεύτερο έργο του, αποτελεί το πρώτο γκαράζ σκυροδέματος Ponthieu στο Παρίσι, το 1905 .

4_ Modern architecture, https://en.wikipedia.org/wiki

2

3

εικ.2_ εργοστάσιο Fagus, στο Alfeld an der Leine, Adolf Meyer και Walter Gropius εικ.3_ γυάλινο περίπτερο, Bruno Taut

4

5

εικ.4,5_ πολυκατοικία στην οδό Rue Franklin στο Παρίσι, Auguste Perret

εικ.6_ γκαράζ Ponthieu, Auguste Perret

6

_21

εικ.7_ Théâtre des Champs Elysées, Auguste Perret

7 εικ.8_ πολυκατάστημα στη Rue Vavin στο Παρίσι Henri Sauvage

8

εικ.9_ Αυστριακό Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, Otto Wagner

1

9

_22

Τρίτο έργο του, το οποίο χρονολογείται μεταξύ 1910 και 1913, είναι το Théâtre des Champs Elysées, ένα έργο από οπλισμένο σκυρόδεμα, που λόγω της κατασκευής του κανένα υποστύλωμα δεν εμποδίζει το οπτικό πεδίο του θεατή στη σκηνή. Την ίδια περίοδο, ο Henri Sauvage, πρόσθεσε μια ακόμη οικοδομική καινοτομία στην Αρχιτεκτονική της εποχής. Σχεδίασε ένα πολυκατάστημα από οπλισμένο σκυρόδεμα στη Rue Vavin στο Παρίσι (19121914) και διαμόρφωσε τους ορόφους σε βαθμίδες δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια σειρά από κλιμακωτά επίπεδα. Αντίστοιχα στην Ελλάδα συναντάμε τον Εμμανουήλ Λαζαρίδη, ο οποίος εφαρμόζει έναν απλοποιημένο “αρχαϊκό” κλασικισμό, ίσως για πρώτη φορά στον τόπο, με το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη (1929-30)5.

Στη Βιέννη, ο Otto Wagner υπήρξε ένας ακόμη εκφραστής της γενιάς αυτής. Στο βιβλίο του Moderne Architektur (1895), αναζήτησε ένα ορθολογικό μοντέλο βασισμένο στη “σύγχρονη ζωή”, για να εκφράσει την Αρχιτεκτονική του. Ο αρχιτέκτονας, αρχικά σχεδίαζε έργα με έντονο το στοιχείο της διακόσμησης, όπως ο σταθμός στην Karlsplatz στη Βιέννη (1888-89) και η κατοικία Art Nouveau, Majolika (1898). Έπειτα όμως, αναθεώρησε τον τρόπο σχεδίασής του, αφομοιώνοντας στην Αρχιτεκτονική του γεωμετρικά και απλουστευμένα στοιχεία. Στην συνέχεια, σχεδίασε το Αυστριακό Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο (1904-1906), με τέτοιον τρόπο ώστε να φαίνεται η λειτουργία του κτιρίου από την εξωτερική του όψη. Το οπλισμένο σκυρόδεμα περιμετρικά του κτιρίου καλύφθηκε με μαρμάρινες πλάκες τοποθετημένες με μπουλόνια από χάλυβα. Το εσωτερικό ήταν καθαρά λειτουργικό και αποτελούνταν από ένα μεγάλο ανοικτό χώρο. Τα υλικά που κυριαρχούσαν στο έργο, ήταν το 5_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 29

σκυρόδεμα, ο χάλυβας και το γυαλί ενώ η μόνη διακόσμηση που διέθετε το κτίριο ήταν η ίδια η κατασκευαστική δομή. Ο αρχιτέκτονας Adolf Loos που έδρασε στην Βιέννη, ήταν μία σημαντική προσωπικότητα του Μοντέρνου Κινήματος. Στράφηκε περισσότερο στο παρελθόν σεβόμενος τις απόψεις του Ruskin. Εκτός από τους μεγάλης σημασίας εσωτερικούς χώρους των διαμερισμάτων ή καταστημάτων που διαμόρφωσε, οι κατοικίες του ήταν εκείνες που άσκησαν τη μεγαλύτερη επιρροή στο κίνημα. Για παράδειγμα η κατοικία Steiner στην Βιέννη, που κατασκευάστηκε το 1910, διαθέτει μια συμμετρική όψη προς τον κήπο, αποτελούμενη από ορθογώνιους όγκους με ανοίγματα διαφόρων διαστάσεων ενώ στην όψη προς το δρόμο ο γενικός όγκος καμπυλώνεται προς τα πάνω. Ο σεβασμός του Loos για το παρελθόν, είχε μεγάλη σημασία για την εξέλιξη της νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής. Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης, αποτέλεσε πιστό οπαδό του6, στα κείμενά του αναφέρεται «[…] στην ικανότητα του λαϊκού δημιουργού να φτιάξει κάτι σε αρμονία με την φύση ή ακόμα στην απόλυτη αξία της αληθινής Αρχιτεκτονικής, της απαλλαγμένης από “ψεύτικα στολίδια”»7.

10 11

εικ.10,11_ κατοικία Steiner στην Βιέννη, Adolf Loos

6_ ό.π., σελ. 29 7_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1975, σελ. 301

_23

Η δεκαετία του 1910-20, με την εδραίωση της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η πιο γόνιμη για την ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική. Περίπου στο 1925, οι εκφραστές της αποκρυστάλλωσαν τις απόψεις τους και θεμελίωσαν ένα θεωρητικό σύστημα που αποτέλεσε το ιδεολογικό πλαίσιο για ένα νέο ξεκίνημα. Συνοπτικά οι θέσεις τους έχουν ως εξής:     

αποστροφή προς τον ιστορισμό των μορφών στροφή προς τη μηχανή και τις δυνατότητές της ορθολογισμός στην οργάνωση και στη χρήση των υλικών θαυμασμός για την διαφάνεια, το δυναμισμό και την κίνηση της μορφής ελεύθερη κάτοψη και όψη8

Η άνοδος του μοντερνισμού, την περίοδο 1919-1930, έρχεται έπειτα από τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Την περίοδο αυτή, ξεκίνησε μια αντιπαλότητα ανάμεσα σε αρχιτέκτονες που εφάρμοσαν το νεοκλασικισμό και το Beaux Arts και τους υποστηρικτές του μοντέρνου κινήματος. Επικεφαλής ήταν ο Le Corbusier και ο Robert Mallet Stevens στη Γαλλία, ο Walter Gropius και ο Ludwig Mies Van der Rohe στη Γερμανία και ο Konstantin Melnikov στη νέα Σοβιετική Ένωση. Ωστόσο, οι αρχιτέκτονες του Art Deco, όπως οι Auguste Perret και Henri Sauvage, συνδύαζαν τις δύο αυτές τάσεις εφαρμόζοντας στα έργα τους νεωτεριστικές μορφές και έντονο διάκοσμο9.

8_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 30 9_ Modern architecture, https://en.wikipedia.org/wiki

_24

Στη Γερμανία, μετά το πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1919, εμφανίστηκε η Σχολή του Bauhaus. Αυτή, αποτέλεσε την πιο συγκροτημένη προσπάθεια προώθησης της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής υπό τη διεύθυνση του Walter Gropius. Όταν το 1925 η σχολή μεταφέρθηκε στο Dessau, οι νέες εγκαταστάσεις σχεδιάστηκαν από τον ίδιο αποτελώντας την πρώτη ολοκληρωμένη έκφραση της «νέας Αρχιτεκτονικής», όπως την ονόμασε. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις στηρίχθηκαν πάνω σε αρχές, όπως η διάσπαση του κτίσματος σε επιμήκεις όγκους, ασσυμετρία στη σύνθεση, διάταξη των πτερύγων κάθετα μεταξύ τους και ανεξαρτητοποίηση της οικοδομής από το έδαφος είτε με ελεύθερα υποστυλώματα είτε με εναέριες γέφυρες. Ανάλογη ήταν και η αξία του εκπαιδευτικού έργου στο Bauhaus. Η σχολή συγκέντρωνε μοντερνιστές από όλους τους τομείς και μεταξύ άλλων συμπεριελάμβανε τους ζωγράφους Vasily Kandinsky, Joseph Albers και Paul Klee, και τον αρχιτέκτονα Marcel Breuer.

12

εικ.10,11_ Σχολή Bauhaus στο Dessau, Walter Gropius

_25

Το μήνυμα του Bauhaus διαδόθηκε στην Ευρώπη και στην συνέχεια στην Αμερική, όπου, το 1933, μετανάστευσαν ορισμένοι συνεργάτες της Σχολής διωγμένοι από τον Χίτλερ. Η επιρροή της Σχολής στην πορεία του αρχιτεκτονικού και του βιομηχανικού σχεδιασμού ήταν ανυπολόγιστη. Τα κείμενα του Gropius, πήραν τη θέση της επίσημης απολογίας της νέας αυτής Αρχιτεκτονικής. Το ύφος του ήταν θαρραλέο και τόσο επαναστατικό όσο απαιτούσαν οι καιροί: «Η ηθική αναγκαιότητα της Νέας Αρχιτεκτονικής είναι αναμφισβήτητη. Και αυτό αποδεικνύεται […] από το ότι σε όλες τις χώρες η Νεότητα φλέγεται από την έμπνευση της»10. Ο Gropius έφυγε από τη Γερμανία και πήγε στην Αγγλία. Στη συνέχεια ταξίδεψε για τις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με τον Marcel Breuer, όπου προσλήφθηκαν από την σχολή Graduate School of Design Harvard και έγιναν δάσκαλοι μιας γενιάς Αμερικανών μεταπολεμικών αρχιτεκτόνων. Συγγενικό ήταν και το ύφος των κειμένων που άφησαν οι “επαναστάτες” αρχιτέκτονες της γενιάς του ’30 στην Ελλάδα, οι οποίοι γαλουχήθηκαν με τον ενθουσιασμό και την αίσθηση της κοινωνικής αποστολής που απέπνεαν τα αντίστοιχα κείμενα των συναδέλφων τους στην Ευρώπη. Μαθητής του Bauhaus ήταν και ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ένας από τους πιο μαχητικούς υπερασπιστές της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας στο μεσοπόλεμο11. Στο Βερολίνο πρωτοστάτης του μοντέρνου κινήματος υπήρξε ο Mies Van der Rohe. Εμπνευσμένος από το κίνημα De Stijl, ανέπτυξε συστοιχίες συγκεκριμένων κατοικιών για καλοκαιρινές διακοπές και πρότεινε ένα σχέδιο για έναν γυάλινο πύργο γραφείων. Πρότεινε μια μεγάλη ποικιλία 10_ W. Gropius, The new architecture and the Bauhaus, London 1935, σελ. 92 11_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 30

_26

“μοντερνιστικών” σχεδίων για αστική ανασυγκρότηση. Το πιο διάσημο νεωτεριστικό του έργο ήταν το γερμανικό περίπτερο για τη διεθνή έκθεση του 1929 στη Βαρκελώνη το οποίο προοριζόταν μόνο για προσωρινή χρήση. Δημιούργησε μια εξαιρετικά αέρινη Αρχιτεκτονική, βασισμένη στη σοφή οικονομία των συνθετικών μέσων, διατεταγμένων πάνω σε έναν αυστηρό κάναβο. Η λεπτή πλάκα της οροφής, φερόταν από τα χρωμιωμένα μεταλλικά υποστυλώματα. Τα ελάχιστα συμπαγή διαχωριστικά στοιχεία ήταν επενδυμένα με μάρμαρο και τη σύνθεση συμπλήρωναν δύο υδάτινες επιφάνειες12. Καταστράφηκε το 1930. Μια ανακατασκευασμένη έκδοση του έργου βρίσκεται τώρα στον ίδιο χώρο στη Βαρκελώνη. Το 1937, ο Mies Van der Rohe μετακόμισε στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου κι έγινε ένας από τους πιο διάσημους σχεδιαστές μεταπολεμικών αμερικανικών ουρανοξυστών.

13

εικ.13,14_ Barcelona Pavilion, Mies Van der Rohe

14

12_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 32-33

_27

Στη Γαλλία, η κυρίαρχη μορφή στην άνοδο του μοντερνισμού ήταν ο Charles Édouard Jeanneret, ένας Ελβετο-Γάλλος αρχιτέκτονας, που το 1920 πήρε το όνομα Le Corbusier. Την ίδια χρονιά, εξέδωσε ένα περιοδικό με τίτλο L'Espirit Nouveau. Μέσα από αυτό εξέφραζε την άποψή του για μία Αρχιτεκτονική που ήταν λειτουργική, καθαρή και απαλλαγμένη από οποιαδήποτε διακόσμηση. Υποστήριζε επίσης, με πάθος, την ιδέα μιας νέας μορφής αστικοποίησης, που βασίστηκε σε οργανωμένες πόλεις. Το 1922, παρουσίασε ένα σχέδιο μιας πόλης για τρία εκατομμύρια ανθρώπους, οι κάτοικοι των οποίων ζούσαν σε πανομοιότυπους εξήντα ψηλούς ουρανοξύστες που περιβάλλονταν από πάρκο. Σχεδίασε σπονδυλωτά σπίτια, τα οποία θα παράγονταν μαζικά με το ίδιο σχέδιο και θα συναρμολογούνταν σε πολυκατοικίες, γειτονιές και πόλεις. εικ.15_ Vers une architecture, Le Corbusier

1 15

Το 1923, δημοσίευσε το βιβλίο “Vers une architecture”13 με το διάσημο σύνθημά του «ένα σπίτι είναι μια μηχανή για να ζεις». Ο Le Corbusier στο έργο, χρησιμοποίησε μια προγραμματιστική γλώσσα και συνταύτισε την τελειότητα της μηχανής με τον άρτιο σχεδιασμό του Παρθενώνα, διαγράφοντας το περιεχόμενο της Αρχιτεκτονικής. «Αρχιτεκτονική είναι το σοφό, ορθό και μεγαλειώδες παιχνίδι των όγκων που συντίθενται στο φως. Τα μάτια μας είναι έτσι φτιαγμένα ώστε να βλέπουν μορφές μέσα στο φως, το φως και η σκιά αποκαλύπτουν αυτές τις μορφές, οι κύβοι, οι κώνοι, οι σφαίρες, οι κύλινδροι ή οι πυραμίδες είναι οι πιο σημαντικές πρωτογενείς μορφές, τις οποίες αναδεικνύει το φως, η παράστασή του μέσα μας είναι σαφής και χειροπιαστή και δεν γεννά καμία αμφιβολία. Γι’ αυτό οι μορφές εκείνες είναι ωραίες, οι πιο ωραίες»14.

13_ Προς μια Αρχιτεκτονική.

14_ Le Corbusier, Vers une architecture, Παρίσι 1923, σελ. 16

_28

Το 1926, ο Le Corbusier, επανήλθε στο ζήτημα της “σωστής” Αρχιτεκτονικής, όπως εκείνος την αντιλαμβανόταν: «Από κατασκευαστική πλευρά, η Αρχιτεκτονική αποτελείται από ένα σκελετό που περικλείεται από ελαφρά υλικά, έχει μεγάλες γυάλινες επιφάνειες, επίπεδη οροφή και βρίσκεται ψηλότερα από το έδαφος πάνω σε στύλους. Αισθητικά, οι όγκοι είναι απλοί και γεωμετρικοί, στο πάνω τους μέρος καταλήγουν σε μια ευθεία χωρίς γείσωμα, και τα ανοίγματα στους τοίχους είναι διατεταγμένα σύμφωνα με απλούς γεωμετρικούς κανόνες»15. Η περιγραφή του τύπου της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής που πρέσβευε ο αρχιτέκτονας, ίσχυσε για την Αρχιτεκτονική παραγωγή του μεσοπολέμου στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Για να απεικονίσει τις ιδέες του, τη δεκαετία του 1920, έχτισε μια σειρά από σπίτια και βίλες μέσα και γύρω από το Παρίσι. Όλα κατασκευάστηκαν σύμφωνα με ένα κοινό σύστημα. Οι πυλώνες που στήριζαν τη δομή αποτελούνταν από οπλισμένο σκυρόδεμα, επιτρέποντας στους γυάλινους τοίχους της πρόσοψης να είναι ανεξάρτητοι από την κατασκευαστική δομή. Τα κτίρια αυτά, ήταν πάντα λευκά και δεν είχαν διακοσμητικά στοιχεία στο εξωτερικό ή στο εσωτερικό. Το πιο γνωστό, ήταν η Villa Savoye, που χτίστηκε το 1928-1931 στο προάστιο Poissy του Παρισιού. Ήταν ένα λευκό αρχιτεκτόνημα σε σχήμα κύβου που περιβαλλόταν από μια “κορδέλα” γυάλινων παραθύρων στην πρόσοψη, δημιουργώντας εσωτερικά ένα αίθριο. Η κατοικία αυτή βρίσκεται τοποθετημένη στην ύπαιθρο και στηρίζεται σε μια σειρά άσπρων υποστυλωμάτων στο κέντρο ενός μεγάλου χλοοτάπητα. Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται ως μια εικόνα-τοπόσημο της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής.

16

17 εικ.16,17_ Villa Savoye στο προάστιο Poissy στο Παρίσι, Le Corbusier

15_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 33

_29

εικ.18_ σχέδια του Βερολίνου στην έκθεση στο 4ο CIAM στην Αθήνα το 1933

18 εικ.19_ κυκλοφοριακό σχέδιο της Αθήνας, στην έκθεση του 4ου CIAM. Απλοϊκό σχέδιο που δείχνει μόνο τις γραμμές του τραμ και τις 5-6 μεγάλες οδικές αρτηρίες της τότε Αθήνας

Ο Le Corbusier, επηρέασε σημαντικά την πορεία της ελληνικής Αρχιτεκτονικής για δύο κυρίως λόγους. Αρχικά, στα νεανικά του ταξίδια περιέλαβε και την Ελλάδα, από όπου αποκόμισε θεμελιακές, για την σταδιοδρομία του εμπειρίες, ενώ το 1933 επισκέφτηκε ξανά την Αθήνα, με την ευκαιρία του 4ου συνεδρίου των CIAM16. Τα πορίσματα αυτού του συνεδρίου συνέθεσαν τη Χάρτα των Αθηνών την οποία κατόπιν επεξεργάστηκε και εξέδωσε το 1943. Ο Le Corbusier, ακόμα και αν δεν επισκεπτόταν την Ελλάδα, θα επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό του αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου είτε με τα θεωρητικά του κείμενα είτε με τα έργα του. Για παράδειγμα, ο Νικόλαος Μητσάκης γνώρισε σε βάθος τα έργα του αρχιτέκτονα, όπως και ο Δημήτρης Πικιώνης ενώ ο Στάμος Παπαδάκης εργάστηκε στο γραφείο του στο Παρίσι. Ακόμη, μεταξύ αυτών που τον ακολούθησαν συγκαταλέγονται και οι νέοι αρχιτέκτονες που αποφοιτήσαν από το ΕΜΠ μετά από το 192017.

1

19

_30

16_ Congres International d’ Architecture Modern. Το πρώτο συνέδριο έγινε στο La Sarraz to 1928 και διακόπηκαν το 1956. Μέσα σε αυτή την περίοδο το CIAM διαδραμάτισε κύριο ρόλο στη διάδοση της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής.

17_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 34-35

Όλοι, οι εκφραστές του Μοντέρνου Κινήματος προσπάθησαν να δημιουργήσουν “καλές” συνθήκες περιβάλλοντος τόσο για τις κατοικίες όσο και για τους χώρους εργασίας σε έργα μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας. Στο σχεδιασμό τους εισήχθησαν η συστηματοποιημένη δόμηση, η τυποποίηση και η προκατασκευή όπως και ο περιβαλλοντικός έλεγχος που παρείχε θέρμανση και κλιματισμό. Οι κύριοι εκπρόσωποι που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του Μοντέρνου Κινήματος είναι οι: Frank Lloyd Wright, Ludwig Mies Van der Rohe, Le Corbusier, Walter Gropius, Konstantin Melnikov, Erich Mendelsohn, Richard Neutra, Louis Sullivan, Gerrit Rietveld, Bruno Taut, Gunnar Asplund, Arne Jacobsen, τον Oscar Niemeyer και τον Alvar Aalto18.

10

18_ Modern architecture, https://en.wikipedia.org/wiki

_31

[1.β] η γενιά του ’30 στην αναζήτηση της Ελληνικότητας Έπειτα από την συνθήκη της Λωζάνης το 192319, πραγματοποιήθηκε η ανταλλαγή των πληθυσμών και περιουσίων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Στον ελλαδικό χώρο ξεκίνησε μια δεκαετία με έντονο το στοιχείο της αστάθειας τόσο στον εργασιακό όσο και στον πολιτικό τομέα. Η Μικρασιατική καταστροφή συνέπεσε με δύο σημαντικά γεγονότα, την οριστική εξάλειψη του ελληνικού επεκτατισμού και την οριστική αποκοπή της Ελλάδος από την Ανατολή. Αποτέλεσμα των μεταβολών αυτών ήταν να δημιουργηθεί η ανάγκη για αναθεώρηση της έννοιας του ελληνισμού. Η στροφή αυτή προς την αναζήτηση της Ελληνικότητας, εκφράστηκε μέσα από την γενιά του ’30 αποτελώντας το κύριο αίτημα της20.

20

εικ.20_ ποιητές και πεζογράφοι της γενιάς του '30. Όρθιοι από αριστερά: Πετσάλης, Βενέζης, Ελύτης, Σεφέρης, Καραντώνης, Θεοτοκάς

_32

Ο όρος, γενιά του ’30, περιγράφει ένα σύνολο λογοτεχνών, διανοούμενων και καλλιτεχνών που εξέφρασαν τις απόψεις τους μέσα από τα έργα τους. Υπήρχαν κοινά χαρακτηριστικά στη θεματολογία και στον τρόπο έκφρασης που τους συνέδεαν μεταξύ τους αλλά και με την κοινωνία και την ιστορία της εποχής. Η γενιά αυτή θεωρήθηκε σταθμός για τον ελληνικό πολιτισμό διότι γέννησε τα περισσότερα σημαντικά νεοελληνικά έργα. Η δημιουργική αυτή πορεία επισφραγίστηκε με την απονομή στην Ελλάδα δύο βραβείων Νόμπελ Λογοτεχνίας, στον Γεώργιο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη. Ο όρος, που στιγμάτισε αυτό το σύνολο ατόμων, διατυπώθηκε αρχικά

19_ Η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν συνθήκη ειρήνης που έθεσε τα όρια της σύγχρονης Τουρκίας. Υπογράφηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες που πολέμησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και συμμετείχαν στην Συνθήκη των Σέρβων.

20_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 149

από τον Γιώργο Θεοτοκά στο λογοτεχνικό περιοδικό της εποχής “Τα Νέα Γράμματα”, χωρίς όμως να προσδιορίσει το περιεχόμενο και το περιβάλλον των διανοούμενων που το απάρτιζαν. Η επίσημη εδραίωση του όρου έγινε το 1962, από τον κριτικό της λογοτεχνίας Ανδρέα Καραντώνη, ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο αυτό στο βιβλίο του, “Πεζογράφοι και Πεζογραφήματα της γενιάς του ’30”21. Η γενιά αυτή προσέλαβε στοιχεία από την “ξένη” κουλτούρα χωρίς όμως να τα αφομοιώσει πλήρως. Παράδειγμα αποτελεί ο υπερρεαλισμός22 στο μυθιστόρημα, στην πεζογραφία αλλά και στην ποίηση με θεμελιακό χαρακτηριστικό τον ελεύθερο στίχο. Ο Λίνος Πολίτης23, εξέφρασε την άποψη ότι οι λογοτέχνες που ανήκαν χρονολογικά σε αυτήν την δεκαετία, ανανέωσαν το έργο όχι μόνο της ποίησης αλλά και της πεζογραφίας. Ερχόμενοι οι διανοούμενοι της εποχής σε επαφή με την Ευρώπη, προσπάθησαν να γεφυρώσουν με έναν τρόπο “ελληνικό”, τον μοντερνισμό με την παράδοση και το κοσμοπολιτισμό με την εντοπιότητα. Προέβαλαν μια διαφορετική, αρχετυπική και αισθητική αντίληψη του ελληνικού παρελθόντος και πίστεψαν στην ανάγκη εξωτερικοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων24. Η γενιά του ’30, προέταξε την Ελληνικότητα25 ως μια ευκαιρία για κοινωνική και δημιουργική ανάπτυξη.

εικ.21_ λογοτεχνικό περιοδικό, “Τα Νέα Γράμματα”

21

21_ Γενιά του ’30, https://el.wikipedia.org/wiki 22_ Ο υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός, από τις γαλλικές λέξεις sur (επάνω, επί) και réalisme (ρεαλισμός, πραγματικότητα) όπου στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί ως «πάνω ή πέρα από την πραγματικότητα», ήταν ένα κίνημα που αναπτύχθηκε κυρίως στο χώρο της λογοτεχνίας αλλά εξελίχθηκε σε ένα ευρύτερο καλλιτεχνικό και πολιτικό ρεύμα.

23_ Ο Λίνος Πολίτης (1906-1982) ήταν φιλόλογος νεοελληνιστής, καθηγητής πανεπιστημίου και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

24_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 149-150 25_ Ως Ελληνικότητα, σύμφωνα με τα ερμηνευτικά λεξικά, ορίζετε η ιδιότητα του ελληνικού, ο ελληνικός χαρακτήρας ή η ελληνική ταυτότητα.

_33

Στον τομέα της ποίησης την δεκαετία του 1930, εμφανίστηκαν τα πρώτα έργα λογοτεχνίας. Ο υπερρεαλισμός, το νέο κίνημα που προερχόταν από τη Γαλλία αποτέλεσε κυρίαρχο μέσο έκφρασης των ποιητών αυτής της γενιάς. Το 1931, ο Σεφέρης, εξέδωσε την ποιητική του συλλογή με τίτλο “Στροφή”, η οποία αν και στο μεγαλύτερο μέρος της αποτελούνταν από κλασικά ποιήματα, εντούτοις για πρώτη φορά εμπεριείχε ποιήματα με υπερρεαλιστική διάθεση. Το 1933, ο Τόμας Στερνς Έλιοτ26 δημοσίευσε στο περιοδικό “Κύκλος” τα υπερρεαλιστικά του ποιήματα επηρεάζοντας την ποίηση της εποχής και ιδιαίτερα τον Σεφέρη.

