Εικόνα εξωφύλλου: Ζωγραφικός πίνακας που απεικονίζει περιοχή της Αθήνας από την συλλογή του Ντάνιελ Ριτς με θέμα «Αρχιτεκτονική και δομή» όπου απεικονίζει πόλεις και κτίρια από όλο τον κόσμο. Μέσα από τους πίνακές του προσπαθεί να παρουσιάσει τον ρόλο της αρχιτεκτονικής σε πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο και την δύναμή της στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία.
Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ερευνητική Εργασία Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Mediterranean Futures” Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ρόδη Άλκηστις Φοιτήτρια: Αδαμίδου Ελένη
(Daniel Rich, “Athens”, 2017, Ακρυλικό, 72 x 59”)
396 ημέρες, Αθήνα: Παρατηρώντας τα κτιριακά κελύφη, συναρτήσει των ανθρωπίνων δράσεων.
Αθήνα Ιανουάριος 2019
Abstract Whatever surrounds us, creates and develops our personality and character. The space we grew up in, our bedroom, our living room, the house or the apartment we live in, are the spaces that giving us our first and most important stimuli. Also important is the space where we move, work, act and interact with people and the surroundings. Whatever surrounds us and activates our sensory organs, wherever and whenever we are, relates only with two situations: the “open” city with its streets, sidewalks and buildings or the enclosed shell of an indoor “closed” space. The city from the outside to the inside or -the opposite- the city from the inside to the outside. Whatever the case, the two situations are interconnected, since there can not be the one without the other, the inside without the outside, the closed without the open space. They are interdependent so giving meaning and substance to each another. However, the effort of public space management by its users and the signaling of private space, are strongly controversial. One begins when the other ends, in many cases the boundaries are mixed and eventually lost and create awkward situations. Most of the time, the public space remains totally overcrowded and indifferent to the private one. The most awkward area of the city, the boundaries between the two situations, the “walls” that protects us from the outside, the point where the private meets the public, are the urban shells, the outer skins of the apartment buildings, including all the individual their components, which in most cases are sadly ignored. Τhe result of this situation is the increase in negative reactions and the wrong treatment. What we have so long ignored has the ability to offer us what we have been looking for, what we have lost, what we always chase and when we connect with it, it redeems our well-made pressing routine. The power of the Mediterranean climate must be identified with the everyday needs of the modern man, while the sun and the “living in the outside” must become the greatest good that every Greek is looking for.
Περίληψη Οτιδήποτε μας περιβάλλει δημιουργεί και αναπτύσσει την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα μας. Ο χώρος στον οποίο μεγαλώσαμε, το δωμάτιο, το σαλόνι, το διαμέρισμα στο οποίο ζούμε, είναι τα πρώτα και σημαντικότερα μας ερεθίσματα. Σημαντικός βέβαια είναι και ο χώρος στον οποίο κινούμαστε, δρούμε και αλληλοεπιδρούμε με τους ανθρώπους. Αυτό που κάθε φορά μας περιβάλλει και ενεργοποιεί τα αισθητήρια μας όργανα, σε οποιοδήποτε σημείο και αν βρισκόμαστε, μια οποιαδήποτε χρονική στιγμή, σχετίζεται αποκλειστικά με δύο καταστάσεις: την ανοιχτή πόλη με τους δρόμους, τα πεζοδρόμια και τα κτίρια, ή μεμονωμένα, το κτιστό κέλυφος ενός χώρου. Η πόλη από έξω προς τα μέσα ή το αντίθετο, η πόλη από μέσα προς τα έξω. Όπως και να ’χει, οι δύο περιπτώσεις αλληλοσυνδέονται, αφού δεν μπορεί να υπάρξει η μία χωρίς της άλλη, το μέσα χωρίς το έξω, το κλειστό χωρίς το ανοιχτό. Αλληλεξαρτιόνται ώστε να δίνουν νόημα και υπόσταση η μία στην άλλη. Όμως, η προσπάθεια διαχείρισης του δημόσιου χώρου από τους χρήστες και η σηματοδότηση του ιδιωτικού χώρου, παρουσιάζουν έντονη αντιπαράθεση. Το ένα ξεκινάει εκεί που τελειώνει το άλλο, με πολλές περιπτώσεις τα όρια να αναμιγνύονται και τελικά να χάνονται και να δημιουργούν αμήχανες καταστάσεις. Τις περισσότερες φορές ο δημόσιος χώρος παραμένει εντελώς παραγκωνισμένος και αδιάφορος σε σχέση με τον ιδιωτικό. Το πιο αμήχανο σημείο της πόλης, το όριο μεταξύ των δύο καταστάσεων, το φράγμα που μας ‘προστατεύει’ από το έξω, το σημείο εκείνο που το ιδιωτικό συναντάει το δημόσιο, είναι τα αστικά κελύφη, η εξωτερική επιδερμίδα των πολυκατοικιών που στις πλείστες περιπτώσεις δυστυχώς αγνοείται. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης η αύξηση των αρνητικών αντιδράσεων και της λανθασμένης αντιμετώπισης. Αυτό λοιπόν που τόσο καιρό αγνοούσαμε έχει την δυνατότητα να μας προσφέρει αυτό που ψάχναμε, αυτό που έχουμε χάσει, αυτό που κατά καιρούς κυνηγάμε και που μας λυτρώνει κάθε φορά που τυχαίνει και το συναντήσουμε μέσα στην αυτοδημιούργητη πιεστική καθημερινότητα που με τόσο κόπο καταφέραμε να στήσουμε. Η δύναμη του μεσογειακού κλίματος οφείλει να ταυτιστεί με τις καθημερινές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου ενώ ο ήλιος και «η ζωή στο έξω» πρέπει να γίνει το μεγαλύτερο αγαθό που αναζητεί κάθε Έλληνας.