22 εικ.22_ η ομάδα των υπερρεαλιστών σε φωτογραφία του 1933. Από αριστερά προς τα δεξιά: Τριστάν Τζαρά, Πολ Ελιάρ, Αντρέ Μπρετόν, Χανς Αρπ, Σαλβαντόρ Νταλί, Ιβ Τανγκί, Μαξ Ερνστ, Ρενέ Κρεβέλ και Μαν Ρέι

1 23

24

εικ.23_ η Στροφή, Γεώργιος Σεφέρης εικ.24_ η Υψικάμινος, Ανδρέας Εμπειρικός

_34

Στην συνέχεια, το 1935, ο Ανδρέας Εμπειρίκος κυκλοφόρησε την πρώτη ελληνική υπερρεαλιστική ποιητική συλλογή του, “Η Υψικάμινος”. Επίσης εκδόθηκε η συλλογή του Σεφέρη “Μυθιστόρημα”. Οι δύο παραπάνω δημοσιεύσεις όπως και η έκδοση των πρώτων ποιημάτων του Οδυσσέα Ελύτη, η δημοσίευση αποσπασμάτων από το έργο “Οδυσσέα” του Τζέημς Τζόυς, το οποίο μετέφρασε ο Τάκης Παπατσώνης αλλά και οι πρώτες μεταφράσεις του Έλιοτ από τον Σεφέρη, οδήγησαν τον Ανδρέα Καραντώνη, να χαρακτηρίσει το 1935, χρονιά- σταθμό στην ποίηση: «[...]ό,τι αργότερα θα αποτελέσει το σώμα της νέας ποίησης εκδηλώνεται στο χρονικό όριο του 1935[...] ο χρόνος αυτός είναι ένας από τους πιο ιστορικούς της νεοελληνικής ποίησης, γιατί από κει και πέρα κυρίως, άλλαξε τελειωτικά η μορφή του ποιητικού μας λόγου»27. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι και εκφραστές αυτής της γενιάς θεωρούνται οι ποιητές: Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Νικήτας

26_ Άγγλο-Αμερικανός ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας.

27_ Α. Καραντώνης, Εισαγωγή στη νεότερη ποίηση, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1958, 164-165

Ράντος, Γιώργος Σαραντάρης, Δημήτρης Αντωνίου, Αναστάσιος Δρίβας, Θεόδωρος Ντόρρος, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Νικηφόρος Βρεττάκος, και Νίκος Γκάτσος. Στην πεζογραφία, οι λογοτέχνες άρχισαν σταδιακά να εγκαταλείπουν τις παραδοσιακές φόρμες της νουβέλας και του διηγήματος. Υιοθέτησαν τη φόρμα του μυθιστορήματος που τους πρόσφερε την ευκαιρία να ανιχνεύουν πιο σύνθετες ψυχολογικές καταστάσεις και παράλληλα είχαν την δυνατότητα περιγραφής σοβαρότερων κοινωνικών και ανθρώπινων προβλημάτων. Ταυτόχρονα επέφεραν αλλαγές στο ύφος και στη γλώσσα. Χρησιμοποίησαν την απλή δημοτική και πολλές φορές τοπικές διαλέκτους αποδίδοντας έτσι την Ελληνικότητα στο έργο τους. Το έτος 1933, αποτέλεσε αφετηρία μιας νέας περιόδου στην νεοελληνική πεζογραφία, για το μυθιστόρημα. Εμφανίστηκαν μυθιστορήματα εξαιρετικής σημασίας, ίσως και τα σπουδαιότερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Γιώργος Θεοτοκάς αναφέρθηκε στο 1933 ως τη χρονιά της απότομης και ποικιλόμορφης ανάπτυξης του μυθιστορήματος28. Αυτήν την χρονιά κυκλοφόρησαν τα έργα, “Οι Δεσμώτες” του Άγγελου Τερζάκη, “Ο Συνταγματάρχης Λιάπκιν” του Μ. Καραγάτση, “Η Αργώ” του Γιώργου Θεοτοκά, “Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια” του Στρατή Μυριβήλη, και άλλα.

εικ.25_ συνάντηση – ανταλλαγή απόψεων των πεζογράφων σε καφενείο γειτονιάς, Θράσος Καστανάκης, Στρατής Μυριβήλης, Άγγελος Τερζάκης, Ηλίας Βενέζης

25

εικ.26_ η Αργώ, Γιώργος Θεοτοκάς εικ.27_ η δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Στρατής Μυριβήλης

Ο Ανδρέας Καραντώνης σε ένα άρθρο του, το 1935, στο γνωστό περιοδικό της εποχής “Τα Νέα Γράμματα”, διατύπωσε την άποψη ότι: «Η λογοτεχνική μορφή, που δυνατότερη από κάθε άλλη, κεντρίζει σήμερα προς την πρωτότυπη εργασία τις μυστικές λαχτάρες των νέων είναι το μυθιστόρημα. Τέτοιος είναι ο εκδοτικός 28_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 153

26

27

_35

οργασμός από την πληθωρική συγγραφή μυθιστορημάτων ώστε έχει κανείς την εντύπωση πως για πρώτη φορά στην Ελλάδα πάει να γίνει από αχρησιμοποίητο σχήμα, σώμα με βάρος, με αφή και με δυναμική ενέργεια»29. Ο Καραντώνης διέκρινε ήδη τη φιγούρα του νέου πεζογράφου, που ασχολούμενος με το μυθιστόρημα προσπάθησε να γνωρίσει τον άνθρωπο της πατρίδας του. Έπειτα μέσα από το σχολιασμό στο άρθρο του πέρασε από τον άνθρωπο στην κοινωνική του θέση και από αυτήν, στη φύση και στην ιστορία του τόπου του. Οι εκπρόσωποι της γενιάς αυτής ήταν οι: Φώτης Κόντογλου, Θράσος Καστανάκης, Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Κοσμάς Πολίτης, Γιώργος Θεοτοκάς, Μ. Καραγάτσης, Θανάσης Πετσάλης- Διομήδης, Άγγελος Τερζάκης και νεαρότερος όλων ο Παντελής Πρεβελάκης.

1

Για τους καλλιτέχνες της εποχής, κυρίαρχο αίτημα αποτέλεσε η επιστροφή στην παράδοση και η αναζήτηση της Ελληνικότητας. Στη ζωγραφική, η Ελληνικότητα, τούς απασχόλησε ήδη από τις αρχές του αιώνα και είχε εκφραστεί μέσα από την Τοπιογραφία -Υπαιθρισμό, που στόχο είχε απλά να αναπαραστήσει τον ελληνικό χώρο και το ελληνικό φως. Έπειτα από την Μικρασιατική καταστροφή, οι καλλιτέχνες της γενιάς του ’30, αναζήτησαν την Ελληνικότητα σε άλλες κατευθύνσεις. Οι περισσότεροι, εξαιρουμένου του Φώτη Κόντογλου, θέλησαν να εκφράσουν την πραγματικότητα της εποχής τους, συνδυάζοντας, όπως και στο έργο των πεζογράφων και των ποιητών, την ελληνική παράδοση με το Μοντέρνο Κίνημα όπως τον φοβισμό, τον κυβισμό, τον υπερρεαλισμό, κ.ά. Σε αυτό το πλαίσιο, έδρασαν και αξιολογήθηκαν οι λαϊκοί ζωγράφοι και η βυζαντινή παράδοση.

29_ Τ. Καγιαλής, Η επιθυμία για το μοντέρνο. Δεσμεύσεις και αξιώσεις της λογοτεχνικής διανόησης στην Ελλάδα του 1930, εκδ, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, 183-185

_36

Το κίνημα του Υπαιθρισμού30, διαδέχτηκε ο Ανθρωποκεντρισμός31, με αποτέλεσμα η νόηση να κυριαρχήσει έναντι της αίσθησης και η ζωγραφική έγινε περισσότερο πνευματική και λιγότερο αναπαραστατική. Στυλοβάτες της γενιάς αυτής είναι οι: Δημήτρης Πικιώνης, Νίκος Νικολάου, Κωνσταντίνος Παρθένης, Σπύρος Παπαλουκάς, Φώτης Κόντογλου, Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Εγγονόπουλος, Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας, Γιάννης Μπουζιάνης, Γιώργος Γουναρόπουλος, Γιάννης Παππάς, Γιάννης Μόραλης32.

30_ Υπαιθρισμός είναι η ζωγραφική της υπαίθρου, που αποτελεί συνέχεια και εξέλιξη της ρομαντικής τοπιογραφίας. Πρόδρομοι της υπαιθριστικής ζωγραφικής μπορούν να θεωρηθούν ο ‘Άγγλος Κόνσταμπλ και ο Γάλλος Καμίλ Κορό.

31_ Η φιλοσοφική πίστη ότι ο άνθρωπος ως εσωτερικότητα και εσωτερικότητα είναι ο σκοπός της παρούσης διάστασης του θεού και της φύσης και του προσώπου.

32_Γενιά του ’30, https://el.wikipedia.org/wiki

28

29

30

31

εικ.28_ Γιάννης Μόραλης εικ.29_ Νίκος Νικολάου εικ.30_ Δημήτρης Πικιώνης εικ.31_ Νίκος Εγγονόπουλος εικ.32_ Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας

32

_37

[1.γ] η Ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική

εικ.33_ Θουκυδίδης Βαλεντής

33 εικ.34_ Νικόλαος Μητσάκης εικ.35_ Πάτροκλος Καραντινός

34

35

Η Ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική, επικεντρώνεται χρονολογικά στην περίοδο 1950-1970. Την δεκαετία 1940-1949, το Ελληνικό κράτος έζησε την πιο αιματηρή περίοδο της σύγχρονης ιστορίας του. Το αποτέλεσμα αυτής της περιόδου ήταν η δημιουργία σωρού ερειπίων από τους βομβαρδισμούς και τις πυρπολήσεις των οικισμών, την έντονη βία και την ριζική καταστροφή. Η αναζήτηση ασφάλειας οδήγησε σε εσωτερική μετανάστευση μεγάλων ομάδων πληθυσμού από τα χωριά προς τις πόλεις όπως επίσης και σε εξωτερική (Η.Π.Α, Αυστραλία, Δυτική Ευρώπη). Η συσσώρευση των μεταναστών στα αστικά κέντρα, κατέστησε απαραίτητη την ανάγκη για στέγη. Η επιτακτική αυτή ανάγκη, οδήγησε σε αυθαίρετη δόμηση στις απολήξεις των πόλεων από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και την ανέγερση πολυκατοικιών στο εσωτερικό των πόλεων από τα μεσαία και ανώτερα στρώματα. Αυτή η τάση, προκάλεσε την αποδυνάμωση των περισσοτέρων αγροτικών περιοχών, με αποτέλεσμα τον περιορισμό του ενεργού λαϊκού πολιτισμού για το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας. Μετά το 1950, η Ελλάδα διαφοροποιήθηκε εντελώς, τόσο σε οικονομικό και κοινωνικό, όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο33.

Η νέα γενιά των Ελλήνων διανοούμενων, αρκετοί από τους οποίους αυτοεξορίστηκαν, διώχθηκαν ή σκοτώθηκαν, δέχτηκε σοβαρό πλήγμα από τους δύο πολέμους που προηγήθηκαν. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι αρχιτέκτονες: Θουκυδίδης Βαλεντής (1908-1982), Νικόλαος Μητσάκης (1899-1941) και ο Πάτροκλος Καραντινός (1903-1976), οι οποίοι διακρίθηκαν με την παρουσία τους στην Ελλάδα, ήδη από τις απαρχές της εμφάνισης του μοντερνισμού. Χαρακτηριστικά δείγματα των έργων τους αποτελούν: το Δημοτικό Σχολείο 33_ Ο. Β. Δουμάνης, Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, εκδ. Αρχιτεκτονικών θεμάτων, Αθήνα 1984, σελ. 7-8

_38

Ληξουρίου, το Δημοτικό της οδού Κωλέττη και η Παιδαγωγική Ακαδημία στο Ηράκλειο Κρήτης34. Μετά το 1950, η Ελλάδα ξεκίνησε την οικοδόμηση μιας σειράς Ιδιωτικών και Δημοσίων έργων (λιμάνια, δρόμοι, γέφυρες, οικιστικά συγκροτήματα, αναπλάσεις περιοχών κ.α.). Χρονικά, εισήχθη στην “περίοδο της Ανασυγκρότησης”, αναδεικνύοντας έργα μεγάλης Αρχιτεκτονικής αξίας. Στα αξιόλογα οικοδομήματα του Μεσοπολέμου κυριάρχησε ο συνδυασμός του Μοντέρνου Κινήματος με τις αξίες της παράδοσης που χαρακτηρίζουν τον ελληνικό τόπο. Οι διανοούμενοι και ταλαντούχοι αρχιτέκτονες αυτής της γενιάς, εργάστηκαν σε μία κρίσιμη άλλα γόνιμη στιγμή της ελληνικής ιστορίας, καταφέρνοντας να δώσουν επιτυχείς απαντήσεις, στο ζήτημα της αναζήτησης της Ελληνικότητας το οποίο έθεσε η γενιά του ’30 που προηγήθηκε. Το έργο της, πάρα τη χρονική πίεση και τα περιορισμένα μέσα, στάθηκε αντάξιο των περιστάσεων. Κατόρθωσε να συνδυάσει τα δεδομένα του ελληνικού τόπου με τις πρωτοποριακές ιδέες της τεχνολογικά αναπτυγμένης Δύσης35. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μια σειρά έργων των αρχιτεκτόνων της εποχής, οι οποίοι μέσα από την Αρχιτεκτονική τους δημιουργία εξέφρασαν την “λόγια Αρχιτεκτονική”. Αυτή, υλοποιήθηκε κυρίως από το ελληνικό Δημόσιο και την εύπορη τάξη που αποτελούσαν τους εργοδότες της εποχής. Ακολούθως, παρατίθεται η κατηγορία των οικοδομημάτων που έχουν έντονο το στοιχείο της Ελληνικότητας.

εικ.36_ Δημοτικό Σχολείο Ληξουρίου, Θουκυδίδης Βαλεντής εικ.37_ Δημοτικό Σχολείο της οδού Κωλέττη, Νικόλαος Μητσάκης

36

37

εικ.38_ Παιδαγωγική Ακαδημία στο Ηράκλειο Κρήτης, Πάτροκλος Καραντινός

38 34_ Κ. Γιαννίτσαρης, Η ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική, έντυπο μέσο, σελ.81 35_ Σ. Κονταράτος, Η Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα, εκδ. Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2000, σελ. 41-12

_39

39

40

εικ.39_ πολυκατοικία Αθήνα, Κωνσταντίνος Καψαμπέλης εικ.40_ κτίριο Αρχαιολογικής Εταιρίας Αθήνα, Ιωάννης Αντωνιάδης εικ.41_ Θέατρο της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη, Β. Κασσάνδρα

Σε αντίθεση με την εικόνα που παρουσίασαν τα αστικά κέντρα, τα οικοδομήματα που σχεδιάστηκαν στα προάστια όπως και οι κατοικίες παραθέρισης, υιοθέτησαν στοιχεία που συναντώνται στην ελληνική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Ο Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968), που προερχόταν από την γενιά του ’30, υπήρξε αξιόλογη και πολύπλευρη 1

41

_40

Οι πολυκατοικίες, αποτέλεσαν την κατηγορία με το πιο πλούσιο και ποικιλόμορφο έργο κτιρίων που οικοδομήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας 1950-60 στα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι μορφές των πολυκατοικιών, της προπολεμικής εποχής, που είχαν σχεδιαστεί σύμφωνα με τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος, δεν έβρισκαν πλέον ιδιαίτερη ανταπόκριση. Οι αρχιτέκτονες της μεταπολεμικής Αρχιτεκτονικής προσπάθησαν να εντάξουν στοιχεία του κλασικισμού36 για να εξομαλυνθεί η αίσθηση της «καθαρής» και «γυμνής» επιφάνειας του αρτιφισιέλ37. Παράδειγμα αποτελούν οι πολυκατοικίες των αρχιτεκτόνων Κωσταντίνου Καψαμπέλη (1909-1984), Σπύρου Στάικου (1913-2012), Εμμανουήλ Βουρέκα (1907-1992). Ωστόσο, αυτή η στροφή παρουσιάστηκε και σε άλλα κτίρια της εποχής. Τέτοια παραδείγματα είναι: τα οικοδομήματα της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Αθήνα του αρχιτέκτονα Ιωάννη Αντωνιάδη το 1958 και του Θεάτρου της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών στη Θεσσαλονίκη του αρχιτέκτονα τον Β. Κασσάνδρα το 1952-6238.

36_ Εμπερίεχε στοιχεία του κλασικού ρυθμού όπως, κορνίζες με κυμάτια, ανάγλυφες ορθομαρμαρώσεις, κλασικίζοντα κιγκλιδώματα, κίονες κ.α.

37_ Η ανάγλυφη επιφάνεια των πολυκατοικιών, αποτέλεσμα μιας ειδικής επεξεργασίας του εξωτερικού επιχρίσματός τους, που ονομαζόταν «τεχνική αρτιφισιέλ» 38_ Ο. Β. Δουμάνης, Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, εκδ. Αρχιτεκτονικών θεμάτων, Αθήνα 1984, σελ. 12

προσωπικότητα με πλούσιο και σημαντικό έργο για την μεταπολεμική Αρχιτεκτονική. Διακρίθηκε ως αρχιτέκτονας, πολεοδόμος, ζωγράφος, σκηνογράφος αλλά και φιλόσοφος και σφράγισε με το πολύπλευρο έργο του την πορεία της νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής. Ο Πικιώνης το 1927, σε ένα από τα σημαντικότερα σε αξία άρθρα του, “Η λαϊκή μας τέχνη κι εμείς”, αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην ανώνυμη λαϊκή Αρχιτεκτονική, την οποία προέβαλλε μέσα από το έργο του σε όλες της εκφάνσεις. Χαρακτηριστικό γνώρισμά του αποτελεί το γεγονός ότι, στα περισσότερα έργα του βρισκόταν στην επιτόπια εκτέλεσή τους, δημιουργώντας ο ίδιος πολλές φορές με τα χέρια του επιτόπιες συνθέσεις. Τοπόσημο έργο του Πικιώνη, αποτελεί η διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και το λόφο του Φιλοπάππου, την χρονολογική περίοδο 1954-57. Ο αρχιτέκτονας συνέθεσε με μοναδική ευαισθησία ένα δίκτυο πεζοδρόμων και καθιστικών και αναμόρφωσε το παρεκκλήσι του Αϊ-Δημήτρη Λουμπαρδιάρη πάνω στον λόφο. Το έργο αυτό, χαρακτηρίστηκε ως αξεπέραστο στην κατηγορία του, διότι είναι παράδειγμα πλήρους ένταξης στο περιβάλλον τόσο σε φυσικό όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο και ταυτόχρονα φορέας της έννοιας Ελληνικότητα. Αξιοσημείωτα έργα αποτελούν ακόμη, η Παιδική Χαρά στη Φιλοθέη, η οικία Ποταμιάνου στη Φιλοθέη με επιρροές από τη βορειοελλαδίτικη λαϊκή Αρχιτεκτονική και η οικία Γκαρή στο Ψυχικό, με επιρροές από την κυκλαδίτικη Αρχιτεκτονική39.

39_ Σ. Κονταράτος, Η Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα, εκδ. Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2000, σελ. 43

42

43 εικ.42_ Δημήτρης Πικιώνης εικ.43,44,45,46_ δίκτυο πεζοδρόμων και καθιστικών - παρεκκλήσι Αϊ-Δημήτρη Λουμπαρδιάρη στον λόφο Φιλοπάππου, Δημήτρης Πικιώνης

45

44

46

_41

47

48

εικ.47,48_ Παιδική Χαρά στη Φιλοθέη, Δημήτρης Πικιώνης εικ.49_ κατοικία Ποταμιάνου στη Φιλοθέη, Δημήτρης Πικιώνης εικ.50_ Κατοικία Γκαρή στο Ψυχικό, Δημήτρης Πικιώνης

εικ.51_ κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.52_ Ξενία Μυκόνου, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.53_ Ξενία Καλαμπάκας, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.54_ Ξενία Άνδρου, Άρης Κωνσταντινίδης

49

51

1

50

_42

52

53

54

Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης (1913-1993), αποτέλεσε ακόμη μια ισχυρή προσωπικότητα που στιγμάτισε την Αρχιτεκτονική δημιουργία της εποχής. Ξεκίνησε το έργο του στο τέλος της προπολεμικής περιόδου, ο οποίος έζησε και εργάστηκε ως τα χρόνια της Μεταπολίτευσης40. Ως πολύπλευρη προσωπικότητα που ήταν, συνέδεσε το αρχιτεκτονικό και θεωρητικό του έργο με το ιστορικό παρελθόν, τον λαϊκό πολιτισμό και τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Στην προσπάθειά του να εντοπίσει την “αληθινή” Αρχιτεκτονική, μελέτησε τα αρχαία κτίσματα, τα οικοδομήματα της λαϊκής παράδοσης μέχρι και τη σύγχρονη Αρχιτεκτονική που εντασσόταν μέσα στο ελληνικό φυσικό τοπίο. Πίστευε ότι η αξία της λαϊκής Αρχιτεκτονικής εντοπίζεται στην αρμονική συνύπαρξη του έργου και του τοπίου, συμπεριλαμβανομένης και της τοπικής κοινωνίας. Ο Κωνσταντινίδης, υλοποίησε μια σειρά σημαντικών δημοσίων έργων όπως και μία σειρά ιδιωτικών, μικρότερης κλίμακας. Στα πρώτα, εντάσσονται τα συγκροτήματα εργατικών κατοικιών, η σειρά των ξενοδοχείων του Ε.O.Τ. τα “Ξενία” και τα αρχαιολογικά μουσεία στα Ιωάννινα το 1965-66 και στην Κομοτηνή το 1967. Αξιοσημείωτα τουριστικά έργα του είναι το Ξενία Άνδρου το 1958, το Ξενία Καλαμπάκας το 1960 και το Ξενία Μυκόνου το 1960. Από τα ιδιωτικά έργα ξεχωρίζουν, η μονοκατοικία στο Παγκράτι41 το 1961 και η κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο το 1961-6242.

40_ Με τον όρο μεταπολίτευση εννοείται η περίοδος της νεότερης ελληνικής ιστορίας μετά την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρχών το 1974 και η αλλαγή του πολιτεύματος σε προεδρευομένη κοινοβουλευτική δημοκρατία. Η περίοδος στην οποία εντάσσεται η μεταπολίτευση αναφέρεται στην ελληνική ιστοριογραφία ως Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία.

41_ Μονοκατοικία, Αλέξανδρου Ξύδη 42_Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, τεύχος 1, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 69-138

10

55 εικ.55_ Άρης Κωνσταντινίδης εικ.56_ Αρχαιολογικό μουσείο στα Ιωάννινα, Άρης Κωνσταντινίδης

56

_43

εικ.57_ κτίριο γραφείων του Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας, Θουκυδίδης Βαλεντής εικ.58_ Νίκος Βαλσαμάκης εικ.59_ η κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης εικ.60_ πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου, Νίκος Βαλσαμάκης εικ.61_ κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία, Νίκος Βαλσαμάκης εικ.62_ κατοικία στη Φιλοθέη, Νίκος Βαλσαμάκης

57

58

Η δεύτερη κατηγορία κτιρίων δεν παρουσιάζει κάποιο έντονο προβληματισμό για την έννοια της Ελληνικότητας αλλά ακολουθεί τις διεθνείς τάσεις που επικρατούσαν στο Μοντέρνο Κίνημα. Παράδειγμα αποτελεί το κτίριο γραφείων του Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας στην Αθήνα που κατασκευάστηκε το 1949, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, από τον Αρχιτέκτονα και Καθηγητή στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Θουκυδίδη Βαλεντή (1908-1982). Στις αρχές της μεταπολεμικής περιόδου, εμφανίστηκε ο αρχιτέκτονας Νίκος Βαλσαμάκης, γεννημένος το 1924, του οποίου το έργο στιγμάτισε τη νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Η Αρχιτεκτονική του, συμπεριέλαβε στοιχεία του Μοντέρνου Κινήματος σε συνδυασμό με την απλότητα και λιτότητα που συναντάται στην ελληνική Αρχιτεκτονική παράδοση. Αξιοσημείωτα κτίρια που σχεδίασε αποτελούν η πολυκατοικία επί της οδού Σεμιτέλου 5 το 1954, η πολυκατοικία επί της οδού Μαυρομματαίων το 1955 στην Αθήνα και το ξενοδοχείο Αμαλία το 1957. Παράλληλα, ο αρχιτέκτονας, σχεδίασε και υλοποίησε μια σειρά μονοκατοικιών, όπως είναι η κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο το 1963 και η κατοικία της οικογένειάς του στη Φιλοθέη43.

1

59

60

61 43_ Νικόλαος Βαλσαμάκης, https://el.wikipedia.org/wiki

_44

62

Ένας ακόμη αρχιτέκτονας αυτής της περιόδου, που διακρίθηκε για το έργο του, είναι ο Τάκης Ζενέτος (1926-1977). Στο σύντομο βίο του, σχεδίασε και υλοποίησε έργα που αναγνωρίστηκαν διεθνώς και παράλληλα εκπόνησε σημαντικές πολεοδομικές μελέτες. Ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητος, οραματιστής και τον διακατείχε έντονα ο προβληματισμός για το μέλλον της 65 66 Αρχιτεκτονικής και της Πολεοδομίας. Τα σημαντικότερα έργα του είναι το εργοστάσιο FIX, οι μονοκατοικίες στο Ψυχικό το 1961, στη Γλυφάδα το 1961 εικ.65_ μονοκατοικία στο Καβούρι, Τάκης και στο Καβούρι το 1964, το μεταλλικής κατασκευής Θέατρο του Λυκαβηττού Ζενέτος εικ.66_ μονοκατοικία στην Γλυφάδα, το 1964 και το Γυμνάσιο-Λύκειο το 1969 στον Άγιο Δημήτριο Αττικής. Το 10 κτίριο αυτό ονομάστηκε άτυπα ως “Στρογγυλό Σχολείο” λόγω της μορφής του Τάκης Ζενέτος εικ.67_ εργοστάσιο FIX, Τάκης Ζενέτος και η κατασκευή του ολοκληρώθηκε από τον O.Σ.Κ44. το 1974. Ο αρχιτέκτονας μέσα από το έργο του προσπάθησε να εκφράσει τους οραματισμούς του για την εκπαίδευση, βασισμένη στη χρήση των ηλεκτρονικών μέσων45.

67

63 44_ Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων 45_ Τάκης Ζενέτος, https://el.wikipedia.org/wiki

64

68

εικ.63,64_ Το “Στρογγυλό Σχολείο”, Τάκης Ζενέτος

εικ.68_ Θέατρο Λυκαβηττού, Τάκης Ζενέτος

_45

68 εικ.68_ Κωνσταντίνος Δοξιάδης εικ.69_ κτίριο γραφείων στην Αθήνα, Κωνσταντίνος Δοξιάδης εικ.70_ κατοικία - ατελιέ του Τώνη Σπητέρη, Αριστομένης Προβελέγγιος εικ.71_ εστιατόριο “Διόνυσος”, Προκόπης Βασιλειάδης

Στην συνέχεια, ο αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1913-75), αποτέλεσε εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής αποκτώντας παγκόσμια φήμη λόγω του σχεδιασμού πολεοδομικών συγκροτημάτων σε όλο τον κόσμο. Διακρίθηκε για το σημαντικό αρχιτεκτονικό του έργο αλλά κυρίως για τον πολεοδομικό του σχεδιασμό. Σημαντικό έργο του αρχιτέκτονα, είναι το κτιριακό συγκρότημα γραφείων στην Αθήνα, δείγμα της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, στο οποίο εισήγαγε σημαντικές καινοτομίες. Ακόμη οι αρχιτέκτονες Προκόπης Βασιλειάδης (1912-77) και Αριστομένης Προβελέγγιος (1914-1999) διακρίθηκαν για το έργο τους στην μεταπολεμική Αρχιτεκτονική. Στο πλαίσιο του έργου της διαμόρφωσης της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη, ο Βασιλειάδης σχεδίασε το εστιατόριο “Διόνυσος”. Έργο του ιδίου είναι και η οικία της Ελένης Βλάχου στη Μύκονο. Αίσθηση προκάλεσε, ο πρωτοπόρος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Προβελέγγιος, με το σπουδαίο έργο του την κατοικία-ατελιέ του ζωγράφου και τεχνοκριτικού Τώνη Σπητέρη στην Αθήνα46.

1 69

70

71

46_ Σ. Κονταράτος, Η Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα, εκδ. Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2000, σελ. 34-35

_46

Στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης των Αθηνών, οικοδομήθηκαν δύο πολύ σημαντικά ξενοδοχεία, τόσο για το μέγεθος όσο και για την Αρχιτεκτονική τους, το Χίλτον στο κέντρο της Αθήνας (1958-63) και το Μον Παρνές στην Πάρνηθα (1958-61). Το ξενοδοχειακό συγκρότημα Χίλτον, σχεδιάστηκε από την ομάδα των αρχιτεκτόνων Εμμανουήλ Βουρέκα, Προκόπιου Βασιλειάδη, Σπύρου Στάικου και προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες για το μέγεθός του. Χαρακτηριστικά του τμήματα αποτελούν, η ισόγεια καφετέρια που καλύπτεται από κυκλικό κέλυφος και η μεγάλη εγχάρακτη νοτιοδυτική πλευρά του κτιρίου που σχεδιάστηκε από τον Γιάννη Μόραλη. Το Μον Παρνές, σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Παύλο Μυλωνά και στο κτιριολογικό του περιλαμβάνει και καζίνο47. εικ.72,73,74_ ξενοδοχείο – καζίνο Μον Παρνές, Παύλος Μυλωνάς εικ.75,76,77,78,79_ ξενοδοχείο Χίλτον, Εμμανουήλ Βουρέκας, Προκόπιος Βασιλειάδης, Σπύρος Στάικος

72

73

74

77

75

76

78

79

47_ ό.π., σελ. 46

_47

80 εικ.80_ Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα, Δημήτρης Φατούρος, Νίκος Μουτσόπουλος, Παύλος Μυλωνάς

1

_48

Στο τέλος της πρώτης δεκαετίας, προκηρύχθηκαν αξιόλογοι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί, αποτέλεσμα των οποίων ήταν η υλοποίηση σημαντικών κτιριακών συγκροτημάτων μεγάλης κλίμακας και παράλληλα η διάκριση νέων ταλαντούχων αρχιτεκτόνων. Παράδειγμα αποτελεί ο διαγωνισμός για την Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα το 1957, οπότε το πρώτο βραβείο απέσπασε η ομάδα των αρχιτεκτόνων Δημήτρη Φατούρου, Νίκου Μουτσόπουλου και Παύλου Μυλωνά. Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1970, με σημαντικές τροποποιήσεις σε σχέση με την αρχική μελέτη48. Η μεταπολεμική περίοδος (1950-1970), παρ’ όλες τις εγγενείς κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές διαταραχές, υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμη για την ελληνική Αρχιτεκτονική. Την εποχή εκείνη παρατηρήθηκε μια γενικότερη άνθηση του πολιτισμού, η οποία εκδηλώθηκε και σε άλλους τομείς των τεχνών49. Η έννοια της Ελληνικότητας συνδέθηκε άρρηκτα με τις αρχές του 48_ Την ίδια περίοδο (1960), έπειτα από διεξαγωγή αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, κατασκευάστηκε το συγκρότημα της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Τον διαγωνισμό κέρδισαν οι αρχιτέκτονες Νίκος Δεσσύλας, Δημήτρης Κονταργύρης, Αλέξανδρος Λαμπάκης και Παύλος Λουκάκης. Αντίστοιχα το 1960, το Α΄ βραβείο σε διαγωνισμό, κέρδισαν οι αρχιτέκτονες Τάσης Παπαϊωάννου και Κωνσταντίνος Φινές και οικοδομήθηκε το συγκρότημα της Νομικής και Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ. Επίσης, η Θεολογική Σχολή της Αθήνας κατασκευάστηκε έπειτα από διαγωνισμό το 1964, από τους αρχιτέκτονες Λάζαρο Καλυβίτη και Γιώργο Λεονάρδο. Στην συνέχεια, στις αρχές της ίδιας δεκαετίας, διεξήχθη ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για τον επιβατικό σταθμό του Οργανισμού Λιμένος Πειραιά, από τον οποίο προέκυψε ένα πρωτοποριακό κτίριο (1964-69), σχεδιασμένο από τους αρχιτέκτονες Ιωάννη Λιάπη και Ηλία Σκρουμπέλο. Χαρακτηριστικό του κτιρίου, αποτελεί το καμπυλόμορφο στέγαστρο από οπλισμένο σκυρόδεμα που αναρτάται με συρματόσχοινα από μια σειρά υποστυλωμάτων. Κ. Γιαννίτσαρης, Η ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική, έντυπο μέσο, σελ.85 49_ Όπως στη μουσική με τα έργα του Χατζηδάκη και του Θεοδωράκη, στη ζωγραφική με τον Τσαρούχη και τον Εγγονόπουλο κ.λπ.

Μοντέρνου Κινήματος50. O διεθνούς φήμης κριτικός τέχνης Sigfried Giedion, στο ιστορικής σημασίας βιβλίο του “Space, Time, and Architecture”, αναφορικά με τη σχέση των παγκόσμιων τάσεων στην Αρχιτεκτονική και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων αναφέρει: «Τέτοιες τοπικές διαφοροποιήσεις έχουν κάτι παραπάνω από μια επιπόλαια σημασία. Οι χώρες που αποδέχθηκαν τη σύγχρονη Αρχιτεκτονική ως ένα είδος παγκόσμιου νομίσματος, ως ένα σύνολο από συγκεκριμένες μορφές που κράτησαν την πλήρη αξία τους οπουδήποτε και να είχαν μεταφυτευθεί, προκάλεσαν την Αρχιτεκτονική χρεοκοπία. Η μοντέρνα Αρχιτεκτονική είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια παγκοσμίως εφαρμόσιμη συνταγή Αρχιτεκτονικής διακόσμησης. Είναι μεν ένα πάρα πολύ σημαντικό προϊόν της συνολικής μας περιόδου, ώστε δεν μπορεί να μην εκθέτει παγκόσμιες τάσεις, όμως, από την άλλη πλευρά, ενδιαφέρεται τόσο για τα προβλήματα της πραγματικής ζωής που δεν μπορεί να αγνοήσει τις τοπικές διαφοροποιήσεις σε ανάγκες, συνήθειες και υλικά»51.

50_ Κ. Γιαννίτσαρης, Η ελληνική μεταπολεμική Αρχιτεκτονική, έντυπο μέσο, σελ.87 51_ S. Giedion, Space, Time and Architecture, εκδ. Harvard University Press, Cambridge Massachusetts 1966

_49

[κεφάλαιο_ 2] Ο Αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης

Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης από τα πρώτα του βήματα έδωσε το δικό του στίγμα, αποτελώντας για την Ελλάδα της μεταπολεμικής περιόδου, έναν από τους σημαντικότερους εκφραστές της Αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας. Έπλασε με το μυαλό και τα χέρια του ένα έργο σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, προσπαθώντας να αποσαφηνίσει την αναζήτηση μιας αληθινής Αρχιτεκτονικής ενταγμένης στις ανάγκες του κάθε τόπου, απαλλαγμένης από το συναισθηματισμό του γραφικού, συνδυάζοντας κριτικά την ελληνική παράδοση με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό52. Εξαιρετικά προσηλωμένος στο έργο του, σε όλη την διάρκεια της αναζήτησης του, μελέτησε και αξιοποίησε στοιχεία της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Ελλάδας, ως προς την λειτουργία των χώρων ενώ δεν προσκολλήθηκε στην μορφή των παραδοσιακών κτιρίων. Παράλληλα, προσπάθησε να διαμορφώσει το προσωπικό του αποτύπωμα, σεβόμενος αυτά που είχε ανακαλύψει με την μελέτη και τις περιηγήσεις του. Δημιούργησε οικοδομήματα δημόσια και ιδιωτικά, με λειτουργικούς και βιώσιμους χώρους, που έχουν ανεξίτηλα τα μοναδικά χαρακτηριστικά που σφραγίζουν το προσωπικό του ύφος, αυτά που ο ίδιος συχνά αποκαλούσε “Δοχεία Ζωής”. Με πλούσιο βιογραφικό έργο, η προσφορά του αρχιτέκτονα, όχι μόνο στην Ελληνική αλλά και στην διεθνή Αρχιτεκτονική, δημιούργησε το δικό του ρεύμα, στην μεταγενέστερη Αρχιτεκτονική53. Σχεδίαζε κτίρια που αμέσως φανερώνουν το δημιουργό τους, είτε αστικά είτε εξοχικά, απόλυτα εναρμονισμένα στο περιβάλλον που σέβονται τη μορφολογία του εδάφους και το κλίμα αξιοποιώντας τα υλικά και το “χρώμα” του τόπου, καθιστώντας τη φύση “κατοικήσιμη” με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο.

52_ Βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων δημιουργών-καλλιτεχνών, Αρχιτεκτονική: Άρης Κωνσταντινίδης, εκδ. MAX PRODUCTIONS, Αθήνα 1919-1993 53_ Γ. Μπέκος, Τα Δοχεία Ζωής του Άρη Κωνσταντινίδη

_53

[2.α] η οικογένεια, οι σπουδές, τα πρώτα του βήματα

81

82

83

Γεννημένος το 1913, έζησε και μεγάλωσε στο πατρικό του σπίτι που βρισκόταν επί της οδού Καρόλου στην Αθήνα, μαζί με τους γονείς του και τις δύο αδερφές του. Στην μαθητική του πορεία, τελείωσε την τετραετή φοίτηση στο Δημοτικό σχολείο και την τριετή στο Σχολαρχείο, στο ιδιωτικό σχολείο Παλλαδίων. Έπειτα, παρακολούθησε μαθήματα στο Βαρβάκειο πρακτικό Λύκειο, το οποίο θεωρούταν από τα καλύτερα σχολεία της εποχής. Ως νέος, ήταν ιδιαίτερα δραστήριος. Ασχολήθηκε με τον αθλητισμό και συγκεκριμένα με το βόλεϊ, το άλμα εις ύψος και το άλμα εις μήκος. Επιπλέον, από τα παιδικά του χρόνια έπαιζε πιάνο, εμπνευσμένος από τον πατέρα του, Δημήτριο Κωνσταντινίδη, ο οποίος είχε σπουδάσει φωνητική μουσική στο Ωδείο Αθηνών. Από νεαρή ηλικία, ο ασυμβίβαστος χαρακτήρας του, η δημιουργικότητα και η φαντασία που διέθετε, είχαν φανερώσει την κλίση του στην Αρχιτεκτονική. «Η Αρχιτεκτονική με βρήκε στο δρόμο της και με σκλάβωσε», δήλωσε σε συνέντευξή του στην εφημερίδα “Το Βήμα”, στον Θανάση Λάλα54. Ύστερα από δύο αποτυχημένες προσπάθειες να φοιτήσει στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, αποφάσισε το 1931, διακατεχόμενος από ένθερμο ζήλο για σπουδές στην Αρχιτεκτονική, να μετέβη στο Πολυτεχνείο του Μονάχου της Γερμανίας. Απόφαση στην οποία συνέβαλε η παρότρυνση ενός πολύ καλού φίλου του πατέρα του. Η οικογένειά του τον στήριξε σε αυτήν την προσπάθεια, μετακομίζοντας τον πρώτο χρόνο μαζί του στην Γερμανία. Λίγο αργότερα, εξαιτίας οικονομικών δυσχερειών αναγκάστηκε να επιστέψει στην Ελλάδα.

54_ Θ. Λάλας, συνέντευξη στον Άρη Κωνσταντινίδη, εφημ. Το Βήμα, Αθήνα 1993

_54

Καθώς ήταν ανήσυχη φύση ο νεαρός αρχιτέκτονας, δεν αρκέστηκε μόνο στην γνώση που του προσέφερε το Πολυτεχνείο, αλλά την αναζήτησε και σε ταξίδια και εκδρομές σε χώρες της Ευρώπης, όπως την Ολλανδία, το Βέλγιο, την Αυστρία, την Ουγγαρία και την Ιταλία, μόνος είτε μαζί με φίλους από την σχολή. «Χρόνια αξέχαστα, όχι τόσο για ό,τι μου προσέφερε το Πολυτεχνείο, όσο για τα ταξίδια που έκανα, […] τα ταξίδια μου ανοίξανε πιο πολύ το μυαλό και με μπάσανε ανόθευτα στον κόσμο της τέχνης που σπούδαζα»55, σχολίασε αργότερα σε συνέντευξή του ο ίδιος. Με τις αποδράσεις του στα διάφορα μέρη, ήρθε σε επαφή με τις αρχιτεκτονικές ιδέες και τις απόψεις του μοντέρνου κινήματος, που επικρατούσαν έντονα εκείνη την εποχή στην Ευρώπη, γνώρισε το έργο των κορυφαίων εκπροσώπων αυτού του κινήματος και δεν δίστασε, παρά το νεαρό της ηλικίας του, να ασκήσει έντονη κριτική56.

84

85

86

εικ.81_ εκδρομή με το Βαρβάκειο Λύκειο εικ.82_ αποχώρηση για την πόλη του Μονάχου εικ.83_ Μόναχο, 1933 εικ.84,85,86,87_ ταξίδια και εκδρομές σε χώρες της Ευρώπης

87

55_Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001 56_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 372-373

_55

89

88

1

90

_56

91

εικ.88,89,90,91_ ο Άρης Κωνσταντινίδης την εποχή των αρχιτεκτονικών σπουδών του στο Πολυτεχνείο του Μονάχου

Στο τελευταίο έτος των σπουδών του, στο πλαίσιο της πρακτικής του εργασίας, εργάστηκε σε ένα τεχνικό γραφείο με ειδίκευση στις στατικές μελέτες. Το 1936, το “επιμορφωτικό” ταξίδι του στην Γερμανία έλαβε τέλος και έχοντας στα χέρια του το πτυχίο του διπλωματούχου αρχιτέκτονα από το Πολυτεχνείο του Μονάχου, επέτρεψε στην γενέτειρα του. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, εργάστηκε ως σχεδιαστής στο Δήμο Αθηναίων από τον Απρίλιο του 1937 μέχρι τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου. Λόγω όμως της στρατιωτικής του θητείας που εκκρεμούσε, διέκοψε την εργασία του και υπηρέτησε στον Ελληνικό στρατό μέχρι τον Φεβρουάριο του 1939, από όπου απολύθηκε με τον βαθμό του Εφέδρου Ανθυπολοχαγού. Έπειτα, εργάστηκε στη Διεύθυνση Μηχανικού Αθηνών. Το πρώτο του έργο, ήταν μια ιδιωτική κατοικία στην Ελευσίνα, όπου ήταν εμφανής η Αρχιτεκτονική επιρροή που δέχτηκε από το Μοντέρνο Κίνημα. Το 1940, ο πόλεμος τον μετέφερε στα σύνορα με την Αλβανία. Σε εκείνα τα μέρη τού δημιουργήθηκε η ανάγκη να αφουγκραστεί και να μελετήσει την ανώνυμη λαϊκή Αρχιτεκτονική καθώς, έμεινε έκθαμβος από τη λιτή ομορφιά του τοπίου57.

57_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, Τεύχος 1, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 36-69

92 εικ.92_ επιστροφή από την πόλη του Μονάχου

εικ.93_ ο Άρης Κωνσταντινίδης το 1943

93

_57

[2.β] η κορύφωση της καριέρας του

94 εικ.94_ Άρης Κωνσταντινίδης, Ναταλία Μελά εικ.95_ εργατικές κατοικίες στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, Άρης Κωνσταντινίδης

95

Κατά την περίοδο της Κατοχής, ο Άρης Κωνσταντινίδης εργάστηκε για δύο έτη στο Υπουργείο Δημόσιων Έργων, στο τμήμα Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών και στη συνέχεια ανέλαβε καθήκοντα στο τμήμα Μελετών Αρχιτεκτονικών Έργων. Την ίδια χρονική περίοδο, μετά από πρόταση που δέχτηκε από τον Δημήτρη Πικιώνη, το 1949, ο αρχιτέκτονας εργάστηκε στο πλευρό του ως άμισθος επιμελητής στο μάθημα της Διακοσμητικής, αποκτώντας έτσι την πρώτη επαφή με την Ακαδημαϊκή καριέρα. Στην συνέχεια το 1951, σε ηλικία 38 ετών, παντρεύτηκε την γλύπτρια Ναταλία Μελά, με την οποία απέκτησαν δύο παιδιά, τον Δημήτρη Κωνσταντινίδη (αρχιτέκτονα μηχανικό) και την Αλεξάνδρα Τσουκαλά (σχεδιάστρια αντικειμένων)58. Ο Κωνσταντινίδης, βλέποντας πως οι προοπτικές της εργασίας στο Δημόσιο Φορέα δεν τον ικανοποιούσαν, δήλωσε συμμετοχή σε διάφορους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Η κατάκτηση του Α΄ Βραβείου σε ένα διαγωνισμό με θέμα “Σχεδιασμός Εργατικών Κατοικιών” και παράλληλα οι θεωρητικές αναζητήσεις του πάνω στην Αρχιτεκτονική, σύμφωνα με τον γιο του Δημήτρη Κωνσταντινίδη, τον οδήγησαν στην θέση του προϊσταμένου του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας από το 1955 έως το 195759. Σε αυτή την διετία σχεδίασε μια σειρά από Εργατικές Κατοικίες, αφήνοντας μια σημαντική κληρονομιά ιδεών και μεθοδικότητας για αυτούς που τον διαδέχτηκαν.

96 εικ.96_ εργατικές κατοικίες στη Ν. Φιλαδέλφεια, Άρης Κωνσταντινίδης

_58

58_ el.wikipedia.org, Άρης Κωνσταντινίδης 59_ Δ. Κωνσταντινίδης, Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδη, Υπουργείο Τουριστική Ανάπτυξης-ΕΟΤ, 2008

Την ίδια χρονιά, ανέλαβε τη θέση του προϊσταμένου της Τεχνικής Υπηρεσίας στο Τμήμα Τεχνικών Έργων του Ε.Ο.Τ60. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας 1957-1967, ο αρχιτέκτονας σχεδίασε μια σειρά ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, τα γνωστά “Ξενία”. Ακόμη, χαρακτηρίστηκε πρωτοπόρος αρχιτέκτονάς στην Ελλάδα, διότι εισήγαγε αποτελεσματικά την τυποποίηση στα Δημόσια Έργα μεγάλης κλίμακας. Το 1967 μετακόμισε για ένα χρόνο στην Ελβετία, αποδεχόμενος την πρόσκληση που του έγινε να διδάξει το μάθημα “Αρχιτεκτονική Σύνθεση” στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, με την ιδιότητα του φιλοξενούμενου Καθηγητή. Το χρονικό διάστημα 1974-1977, διορίστηκε και πάλι στον Ε.Ο.Τ., αλλά στην συνέχεια εξαιτίας της επιβολής της Δικτατορίας στην Ελλάδα, οδηγήθηκε σε οριστική παραίτηση, για λόγους αντιπαράθεσης61. Παράλληλα, μέχρι το τέλος της ζωής του, ο Άρης Κωνσταντινίδης σχεδίαζε και υλοποιούσε αρκετά ιδιωτικά έργα, κυρίως κτιρίων κατοίκησης.

97

98

εικ.97_ ξενοδοχείο Ξενία Καλαμπάκα, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.98_ ξενοδοχείο Ναύπλιο, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.99_ ξενοδοχείο Ξενία Καλαμπάκα, Άρης Κωνσταντινίδης

99

60_ Ε.Ο.Τ/Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού 61_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, τεύχος 1, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 69-138

_59

100

104

105

101

95

102

_60

103

106

Επιπροσθέτως, έχοντας πλήρη συναίσθηση των γεγονότων της καθημερινότητας της εποχής του και παράλληλα όντας έντονα ευαισθητοποιημένος για ό,τι συνέβαινε γύρω του, αποφάσισε να ξεκινήσει μια αδιάκοπη περιήγηση και μελέτη του ελληνικού χώρου που συνοδευόταν με αμέτρητες σημειώσεις. Επ’ αυτού παραθέτει: «Το μυαλό μου δεν σταμάτησε ποτές να “δουλεύει” και να παίρνει στροφές. Και το χέρι (-από κοντά) σημείωνε, στο όποιο χαρτί έβρισκε πρόχειρο μπροστά του, ό,τι δεν έπρεπε να ξεχαστεί, γιατί ήτανε σχετικό με την επαγγελματική μου απασχόληση»62. Κύριο αίτημά του ήταν η αναγνώριση της Αρχιτεκτονικής που θα συνέβαλε στην αναζήτηση της αυτογνωσίας του νεοέλληνα. Ταξίδευε συχνά στην ύπαιθρο και στα νησιά, φωτογράφιζε, αποτύπωνε και σκίτσαρε τα τοπία, το χαρακτήρα της φύσης και κυρίως την μεγάλη του αγάπη, τις “ανθρώπινες κατασκευές” όπως τα στέγαστρα, τις παραδοσιακές κατοικίες και τις αυλές63.

εικ.100,101,102,103_ Άρης Κωνσταντινίδης εικ.104_ τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Ακομινάτου 7, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.105_ παράγκα στους πρόποδες του Υμηττού, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.106_ τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Στράτωνος 21, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.107_ φωτογραφίες από τα ταξίδια του Άρη Κωνσταντινίδη

106 62_Α. Κωνσταντινίδης, Τα Προλεγόμενα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1989, σελ. 71 63_ Γ. Λάββας, Σύντομη ιστορία της Αρχιτεκτονικής, εκδ. University Studio Press, Αθήνα 1986, σελ. 267-268

_61

108

Με βασικά χαρακτηριστικά τον ορθολογισμό αλλά και την ευαισθησία, ο Κωνσταντινίδης συγκινούταν ιδιαίτερα από την ποίηση και την λογοτεχνία. Μελέτησε αρκετούς αρχαίους φιλόσοφους όπως τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά και συγχρόνους δημιουργούς, όπως τον Δ. Σολωμό, τον Κ. Παλαμά, τον J. W. Goethe, τον Κ. Καβάφη, τον Α. Παπαδιαμάντη, τον Π. Γιαννόπουλο, τον O. Wilde. Ειδικότερα για το πρόσωπο του Σολωμού, έτρεφε ιδιαίτερο θαυμασμό χρησιμοποιώντας συχνά τα λόγια του για να εκφράσει τις δικές του πεποιθήσεις. Συγκεκριμένα στην τελευταία του συνέντευξη στο Θ. Λάλα, είχε δηλώσει: «Τα είχε πει όλα. «Με λογισμό και μ’ όνειρο», έλεγε στους στοχασμούς του. Και στο διάλογο με τον Σοφολογιότατο έλεγε υπάρχουν δύο φλόγες: «Μια στον νου και μια στην καρδιά», μιλάει για «το κοινό και το κύριο» και για την «αληθινή ουσία»64. Μάλιστα, στους κοινωνιολόγους που υποστηρίξαν ό,τι οι αρχιτέκτονες χτίζουν άσχημα, διότι δεν ρωτάνε τον κόσμο, αξιοποίησε τα λόγια του Σολωμού, υποστηρίζοντας πως η Αρχιτεκτονική δεν μπορεί να παραχθεί με αυτό τον τρόπο. Αντίθετα, γίνεται μέσα από εμπειρίες που δεν αναφέρονται μόνο σε κοινωνικοπολιτικά “φαινόμενα”, «με λογισμό και μ’ όνειρο» και για την «αληθινή ουσία» όπως έλεγε ο Σολωμός65.

64_ Θ. Λάλας, συνέντευξη στον Άρη Κωνσταντινίδη, εφημ. Το Βήμα, Αθήνα 1993 65_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονική, Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 105

_62

Η συγγραφή, αποτελούσε ακόμη έναν τρόπο εξωτερίκευσης των σκέψεων και των ιδεών του. Η θέση του για την Αρχιτεκτονική παρουσιάστηκε μέσα από τα έργα που έγραψε. Τα πιο γνωστά βιβλία του είναι:    

Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια Στοιχεία Αυτογνωσίας Για την Αρχιτεκτονική Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής

Στο συγγραφικό του έργο πραγματεύεται, μεταξύ άλλων, την διαρκή αναζήτηση για τον ορισμό και τη σημασία της αληθινής Αρχιτεκτονικής. «Η Αρχιτεκτονική είναι τοπική, είναι δουλεμένη με την γη απάνω στην οποία στέκει. Φυτρώνει δηλαδή ένα αρχιτεκτονικό έργο απάνω στην γη όπως τα δέντρα, τα φυτά, οι θάμνοι, τα λουλούδια»66. Ο Άρης Κωνσταντινίδης, ένας από τους σπουδαιότερους Έλληνες αρχιτέκτονες της Μεταπολεμικής περιόδου, απεβίωσε τον Σεπτέμβριο του 1993, σε ηλικία 80 ετών67.

109

110

111

112

εικ.108_ Άρης Κωνσταντινίδης εικ.109_ τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, συγγ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.110_ Στοιχεία Αυτογνωσίας, συγγ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.111_ για την Αρχιτεκτονική, συγγ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.112_ η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, συγγ. Άρης Κωνσταντινίδης

66_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 191 67_ Άρης Κωνσταντινίδης, https://el.wikipedia.org/wiki

_63

[2.γ] οι απόψεις και η προσφορά του στην Αρχιτεκτονική Ο Άρης Κωνσταντινίδης πάντοτε προσπαθούσε να αναζητήσει την “αλήθεια” σε κάθε πτυχή της ζωής του. «Αληθινό είναι ό,τι χτεσινό το παίρνει το σήμερα για να το δώσει στο αύριο. Που όταν το δεχτεί θα έχουμε την απόδειξη […] για την αληθινή αλήθεια»68. Με το ίδιο πάθος που αναζητούσε την αλήθεια στην ζωή του, την αναζητούσε και στην Αρχιτεκτονική. Χαρακτηριστικά έλεγε: «Όσο πιο αληθινά θέλει να ζει κανείς, τόσο πιο πολύ πρέπει να θέλει να χτίζει μίαν αληθινή Αρχιτεκτονική»69. Στην προσπάθειά του να περιγράψει τον τρόπο που θα πρέπει να κτίζει κανείς στο τοπίο χρησιμοποιεί συχνά τη λέξη “αλήθεια” ως συνώνυμο του “ορθόν” παραπέμποντας στην έννοια του ορθολογισμού70. Βασισμένος στις αρχές που διδάχτηκε από την επιστήμη του προσπάθησε να δημιουργήσει μια γνήσια Αρχιτεκτονική, αντιτιθέμενος σε κάθε τάση παρελθοντολογίας και μιμητισμού των παλαιών ελληνικών μορφών, κρατώντας μόνο την ουσία71.

113 εικ.113_ Άρης Κωνσταντινίδης

_64

Κατά τον Κωνσταντινίδη, το κάθε αληθινό αρχιτεκτονικό έργο αναφύεται μέσα από ένα απόλυτο συνδυασμό τοπικών και χρονικών δεδομένων και ταυτόχρονα από την αρμονική σχέση των γεωγραφικών και κλιματολογικών συνθηκών, που χαρακτηρίζουν κάθε τόπο. Συγκεκριμένα αναφέρει: «[…] μια αληθινή Αρχιτεκτονική, δεν υπάρχει όσο δεν βασίζεται και σε αλήθειες και σε ρίζες που έχει να δώσει και δίνει ο ένας ή άλλος τόπος, όταν, με άλλα λόγια, μια τέχνη (-λοιπόν και η Αρχιτεκτονική) δεν μπορεί να είναι ποτέ διεθνής, αλλά 68_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονική, Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 162 69_ ό.π., σελ. 202 70_ Ζ. Κοτιώνης, Η τρέλα του τόπου – Αρχιτεκτονική στο ελληνικό τοπίο ,εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2004, σελ. 49 71_Α. Κωνσταντινίδης, Τα Προλεγόμενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σελ. 74

μπορεί να είναι μονάχα τοπική, για να έχει και μόνο τότε μία παγκόσμια, αν το θέλαμε, ακτινοβολία»72. Με αυτήν την στάση του, δεν αμφισβητεί τις αρχές που θεμελιώνουν τα ευρωπαϊκά αρχιτεκτονικά κινήματα αλλά τονίζει την ανάγκη προσαρμογής στις απαιτήσεις του κάθε τόπου, στο κλίμα, στα ήθη, στα έθιμα, στην ιστορία, στις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και στο τοπίο που περιβάλλει κάθε αρχιτεκτόνημα. Επηρεάστηκε έντονα από διεθνείς προσωπικότητες του Μοντέρνου Κινήματος, όπως τους Mies Van Der Rohe, Adolf Loos, Frank Lloyd Wright, Alvar Aalto και Le Corbusier. Έχοντας επιθυμία να δει από κοντά το έργο του τελευταίου, επισκέφτηκε τον οικισμό Weissenhof. Παρά το νεαρό της ηλικίας του, δεν δίστασε να εκφράσει την άποψη του για τα έργα καταξιωμένων δημιουργών του μοντερνισμού, δίνοντας έτσι το δικό του στίγμα στη διαμόρφωση των απόψεων του κινήματος, «[…]και για την δική μου αντίληψη, το να αιωρείται ένα σπίτι πάνω από το έδαφος ήτανε μια αρνητική στάση απέναντι στην ουσιαστική υπόσταση που θα έπρεπε να χαρακτηρίζει ακόμα και μίαν Αρχιτεκτονική που θα ήθελε να είναι στα αλήθεια “μοντέρνα”». Παράλληλα, γνώρισε το έργο και τις απόψεις του Walter Gropius όπως και του Mies Van Der Rohe, από τον οποίο αργότερα υιοθέτησε την αίσθηση της πειθαρχημένης σύνθεσης, που υπακούει σε τυποποιημένο κάναβο. Επιπλέον, ενστερνίστηκε την αίσθηση του τοπικού υλικού και την ένταξη στην μορφή του τοπίου των αρχιτεκτόνων Alvar Aalto, Adolf Loos και Frank Lloyd Wright, κάτι που αργότερα ταυτίστηκε με τις αξίες της παραδοσιακής 72_ Α. Κωνσταντινίδης, Σύγχρονη αληθινή Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1978, σελ.27

_65

ελληνικής Αρχιτεκτονικής73. Ακόμη, επικρίνει τα κινήματα Δυτικού Πολιτισμού, όπως την Αναγέννηση, το Ροκοκό, το Μπαρόκ, καθώς πιστεύει ότι τα επιβλητικά κτίρια με τον έντονο διάκοσμο, δεν έχουν καμία σχέση με την αληθινή ουσία της Αρχιτεκτονικής.

114

115

116

εικ.114_ τύπος σπιτιού στην αρχαία Αίγυπτο εικ.115_ παλιό Αθηναϊκό σπίτι, Βίκτωρος Ουγκώ 49, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.116_ σπίτια με εσωτερικές αυλές Αίγυπτος

_66

Έπειτα, με σκοπό να χαρακτηρίσει τις γνώσεις που είχε πάρει από το Πολυτεχνείο του Μονάχου, είχε δηλώσει: «Όταν γύρισα στην Ελλάδα κατάλαβα πως ότι είχα μάθει στην Γερμανία ήταν πράγματα χρήσιμα αλλά όχι χρησιμοποιήσιμα»74. Το ανήσυχο πνεύμα του αρχιτέκτονα, τον οδήγησε στην αναζήτηση της Ελληνικότητας, προσφέροντάς του στενότερη επαφή με τα τοπία και τα αυθεντικά κτίσματα του ελληνικού χώρου. Ταξίδεψε, διάβασε και μελέτησε το λαϊκό έργο σε όλες τις εκφάνσεις, αποτυπώνοντάς το τόσο με σκίτσα και κείμενα όσο και με φωτογραφίες. Η έρευνά του περιλαμβάνει τα αρχαία Μέγαρα και τα Μινωικά κτίσματα, τα Αρχαία θέατρα και τους Δωρικούς ναούς, την Αρχαϊκή και την Αρχαία γλυπτική και τα Κυκλαδικά ειδώλια μέχρι και τις Βυζαντινές Εκκλησίες και τα νεότερα μοναστήρια. Εστίαζε κυρίως, στις ιδιωτικές κατοικίες της ανώνυμης Αρχιτεκτονικής, όπως τα αρχοντικά, τα μονόχωρα κτίσματα στις Κυκλάδες, τις προσφυγικές παράγκες, τα υπόστεγα σε θερινές ταβέρνες, τα αλώνια και τους μαντρότοιχους με ξερολιθιές.

1

73_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 372-373 74_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Αθήνα, Cinetic για την ΕΡΤ, 2001

117

118

119

εικ.117_ τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, Τριπόδων 32, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.118_ τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, Σόλωνος 134, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.119_ τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, οδός Αριστομένους και Ευνάρδου, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.120_ μαντρότοιχος με ξερολιθιά εικ.121_ Άρης Κωνσταντινίδης εικ.115_ σκελετός για υπόστεγο εστιατορίου στην παραλία της Λούτσας, 1964 εικ.116_ δραγατοκαλύβα στη Βραώνα,1970

120

121

122

123

_67

124

εικ.124,125,126,127,128,129,130_ φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη

125

126

127

1

128

_68

129

130

«Προσπάθησα να καταλάβω τι ήταν η Ελλάδα, ταξιδεύοντας στα νησιά, στις Κυκλάδες ή στην Πελοπόννησο, και ανακάλυψα αυτό που λέμε ανώνυμη Αρχιτεκτονική. Κατάλαβα καλά πως κατασκευάζουνε οι απλοί άνθρωποι τα σπίτια τους και προσπάθησα να εργαστώ και ο ίδιος στο δικό τους το πνεύμα, με τα υλικά που είχα στα χέρια μου, τον μπετόν και το σίδερο»75, έλεγε. Πραγματοποίησε μια αδιάκοπη μελέτη για τον άνθρωπο και την θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα, «[…]Και στα τραγούδια, στις προσευχές και στις γιορτές μαζί και στις πίκρες και σ’ όλες τις εκδηλώσεις της “λαϊκής” κοινωνίας και θα βγούμε τότε να πούμε: Κοιτάξτε με τι εργαλεία οικοδομεί ο λαός, κοιτάξτε με ποια μέσα ορθώνεται το “λαϊκό” έργο»76. Η λιτότητα, η ταπεινότητα, η λειτουργικότητα, η χρήση των υλικών και ο τρόπος που εντάσσονται μέσα στο τοπίο, σε συνδυασμό με την άρτια κάλυψη των αναγκών των χρηστών του, ήταν κάποια από τα στοιχεία των ανώνυμων λαϊκών κατασκευασμάτων που γοήτευσαν με την σοφία τους τον Άρη Κωνσταντινίδη, προσφέροντάς του έμπνευση για την διατύπωση της δικής του Αρχιτεκτονικής προσέγγισης.

εικ.131_ Άρης Κωνσταντινίδης

Η συμπεριφορά του αρχιτέκτονα απέναντι στην ελληνική Αρχιτεκτονική, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολιτιστική συμπεριφορά. Έπειτα, από τα ταξίδια και τις οδοιπορίες του, ταξινομούσε το υλικό που είχε περισυλλέξει με έναν διεξοδικό, συστηματικό τρόπο και στην συνέχεια το παρουσίαζε. Αυτό, έδινε την αίσθηση ό,τι είναι ένας στρατηγικός συλλέκτης και ότι η Αρχιτεκτονική του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως περισυλλογή77.

75_ Βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων δημιουργών-καλλιτεχνών, Αρχιτεκτονική: Άρης Κωνσταντινίδης, εκδ. MAX PRODUCTIONS, Αθήνα 1919-1993 76_ Α. Κωνσταντινίδης, Δυο χωριά απ’ τη Μύκονο, Αθήνα, 1947, σελ:32-33 77_ Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων, Άρης Κωνσταντινίδης - Δοχεία ζωής

131

_69

Ο Άρης Κωνσταντινίδης, κατάφερε να διαμορφώσει μια σαφή Αρχιτεκτονική γλώσσα με την οποία πήρε θέση πάνω στα μεγάλα προβλήματα της εποχής του78. Παρέμεινε πιστός στις αξίες του και επέμενε να σχεδιάζει τα οικοδομήματά του με βάση την ανθρώπινη κλίμακα. Βασικό κριτήριο στο σχεδιασμό, όπως ο ίδιος αναφέρει, ήταν να κάνει πιο όμορφη και βιώσιμη την ζωή όσων θα κατοικήσουν ή θα εργαστούν στα δημιουργήματά του. Δουλεύοντας ως αρχιτέκτονας για έναν «καλό και κοινό τρόπο ζωής»79, σχεδίαζε οικοδομήματα τα οποία χαρακτήριζε ως Δοχεία Ζωής” τα οποία δεν σέβονται μόνο τον άνθρωπο αλλά ταυτόχρονα και το περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται είτε στην πόλη είτε στην εξοχή.

1

Μέσα από το έργο του, επιχείρησε το πάντρεμα της ανώνυμης λαϊκής Αρχιτεκτονικής με τις αρχές του Ριζοσπαστικού Μοντέρνου Κινήματος. Μερικά από τα στοιχεία που τον χαρακτηρίζουν ως δημιουργό, είναι η καθαρή ορθοκανονική διάταξη σε κάτοψη, η λειτουργικότητα των χώρων, η ενσωμάτωση στο φυσικό τοπίο, η ένταξη στο κλίμα του τόπου, η κατασκευαστική αρτιότητα και η ανάδειξη της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του κάθε υλικού που χρησιμοποιεί στο οικοδόμημα. Συνδυάζει στα έργα του, με μοναδικότητα και πρωτοτυπία, την σύγχρονη κατασκευαστική του σκέψη με τα νέα υλικά που προσφέρει η τεχνολογία και τις αξίες της μακραίωνης οικιστικής παράδοσης του ελληνικού χώρου, χωρίς καμία μεταφορά δομικού ή διακοσμητικού στοιχείου που θυμίζουν κάτι από την παραδοσιακή μορφολογία 78_ Γ. Λάββας, Σύντομη ιστορία της Αρχιτεκτονικής, εκδ. University Studio Press, Αθήνα 1986, σελ. 267-268 79_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθηνά 1987, σελ. 163

_70

των κτιρίων. Η πεποίθησή του: «[…]χτίζοντας μέσα στην παράδοση, χωρίς την παράδοση», μπορεί ίσως να χαρακτηριστεί το δυνατότερο επίτευγμα της Αρχιτεκτονικής του προσέγγισης»80. Ο Άρης Κωνσταντινίδης θεωρούσε το επάγγελμα του αρχιτέκτονα ως το μέγιστο λειτούργημα. Συχνά ανέφερε ότι αποτελεί υπόθεση πνευματικής καλλιέργειας γι’ αυτό και ήταν ιδιαίτερα επικριτικός. «Γιατί ο αρχιτέκτονας οφείλει να ξέρει πως πρέπει να ζει ο καθένας μας. Έχοντας πιάσει το αληθινό νόημα της ζωής»81. Αναφέρει ότι, ένας σωστός αρχιτέκτονας πρέπει να συγκεντρώνει τα ακόλουθα προσόντα: να κατανοεί το πνευματικό και κοινωνικά αναγκαίο, να ακολουθεί οτιδήποτε είναι οικονομοτεχνικά σκόπιμο και να λύνει το κάθε πρόβλημα με πλαστική φαντασία και με καλλιτεχνική ευαισθησία. Ο γνήσιος αρχιτέκτονας πρέπει να λειτουργεί σαν ένας αρχιμάστορας της ζωής στο ξεκίνημα κάθε νέας του σύνθεσης, με την αναζήτηση για «τας αιτίας των ποιουμένων», όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης82 και να φέρνει με αυτόν τον τρόπο σε αρμονική σχέση τον άνθρωπο με τον παλμό της εποχής του και με τον φυσικό κόσμο.

132

133

εικ.132_ Άρης Κωνσταντινίδης εικ.133_ απόσπασμα από το βιβλίο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη εικ.134_ Άρης Κωνσταντινίδης 80_ Α. Κωνσταντινίδης, Τα Θεόχτιστα, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994, εξώφυλλο 81_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονική, Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 85 82_ ό.π., σελ. 104

134

_71

135

136

εικ.135,136,137_ Άρης Κωνσταντινίδης

137

_72

Για παράδειγμα, κατά την μεταπολεμική περίοδο, στην Ελλάδα επικράτησε έντονα το φαινόμενο της Αντιπαροχής83 με αποτέλεσμα να δημιουργούνται πολυκατοικίες που είχαν αποκλειστικό στόχο να στεγάσουν τον μεγαλύτερο αριθμό ενοίκων σε ελάχιστα τετραγωνικά μέτρα. Η εικόνα που επικρατούσε ήταν άχρωμα οικοδομήματα χωρίς Αρχιτεκτονική προσέγγιση με μικρά μη λειτουργικά διαμερίσματα. Ο ίδιος έμεινε εκτός αυτής της εφήμερης λογικής στην οποία άσκησε έντονη κριτική84, επισημαίνοντας ότι η ψυχή είναι αυτή που λείπει από τα σύγχρονα οικοδομήματα και γενικά από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Θέλοντας να υπογραμμίσει την πίστη του ότι η ανώνυμη Αρχιτεκτονική αλλά και το ίδιο το τοπίο της Ελλάδος, αποτελούν τα θεμέλια πάνω στα οποία πρέπει να μπορεί να σταθεί μια σύγχρονη Αρχιτεκτονική πράξη, συνθέτει το έργο , “Τα Θεόχτιστα”, με φωτογραφίες από περιηγήσεις του στον ελληνικό χώρο, το οποίο, εκδόθηκε ένα χρόνο μετά τον θάνατο του, το 1994.

83_ Η αντιπαροχή ή θεσμός της αντιπαροχής (ν. 3741/29) οικοπέδων με διαμερίσματα είναι μέθοδος δόμησης που χρησιμοποιήθηκε έντονα στην Ελλάδα κατά την μεταπολεμική περίοδο. Εφαρμόστηκε ως λύση στο οξύ στεγαστικό ζήτημα που προκλήθηκε στις μεγάλες πόλεις και ιδίως στην Αθήνα, εξαιτίας της τεράστιας συσσώρευσης πληθυσμού σε αυτήν, ως αποτέλεσμα της καταστροφής χιλιάδων χωριών και κωμοπόλεων που προκάλεσε ο Εμφύλιος Πόλεμος του 1946-1949.

84_ Βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων δημιουργών-καλλιτεχνών, Αρχιτεκτονική: Άρης Κωνσταντινίδης, εκδ. MAX PRODUCTIONS, Αθήνα 1919-1993

138

139

140

142

143

147

148

141

εικ.138,139,140,141,142,143

,144,145,146,147,148,149_ φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη

144

145

135

146

149

_73

[κεφάλαιο_ 3] Αρχές και στοιχεία οργάνωσης του αρχιτεκτονικού του έργου

«[…] να βοηθήσω τους ανθρώπους να βρούνε τον εαυτό τους. Μέσα από μίαν Αρχιτεκτονική που θα είναι αληθινή»85.

85_ Α. Κωνσταντινίδης

Μέσα από τις θεωρητικές αναζητήσεις και τις απόψεις του για το ελληνικό πεδίο, ο αρχιτέκτονας, εξέφρασε την δική του τοποθέτηση για το ζήτημα της Ελληνικότητας. Δημιούργησε ένα προσωπικό τρόπο γραφής για τον οποίο αναγνωρίστηκε ευρέως και τον εφάρμοσε μέχρι το τέλος της ζωής του. Χρησιμοποίησε βασικά στοιχεία έκφρασης στην κατασκευή που σέβονται το σύνολο που απαρτίζει την ελληνική κατοίκηση. Έδωσε απαντήσεις για τις αρχές που πρέπει να περιλαμβάνει ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, προσφέροντας μια ακόμη πτυχή στο ζήτημα της Ελληνικότητας που απασχόλησε έντονα την γενιά του ’30. Η αναγνώριση του οικοπέδου με επιτόπια επίσκεψη, η παρατήρηση και η καταγραφή, η προσεκτικά μελετημένη χρήση μεταβατικών ζωνών ανάμεσα στους στεγασμένους, τους υπαίθριους και τους ημιυπαίθριους χώρους, η κατασκευαστική ειλικρίνεια με λιτή και γεωμετρική τοποθέτηση των δομικών στοιχείων, η κατάλληλη επιλογή των χρωμάτων και των υλικών κατασκευής, αποτελούν τα στοιχεία που διαμόρφωσαν το έργο του, λαμβάνοντας υπόψιν του χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος στο οποίο θα ενταχθεί το οικοδόμημα. «Στοιχεία όπως το αίθριο, στοιχεία όπως οι διαμπερείς αερισμοί σε δωμάτια που κάνουν λιγότερο αναγκαία την χρήση του κλιματισμού. Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που ο Κωνσταντινίδης τα χρησιμοποίησε στην Αρχιτεκτονική του, εμπνεόμενος από τη λαϊκή Αρχιτεκτονική»86. Σχεδίαζε με καθαρές γραμμές για να επιτύχει αρμονικούς όγκους με μεγάλα ανοίγματα. Χρησιμοποιούσε υλικά όπως η πέτρα και το εμφανές μπετόν. Σοβάντιζε ελάχιστα μόνο κτίρια, σε μεμονωμένες περιπτώσεις, στις οποίες η πέτρα που βρισκόταν στην περιοχή δεν προσφερόταν για εμφανή αρμολογημένη λιθοδομή. Η Αρχιτεκτονική του, αρκετά γρήγορα, αναγνωρίστηκε ως εξαιρετική από τους κύκλους των αρχιτεκτόνων και άλλων καλλιτεχνών. Κάποια από τα έργα του δέχτηκαν αυστηρή κριτική από τους ιδιοκτήτες τους, οι οποίοι δεν ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν την αξία τους. Ο ίδιος αντιστεκόταν στην λογική αυτών των ατόμων και εξέφραζε την άποψή του: «Για μένα εργοδότης μου είναι η ζωή, όλοι οι άνθρωποι με τις “κοινές” και “κύριες” ανάγκες τους και όχι ο κάποιος πελάτης που θα όφειλα να ικανοποιώ τις προσωπικές του ιδιοτροπίες». Η τοποθέτηση αυτή του Κωνσταντινίδη δεν ήταν μόνο μια θεωρητική άποψη. Η Αρχιτεκτονική του συμβάδιζε με αυτήν την αρχή, κι αυτό αποδεικνύεται στα έργα του87 .

86_ Π. Μαρτινίδης, Καθηγητής Αρχιτεκτονικής, Τμήματος ΑΠΘ 87_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001

_77

[3.α] η επιτόπια επίσκεψη και μελέτη του οικοπέδου

150

Η πρώτη ενέργεια του αρχιτέκτονα όταν αναλάμβανε το σχεδιασμό ενός έργου, ήταν να αφουγκραστεί τον εκάστοτε τόπο, μέσα από την διαδικασία της επιτόπιας επίσκεψης. Κύριο μέλημά του αποτελούσε η αρμονική συνύπαρξη του οικοδομήματος και του περιβάλλοντος χώρου. Εμπνεόταν από αυτό και δεν αποχωρούσε αν δεν είχε μελετήσει το οικόπεδο σε όλες του τις συνιστώσες. Την ένταξη την προσδιόριζε με μεγάλη ακρίβεια, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που το ανάγλυφο ήταν έντονο. Όπως ανέφερε ο ίδιος, καθόταν για ώρα στο υπό μελέτη οικόπεδο προσπαθώντας να οραματιστεί την καινούρια κατασκευή και πως αυτή θα στέκει στον δοσμένο τοπιακό χώρο, σύμφωνα με το έδαφος και το ελληνικό κλίμα, τον προσανατολισμό του ήλιου και της θέας. Στην συνέχεια, αφού είχε πλήρη εικόνα για τον σχεδιασμό της κάτοψης, των τομών και των όψεων του έργου, θα αποχωρούσε για τον χώρο του σχεδιαστηρίου ώστε να αποτυπώσει όσα είχε οραματιστεί στο οικόπεδο. «Όσο οι ώρες ή οι μέρες είναι αριθμητικά πιο πολλές στο “επί τόπου” και με το έδαφος, τόσο πιο λίγες είναι πάνω στο σχεδιαστήριο, που όσο να ‘ναι είναι “εκτός τόπου” και λίγο ανεδαφικό», αναφέρει χαρακτηριστικά στην προσπάθειά του να περιγράψει αυτήν την διαδικασία. Με αυτόν τον τρόπο, ο σχεδιασμός γινόταν ευκολότερος και γρηγορότερος σε σχέση με την αντίστροφη διαδικασία88. Η επιλογή αυτής της μεθοδολογίας γινόταν με σκοπό το έργο να μεταφέρεται “έτοιμο” στο σχεδιαστήριο, αποτυπώνοντας, όπως έλεγε ο ίδιος, στο χαρτί μόνο τις γραμμές που θα καθοδηγούσαν τους τεχνίτες, τους μάστορες και τους εργάτες επιτυγχάνοντας ταυτόχρονα και την καλύτερη δυνατή συνεργασία με τον αρχιτέκτονα.

151

_78

88_ Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1981, σελ. 264-265

Σχετικά με τον σχεδιασμό των όψεων, ο Κωνσταντινίδης πίστευε ότι συντάσσονται μόνες τους, παραλείποντας τις μορφολογικές αναζητήσεις καθώς το κτίριο, κατά την άποψή του, παίρνει μορφή από την κάτοψη και την τοποθέτηση των δομικών στοιχείων. «Οι κατακόρυφες γραμμές από την κάτοψη και οι οριζόντιες από την τομή δίνουνε αυτόματα, στο χώρο του σχεδιαστηρίου αλλά και στον πραγματικό χώρο, την όψη». Συγκεκριμένα, οι οριζόντιες γραμμές που ξεκινούνε από την τομή συναντάνε και τέμνουνε τις κατακόρυφες γραμμές που ανεβαίνουνε από την κάτοψη και έτσι προκύπτει αυτόματα η όψη. Ως αποτέλεσμα, η κάτοψη γίνεται η “γεννήτρια” μέσα στην όλη “μηχανή” της Αρχιτεκτονικής89. Τις αρχές αυτές ακολούθησε με θρησκευτική προσήλωση σε όλα, ανεξαιρέτως, τα έργα του.

152 εικ.150_ εξοχική κατοικία στην Ελευσίνα εικ.151_ Άρης Κωνσταντινίδης εικ.152_ ο Άρης Κωνσταντινίδης στο σχεδιαστήριο εικ.153,154_ κατοικία με εργαστήριο στην Αίγινα, Άρης Κωνσταντινίδης

153 89_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1981, σελ. 29,126

154

_79

[3.β] οι ημιυπαίθριοι μεταβατικοί χώροι

«ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος»90

155 εικ.155,156_ κατοικία διακοπών στην Αίγινα, Άρης Κωνσταντινίδης

Η δομή αυτή την οποία ο ίδιος χαρακτήριζε ως “Θεόχτιστη”, προϋπήρχε στην Ελλάδα επί χιλιετίες, γεγονός που αποδεικνύεται από τις ανασκαφές αρχαίων ναών και κατοικιών αλλά και από την λαϊκή Αρχιτεκτονική την οποία μελέτησε εκτεταμένα. Η δομή των κτιρίων του είχε χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά παλαιότερων αρχιτεκτονικών τύπων αλλά διαφοροποιήθηκε στο ύφος, δίνοντας έτσι μια νέα προσέγγιση στο ζήτημα της Ελληνικότητας. Αντίθετα με άλλους αρχιτέκτονες της εποχής του, σχεδίαζε κτίρια των οποίων οι μορφές δεν παρουσίαζαν στοιχεία μίμησης παλαιότερων παραδοσιακών κατασκευών. Υπηρετούσε με προσήλωση την “αληθινή” Αρχιτεκτονική, όπως ο ίδιος την είχε αντιληφθεί και διατυπώσει.

κλειστό εσωτερικό ημιυπαίθριος χώρος αυλή

156

_80

Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, οι κατοικίες διακρίνονται σε τρεις χώρους, τον κλειστό εσωτερικό, την αυλή και ίσως το σημαντικότερο, έναν ημιυπαίθριο χώρο. Σε αυτόν, οι περισσότεροι κάτοικοι του ελλαδικού χώρου περνούν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Επίσης, εξασφαλίζει σκιά και δροσιά για το εσωτερικό, την μετάβαση από το εσωτερικό στο εξωτερικό, την διαβίωση και σε πολλές εποχές του χρόνου αποτελεί χώρο ύπνου.

90_ Π. Γιαννόπουλος

Όλα τα παλιά αθηναϊκά σπίτια που κατασκευάστηκαν τον καιρό της Τουρκοκρατίας, διέθεταν αυτήν την αλλεπάλληλη διαδοχή χώρων. Εξασφαλιζόταν έτσι, μια διαβίωση σε κλειστούς χώρους, ακολουθούσε ένας ανοιχτός χώρος (αυλή) ενώ ενδιάμεσα υπήρχε ένας ημιυπαίθριος χώρος, το υπόστεγο ή το χαγιάτι. Αποτελούσε μια λειτουργική και “σοφή” εφεύρεση που έδινε απαντήσεις στις ανάγκες των χρηστών της κατοικίας. Τους καλοκαιρινούς μήνες που ο ήλιος ήταν ψηλά, ο υπόστεγος χώρος δεν επέτρεπε την διείσδυση του ήλιου μέσα στην κατοικία, προσφέροντας έτσι μια δροσερή ατμόσφαιρα. Αντίθετα, τους χειμερινούς μήνες, που ο ήλιος ήταν χαμηλά, διαπερνούσε μέσα στο κλειστό εσωτερικό, θερμαίνοντας και φωτίζοντας το χώρο.

157

Την ίδια λογική ακολούθησαν και οι Έλληνες που έφτασαν στην χώρα έπειτα από την Μικρασιατική καταστροφή. Έχτιζαν μόνοι τους τις κατοικίες τους με ό,τι υλικό διέθεταν, δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για μια καινούργια ζωή. Επιπρόσθετα, με έντονη ευαισθησία και καλλιτεχνική σωφροσύνη, τις διαμόρφωναν σύμφωνα με το κλίμα και το πνεύμα του ελληνικού τόπου. Οικοδομούσαν τις κατοικίες τους, με αλλεπαλλήλους διαδοχικούς χώρους, από το κλειστό στο ανοιχτό, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Επιπλέον, λόγω του περιορισμένου χώρου του οικοπέδου, είχαν εφεύρει έναν τρόπο να κοιμούνται το καλοκαίρι επάνω στις στέγες, διαμορφώνοντας μέρος αυτής σε επίπεδο δώμα. εικ.157_ τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Νικοδήμου 12, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.158,159_ σκίτσο και φωτογραφία κατοικίας με δώμα, Αναφιώτικα 1938, αποτ. Άρης

158

160

Κωνσταντινίδης εικ.160_ τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Μαυρομιχάλη 27, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.161_ κατοικία με προαύλιο και δώμα για ύπνο στον προσφυγικό οικισμό της Κοκκινιάς 1945, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης

159

161

_81

162

163

164 εικ.162,163_ υπόστεγο εστιατόριο στην παραλία της Λούτσας,1964 , αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.164_ παράγκα στους πρόποδες του Υμηττού, 1950, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης

_82

Ακόμη, «υπόστεγος χώρος μπορεί να θεωρηθεί μια χορτοκαλύβα και μια δραγασιά σε κάποιο χωράφι, όπου στέκει και αυτή μέσα στο τοπίο σαν ένα αρχαίο μέγαρο, αν όχι σαν ένας πρόστυλος ναός», αναφέρει χαρακτηριστικά στα ημερολογιακά του σημειώματα, ο Άρης Κωνσταντινίδης. Επίσης, και τα υπόστεγα σε διάφορες ταβέρνες και καφενεία, που σαν ανώνυμη Αρχιτεκτονική υπάρχουν σε όλη την χώρα, επιβεβαιώνουν πως σε ένα ήπιο κλίμα ο βίος γίνεται πιο ευχάριστος σε ημιυπαίθριο χώρο, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο, ποια θα μπορούσε να είναι και σήμερα η “αληθινή” ελληνική Αρχιτεκτονική91.

Ο Άρης Κωνσταντινίδης έδωσε μεγάλη σημασία στη χρήση των μεταβατικών χώρων στα έργα του. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι, «Ένα βαθύ ΥΠΟΣΤΕΓΟ στην κάψα του μεσημεριανού, το καλοκαίρι, όπου η σκιά έχει ένα δικό της φως και όλος αυτός ο υπόστεγος χώρος μια ηρεμία. Και για να είναι και δροσερός, όπως τον διαπερνάει και κάποιο αεράκι, που δεν ξέρεις από που έρχεται»92. Το στοιχείο αυτό, γίνεται αντιληπτό στις κατοικίες που κατασκεύασε στις Σπέτσες, στην Αίγινα και στην Πεντέλη. Ακόμη, το χρησιμοποιεί στις Εργατικές Κατοικίες και τα ξενοδοχειακά συγκροτήματα “Ξενία”, τοποθετώντας σε κατάλληλες θέσεις ένα ή περισσότερα υπόστεγαστέγαστρα, ανάλογα με τις ανάγκες του οικοδομήματος, καθιστώντας τον χώρο πιο ευχάριστο.

91_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001 92_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1981, σελ. 228

165

εικ.165_ ξενοδοχείο Ξενία στη Μύκονο, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.166_ εργατικές κατοικίες στη Ν. Φιλαδέλφεια, Άρης Κωνσταντινίδης

166

_83

Στα έργα του, το καθημερινό φωτίζεται και αερίζεται από μεγάλα διαμπερή ανοίγματα, τα παράθυρα ή εξώθυρες. Τοποθετημένα στην κάτοψη σε δύο αντιδιαμετρικές όψεις (την βορεινή και την μεσημβρινή ή την ανατολική και την δυτική), ο εσωτερικός χώρος του καθημερινού μεταβάλλεται σε έναν ημιυπαίθριο χώρο: «Το έξω κι αυτό είναι μέσα. Και το μέσα είναι κι αυτό ένα έξω. Και με άλλα λόγια: -από μέσα προς τα έξω και από έξω προς τα μέσα»93. Αυτός ο ενδιάμεσος ή μεταβατικός χώρος, ανάμεσα στο μέσα (κλειστό δωμάτιο) και στο έξω (αυλή ή ανοιχτό αίθριο), προσέφερε την δυνατότητα στον άνθρωπο να ζει πιο κοντά στις “διαστάσεις” της ανθρώπινης κλίμακας και ταυτόχρονα να συνυπάρχει με τη φύση, αποκτώντας μια διαλογική σχέση μαζί της που εμπλούτιζε τον ανθρώπινο βίο ενεργοποιώντας τις αισθήσεις: «Όσο ευχάριστο είναι να ξαπλώνεις κάτω από ένα δέντρο (κάτω από ένα πεύκο, κάτω από μια ελιά) τα καλοκαίρια και να κοιμάσαι τα μεσημέρια, αλλά και τις νύχτες, με τις αστροφεγγιές, κάτι ανάλογο αισθάνεται κανείς κάτω από ένα υπόστεγο, στο αρχιτεκτονικό έργο, με υπόστεγο, ημιυπαίθριους χώρους. Είναι μια “απαίτηση” της ζωής, να κατοικείς όσο γίνεται πιο κοντά στη φύση και στα τοπία της, που γεμίζουν την ψυχή σου με την παρουσία της»94.

1

Ακόμη, ημιυπαίθριος στεγασμένος χώρος, θεωρείται και μια κληματαριά ή μια καλαμωτή αποτελούμενη από ψάθες. Ανάμεσα από τα φυλλώματα της κληματαριάς και τα κενά των καλαμιών, διαπερνάει ο αέρας χωρίς να επιτρέπει στις βλαβερές ακτίνες του ήλιου να διεισδύσουν: «Και που έτσι και κάτω από τις ήπιες ελληνικές κλιματολογικές συνθήκες, ένα σπίτι θα μπορούσε να είναι και μόνο ένα ΥΠΟΣΤΕΓΟ και τίποτε άλλο[…]»95. Αντίθετα, ο 93_ ό.π., σελ. 78 94_ ό.π., σελ.229 95_ ό.π., σελ. 89

_84

υπόστεγος χώρος αν έχει οικοδομηθεί από μπετόν, οφείλει να διαθέτει κατασκευαστικά μια μπετονένια πλάκα με μεγάλο πάχος, λόγω της απαιτούμενης θερμικής μόνωσης, έτσι ώστε να έχει την δυνατότητα να είναι κατοικήσιμη. Επομένως, υστερεί αισθητικά και λειτουργικά έναντι της κληματαριάς και της καλαμωτής. Κατά την γνώμη του, οι ημιυπαίθριοι χώροι ήταν απαραίτητοι, καθώς η χρήση τους δεν είναι ευχάριστη μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες που επικρατούν ηλιόλουστες μέρες αλλά και όταν ο καιρός δεν είναι κατάλληλος για υπαίθριες δραστηριότητες (βροχή). Η διαπίστωση αυτή βασίστηκε στο γεγονός ότι σε αυτήν την χώρα και σε κάθε άλλο τόπο με τα ίδια κλιματολογικά χαρακτηριστικά, ο άνθρωπος μπορεί και θέλει να ζει το μεγαλύτερο μέρος του έτους, όχι μόνο μέσα αλλά και έξω από την κατοικία του.

εικ.166_ διαμπερή ανοίγματα στην κατοικία διακοπών στην Αίγινα, Άρης Κωνσταντινίδης

166

_85

[3.γ] η μορφή και η κατασκευαστική ειλικρίνεια του έργου

«Η κατασκευή πρέπει να φαίνεται ολοκάθαρη σε όλα τα σημεία της οικοδομής. […]Και τελικά η Αρχιτεκτονική δεν είναι ό,τι φαίνεται αλλά ό,τι υπάρχει»96.

167 εικ.167_ ξενώνες, Κωνσταντινίδης

Επίδαυρος,

Άρης

εικ.168_ μοτέλ Ξενία, Καλαμπάκα, Άρης Κωνσταντινίδης

168

Ο Άρης Κωνσταντινίδης, μέσα από το έργο του υποστήριξε ότι η μορφή και η λειτουργία αποτελούν ενιαίο στοιχείο. Η μορφή εξασφαλίζεται με τη λειτουργικότητα των χώρων και με τον απόλυτο σεβασμό στις ψυχικές και υλικές ανάγκες του χρήστη. Με τον όρο λειτουργικότητα, ο αρχιτέκτονας, εξέφρασε ένα σύνολο στοιχείων που περιλαμβάνουν την ήπια κίνηση στους χώρους, την βιωσιμότητα, τη σχέση με το έξω και την αλληλοεξυπηρέτησή τους. Σχεδίαζε έτσι “Δοχεία Ζωής”, όπως συνήθισε να τα χαρακτηρίζει. Η μορφή και η λειτουργία, είναι απόλυτα εξαρτημένες από τον τόπο στον οποίο εντάσσεται το οικοδόμημα και συνεπώς από τα στοιχεία που τον απαρτίζουν. Τέτοια στοιχεία αποτελούν το κλίμα, το ανάγλυφο του εδάφους, ο προσανατολισμός και η θέα, τα οποία ορίζουν την ογκοπλαστική μορφή του κτιρίου και στη συνέχεια ακολουθούν οι λειτουργίες. Το πρώτο βήμα για την εξασφάλιση της άρτιας λειτουργικότητας ήταν η έναρξη του σχεδιασμού από την κάτοψη. Θεωρούσε ότι η λειτουργικότητα προκύπτει από μια λογική σειρά καθαρών σκέψεων, τις οποίες οργάνωνε μέσα από μια “τυπική” κατασκευαστική οργάνωση. «[…] ο ΤΥΠΟΣ που θα 96_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 33

_86

συνοψίζει και γνώσεις και εμπειρίες και προσωπικές ακόμα διαθέσεις, σε ένα σχήμα, που θα δέχεται παραλλακτικές λύσεις χωρίς να χάνει την ουσιαστική του υπόσταση και οντότητα»97. Η τυποποίηση είναι το δεύτερο στη σειρά βήμα που ακολουθούσε, πειραματιζόμενος μέσα από μια σειρά σκίτσων και αναλογιών πάνω σε ποικίλες διατάξεις. Εισήγαγε πρώτος, στον Ελλαδικό χώρο, αυτήν τη μεθοδολογία σε δημόσια κτίρια μεγάλης κλίμακας, προτείνοντας έτσι καινοτόμες λύσεις που ικανοποιούσαν τις λειτουργικές και αισθητικές απαιτήσεις των χρηστών που διέμεναν ή κατοικούσαν στα έργα του.

εικ.169_ η τυποποίηση στην κατασκευή, Άρης Κωνσταντινίδης _1 σπίτι για διακοπές / Ανάβυσσος _2 μονοκατοικία / Σπέτσες _3 διπλοκατοικία / Σπέτσες _4 μονοκατοικία / Πεντέλη _5 σπίτι για διακοπές / Αίγινα _6 κατοικία με εργαστήριο / Αίγινα _7 μονοκατοικία / Αίγινα _8 μονοκατοικία / Αίγινα _9 εργαστήριο και κατοικία / Αίγινα

169 97_ ό.π., σελ. 335

_87

170 εικ.170_ κατοικία με εργαστήριο, Αίγινα, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.171_ στοιχείο των 9 δωματίων στα Ξενία Καλαμπάκας, Πόρου, Ολυμπίας 1,2, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.172_ τυποποίηση στα ξενοδοχεία και μοτέλ Ξενία, Άρης Κωνσταντινίδης

_88

171

172

173

Επιπροσθέτως, ο Άρης Κωνσταντινίδης υποστήριξε ότι το αρχιτεκτονικό έργο αποτελείται από ένα σκελετό με υποστυλώματα, διατεταγμένα σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, δημιουργώντας τον κάνναβο, που με τη σειρά του φέρει την καλυπτική στέγη, τις δοκούς και τις πλάκες. Κάτω από τον χώρο της στέγης, τοποθετούνται, σύμφωνα με τις ανάγκες, τα διαχωριστικά πετάσματα, είτε εξωτερικά είτε εσωτερικά, που μπορούν να μετακινηθούν με ευκολία μεταβάλλοντας τον χώρο. Τα παραπάνω στοιχεία, διακρίνονται στο οικοδόμημα διότι διαφοροποιούνται σε σχέση με το δομικό σκελετό και είναι κατασκευαστικά ορατά. Στα όρια αυτού του σκελετού, οργανώνονται τόσο οι εσωτερικοί όσο και οι ημιυπαίθριοι χώροι. Η αλληλεξαρτώμενη σχέση αυτών των χώρων με το ύπαιθρο, μας υπενθυμίζει το τρίπτυχο της λαϊκής ανώνυμης ελληνικής Αρχιτεκτονικής, που αναλύθηκε παραπάνω (κλειστό δωμάτιο, υπόστεγο, αυλή)98. Η κατασκευαστική ειλικρίνεια και η τυποποίηση, αποτελούν χαρακτηριστικά που συναντώνται σε όλα τα έργα του αρχιτέκτονα. Αυτήν την άποψη, σύμφωνα με την οποία σύνθεση υπακούει σε τυποποιημένο κάνναβο, την υιοθέτησε από τον Mies Van Der Rohe. Αυτή η λογική απαντάται ως επί το πλείστον, στα ξενοδοχειακά συγκροτήματα “Ξενία”. Τα μπετονένια υποστυλώματα είναι διατεταγμένα σε κάνναβο με αποστάσεις 4x4 μ. ή 4x6 μ99. Παράλληλα στο έργο του διακρίνουμε μια παραλλαγή της λογικής αυτής. Στις ιδιωτικές κατοικίες που σχεδίασε, όπως για παράδειγμα στην παραθεριστική κατοικία στην Ανάβυσσο, η κατασκευή φέρει το δώμα και ο σκελετός χρησιμοποιεί τοιχεία από λιθοδομή με μήκος 2 ή 2,5 ή ακόμη και 4 μ100.

98_ Α. Κωνσταντινίδης, Τα Προλεγόμενα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 24 99_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 373 100_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 336

Ο Άρης Κωνσταντινίδης, διατύπωσε την άποψη πως ο σκελετός της κατασκευής πρέπει να είναι ορατός εσωτερικά και εξωτερικά του κτίσματος, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο την ειλικρίνεια της κατασκευής. «Ο καλός ο αρχιτέκτονας δεν πρέπει ποτέ να καλλωπίζει την κατασκευαστική αλήθεια, τα φτιασιδώματα είναι περιττά και άχρηστα και απαράδεκτα. Και ακόμα μακριά από τις γραφικότητες και τους συναισθηματισμούς. Το κάθε υλικό έχει την δική του φωνή και αυτή την αποκαλύπτει ο αρχιτέκτονας και την κάνει να ακουστεί. Ανέκαθεν γύρευε η αληθινή Αρχιτεκτονική να εκφραστεί, να μιλήσει, να τραγουδήσει μέσα από μια κατασκευαστική διάρθρωση γνήσια, τίμια, καθαρή, που έχει και αυτή τον δικό της κανόνα και θέλει να διαφοροποιούνται και ορατά τα στοιχεία που φέρουνε (υποστυλώματα, τοίχοι) από τα στοιχεία που φέρονται (δοκοί, πλάκες, στέγη). Και όσο τα δύο αυτά κατασκευαστικά στοιχεία γίνονται καθαρά ευδιάκριτα, τότε μόνο η Αρχιτεκτονική λειτουργεί σωστά και αληθινά στην μορφοπλαστική της υπόσταση»101. Στα ημερολογιακά του σημειώματα αναφέρει χαρακτηριστικά πως η σύγχρονη Αρχιτεκτονική πρέπει να είναι ζωντανή και αληθινή, κάτι που δεν είναι τόσο ακατόρθωτο, «με λίγη αγάπη, με λίγη ανθρωπιά και χωρίς κανένα ψέμα, έτσι που το αληθινό αρχιτεκτόνημα να είναι μια απλή πραγματικότητα, ένα γεγονός αυτονόητο»102. Με αυτήν την άποψη, λοιπόν, το οικοδόμημα εντασσόταν καλύτερα στο τοπίο, ικανοποιώντας την Ελληνικότητα, η οποία αποτελούσε τον πρωταρχικό του στόχο.

101_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001 102_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992

174 εικ.173_ κάτοψη κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.174_ ξενοδοχείο Ξενία, Πόρος, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.175_ κατοικία διακοπών, Ανάβυσσος, Άρης Κωνσταντινίδης

175

_89

[3.δ] το χρώμα και τα υλικά κατασκευής «Υπάρχει μια αντίληψη που θέλει να επιμένει πως η Ελλάδα είναι άσπρη. Ενώ από τα αρχαία χρόνια, στο ελληνικό τόπο

η Αρχιτεκτονική ήτανε πάντα έγχρωμη»103. Ο Άρης Κωνσταντινίδης, πίστευε ακράδαντα ότι το χρώμα και τα υλικά κατασκευής, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην τελική αίσθηση που αφήνει το κτίριο στον τόπο. Προσπαθούσε να εντάσσει σε κάθε έργο του την χρωματική παλέτα του τόπου, όπου θα τοποθετούνταν το οικοδόμημα. «Το χρώμα δηλ. που έχει το χώμα, τα βράχια και οι πέτρες και τα βουνά, λογαριάζοντας[…] και τα χρώματα που παίρνει και η θάλασσα, όταν το χτίσμα βρίσκεται σε παραλιακό τοπίο[…] Από τη στιγμή δηλ. που ξημερώνει κι αρχίζει να κάνει την πορεία του ο ήλιος από την ανατολή προς τη δύση»104. Θεωρούσε πως, η απουσία χρώματος από το κτίσμα, το καταδίκαζε να είναι ασύνδετο με τον τόπο, ξένο και αδιάφορο. «Πόσο εύστοχα εντάσσεται στο τοπίο ένα έγχρωμο κτίσμα, ό,τι δεν συμβαίνει με ένα ολόλευκο, που βγαίνει κάπως ξεκομμένο από τα τριγυρνά του, και αν δεν κουράζει κιόλας τα μάτια από την διαφορετική του λευκότητα, ώστε να βλέπεται πολλές φορές στις γενικές του γραμμές. Ενώ το βλέμμα αναπαύεται ήσυχα επάνω στο έγχρωμο κτίσμα για να διακρίνει και την πιο μικρή κατασκευαστική λεπτομέρεια. Ένα υποστύλωμα, μια εσοχή, ένα υπόστεγο»105.

103_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001 104_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 304 105_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001

_90

176

177

178

εικ.176,177,178,179,180_ φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη

179

180

_91

183

181

182

_92

εικ.181,182_ φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη εικ.183_ ξενοδοχείο Ξενία, Άνδρος, Άρης Κωνσταντινίδης

Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιούσε το χρώμα, κατά κύριο λόγο, αξιοποιώντας την ενσωμάτωση διαφορετικών αποχρώσεων των υλικών. Το χρώμα και τα υλικά που επιλέγονταν, με την φυσική ή τεχνική τους υπόσταση, συνέβαλαν με τον δικό τους τρόπο στην ανάδειξη της κατασκευής. Αξιοσημείωτο παράδειγμα αποτελεί το έργο του “Ξενία” στην Άνδρο. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά, «Τα στοιχεία πλήρωσης βαμμένα σε ποικίλα χρώματα, στέκουν “σωστά” κάτω από τη “σταχτόχρωμη” μπετόν οροφή και με τα χρώματα στο φυσικό τοπίο». Επιπλέον παραδείγματα, αποτελούν τα ξενοδοχειακά συγκροτήματα στην Καλαμπάκα και στον Πόρο. Σε αυτά, ο αρχιτέκτονας επέλεξε να κυριαρχεί η απόχρωση που προσδίδει το μίνιο στα χρωματισμένα μεταλλικά στοιχεία και το κόκκινο στις σιδερογωνιές τους, προσδίδοντας μια «λαμπερή και ευάρεστη γραμμικότητα»106. Ακόμη μια επιλογή που έκανε ο Κωνσταντινίδης, ήταν να χρησιμοποιεί την ανεπίχριστη λιθοδομή στα έργα του. Στην φυσική της κατάσταση, έδενε χρωματικά με το “σταχτόχρωμο” μπετόν και τα χρώματα του φυσικού τοπίου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ένα οικοδόμημα που έμοιαζε σαν να το έχει κατασκευάσει η ίδια η φύση, εναρμονισμένο απόλυτα σε αυτήν, λες και υπήρχε από πάντα σε εκείνο το σημείο που τοποθετήθηκε. «Τοπίο και αρχιτεκτόνημα δένουν στα αλήθεια σε μια συγκινητική ενότητα. Και που αν δεν είναι, θέλω να πω, αυτός ένας προορισμός της Αρχιτεκτονικής, να ομορφαίνει την ανθρώπινη ζωή μέσα από τα φυσικά της τοπία»107. Αυτό συναντάται και στο παράδειγμα της ανώνυμης λαϊκής Αρχιτεκτονικής, που μελέτησε εκτεταμένα.

εικ.184,185_ ανεπίχριστη λιθοδομή σε συνδυασμό με μπετόν, φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη

184

185

106_ ό.π.

107_ ό.π.

_93

εικ.186_ αυθαίρετα σπίτια Μικρασιατών προσφύγων, σχέδια με πενάκι και τέμπερα, 1940, αποτ. Άρης Κωνσταντινίδης εικ.187,188,189,190_ φωτογραφίες από το προσωπικό του Άρη Κωνσταντινίδη

186

187

Σε άλλο σημείο του έργου του, υπογραμμίζει πώς «αν προσέχαμε τη λαϊκή Αρχιτεκτονική και τις προσφυγικές παράγκες θα βλέπαμε πόσο ζωντανά μπορούμε να χτίσουμε με το χρώμα. Με χρώματα όπως το μπλε, το κόκκινο, την ώχρα, ακόμη και το μαύρο. Και θα έπρεπε να προσέξουμε πόσο έγχρωμο είναι το ελληνικό τοπίο, που και οι πέτρες ακόμα έχουν η καθεμία το δικό της χρώμα. […]Η φύση “δουλεύει” με το χρώμα, το ίδιο πρέπει να κάνει και μια Αρχιτεκτονική που θα λέγεται ελληνική». Έτρεφε μεγάλο θαυμασμό για τους αρχαίους Έλληνες και τον τρόπο που διαχειρίζονταν το χρώμα. «Και για να θυμηθούμε βέβαια πως και οι αρχαίοι Έλληνες χτίζανε πάντα με το χρώμα. Κι όπως αυτοί, σε μια “πρωτιά”, βρήκανε και τα χρώματα που “σηκώνει” ο ελληνικός χώρος, […]Τα χρώματα αυτά αποτελούν μια “παράδοση” στα χέρια των σημερινών σύγχρονων στα χρώματα που χρησιμοποιούνται με βάση τις σημερινές καινούργιες δυνατότητες»108.

188

189

190

108_ Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1981, σελ. 271-272

_94

Ο αρχιτέκτονας, μέσα από την χρήση των υλικών, προσπάθησε να συνδυάσει την παλαιότερη με την σύγχρονη κατασκευαστική λογική. Ενσωμάτωνε στην κατασκευή του το μπετόν και το μέταλλο, που χρησιμοποιήθηκαν έντονα ως βασικά υλικά στην Ευρώπη, από τους υποστηρικτές του Μοντέρνου Κινήματος. Ταυτόχρονα, χρησιμοποίησε την πέτρα και το ξύλο, επηρεασμένος από την παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Αυτή η συνδυαστική επιλογή του Άρη Κωνσταντινίδη καθιστά το έργο του διαχρονικό. Ο ίδιος υποστήριξε μέσα από τα κείμενά του, ότι με το πέρασμα του χρόνου τα φυσικά υλικά ενσωματώνονται στο τοπίο, σε αντίθεση με τα νεότερα υλικά, που ζημιώνονται από τον χρόνο. Παρ’ όλα αυτά, δεν δίστασε να ενσωματώσει τα νέα υλικά στα έργα του. Η χρήση τους στην κατασκευή, προσέφερε το πλεονέκτημα του “μετασχηματισμού” και της ευελιξίας, σε αντίθεση με την άκαμπτη και συμπαγή πέτρα.

191 εικ.191_ ξενοδοχείο Ξενία, Παλιούρι, Άρης Κωνσταντινίδης εικ. 192_ ξενοδοχείο Ξενία, Καλαμπάκα, Άρης Κωνσταντινίδης

Με πρωτεύον στόχο την ένταξη του κτίσματος στον περιβάλλοντα χώρο, επέλεγε να συνεργαστεί με ντόπιους εργάτες, οι οποίοι κατείχαν την εφαρμογή και τις ιδιότητες των τοπικών υλικών. Ο αρχιτέκτονας είχε από νωρίς εντοπίσει την ευαισθησία του κάθε υλικού και το χρησιμοποιούσε σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητές του, αναδεικνύοντας την υφή, την ιδιομορφία και την φυσικότητά του. Κάθε υλικό έχει τη δική του ταυτότητα, «Γιατί έτσι είναι, το κάθε υλικό, φυσικό ή τεχνητό (οι πέτρες, τα χώματα, τα ξύλα, τα τσιμέντα, τα σίδερα, ο ασβέστης) έχει να μιλήσει μια δική του γλώσσα. Και πρέπει να τα χειρίζεται κανείς σύμφωνα με “αυτήν” τη φωνή που “κλει” το καθένα μέσα του. Κι έτσι που το ένα υλικό να ταιριάζει και να “δένει” αρμονικά με το άλλο»109.

109_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής – Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 108

192

_95

Αυτή η προσεκτική χρήση και ανάδειξη των υλικών στην κατασκευή, πήγαζε από την πεποίθησή του για την ανάδειξη της κατασκευαστικής ειλικρίνειας. Στην προσπάθεια να διατηρήσει εμφανή τον φέροντα οργανισμό, κωδικοποιούσε και συνδύαζε το κάθε υλικό με ένα δομικό στοιχείο. Χρησιμοποιούσε τη λιθοδομή, πάντα σε επαφή με το έδαφος ως κάθετο φέρον στοιχείο και το ανεπίχριστο μπετόν σε όλο τον φέροντα οργανισμό. Ωστόσο, όταν τα πετρώματα της περιοχής προσφέρονταν για χρήση, περιόριζε το ανεπίχριστο μπετόν στο δώμα. Επέλεγε την αντικατάσταση του ξύλο (όπως το συναντάμε στην παραδοσιακή Αρχιτεκτονική) από το μέταλλο και χρησιμοποιούσε το τούβλο με επίχρισμα σοβά για τις εσωτερικές πληρώσεις.

193 εικ.193_ συνδυασμός υλικών, φωτογραφίες από το προσωπικό του Άρη Κωνσταντινίδη εικ.194_ η τεχνική του “σαρδελώματος”, φωτογραφίες από το προσωπικό του Άρη Κωνσταντινίδη

1

194

_96

Παράδειγμα των όσων αναφέρθηκαν παραπάνω, αποτελούν οι εγκαταστάσεις του Ε.Ο.Τ. στην Επίδαυρο. Χρησιμοποίησε για φέροντα τοιχεία λαξευτή τοιχοποιία, επιλέγοντας ανεπίχριστο μπετόν για τις οροφές και τα υποστυλώματα. Την ίδια κατασκευαστική λογική εφάρμοζε και στα έργα του στις Σπέτσες, διαφοροποιώντας όμως την εξωτερική όψη την οποία κάλυπτε με επίχρισμα από ασβέστη. Σεβόμενος απόλυτα την παραδοσιακή Αρχιτεκτονική του νησιού, ενέταξε στα οικοδομήματά του την τεχνική του “σαρδελώματος”. Με απώτερο στόχο να προστατεύσει την κατασκευή από ρωγμές ή σκασίματα στο κονίαμα. Δημιουργούσε ένα παιχνίδι με παραδοσιακά σύμβολα (κλωνάρι ελιάς, ψάρια, καράβια, ήλιους) και εσοχές τα οποία οι ντόπιοι μάστορες λάξευαν με το μυστρί, με ένα καρφί ή με το χέρι.

«Η καλή Αρχιτεκτονική ξεκινά πάντα με μια καλή κατασκευή.[...] Και κατασκευή θα πει να χρησιμοποιείς το κάθε υλικό σύμφωνα με τις δικές του στατικές και μορφολογικές ιδιότητες, γιατί άλλο τρόπο κατασκευής επιβάλει η πέτρα, άλλο τρόπο το μπετόν, και το ατσάλι και το γυαλί. Και κατασκευή θα πει ακόμη να συνθέτεις με το υλικό που διαλέγεις, και να ταιριάζεις τη λεπτομέρεια με το γενικό σχήμα, σε ένα σύνολο αρμονικό και σφιχτοδεμένο»110.

195 110_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1987, σελ. 180

εικ.195_ Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, Άρης Κωνσταντινίδης

_97

[3.ε] σεβασμός και ένταξη στο ελληνικό τοπίο

196 εικ.196_ κατοικία διακοπών, Ανάβυσσος, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.197_ μοτέλ Ξενία, Καλαμπάκα, Άρης Κωνσταντινίδης

197

_98

Ο αρχιτέκτονας, Άρης Κωνσταντινίδης, μέσα από το έργο του τόνισε το σεβασμό του τοπίου και της φύσης, απαντώντας με αυτόν τον τρόπο στο ζήτημα της Ελληνικότητας που απασχόλησε την εποχή του. Προσπαθούσε να εντάσσει όλα τα οικοδομήματά του στο ελληνικό τοπίο, επιδιώκοντας να είναι ταπεινά, έτσι ώστε να μην έρχονται σε αντιπαράθεση με το τοπίο που τα περιβάλλει. Σε κάποιο απόσπασμά του στο βιβλίο “Για την Αρχιτεκτονική”, αναφέρει: «Ο αρχιτέκτονας υπάρχει για να χτίζει αυτό που θέλει και έχει ανάγκη ο κάθε τόπος. Ο κάθε τόπος που έχει το δικό του κλίμα, το δικό του φως, το δικό του χώμα και τον δικό του άνθρωπο. […] δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με ότι θα ονομάζαμε παράδοση. Γιατί αυτή είναι στα αλήθεια το σήμερα που βγήκε από το χτες και που βγαίνει και από το αύριο. Το να “κρατάς” στην παράδοση σημαίνει να είσαι πάντοτε αληθινά σύγχρονος»111. Επιπροσθέτως, η σχέση με το έδαφος, αποτελούσε τον βασικό πυλώνα πάνω στον οποίο στηρίχθηκε κάθε αρχιτεκτονικό έργο του. Δούλευε πάντα την κάτοψη παράλληλα με την τομή και αντίστροφα, πιστεύοντας ότι «το κάθε αρχιτεκτονικό πρόβλημα μπορεί να βρει μίαν εύστοχη λύση με το έδαφος»112. Όλα του τα έργα, που βρίσκονταν σε οικόπεδο με μεγάλη κλίση, τα σχεδίαζε έτσι ώστε να είναι ένα με το έδαφος. Ακολουθούσε τις κλίσεις, ενώ παράλληλα τοποθετούσε το δώμα σε κοινή στάθμη, εξασφαλίζοντας στο εσωτερικό, χώρους με ποικίλες ποιότητες. Παράλληλα πίστευε, ότι στα τοπία που μπορούν να θεωρηθούν “ανιαρά”, λόγω απουσίας έντονων κλίσεων, το επίπεδο του εδάφους εξακολουθεί να αποτελεί βασικό στοιχείο που πρέπει να συμπεριληφθεί στη σύνθεση.

111_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1987, σελ. 213 112_ Α. Κωνσταντινίδης, Τα Προλεγόμενα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1987, σελ. 15

Ακόμη, σημαντική παράμετρος σχεδιασμού, για την πλήρη ένταξη στο τοπίο, αποτελούσε το κλίμα, προδιαγράφοντας και την Αρχιτεκτονική που έπρεπε να ακολουθηθεί. Δεν σχεδίαζε με τους ίδιους όρους σε τόπους με διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες. Συγκεκριμένα υποστήριζε ότι, όταν το 198 κλίμα είναι ψυχρό, οι δυσκολίες με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι χρήστες, μεταφέρονται και στην Αρχιτεκτονική, σε αντίθεση με ένα πιο εικ.198_ κατοικία διακοπών, Συκιά, Άρης ευνοϊκό κλίμα, που ενισχύει την αίσθηση για μια “ανοιχτή” διαβίωση. Στα Κωνσταντινίδης εικ.199_ κατοικία διακοπών, Ανάβυσσος, περισσότερα έργα του, ο αρχιτέκτονας, αντιμετώπιζε οικόπεδα που ήταν Άρης Κωνσταντινίδης τοποθετημένα σε περιοχές με ήπιο κλίμα. Αυτό τον οδηγούσε να σχεδιάζει κτίρια με ασαφή όρια του κλειστού εσωτερικού και της φύσης, μέσω των αλλεπάλληλων διαδοχικών χώρων, εξασφαλίζοντας διαμπερότητα, αερισμό και δροσισμό. Αυτή η μεθοδολογία σχεδιασμού παρουσιάζεται σε όλα του τα έργα. Επιλεγμένο παράδειγμα αποτελεί το σπίτι διακοπών στην Ανάβυσσο, όπου εκτονώνονται όλοι οι χώροι της κατοικίας σε ένα κοινό ημιυπαίθριο χώρο κατά μήκος όλης της κεντρικής όψης του.

199 Επιπλέον, ο προσανατολισμός του κτιρίου, διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στον σχεδιασμό που ακολουθούσε ο αρχιτέκτονας. Προσπαθούσε, όταν αυτό ήταν εφικτό, να εφαρμόσει με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια την τοποθέτηση του έργου, πάνω στην γραμμή του άξονα βορρά-νότου. Παράδειγμα εφαρμογής αποτελεί, το Μοτέλ “Ξενία” στην Ολυμπία, όπου οι κοινόχρηστοι χώροι και τα δωμάτια προσανατολίζονται προς τη μεσημβρία. Η χρήση ημιυπαίθριων χώρων ή η χρήση κάθετων προστατευτικών στοιχείων, προφύλασσαν το οικοδόμημα από τα καιρικά φαινόμενα (ήλιος, αέρας). Στο

εικ.200_ ξενοδοχείο Ξενία, Ολυμπία, Άρης Κωνσταντινίδης

200

_99

παράδειγμα του ξενοδοχειακού συγκροτήματος “Ξενία” στον Πόρο, ο χώρος του εστιατορίου προφυλάσσεται από ελαφριές καλαμωτές που περιορίζουν τον ήλιο και επιτρέπουν παράλληλα τον αέρα να διαπερνά το χώρο. Ο αρχιτέκτονας δανείστηκε την λογική των πρόχειρων ανώνυμων κατασκευών, που μελέτησε εκτεταμένα μέσα από το έργο αποτύπωσής του και την ενέταξε στο δικό του έργο με τη χρήση καλαμωτών σε χώρους διαβίωσης.

201

202

203

204

_100

Τελευταίο και πολύ σημαντικό στοιχείο για την έκφραση της Ελληνικότητας, ήταν κατά την άποψη του αρχιτέκτονα, η εκμετάλλευση της θέας, καθώς έτρεφε μεγάλη αγάπη και σεβασμό για το ελληνικό τοπίο. Χρησιμοποιούσε την τεχνική του “καδραρίσματος”, δηλαδή την τοποθέτηση των ανοιγμάτων στην πλευρά που είχε θέα και την κατασκευή δομικών τοιχείων ώστε να δίνεται η αίσθηση του κάδρου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο αρχιτέκτονας οδηγούσε τον χρήστη στο θαυμασμό του τοπίου. Παράδειγμα αποτελεί η διπλοκατοικία στις Σπέτσες, όπου η μία πλευρά της κατασκευής στρέφεται νοτιοδυτικά προς το παλιό λιμάνι ενώ βορειοανατολικά προς την ανοιχτή θάλασσα, εκμεταλλευόμενη πλήρως την θέα. Επιπλέον, στην κατοικία της αδερφής του στην Αίγινα, διαμορφώνει ένα βαθύ ημιυπαίθριο χώρο σε όλο το μήκος της κατασκευής που προσανατολίζεται στην θέα της θάλασσας δημιουργώντας “καδραρίσματα”.

εικ.201_ ξενοδοχείο Ξενία, Πόρος, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.202_ μονοκατοικία, Σπέτσες, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.203_ κατοικία διακοπών, Αίγινα, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.204_ κατοικία διακοπών, Συκιά, Άρης Κωνσταντινίδης

«Όμορφος είναι ο ελληνικός τόπος, όπου πάνω του ζούμε και στεκόμαστε και διαβαίνουμε κι όπου στοχαζόμαστε τα της ζωής και τα της τέχνης του ο καθένας. Όμορφος ο τόπος ο ελληνικός, με την ιστορία του, με το φως του, με τα βουνά του, με τη δική του θάλασσα, με την ατμοσφαιρική του διαύγεια, που έχει και την πνευματική του διαύγεια. […] Σε ένα ισορροπημένο μέτρο, σε μίαν ανεπανάληπτη τελειότητα και με την σοφία του νου και της καρδιάς. […] Μέσα από μια ελληνική ματιά, που ξέρει να είναι αστραφτερή και καθαρή, έτσι που την έχει διαμορφώσει το ελληνικό φως, στο ελληνικό τοπίο. […] Όποιος τόπος, όποιος άνθρωπος, ψάχνει σήμερα για τις ρίζες του, δεν οπισθοδρομεί αλλά βαδίζει με σιγουριά προς τα εμπρός, για ένα καλό παρόν και για ένα, ίσως πιο καλό μέλλον»113.

205 113_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1987, σελ. 214

εικ.205_ Άρης Κωνσταντινίδης

_101

[κεφάλαιο_ 4] Η αναζήτηση της Ελληνικότητας στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη

«Φύση, τοπίο, αρχιτεκτονικό έργο: -μία “τριαδική ένωση”, ένα “τριαδικό πλέγμα”, ένας “τριαδικός κανόνας”» 112.

112_ Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013

Σε μια προσπάθεια κατανόησης των θεωρητικών απόψεων του Άρη Κωνσταντινίδη για την αναζήτηση της Ελληνικότητας και του τρόπου που αυτά διαφαίνονται μέσα από το πλούσιο έργο του, κρίνεται σκόπιμο να αναλυθούν κάποια από τα πιο χαρακτηριστικά έργα κατοίκησής του. Επιλέχθηκαν συνολικά τρία έργα, από τις ιδιωτικές και τις εργατικές του κατοικίες. Αρχικά, παρουσιάζεται η κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο, όπου εμφανίζεται η έννοια της Ελληνικότητας σε ένα κτίριο εξοχικής κατοικίας σε απόσταση από τον αστικό ιστό. Ακολουθεί η κατοικία διακοπών στις Σπέτσες, όπου ο αρχιτέκτονας τονίζει με ένα διαφορετικό τρόπο γραφής την ένταξη στο τοπίο και προάγει την Ελληνικότητα μέσα από την εφαρμογή παραδοσιακών τεχνικών. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται ένα έργο συλλογικής κατοίκησης, οι εργατικές κατοικίες στην Θεσσαλονίκη. Σε αυτό, ο Κωνσταντινίδης αντιλαμβάνεται και εφαρμόζει την δομή της γειτονιάς και προσδίδει στο έργο την αίσθηση μικρότερης κλίμακας, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των παλιών Αθηναϊκών σπιτιών τις οποίες μελέτησε εκτεταμένα.

_105

[4.α] οι τοποθετήσεις του και το πεδίο εφαρμογής «[…] στην “ανώνυμη” Αρχιτεκτονική (-την ελληνική, αλλά και του οποιαδήποτε άλλου τόπου) πάσχιζα να βρω αυτό που ήθελα να κάνω, σήμερα, ο ίδιος: -μια λιτότητα στη διάταξη, μια κατασκευαστική ειλικρίνεια και πειθαρχία και την ποιότητα που θα έδενε ένα χτίσμα με το πνεύμα και με την πλαστικότητα του ελληνικού τοπίου»115.

Η εξαιρετικής διδακτικής σημασίας Αρχιτεκτονική που εφάρμοσε ο Άρης Κωνσταντινίδης, αποτέλεσε γέφυρα ανάμεσα σε διαρκείς αξίες της παράδοσης του τόπου και του ελληνικού Μοντερνισμού, σε μια κορύφωση του Νεωτερικού Αρχιτεκτονικού ρεύματος την περίοδο των δεκαετιών του ’50 και του ’60. Ο Τάσος Μπίρης, χαρακτήρισε τον αρχιτέκτονα ως ένα επίμονο “αναρριχητή”, «[…] όπως τα τολμηρά άτομα που σκαρφαλώνουν στον απόκρημνο βράχο γαντζωμένοι στην παρειά του. Αρχικά μελετά το βράχο (την προϋπάρχουσα Αρχιτεκτονική). Και μετά ξεκινάει την αναρρίχηση χρησιμοποιώντας παλιά σταθερά σημεία στήριξης. Για να κάνει στη συνέχεια το παρακινδυνευμένο προσωπικό άλμα του, την αιώρηση του πάνω από το κενό, πιασμένος από ένα καινούριο σταθερό σημείο που ο ίδιος ανακαλύπτει». Με αυτήν την στρατηγική που ακολούθησε ο Κωνσταντινίδης, συμπεριλήφθηκε στους εκπροσώπους που καθιέρωσαν την μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και εξασφάλισε έτσι τη διαχρονικότητα της Αρχιτεκτονικής του από το παρελθόν της έως το παρόν και το μέλλον116.

εικ.206,207_ φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη

_106

115_ Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες και Κατασκευές, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1981, σελ. 278 116_ Απόσπασμα από το κείμενο του Τάσου Μπίρη, σε εκδήλωση στο Μουσείο Μπενάκη, http://www.aixmi.gr/index.php/diarkhs-arhs-kwnstantinidhs/

Το ανήσυχο πνεύμα του, τον οδήγησε να συλλέξει στοιχεία που συνθέτουν την Ελληνικότητα στην Αρχιτεκτονική. Αυτή η αναζήτηση, προτάθηκε από την γενιά του ’30 που αποτελούταν από ένα σύνολο λογοτεχνών, διανοούμενων και καλλιτεχνών. Η γενιά αυτή διαμόρφωσε τις απόψεις της και πήρε θέση μέσα από τα έργα της με στόχο την διαρκή αναζήτηση της Ελληνικότητας την δεκαετία του 1930. Ήρθε σε επαφή με την Ευρώπη και προσπάθησε να γεφυρώσει το Μοντέρνο Κίνημα με την παράδοση, με έναν τρόπο “ελληνικό”. Πίστεψε στην ανάγκη εξωτερικοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων που συνθέτουν το ελληνικό τοπίο και προέβαλε μια διαφορετική αίσθηση του ελληνικού παρελθόντος117. Ο Άρης Κωνσταντινίδης υποστήριξε ότι, το κάθε “αληθινό” αρχιτεκτονικό έργο, συντάσσεται μέσα από έναν απόλυτο συνδυασμό τοπικών και χρονικών δεδομένων και παράλληλα από την αρμονική σχέση των γεωγραφικών και κλιματολογικών συνθηκών, που χαρακτηρίζουν κάθε τόπο. Η διατύπωση της δικής του Αρχιτεκτονικής προσέγγισης, ήρθε έπειτα από τα στοιχεία των ανώνυμων λαϊκών κατασκευασμάτων που τον γοήτευσαν με την “σοφία” τους118. Από νεαρή ηλικία ξεκίνησε μια αδιάκοπη περιήγηση στην ελληνική ύπαιθρο. Αποτύπωσε με σκίτσα και φωτογραφίες οποιοδήποτε τοπίο και “αυθεντικό” κτίσμα του ελληνικού χώρου του κέντριζε το ενδιαφέρον. Βασικά στοιχεία αυτών ήταν η λιτότητα, η ταπεινότητα, η λειτουργικότητα, η χρήση των υλικών και ο τρόπος που εντάσσονται μέσα στο τοπίο σε συνδυασμό με την άρτια κάλυψη των αναγκών των χρηστών τους.

117_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 149-150 118_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, Τεύχος 1, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 36-69

206

207

208 εικ.208_ σκίτσο από το προσωπικό αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη

_107

Μέσα από τις θεωρητικές αναζητήσεις και τις τοποθετήσεις που εξέφρασε ο αρχιτέκτονας για το ελληνικό πεδίο, δημιούργησε ένα προσωπικό τρόπο γραφής που χαίρει διεθνούς αναγνώρισης. Επιπροσθέτως, πήρε θέση στα μεγάλα προβλήματα της εποχής του119. Χρησιμοποίησε βασικά στοιχεία έκφρασης στην κατασκευή που σέβονται το σύνολο που απαρτίζει την ελληνική κατοίκηση. Παρέμεινε πιστός στις αξίες του και σχεδίαζε οικοδομήματα με βάση την ανθρώπινη κλίμακα. Συνδύαζε στα έργα του την σύγχρονη κατασκευαστική σκέψη με τα νέα υλικά που προσέφερε η τεχνολογία και τις αξίες της μακραίωνης οικιστικής παράδοσης του ελληνικού χώρου. Αρνήθηκε να υποχωρήσει σε γραφικότητες χωρίς καμία μεταφορά δομικού ή διακοσμητικού στοιχείου που θύμιζε κάτι από την παραδοσιακή μορφολογία των κτιρίων. Αυτό ίσως αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά που εντάσσει το οικοδόμημα στο τοπίο, «δηλαδή και σαν καινούριο και σαν παλιό και σαν σημερινό και σαν χτεσινό […]. Και όπως, ακόμα, δεν ενοχλεί και δεν τραυματίζει, ούτε το τοπίο, ούτε και την όρασή μας, αφού δεν γυρεύει (-σαν καλά στημένο έργο) να προβληθεί προκλητικά, ούτε και να εντυπωσιάσει επιδεικτικά»120.

209

εικ.209_ ξενοδοχείο Ξενία, Πόρος, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.210_ ξενοδοχείο Ξενία, Παλιούρι Χαλκιδικής, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.211,212,213,214,215_ κατοικία με εργαστήριο, Αίγινα, Άρης Κωνσταντινίδης

1

210 119_ Γ. Λάββας, Σύντομη ιστορία της Αρχιτεκτονικής, εκδ. University Studio Press, Αθήνα 1986, σελ. 267-268 120_ Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες + Κατασκευές, εκδ. , Αθήνα 1981, σελ. 261

_108

Με καλλιτεχνική σωφροσύνη, ο Κωνσταντινίδης σχεδίαζε και οικοδομούσε τα έργα του στο φυσικό περιβάλλον. Αυτά τα “Δοχεία Ζωής”, δημιουργήθηκαν από τις ανάγκες που υπαγόρευε ο τόπος, το κλίμα και η χρονική στιγμή. Ορισμένα από τα στοιχεία που έδωσαν την Ελληνικότητα στην Αρχιτεκτονική του και φαίνονται μέσα από τις συνθέσεις του είναι: η καθαρή οργάνωση της κάτοψης που ανοίγεται προς το τοπίο, η λειτουργικότητα των χώρων, η ενσωμάτωση στο φυσικό τοπίο, η ένταξη στο κλίμα του τόπου, η κατασκευαστική αρτιότητα και η ανάδειξη της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του κάθε υλικού.

211

212

213

214

215

_109

[4.β] αξιοσημείωτα παραδείγματα που απαντούν στο ζήτημα της Ελληνικότητας 1. κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο Η κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο, αποτελεί ένα έργο ορόσημο, ίσως και από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της συλλογικής Αρχιτεκτονικής κίνησης του ύστερου μοντερνισμού στην Ελλάδα. Απαντάει, πνευματικά και υλικά, στο ζήτημα της αναζήτησης της Ελληνικότητας που μας απασχόλησε καθ’ όλη την διάρκεια της διεξαγωγής της ερευνητικής εργασίας. Σχεδιάστηκε το 1962, για τον αξιωματικό K. Παπαπαναγιώτου και γεωγραφικά βρίσκεται σε ένα μικρό βραχώδες ακρωτήριο της Αναβύσσου, στο 48ο χλμ. οδού Αθηνών-Σουνίου.

216 εικ.216_ κατοικία διακοπών, Ανάβυσσος, Άρης Κωνσταντινίδης

217

_110

218

Στο αρχιτεκτόνημα αυτό, το οποίο εμφανίζεται μεταγενέστερα της εξοχικής κατοικίας στην Συκιά Κορινθίας (1951), ο αρχιτέκτονας έθεσε για δεύτερη φορά το πρόβλημα της ελάχιστης κατοικίας μέσα στο αμόλυντο τοπίο. Η λύση που επέλεξε σε αυτό το κτίσμα εμφανίζεται αυστηρότερη και σχεδόν ασκητική121. Το έργο διαθέτει, ανθρώπινη κλίμακα, λιτότητα στην μορφή και κυρίως αρμονική ένταξη στο τοπίο. Τα μοναδικά υλικά κατασκευής που χρησιμοποίησε, είναι το εμφανές σκυρόδεμα της επίπεδης στέγης και η πέτρα της περιοχής για τις φέρουσες τοιχοποιίες. Σε αυτό το έργο συναντάται η πλησιέστερη αναλογία με το παραδοσιακό κτίσμα της υπαίθρου: περιορισμένη κλίμακα, στοιχειώδη υλικά, ελάχιστη επεξεργασία των επιφανειών122.

219

Η κατοικία στην Ανάβυσσο, παρουσιάστηκε από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα ως αρχική γεννήτρια του μοντέλου τυποποίησης. Το έργο αυτό, όπως το

εικ.217,218,219_ κατοικία διακοπών, Συκιά, Άρης Κωνσταντινίδης

121_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 370 122_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 370-371

προέβαλε ο Άρης Κωνσταντινίδης, αποτέλεσε την αρχή της βασικής οικιστικής τυπολογίας που υιοθέτησε καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, κάνοντας ωστόσο κάποιες μικρές παραλλαγές. Ο Κωνσταντινίδης ήταν ξεκάθαρος για το όραμά του για την ιδανική ζωή123. Το πνεύμα και η ιδέα του αρχιτέκτονα, ήταν ο πυρήνας της Αρχιτεκτονικής δημιουργίας για να συνθέσει αυτήν την κατοικία. Αυτό το πνεύμα εμφανίστηκε συνολικά σε όλα τα σημεία του έργου του, έτσι που η ιδέα ταυτίστηκε με την υλοποίηση και προσέδιδε υλική διάσταση στο έργο. Η ταύτιση του πνεύματος και της ύλης μέσω της αφαίρεσης και της απλοποίησης, δημιούργησε την οικονομικότατη σε κόστος, αλλά πλουσιότατη σε νόημα πρόταση του αρχιτέκτονα124.

220

Η κατοικία στην Ανάβυσσο, είναι ένα αξιοσημείωτο έργο που στην πραγματικότητα αποτέλεσε έναν “πυκνωτή νοημάτων”, εκφράζοντας έτσι, μια δήλωση, μια οικουμενική πρόταση για την Αρχιτεκτονική, για τη ζωή, τον τόπο και τον κόσμο. Η δήλωση αυτή καταγράφηκε στον πραγματικό χώρο αλλά και στον θεωρητικό του καθαρού πνεύματος και των ιδεών. Επιπλέον, το έργο αυτό θεωρήθηκε ιδιοφυές και στη διεθνή Αρχιτεκτονική. Με τον πλούτο της πνευματικότητας που το διαπερνά εξολοκλήρου όπως και την υλικότητά του, απάντησε και απαντά ακόμα στα μορφοπλαστικά ρεύματα που επικράτησαν διεθνώς σε μεγάλο βαθμό125.

221 123_ S. Giamarelos, The Art of Building Reception: Aris Konstantinidis behind the Global Published Life of his Weekend House in Anavyssos (1962–2014), http://journal.eahn.org/articles/10.5334/ah.bx/ 124_ Απόσπασμα από το κείμενο του Τάσου Μπίρη, σε εκδήλωση στο Μουσείο Μπενάκη, http://www.aixmi.gr/index.php/diarkhs-arhs-kwnstantinidhs/, έντυπο μέσο 125_ ό.π.

εικ.201_ κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο, γεννήτρια του μοντέλου τυποποίησης / δεξιά_ κατοικία διακοπών, Αίγινα εικ.221_ βορεινή όψη, κατοικία διακοπών, Ανάβυσσος

_111

Ο αρχιτέκτονας, σε πρώτη φάση, σχεδίασε ένα ορθογώνιο κτίσμα, χωρίς να παρουσιαστεί η ανάγκη για μορφολογική επέκταση. Στη βασική συνθετική επεξεργασία που επακολούθησε, προσέδωσε με έναν ιδιαίτερο τρόπο τα χαρακτηριστικά του τύπου της κατοικίας. Έπειτα, δημιουργήθηκε η αλλεπάλληλη διαδοχή χώρων από το κλειστό εσωτερικό στο ημιυπαίθριο και στο υπαίθριο, η κίνηση, η στάση και η αναλογία της κλίμακας. Αποτέλεσμα αυτού του τρόπου προσέγγισης, ήταν η δημιουργία ενός “Δοχείου Ζωής” όπως αυτό προϋπήρχε στον ελληνικό τόπο και έχει καταγραφεί στην παράδοση.

εικ.222_ αλλεπάλληλη διαδοχή χώρων, κάτοψη κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος κλειστό εσωτερικό ημιυπαίθριος χώρος αυλή

_112

222

αρχές και στοιχεία οργάνωσης:

Οι ημιυπαίθριοι μεταβατικοί χώροι, εκτείνονται σε δύο πλευρές της ορθογώνιας κάτοψης. Στη δυτική πλευρά, ένα βαθύ υπόστεγο σ’ όλο το μήκος του οικοδομήματος προστατεύει τους εσωτερικούς χώρους από το δυτικό ήλιο και αποτελεί ταυτόχρονα ημιυπαίθριο χώρο διαμονής. Ένα δεύτερο υπόστεγο, στη βορεινή πλευρά του καθημερινού, προστατεύει την είσοδο, σε διαστάσεις που μπορεί να στεγάσει και ένα αυτοκίνητο, τέλος, υπάρχει ένα τρίτο πιο μικρό υπόστεγο στην κουζίνα126. Όταν όλα τα υαλοστάσια είναι ανοιχτά, οι εξωτερικοί χώροι εισχωρούν στο εσωτερικό και τότε είναι που το κτίριο μεταμορφώνεται σε ένα “βαθύ υπόστεγο”, με αποτέλεσμα να ενισχύονται οι σχέσεις του “μέσα” με το “έξω” και του ανθρώπου με την φύση. Ο αρχιτέκτονας μέσα από τις σχεδιαστικές χειρονομίες του, υποδείκνυε ότι ο ύπνος θα έπρεπε πιθανότατα να πραγματοποιείται στο καθημερινό χρησιμοποιώντας τους καναπέδες για κρεβάτια.

224

225

223

εικ.223,224,226_ ημιυπαίθριοι χώροι κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος εικ.225_ ημιυπαίθριοι χώροι, κάτοψη κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος ημιυπαίθριος χώρος

226

126_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, Τεύχος 2, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σ. 24-30

_113

Η καθαρή μορφή και η κατασκευαστική ειλικρίνεια του έργου, εκφράζουν το αρχέτυπο της πρωτόγονης κατοικίας με τους όρους της σύγχρονης κοινωνίας127. Δεν υπάρχει πρόσοψη με την συμβατική έννοια, δεν εμφανίζεται “παιχνίδι όγκων” ούτε κάποια ποικιλία υλικών. Όλα είναι τακτοποιημένα μέσα στην ορθογώνια κάτοψη με εκείνη την απατηλή απλότητα που μόνο ο Κωνσταντινίδης μπορούσε να προσδώσει στα έργα του128. Με αυτό το έργο, ο αρχιτέκτονας άρχισε μια νέα σειρά από σπίτια που τα ονόμαζε “πέτρινα”, επειδή τη θέση του σκελετού από μπετόν αρμέ την αντικατέστησε ένας “σκελετός” από πέτρινους τοίχους, τους οποίους δεν κάλυπτε με σοβά. Υποστήριζε ότι, η κατασκευαστική διάρθρωση πρέπει να εμφανίζεται εντείνοντας την “ειλικρίνεια” του έργου. Οι τοίχοι αυτοί φέρανε τις οροφές και τα δάπεδα σαν να επρόκειτο για υποστυλώματα129.

227

Το χρώμα και τα υλικά κατασκευής, της κατοικίας στην Ανάβυσσο είναι λιτά και καθαρά. Ο αρχιτέκτονας, περιορίστηκε στη χρήση τοπικής πέτρας και μπετόν. Η εξωτερική διαμόρφωση είναι γνωστή από το συγκρότημα στην Επίδαυρο130, μόνο που εδώ το οπλισμένο σκυρόδεμα περιορίζεται στην οροφή χωρίς επίχρισμα. Τα φέροντα στοιχεία είναι με λιθοδομή από πέτρα της περιοχής, που εμφανίζεται στη φυσική της υφή, με τοιχεία 2μ., 2,5μ. ή και 4μ. σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους. Έτσι, προκύπτει μια εναλλαγή από πλήρη και κενά στη “στοά”, που άλλοτε αντιστοιχούν και άλλοτε κρύβουν τα

εικ.227,228_ κατασκευαστική ειλικρίνεια της κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος

1

228

_114

127_ Κονταράτος Σάββας, «Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα: Ελλάδα», Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής Prestel, Αθήνα 2000, σελ. 55 128_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 370 129_ Α. Κωνσταντινίδης, ¨Κατοικία για διακοπές στην Ανάβυσσο¨, Θέματα Εσωτερικού χώρου, 2(1971), σ. 34-38 130_ το συγκρότημα που εξυπηρετεί το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου

ανοίγματα του εσωτερικού χώρου. Οι μη φέροντες εξωτερικοί τοίχοι είναι από μπατικό τούβλο και οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι από κίτρινα έγχρωμα πυρότουβλα. Το καθημερινό και όλα τα υπόστεγα έχουν δάπεδα από γκρίζες σχιστόπλακες. Στο υπνοδωμάτιο, στην κουζίνα και το λουτρό τα δάπεδα είναι από πλακάκια τσιμέντου. Στους εσωτερικούς χώρους οι τοίχοι από λιθοδομή, έχουν μείνει χωρίς επίχρισμα. Οι τοίχοι από τούβλο έχουν επιχριστεί με κονίαμα και έχουν σκούρο γκρίζο χρώμα στο καθημερινό και άσπρο στην κουζίνα και το υπνοδωμάτιο. Όλα τα κουφώματα είναι από ξύλο Σουηδίας. Οι εξώθυρες στο καθημερινό έχουν συρτά υαλοστάσια και εξώφυλλα. Όλα τα παράθυρα έχουν γυάλινες οριζόντιες περιστρεφόμενες περσίδες και προστατεύονται εξωτερικά από σταθερές ξύλινες οριζόντιες περσίδες. Τα υαλοστάσια έχουν περαστεί με άσπρη λαδομπογιά ενώ τα εξώφυλλα με λαδομπογιά σε χρώμα λαδί. Ο Κωνσταντινίδης ανέφερε στην περιγραφή του έργου ότι, «Η εσωτερική επίπλωση μειώθηκε στο ελάχιστο καθώς η ζωή κατευθύνεται κυρίως προς τη θάλασσα»131. Το εσωτερικό συνολικά περιλαμβάνει ένα καθημερινό με τζάκι, ένα μικρό υπνοδωμάτιο με δύο κρεβάτια το ένα πάνω από το άλλο, μια μικρή κουζίνα και ένα λουτρό.

229 εικ.229_ άποψη του καθημερινού με τζάκι της κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος

230

231

εικ.230,231,232_ οργάνωση και υλικά της κατοικίας διακοπών, Ανάβυσσος, φωτογραφίες μακέτας σε κλίμακα, 1/50 131_ S. Giamarelos, The Art of Building Reception: Aris Konstantinidis behind the Global Published Life of his Weekend House in Anavyssos (1962–2014), http://journal.eahn.org/articles/10.5334/ah.bx/

232

_115

Ο σεβασμός και η ένταξη στο ελληνικό τοπίο, αποτελεί κύριο αυτοσκοπό στο έργο του αρχιτέκτονα. Η κατοικία διακοπών στην Ανάβυσσο σχεδιάστηκε ώστε να παραμένει σε πλήρη αρμονία με το φυσικό τοπίο, έτσι ώστε να είναι ένα με το έδαφος132. Ο προσανατολισμός του κτιρίου, στην “καλή” θέα προς την θάλασσα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον σχεδιασμό που ακολουθούσε ο αρχιτέκτονας. Ακόμη, χρησιμοποιούσε την τεχνική του “καδραρίσματος”, δηλαδή την τοποθέτηση των ανοιγμάτων στην πλευρά που είχε θέα χρησιμοποιώντας την κατασκευή δομικών τοιχείων ώστε να δίνεται η αίσθηση του κάδρου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο αρχιτέκτονας οδηγούσε τον χρήστη στο θαυμασμό του τοπίου. Ο Κωνσταντινίδης οραματίστηκε την Αρχιτεκτονική του, επιτρέποντας στον άνθρωπο να ζήσει σε άμεση σχέση με την φύση, ακόμα και στις «άγονες και σκληρές εκτάσεις στην οδό Αθηνών - Σουνίου»133.

233

234

235

132_ S. Giamarelos, The Art of Building Reception: Aris Konstantinidis behind the Global Published Life of his Weekend House in Anavyssos (1962–2014), http://journal.eahn.org/articles/10.5334/ah.bx/ 133_ ό.π.

_116

Μια ένδειξη της πετυχημένης ένταξης της κατοικίας στο τοπίο, αποτελεί η παρακάτω διήγηση. Είναι η ιστορία που ο ίδιος ο αρχιτέκτονας παραχώρησε σε μια συνέντευξή του, στις 12 Απριλίου του 1991, στην οποία περιέγραψε ένα περιστατικό με τον ιδιοκτήτη της κατοικίας διακοπών στην Ανάβυσσο: «Όταν τέλειωσε το χτίσιμο, ο ιδιοκτήτης έκανε ένα γλέντι να το δείξει στους φίλους του. Κυριακή απόγευμα, καλοκαίρι, χαρά Θεού. Οι φίλοι έγιναν έξαλλοι, όλοι. Ρε Τάκη, εσύ μας έλεγες ότι χτίζεις μια βίλλα στη θάλασσα. Ποια βίλλα; Αυτό είναι ερείπιο. Γίνεται ένα με το τοπίο. Μεγαλύτερος έπαινος δεν θα μπορούσε να υπάρξει για μένα. Εκείνος συγκλονίστηκε όμως. Κι όταν φύγανε οι φίλοι του, μου είπε: Βρε Άρη, δεν το βάφουμε άσπρο να φαίνεται σαν βίλλα;»134.

236 εικ.233,234,235,236,237,238_ σεβασμός και ένταξη της κατοικίας διακοπών στο ελληνικό τοπίο, Ανάβυσσος

237

238

134_ Ιστορικές εξοχικές κατοικίες δίπλα στο κύμα, http://attikanet.blogspot.gr/2015/08/blogpost_72.html

_117

2. κατοικία διακοπών στις Σπέτσες Η κατοικία διακοπών στις Σπέτσες, είναι το δεύτερο “πέτρινο” σπίτι που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας το 1963. Η κατοικία αυτή επιλέχτηκε για τις θερινές διακοπές της οικογένειάς του. Με αυτό το έργο, ο Άρης Κωνσταντινίδης, επέστρεψε στην κατασκευή που εφάρμοσε στην Επίδαυρο, με μόνη διαφορά ότι σε αυτό, όλες οι εξωτερικές επιφάνειες του μπετόν και της λιθοδομής έχουν καλυφθεί με σοβά. Το έργο γεωγραφικά βρίσκεται σε ένα ύψωμα πάνω από το παλιό λιμάνι των Σπετσών. Η μορφολογία του εδάφους είναι ιδιόμορφη, με το οικόπεδο να παρουσιάζει έντονη κλίση προς τη δυτική πλευρά. Έτσι, η κατοικία είναι διώροφη στη μισή έκταση του μήκους της, στη διάσταση του οικοπέδου από την ανατολή προς τη δύση. Ο Κωνσταντινίδης στην κατοικία αυτή, θέτει ως κύριο σκοπό τον σεβασμό και την ένταξη στην ελληνική ύπαιθρο, με όλα τα στοιχεία που την απαρτίζουν, εκφράζοντας με μοναδικό τρόπο την Ελληνικότητα μέσα από το έργο κατοίκησης του.

239

240

241

242

_118

1

243

Παρ’ όλο που το σχήμα του οικοπέδου ήταν πολύπλευρο, ο αρχιτέκτονας διατήρησε την ορθοκανονική διάταξη στην κάτοψη και αξιοποίησε τους ακανόνιστους χώρους που προέκυπταν, είτε για εκτόνωση του εσωτερικού είτε για φυτεμένους χώρους. Ο Άρης Κωνσταντινίδης δεν έκανε σχέδια όψεων για την κατοικία. Οι όψεις συντάχτηκαν στο τέλος της μελέτης, από την κάτοψη και την τομή. Η κάτοψη ήταν το σημείο από όπου ξεκίνησε την Αρχιτεκτονική στο οικοδόμημα και οι όψεις εξέφρασαν την εσωτερική οργάνωση του κτιρίου. Η κατοικία σχεδιάστηκε λειτουργική και αποτέλεσμα είχε την δημιουργία ενός “Δοχείου Ζωής”135.

135_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001

Η είσοδος αρχικά στο χώρο, γίνεται από μια πόρτα στην άκρη του οικοπέδου. Ο πάνω όροφος είναι προσπελάσιμος μέσα από ένα ανηφορικό μονοπάτι στην ανατολική παρειά του κήπου και αποτελείται από ορισμένα σκαλοπάτια χαμηλού ύψους. Διασχίζοντας τον κήπο συναντάται η μπροστινή ταράτσα του σπιτιού. Από εκεί, από έναν ημιυπαίθριο χώρο, γίνεται η είσοδος στον κυρίως χώρο του καθημερινού. Οι χώροι εργασίας, υπαίθριοι και στεγασμένοι, διατάσσονται στο ισόγειο ενώ οι υπόλοιποι είναι τοποθετημένοι στον όροφο. Μια σημαντική παρατήρηση είναι ότι δεν υπάρχουν εξώστες, αλλά “δώματα” και “κήποι”, όπως ακριβώς συνέβαινε με ένα παραδοσιακό σπίτι. Έτσι, ένα μέρος της οροφής του εργαστηρίου, προσφέρεται για την βεράντα του ορόφου, ενώ τα υπνοδωμάτια βγαίνουν ισόπεδα σε μικροσκοπικούς υπερυψωμένους κήπους στο νότιο τμήμα του οικοπέδου. Το καθημερινό, με το διαμπερή αερισμό του, είναι ένας προστατευμένος χώρος διαμονής μέσα στην καλοκαιρινή μέρα136. Έχει μεγάλα συρόμενα παράθυρα και μπαλκονόπορτες, με αποτέλεσμα όταν ανοίγουν, να μετατρέπουν το χώρο σε ένα μεγάλο “υπόστεγο”. Το καθημερινό έχει μια ανοιχτή ταράτσα στη βορειοανατολική του όψη η οποία είναι σκιερή τα απογεύματα και μια άλλη, στην αντίθετη νοτιοδυτική του όψη, η οποία είναι σκιερή νωρίς τα πρωινά, λόγω του προσανατολισμού της κατοικίας. Αριστερά του, είναι ο χώρος της κουζίνας ο οποίος έχει πρόσβαση σε μια από τις πίσω ταράτσες. Μετά ακολουθεί ένας μικρός διάδρομος με βιβλιοθήκη, που οδηγεί στα δύο υπνοδωμάτια και σε ένα μπάνιο. Και τα δύο επάνω υπνοδωμάτια έχουν τον δικό τους υπαίθριο χώρο, εκ των οποίων το ένα κοιτάζει βορινά και το άλλο μεσημβρινά. Έτσι λοιπόν, όλος ο άνω όροφος, με την διάταξη που

244

245

εικ.239,240,242,243_ εξωτερική άποψη της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες εικ.244,245_ είσοδος στο οικόπεδο της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες εικ.241,246,247_ διαμήκης τομές στη κατοικία διακοπών, Σπέτσες

246 247

136_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 371

_119

248

έχουν οι χώροι του, είναι ανοιχτός προς όλους τους ορίζοντες. Στην αντίθετη πλευρά, πίσω από την βιβλιοθήκη, είναι τοποθετημένη η σκάλα που οδηγεί στον κάτω όροφο. Εκτός από τα δύο υπνοδωμάτια προς το κήπο, στην άλλη πλευρά της κατοικίας, όπου υπάρχει δεύτερη υπηρεσιακή είσοδος, βρίσκεται ένας στεγασμένος χώρος με σταθερές οριζόντιες περσίδες με σκοπό να τον προστατεύουν από τον μεσημβρινό ήλιο. Στο ισόγειο ακόμη, υπάρχει ένα άλλο δωμάτιο και το δεύτερο λουτρό της μονοκατοικίας.

249

εικ.248,249,250_ εσωτερική άποψη του καθημερινού της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες εικ.251,252_ εσωτερική άποψη των υπνοδωματίων της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες

εικ.253_ κάτοψη ισογείου ορόφου της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες εικ.254_ κάτοψη ορόφου της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες ημιυπαίθριος χώρος

250

1

251

_120

252

253

254

αρχές και στοιχεία οργάνωσης:

Οι ημιυπαίθριοι μεταβατικοί χώροι εμφανίζονται με μία διαφορετική σχεδιαστική προσέγγιση σε αυτό το έργο κατοικίας του αρχιτέκτονα. Το “υπόστεγο εισόδου” στον όροφο είναι ο γνωστός ημιυπαίθριος του Κωνσταντινίδη, ενώ καμία άλλη προεξοχή (στέγαστρο ή πέργκολα) δεν διασπά τους όγκους. Ο χώρος του καθημερινού, μπορεί να μετατραπεί σε ένα μεγάλο ημιυπαίθριο χώρο, ανοίγοντας τις εξώθυρές του προς τη βορινή και προς τη μεσημβρινή ταράτσα μετατρέποντας το κλειστό εσωτερικό σε ένα υπόστεγο137. Η καθαρή μορφή και η κατασκευαστική ειλικρίνεια του έργου, είναι απόλυτα εξαρτημένη από τον χώρο που τοποθετήθηκε το οικοδόμημα και συνεπώς από τα στοιχεία που τον απαρτίζουν. Τέτοια στοιχεία, τα οποία ορίζουν την ογκοπλαστική μορφή του κτιρίου αποτέλεσαν: το κλίμα, το ανάγλυφο του εδάφους, ο προσανατολισμός, η θέα και η οργάνωση των λειτουργιών. Ο σκελετός του κτιρίου είναι από πέτρινους τοίχους, που ο καθένας έχει μήκος 2μ. και φέρουν το δάπεδο και το δώμα, τα οποία είναι από μπετόν αρμέ. Τα πέτρινα αυτά υποστυλώματα, στη γραμμική τους διάταξη, αφήνουνε κενό 2μ. ή 4.μ. Οι πέτρινοι τοίχοι είναι επενδυμένοι με “λάσπη” (ασβεστοκονίαμα) επειδή οι φυσικές πέτρες της περιοχής δεν ήταν ιδιαίτερα “όμορφες”, από τη φύση τους138.

137_ ό.π. σελ. 371 138_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, Τεύχος 2, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 33

255 256 εικ.255,256_ άποψη του ημιυπαίθριοι εισόδου της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες εικ.257,259_ ασβεστοκονίαμα στις όψεις της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες εικ.258_ φυσική πέτρα της περιοχής, Σπέτσες

257

258

259

_121

Το χρώμα και τα υλικά κατασκευής είναι ίδια όπως στα άλλα έργα του αρχιτέκτονα, μόνο που η εξωτερική επικάλυψη της κατοικίας καλύφθηκε με σοβά. Οι σπετσιώτικες τεχνικές με τις οποίες χτίζανε τους τοίχους, επέβαλαν την χάραξη ανάμεσα στο κονίαμα, το λεγόμενο “σαρδέλωμα”. Αυτή η τεχνική αποτελείται από οριζόντιες γραμμές σε εσοχές ώστε να μη δημιουργούνται με τον καιρό ρωγμές ή σκασίματα στους τοίχους. Πολλοί από τους εργάτες που το έκαναν, μερικές φορές σχεδίαζαν διάφορες παραστάσεις όπως, κλωνάρια ελιάς, ψάρια, καράβια και ήλιους. Αυτό, το έβρισκε διασκεδαστικό ο Κωνσταντινίδης και τους επέτρεπε να το κάνουν139, καθώς ήταν ένα μοναδικό στοιχείο του τόπου που εξέφραζε την Ελληνικότητα στο έργο του. Έτσι, οι τοίχοι ασβεστώθηκαν όπως και το εμφανές μπετόν, για να φαίνονται πιο καθαρά τα “χαράγματα – σχεδιάσματα”. Μόνο τα συρόμενα υαλοστάσια και τα συρόμενα εξώφυλλα, σε παράθυρα και σε εξώθυρες είναι ελαιοχρωματισμένα σε ανοιχτό σταχτί. Στο εσωτερικό υπάρχουν κάποιο τοίχοι βαμμένοι σε ώχρα ή σε ένα σκούρο σταχτί, σχεδόν μαύρο140.

260 εικ.260,261_ ασβεστοκονίαμα στις όψεις της κατοικίας διακοπών, Σπέτσες

261

262

1

263

_122

264

εικ.262_ συρόμενα υαλοστάσια και εξώφυλλα χρωματισμένα σε ανοιχτό σταχτή, κατοικία διακοπών, Σπέτσες εικ.263,264_ εσωτερική άποψη των χρωμάτων της, κατοικίας διακοπών, Σπέτσες

139_ Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001 140_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, Τεύχος 2, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 33

Ο σεβασμός και η ένταξη στο ελληνικό τοπίο, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην Αρχιτεκτονική αυτής της κατοικίας. Ο αρχιτέκτονας, Άρης Κωνσταντινίδης, μέσα από το έργο του τόνισε το σεβασμό του τοπίου και της φύσης. Όλοι οι χώροι έχουν άμεση πρόσβαση με το εξωτερικό-ύπαιθρο. Ακόμη, η πλήρη αξιοποίηση της θέας ήταν βασικό μέλημα του αρχιτέκτονα. Από τη μία μεριά του, έχει την ανοιχτή θάλασσα και από την άλλη τις σπετσιώτικες βουνοκορφές. Η κατοικία αυτή, αποτέλεσε πρωτοπόρο σπίτι για την εποχή εκείνη στις Σπέτσες, διότι ίσως ήταν το μοναδικό που απαντούσε στο ζήτημα της επαφής με την φύση. Τα σπίτια των Σπετσών, τα οποία ήταν μεγάλα αρχοντικά, αποτελούνταν από κεραμίδια στη στέγη και διέθεταν μικρά ανοίγματα στις όψεις. Δεν υπήρχαν χώροι σε άμεση επαφή με το έξω, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει το στοιχείο της ελευθερίας, μια αίσθηση που προκαλούσε η κατοικία διακοπών στις Σπέτσες141.

265

εικ.265,266,267_ εσωτερική χώροι σε άμεση σχέση με το ύπαιθρο, κατοικία διακοπών, Σπέτσες

141_ ό.π. σελ. 371

266

267

_123

3. εργατικές κατοικίες στην Θεσσαλονίκη

268 εικ.268_ εργατικές κατοικίες, Ν. Φιλαδέλφεια, Άρης Κωνσταντινίδης

269 εικ.269_ εργατικές κατοικίες, Άγιος Ιωάννης Ρέντη, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.269_ εργατικές κατοικίες, Σέρρες, Άρης Κωνσταντινίδης

1 270

Ο Άρης Κωνσταντινίδης, εργάστηκε ως προϊστάμενος στον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας από το 1955 έως το 1957. Μέσα σε αυτό το μικρό χρονικό διάστημα, κατάφερε να σχεδιάσει, μαζί με την Υπηρεσία Μελετών (αρχιτέκτονες και σχεδιαστές), εφτά εργατικές κατοικίες σε διάφορα μέρη της Ελλάδος. Ο αρχιτέκτονας ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το ζήτημα της κατοικίας έχοντας πολλές ανησυχίες και αναζητήσεις γύρω από τη κατασκευή μιας σωστής κατοικίας, ενός “Δοχείου Ζωής”, κάτι το οποίο απαιτούσαν η εποχή, ο τόπος και οι συγκεκριμένες κοινωνικές επιταγές142. Πίστευε ότι η κατοικία πρέπει να ικανοποιεί, έξω από τις υλικές ανάγκες του σώματος και τις συναισθηματικές και ψυχικές ανησυχίες του ανθρώπου προκειμένου να έχει μορφή και πνευματική υπόσταση, να εντάσσεται πλαστικά μέσα στην πνευματικότητα του τοπίου και του φυσικού περίγυρου. Η κοινωνιολογική τοποθέτηση, ο οικονομοτεχνικός οραματισμός και η πλαστική φαντασία συνθέτουν, κατά τον Άρη Κωνσταντινίδη, το μέγεθος και την οργανικότητα του έργου. Κύριο ζήτημα αποτέλεσε η κοινή λύση και η κοινή μορφή, διότι πίστευε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουνε τις ίδιες υλικές και συναισθηματικές ανάγκες. Η οικονομία της κατασκευής τον οδήγησε στην εξοικονόμηση της έκτασης του χώρου της κατοικίας. Δεν ενδιαφέρθηκε τόσο για το μέγεθος των δωματίων μιας κατοικίας, όσο για την λειτουργική συσχέτιση των διαφόρων χώρων της 142_ Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, Τεύχος 1, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992, σελ. 133-138

_124

κατοικίας μεταξύ τους, τον καλό προσανατολισμό και τον αερισμό. Επιπρόσθετα, τόνισε ότι η ζωή δεν αναπτύσσεται μονάχα μέσα στους κλειστούς χώρους της κατοικίας. Γι’ αυτό, σχεδίασε και τον γενικό χώρο όπου τοποθετείται το έργο. Υπολόγισε τις αποστάσεις που θα έχουν τα διάφορα κτίσματα μεταξύ τους, τους δρόμους, τις πλατείες κυκλοφορίας, τους κήπους για τα παιδιά και τους κοινόχρηστους χώρους των διάφορων άλλων κτισμάτων κοινής ωφέλειας143. Σύμφωνα με κάποιο πρόγραμμα που είχε δοθεί από το Διοικητικό Συμβούλιο του Ο.Ε.Κ., έπρεπε τα σπίτια που θα κατασκευαστούν στις εργατικές κατοικίες να είναι για οικογένειες με δύο ή τρία παιδιά. Αυτό σήμαινε, πως η κάθε κατοικία θα έπρεπε να έχει το καθημερινό, δύο υπνοδωμάτια, την κουζίνα και το λουτρό της. Σκοπός του αρχιτέκτονα, ήταν η αναζήτηση της τελειότητας, στην κάθε τυπική λύση, που πήγαζε μέσα από την κατασκευαστική αρτιότητα, η οποία με τη σειρά της εξασφάλιζε τη λειτουργική και τη μορφολογική ποιότητα κάθε κατοικίας. Τελειότητα της κατασκευής, κατά τον Άρη Κωνσταντινίδη, σήμαινε η αναζήτηση μιας τυπικής διάρθρωσης, καθώς ο τύπος μιας κατασκευής και μιας μορφής είναι το καταστάλαγμα του “καλού” αρχιτεκτονήματος144.

143_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1987, σελ. 118 144_ ό.π., σελ. 52-53

271

272

273 εικ.271_ εργατικές κατοικίες, Άγιος Ιωάννης Ρέντη, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.272_ τυποποίηση στην κάτοψη εργατικών κατοικιών, Ν. Φιλαδέλφεια, Άρης Κωνσταντινίδης εικ.273_ κάτοψη εργατικών κατοικιών, Σέρρες, Άρης Κωνσταντινίδης

_125

Ο οικισμός των εργατικών κατοικιών στη Θεσσαλονίκη, οικισμός “Αγία Κυριακή”, μελετήθηκε από τον Άρη Κωνσταντινίδη. Βρισκόταν έξω και μακριά από τα σημερινά όρια της πόλης, αλλά στις μέρες μας, με τις διαδοχικές επεκτάσεις της, ενσωματώθηκε σ’ αυτήν. Πρόκειται για τον πρώτο οικισμό που δημιούργησε ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η κατασκευή του άρχισε το 1955-1956, ενώ κατοικήθηκε σταδιακά από το 1958 έως το 1960. Αν και μικρός στο μέγεθος, 56 κατοικίες, ήταν μια σημαντική πολεοδομική ενότητα. Η μία πλευρά του οικισμού ήταν αυτοτελής και σε μεγάλο βαθμό εσωστρεφής, ενώ από την άλλη, λειτουργούσε ταυτόχρονα και ως μια αναγκαστική πορεία διέλευσης.

274 εικ.274_ μακέτα των εργατικών κατοικιών, Θεσσαλονίκη

Από την εποχή της δημιουργίας του, κατ’ ανάγκη αποτελούσε μια κλειστή γειτονία. Ακόμη και σήμερα παρουσιάζει αυτό τον χαρακτήρα, παρόλο που βρίσκεται κοντά σε σχετικά πυκνοδομημένες αστικές περιοχές, σε αυτό συνέβαλλε και ο τρόπος με τον οποίο μελετήθηκε και οικοδομήθηκε ο οικισμός. Ακόμη, στην περιοχή βρίσκεται και ο ιερός ναός της Αγίας Κυριακής ο οποίος σχεδόν εντάσσεται στον οικισμό και αποτελεί ένα συνδετικό κρίκο επικοινωνίας με τους κατοίκους των κοντινών περιοχών.

οικοδομικά μπλοκ κατοικιών κίνηση πλατεία ιερός ναός Αγίας Κυριακής

275

1

_126

Ο οικισμός αυτός, είναι ένα από τα πιο σημαντικά παραδείγματα σχεδιασμού των εργατικών κατοικιών και περιλαμβάνει αυτόνομες διώροφες μονοκατοικίες. Πιο συγκεκριμένα έχει 56 βασικού τύπου κατοικίες, που τοποθετούνται “εν σειρά” και σχηματίζει δέκα οικοδομικά μπλοκ, δύο των τεσσάρων και οκτώ των έξι κατοικιών. Η Αρχιτεκτονική αυτή προσέγγιση, στόχευε στη συγκέντρωση των κατοίκων γύρω από φυσικούς χώρους. Η κάθε κατοικία είναι ανεξάρτητη, χωρίς να έχει κάποια άλλη από πάνω της. Οι

κατοικίες αυτές παρουσιάζουν το χαρακτηριστικό να συνδυάζονται πάντοτε με δεύτερη κατοικία αντισυμμετρικής διάταξης και να αποτελούν ένα χαρακτηριστικό τύπο ζεύγους κατοικιών. Οι 56 στενομέτωπες διώροφες μονοκατοικίες, έχουν στο ισόγειο το καθημερινό με την τραπεζαρία και την κουζίνα, ενώ στον πάνω όροφο έχουν δύο υπνοδωμάτια και ανάμεσα τους το λουτρό και τη σκάλα. Ο οικισμός έχει ακόμη χαραγμένο δίκτυο δρόμων, πεζοδρόμων και μια μικρή πλατεία. Οι κατοικίες σε συντριπτικό ποσοστό είναι ιδιόκτητές. Στην σημερινή κατάσταση ο οικισμός κατοικείτε κατά το 80%. Όλοι οι κάτοικοι έχουν κάνει τουλάχιστον επεμβάσεις συντήρησης ενώ οι περισσότεροι πραγματοποίησαν αλλαγές και επεκτάσεις, κυρίως στο ισόγειο για να αυξήσουν την περιορισμένη κατοικήσιμη επιφάνεια. Τέλος, τον τελευταίο διάστημα έχουν εμφανίστηκαν σταδιακά αρκετές κατοικίες με προσθήκη σε όροφο145. Στην συνέχεια γίνετε παράθεση των αρχών και των στοιχείων οργάνωσης σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονά Άρη Κωνσταντινίδη, όπως αυτός προέβαλε της έννοια της Ελληνικότητας μέσα στο έργο συλλογικής κατοίκησης του. Σε αυτό, ο αρχιτέκτονας αντιλαμβάνεται και εφαρμόζει την αίσθηση της γειτονιάς και προσδίδει στο έργο την αίσθηση μικρότερης κλίμακας, το οποίο αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των παλιών Αθηναϊκών σπιτιών τις οποίες μελέτησε εκτεταμένα.

145_ Ζ. Καραμάνου, Αποκατάσταση επανάχρηση κτιρίων και συνόλων, Αναβάθμιση προβληματικών οικιστικών περιοχών, εκδ. Γιαχούδη – Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 76-82

276 εικ.275_ απόσπασμα σχεδίου πόλης Θεσσαλονίκης, εργατικές κατοικίες _σχέδια υλοποιημένα από τον Ο.Ε.Κ εικ.276_ κάτοψη ισογείου ορόφου των εργατικών κατοικιών, Θεσσαλονίκη εικ.277_ κάτοψη πρώτου ορόφου των εργατικών κατοικιών, Θεσσαλονίκη

277

_127

280

279

278

277

_σχέδια από το αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη εικ.278_ κάτοψη ισογείου ορόφου, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη εικ.279_ κάτοψη ορόφου, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη εικ.280_ διαμήκης τομές, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη κλειστό εσωτερικό ημιυπαίθριος χώρος / εξώστης αυλή εικ.281_ όψεις, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη

281 1

_128

αρχές και στοιχεία οργάνωσης:

Οι ημιυπαίθριοι μεταβατικοί χώροι, βρίσκονται στο ισόγειο τμήμα της κάθε κατοικίας. Ο ένας είναι τοποθετημένος στο ισόγειο της κύριας όψης και φιλοξενεί την είσοδο στο καθημερινό, ενώ ο άλλος βρίσκεται στην απέναντι πλευρά, λειτουργώντας βοηθητικά για τον χώρο της κουζίνας. Παράλληλα, στα σχέδια του Άρη Κωνσταντινίδη υπήρχε και ένας στεγασμένος χώρος με την μορφή του “εξώστη” στον επάνω όροφο, όπου θα χρησίμευε για την εκτόνωση του μεγάλου υπνοδωματίου, άλλα στην εφαρμογή του έργου δεν κατασκευαστικέ τελικά, κάνοντας έτσι μια μικρή τροποποίηση στον τρόπο εισόδου στο ισόγειο της κατοικίας.

282

_σχέδιο από το αρχείο του Άρη Κωνσταντινίδη εικ.282_ διαμήκης τομή, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη ημιυπαίθριος χώρος

283

284

_υλοποιημένη άποψη από τον Ο.Ε.Κ εικ.283,284_ άποψη του έργου το 1960, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη εικ.285_ σχέδιο αποτύπωσης υφιστάμενης κατάστασης, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη

285

_129

Η καθαρή μορφή και η κατασκευαστική ειλικρίνεια του έργου, είναι ευδιάκριτη και σε αυτήν την σχεδιαστική προσέγγιση του αρχιτέκτονα. Η μορφή των κατοικιών είναι ορθογώνια και όλα μαζί σχηματισμένα σε μπλοκ δημιουργούν ένα διώροφο μεγάλο, επίσης ορθογώνιο, “καθαρό” κτίριο σε κάτοψη. Ο σκελετός των κατοικιών είναι από μπετόν αρμέ και διαγράφεται στην εξωτερική όψη αφήνοντας τα κατασκευαστικά στοιχεία να προβάλλονται στο έργο.

286

Το χρώμα και τα υλικά κατασκευής, αποτελούνται από απλές και καθαρές επιλογές του αρχιτέκτονα. Οι τοίχοι είναι από σοβαντισμένο τούβλο και ήταν βαμμένοι σε έντονα χρώματα. Η σημερινή μορφή των κατοικιών έχει τροποποιηθεί σημαντικά από την αρχική πρόταση του Άρη Κωνσταντινίδη, έτσι στο οικισμό παρουσιάζεται μια ποικιλομορφία όψεων και χρωμάτων ανάλογα με την αισθητική του εκάστοτε ιδιοκτήτη της κατοικίας.

287

288 εικ.286,287,288_ υφιστάμενη κατάσταση του οικισμού, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη εικ.289,290_ άποψη του έργου το 1960, εργατικές κατοικίες, Θεσσαλονίκη

1

289

_130

290

Ο σεβασμός και ένταξη στο ελληνικό τοπίο, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην Αρχιτεκτονική αυτού του έργου. Ο Άρης Κωνσταντινίδης, μέσα από το έργο του, στόχευε στη συγκέντρωση των κατοίκων γύρω από φυσικούς χώρους, δημιουργώντας διάσπαρτες γειτονιές. Αυτό το στοιχείο αποτελεί κληροδότημα από την ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκτονική, που δημιουργούσε την αίσθηση της γειτονιάς, κάτι που ο αρχιτέκτονας σεβάστηκε και θέλησε να εντάξει στο έργο κατοίκισής του. Μια τυπική λύση που έδινε στην κάθε κατοικία ήταν ένας δικός της κήπος, με ένα μέρος του να βρίσκεται μπροστά από το καθημερινό και το άλλο στην αντίθετη όψη της κατοικίας στην πλευρά της κουζίνας.

291

292

293

εικ.291,292,293,294_ υφιστάμενη κατάσταση του οικισμού, εργατικές κατοικίες, 286 287 Θεσσαλονίκη

294

_131

«Όλη μας η ζωή, ή ύπαρξη μας, το είναι μας, αποτυπώνονται και ζούνε στην αληθινή αρχιτεκτονική μορφή, έτσι που η σύγχρονή μας πραγματικότητα να αφήνει τα ίχνη της στη ροή της ιστορίας»146.

146_ Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθηνά 1987, σελ. 197

[επίλογος] Ο Άρης Κωνσταντινίδης διακρίθηκε ως προσωπικότητα, κυρίως από την ευαισθησία του για την προσέγγιση αρχιτεκτονικών θεμάτων. Από πολύ νωρίς ανέπτυξε την δική του κριτική ματιά σε όσα διαδραματίζονταν γύρω του. Ήταν ο πρώτος που διέκρινε ότι το μέλλον της ελληνικής Αρχιτεκτονικής θα πρέπει να προσανατολιστεί στην σύζευξη δύο δρόμων. Ανάμεσα στις αξίες του Μοντέρνου κινήματος και την κληρονομιά της παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής. Προσπάθησε να αφουγκραστεί και να αναζητήσει τα στοιχεία που απαντούν στο ζήτημα της Ελληνικότητας. Εντόπισε την ουσία και την εξωτερίκευσε με τον δικό του μοναδικό τρόπο γραφής, με μια λιτότητα και ένα σεβασμό απέναντι στο πνεύμα του ελληνικού χώρου.

Στα έργα κατοίκησής του, όπου μελετήθηκαν στην ερευνητική εργασία, διαπιστώθηκε ότι το σύγχρονο πνεύμα και η ταυτότητα του ελληνικού τόπου γεφυρώνονται αρμονικά. Ο αρχιτέκτονας με γνώμονα τις θεωρητικές του αναζητήσεις σχεδίαζε “Δοχεία Ζωής”. Η ένταξη του οικοδομήματος στο τοπίο, η σχέση της μορφής με την λειτουργία και τα ασαφή όρια του εσωτερικού κλειστού και του έξω - ύπαιθρο, είναι η λογική που ακολουθήσε στα έργα του. Σε όλη του την πορεία με την έντιμη στάση, το πηγαίο ταλέντο και την καθαρή σκέψη υπερασπίστηκε την αρχιτεκτονική του. Σχεδίαζε έργα με ταπεινότητα, σεβασμό προς το τοπίο και κατασκευαστική ειλικρίνεια. Χρησιμοποιούσε τοπικά υλικά και λάμβανε υπ’ όψιν του το κλίμα, το φως, τη θέα και το χρώμα, πετυχαίνοντας να προβάλλει την Ελληνικότητα μέσα από τα έργα του, δίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο απτό παράδειγμα για τα πιστεύω του. Η χαρακτηριστική γραφή στα έργα του δεν κατάφερε να γίνει απ’ όλους αποδεκτή. Αυτό οφείλεται, κυρίως, στο γεγονός ότι οι περισσότεροι δεν αντιλήφθηκαν τις πολύπλευρες θεωρητικές βάσεις του Άρη Κωνσταντινίδη. Παρ’ όλ’ αυτά, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την προσφορά του στην ελληνική Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα, καθώς έχει αφήσει ως κληρονομιά μια πολύτιμη σειρά έργων που αποτελούν ανεκτίμητο αρχιτεκτονικό, κριτικό, θεωρητικό και διδακτικό θησαυρό. Ο ίδιος κατόρθωσε να δημιουργήσει ρεύμα γύρω από τις απόψεις του και συνεχίζει να επηρεάζει τους νέους αρχιτέκτονες μέχρι σήμερα.

_133

[βιβλιογραφία]

βιβλία

_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984 _Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992 _Α. Κωνσταντινίδης, Τα Προλεγόμενα, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1989 _Γ. Λάββας, Σύντομη ιστορία της αρχιτεκτονικής, εκδ. University Studio Press, Αθήνα 1986 _Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992 _Α. Κωνσταντινίδης, Δυο “χωριά” απ’ τη Μύκονο, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα, 1947 _Α. Κωνσταντινίδης, Σύγχρονη αληθινή αρχιτεκτονική, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1978 _Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθηνά 1987 _Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1981 _Α. Κωνσταντινίδης, Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα 1983 _Α. Κωνσταντινίδης, Τα Θεόχτιστα, εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Κρήτη 2008

_ Le Corbusier, Vers une architecture, Παρίσι 1923 _W. Gropius, The new architecture and the Bauhaus, London 1935

1

_Δ. Τσάκωνα, η γενιά του 30 τα πριν και τα μετά, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1988 _Φ. Μ. Τσιγκάκου, Τα πορτραίτα του Φαγιούμ και η γενιά του 30 στην αναζήτηση της ελληνικότητας, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1998 _Ο. Δουμάνης, Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, εκδ. Αρχιτεκτονικών θεμάτων, Αθήνα 1984

_136

_ Σ. Κονταράτος, Η Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα, εκδ. Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2000 _Ν. Βαλσαμάκης, Βαλσαμάκης Νίκος αρχιτέκτων, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2007 _Κ. Δοξιάδης, Αι θυσίαι της Ελλάδος κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, Αθήνα 1946 _S. Giedion, Space, Time and Architecture, εκδ. Harvard University Press, Cambridge Massachusetts 1966 _Ζ. Καραμάνου, Αποκατάσταση επανάχρηση κτιρίων και συνόλων, Αναβάθμιση προβληματικών οικιστικών περιοχών, εκδ. Γιαχούδη – Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη 1997 _Ι. Παπαϊωάννου, Ε. Βασιλικιώτη, Η κατοικία στην Ελλάδα, εκδ. Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος. Αθήνα 1975 _ K. Frampton, , Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, ιστορία και κριτική, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1993 _Ζ. Κοτιώνης, Η τρέλα του τόπου – Αρχιτεκτονική στο ελληνικό τοπίο ,εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2004 _Α. Καραντώνης, Εισαγωγή στη νεότερη ποίηση, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1958 _Τ. Καγιαλής, Η επιθυμία για το μοντέρνο. Δεσμεύσεις και αξιώσεις της λογοτεχνικής διανόησης στην Ελλάδα του 1930, εκδ, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007

_137

έντυπα μέσα

_Θ. Λάλας, συνέντευξη στον Άρη Κωνσταντινίδη, εφημ. Το Βήμα, Αθήνα 1993 _Δ. Κωνσταντινίδης, Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδη, Υπουργείο Τουριστική ΑνάπτυξηςΕΟΤ, 2008 _Ε. Μ. Χαρίτου, Ο λόγος των καλλιτεχνών της Γενιάς του ’30 στον περιοδικό τύπο της εποχής και η εικαστική του αντιστοίχιση, Μεταπτυχιακή εργασία Θεσσαλονίκη 2011

1

_138

οπτικοακουστικά μέσα

_Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001, https://vimeo.com/76715367 _Βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων δημιουργών-καλλιτεχνών, Αρχιτεκτονική: Άρης Κωνσταντινίδης, Αθήνα 1919-1993, MAX PRODUCTIONS για το Υπουργείο Πολιτισμού, http://www.youtube.com/watch?v=12ljoLcUz8Q _Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων, Άρης Κωνσταντινίδης - Δοχεία ζωής https://www.youtube.com/watch?v=n9Ervvtx4gY

_139

ηλεκτρονικές πηγές

_Γ. Μπέκος, Τα Δοχεία Ζωής του Άρη Κωνσταντινίδη, http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=404053 _Δ. Τζιόβας, Ελληνικότητα και γενιά του ’30, http://www.nnet.gr/cogito/cogito%20downloads/cog06_p.6-9.pdf _Α. Αργυρίου, Η μεγάλη του Μεσοπολέμου γενιά, http://web.archive.org/web/20120118010518/archive.enet.gr/online/online_issues?pid=51&dt=2 1/06/2002 _Γ. Κ. Γιαννίτσαρης, Η ελληνική μεταπολεμική αρχιτεκτονική, http://www.archaiologia.gr/wpcontent/uploads/2011/07/106-9.pdf _Σ. Ιωακειμίδου, Κ. Παπαγγελόπουλου, Τ. Παπαϊωάννου, Η αξία μελέτης της παράδοσης κατά τον Άρη Κωνσταντινίδη μέσα από το βιβλίο του ¨Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια¨ _Α. Τσιλιγιάννης, Η ελληνικότητα στη Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, http://panagiotisandriopoulos.blogspot.gr/2012/11/blog-post_9.html _Τ. Μπίρης Απόσπασμα από το κείμενο του Τάσου Μπίρη, σε εκδήλωση στο Μουσείο Μπενάκη, http://www.aixmi.gr/index.php/diarkhs-arhs-kwnstantinidhs/ _https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CF%81%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CF%89%CE %BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CE%B 4%CE%B7%CF%82, 01/07/2017 _https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_architecture

1

_http://www.wikiwand.com/el/%CE%93%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%AC_%CF%84% CE%BF%CF%85_%E2%80%9930 _http://www.artmag.gr/articles/art-articles/about-art/item/675-greekpaintingpart2 _http://enpoermionis.blogspot.gr/2012/05/30.html

_140

_https://www.decobook.gr/design-history/spoudi-sto-kinima-tou-monternismoy _http://fotodendro.blogspot.gr/2012/01/30.html _https://el.wikipedia.org/wiki/ Νικόλαος_Βαλσαμάκης_(αρχιτέκτονας) _https://el.wikipedia.org/wiki/Τάκης_Ζενέτος _http://www.greekarchitects.gr/gr/επιλεγόμενα/το-αντι-παράδειγμα-του-Άρη-κωνσταντινίδηid11026 _http://www.arch.uth.gr/uploads/projects/362/files/43_Dimopoulou_Gika_text.pdf _http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B92_t.html _http://www.efsyn.gr/arthro/spiti-tis-odoy-arhimidoys _http://www.designhome.gr/arxitektoniki/arxitektonimata/265-2011-11-01-07-43-54 _http://journal.eahn.org/articles/10.5334/ah.bx/ _http://parallaximag.gr/thessaloniki/chartis-tis-polis/ergatikes-katikies

_141

[πηγές εικόνων]

βιβλία

_ Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984 _Α. Κωνσταντινίδης, Εμπειρίες και περιστατικά – Μια αυτοβιογραφική Διήγηση, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992 _Α. Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1992 _Α. Κωνσταντινίδης, Δυο “χωριά” απ’ τη Μύκονο, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα, 1947 _Α. Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα 1940-1982 + βιβλιογραφία, εκδ. Άγρα, Αθηνά 1987 _Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1981 _Α. Κωνσταντινίδης, Τα παλιά Αθηναϊκά σπίτια, εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα 1983 _Α. Κωνσταντινίδης, Τα Θεόχτιστα, εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Κρήτη 2008 _ Σ. Κονταράτος, Η Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα, εκδ. Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2000 _Ζ. Καραμάνου, Αποκατάσταση επανάχρηση κτιρίων και συνόλων, Αναβάθμιση προβληματικών οικιστικών περιοχών, εκδ. Γιαχούδη – Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη 1997 _ K. Frampton, , Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, ιστορία και κριτική, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1993

1

_144

_Ο. Δουμάνης, Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, εκδ. Αρχιτεκτονικών θεμάτων, Αθήνα 1984 _Φ. Μ. Τσιγκάκου, Τα πορτραίτα του Φαγιούμ και η γενιά του 30 στην αναζήτηση της ελληνικότητας, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1998

οπτικοακουστικά μέσα

_Α. Καρακάσης, Με εργοδότη τη ζωή, Άρης Κωνσταντινίδης, τηλεοπτική εκπομπή: Παρασκήνιο, Cinetic για την ΕΡΤ, Αθήνα, 2001, https://vimeo.com/76715367 _Βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων δημιουργών-καλλιτεχνών, Αρχιτεκτονική: Άρης Κωνσταντινίδης, Αθήνα 1919-1993, MAX PRODUCTIONS για το Υπουργείο Πολιτισμού, http://www.youtube.com/watch?v=12ljoLcUz8Q _Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων, Άρης Κωνσταντινίδης - Δοχεία ζωής https://www.youtube.com/watch?v=n9Ervvtx4gY

_145

ηλεκτρονικές πηγές

_http://panagiotisandriopoulos.blogspot.gr/2012/11/blog-post_9.html _http://1.bp.blogspot.com/-XSeOChFmUEA/Tn2vLoIvhI/AAAAAAAAA6Y/RnT1zxiKihE/s1600/big_350165_3606_03_Kostantinidis_300.jpg _http://attikanet.blogspot.gr/2015/08/blog-post_72.html _http://architextus.blogspot.gr/2014/01/14.html _https://gr.pinterest.com/pin/159314905541218617/ _http://www.aixmi.gr/wp-content/uploads/2011/06/04.jpg _http://inferlo712.tumblr.com/post/143946200677/onsomething-aris-konstantinidis-k _http://www.lifo.gr/mag/features/2726 _http://1.bp.blogspot.com/OAJIYPvlQ_U/Tn2l_jQ4SFI/AAAAAAAAA6M/X1CAqnwbRK8/s1 600/Konstantinidis.jpg _http://www.presidentsmedals.com/Entry-13950 _http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=404053 _http://triantafylloug.blogspot.gr/2012/11/ _http://clioturbata.com/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/xe niahotelfessaedit/

1

_http://www.filmfestival.gr/docfestival/2007/index.php?page=filmdetails&ln=gr&box=greek&id =707 _https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_architecture _https://mariusguillemot.wordpress.com/tag/auguste-perret/ _http://parisisinvisible.blogspot.gr/2009/02/hygienic-housing-part-2.html

_146

_https://www.wien.info/en/sightseeing/sights/art-nouveau/wagner-works _http://www.jbdesign.it/idesignpro/steiner%20loos.html _https://en.wikiarquitectura.com/building/bauhaus-building-in-dessau/ _http://www.greeklanguage.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=39 _http://www.kefalonitikanea.gr/2015/11/blog-post_59.html _http://www.portoni.gr _http://www.efsyn.gr/arthro/sholeio-tis-odoy-koletti _http://www.kritipoliskaihoria.gr/2015/05/blog-post_20.html _http://www.athensattica.gr _http://www.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=185 _http://www.lifo.gr/mag/features/2438 _https://filopappou.wordpress.com/2011/02/22/1-77/

_http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B87_t.html _http://www.greekarchitects.gr/images/news/xeniafiloxenia.2011.12.tramp.jpg _http://www.androsportal.gr/to-xenia-tis-androu/ _http://polytexnikanea.gr/WP3/?p=34556 _https://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=71&t=270893 _http://domesindex.com/buildings/anoikodomhsh-santorinhs/ _http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B85_t.html

_147

_http://vintage-files.blogspot.gr/2013/11/blog-post_3532.html _http://cosmopoliti.com/o-thrilikos-arxitekton-valsamakis/ _http://domesindex.com/buildings/polykatoikia-sthn-odo-semiteloy-5/ _http://domesindex.com/buildings/katoikia-sth-filo8eh/ _http://domesindex.com/buildings/katoikia-sthn-anabysso/ _http://archkelly.weebly.com/greek-version.html _http://domesindex.com/buildings/3enodoxeio-mont-parnes-sthn-parnh8a/ _https://www.auth.gr/history _http://parallaximag.gr/thessaloniki/apth _https://skeletos.gr/tag/%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BD %CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/ _http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B74_t.html _https://sinialo.espiv.net

_https://contramee.wordpress.com _http://www.tourismlandscapes.gr/content/1960-xenia-motel-kalambaka-aris-konstantinidis

1

_http://architecturepastebook.co.uk/post/37133669090/onsomething-onsomething-ariskonstantinidis _ http://www.archaiologia.gr/blog/ _http://www.in2life.gr/escape/hotel/article/273542/xenia-poros-image-oi-protes-voyties-toyhronoy.html

_148

_https://evangelinoscostas.wordpress.com/ _λήψη φωτογραφιών από το Google earth street view

_149