5
Προοίμιο
«Πρέπει να νιώσεις από σκοτάδι για ν’ αγαπήσεις το φως.» Αργύρης Εφταλιώτης, 2006 Εκτιμάται κάτι μονάχα όταν χάνεται, όταν αφήνεται και όταν ξεχνιέται. Ο ανθρώπινος νους αντιλαμβάνεται κάτι όταν αυτό παύει να συμβαίνει ή να υπάρχει. Η γοητεία του τοπίου κρύβεται στην προσωπική αντίληψη του χώρου από τους χρήστες. Η κατανόηση του δομημένου περιβάλλοντος, και η αντίληψη της δυναμικής του πιθανότατα να επέλθει μονάχα μέσω μιας επιθετικής και βίαιης κατάστασης. Μόνο όταν το δομημένο περιβάλλον εξασθενίσει, θα αντιληφθεί ο ανθρώπινος νους την αξία του άχρηστου μέχρι στιγμής χώρου.
Πίνακας: Daniel Rich, Athens, 2018
6
Ατενίζοντας το αθηναϊκό αστικό τοπίο από ψηλά, ο νους αρχίζει να πλάθει ιστορίες. Οι ανθρώπινες δράσεις της καθημερινότητας κρύβονται πίσω από το οπλισμένο σκυρόδεμα και τις τέντες ηλιοπροστασίας. Η ρουτίνα της καθημερινότητας έχει συμπιέσει τις ανθρώπινες δράσεις. Οι σχέσεις και οι ανέσεις έχουν κωδικοποιηθεί σε ανούσια καταναλωτικά προϊόντα, ξενόφερτα και μη ποιοτικά. Ο χρόνος συνεχώς πιέζει τους ανθρώπους, κλείνοντας τους όλο και περισσότερο στο κουτί του διαμερίσματος με τα τυποποιημένα έπιπλα και τα κλειστά απρόσωπα μπαλκόνια. Κανείς δεν έχει περισσευούμενο χρόνο. Όλοι έχουν μετατραπεί σε παραγωγικές μηχανές, και οι στιγμές μετριούνται σε χρήμα και κέρδος. Πίσω όμως από τους απρόσωπους εξώστες κρύβεται μια δόση ελπίδας. Πίσω από τα απρόσωπα κουτιά, τις τέντες και τις γλάστρες σιγοκαίει ο πόθος του ανθρώπου για αναγέννηση. Ο Έλληνας έχει μια βαθιά και αγνή αγάπη για τον ήλιο, που πηγάζει από τους πανάρχαιους χρόνους της εμφάνισης του ελληνικού πολιτισμού. Πάντοτε νοσταλγεί το φως του μεσογειακού ήλιου, τον αέρα, την φύση, την θάλασσα, την αγνή τροφή. Όσο κι αν έχει δεχθεί τη νέα του ζωή, την οποία και απολαμβάνει που τον βοηθάει να εξελιχθεί, να αναπτύξει την κρίση και την αύρα του και να τραφεί με το πνεύμα της εξέλιξης, ο μεσογειακός ήλιος είναι βαθιά ριζωμένος μέσα του. Είναι η πρώτη και τελευταία του ανάγκη, αν και δεν αντιλαμβάνεται την δύναμή του τις περισσότερες φορές.
7
Και ενώ ατενίζεις το τοπίο από το μικροσκοπικό διαμέρισμα στο δώμα - που το μπαλκόνι του είναι δύο φορές μεγαλύτερο από το διαμέρισμα - οι μορφές και τα αντικείμενα, αρχίζουν να γοητεύονται από τις ακτίνες του ήλιου που προσπαθεί να δύσει. Οι τέντες σκιάζουν τις μικρές πράσινες οάσεις. Οι κεραίες και τα δορυφορικά πιάτα αρχίζουν να χορεύουν με τις ακτίνες. Τα ντεπόζιτα και τα ηλιακά πανέλα παίζουν παιχνίδια με το φως που αντανακλάται στις επιφάνειες τους, ολοκληρώνοντας την συγχορδία οργάνων που παίζει δυνατά στα αυτιά σου. Ενώ ο ήλιος χάνεται, και το φως λιγοστεύει, η μελωδία γίνεται πιο αρμονική. Τα αντικείμενα αρχίζουν να χάνονται, οι αντανακλάσεις γίνονται όλο και πιο σημειακές. Και την στιγμή που χάνεται και η τελευταία ηλιακή ακτίνα, το τοπίο γίνεται ζωγραφικός πίνακας. Ένας στρατός από κεραίες - σαν όπλα έτοιμα για επίθεση - στέκονται ακίνητα πάνω σε μια άμορφη και τεθλασμένη σκούρα μάζα χωρίς κλίμακα ή βάθος, με φόντο μια οθόνη κραυγαλέα, μια παλέτα χρωμάτων που υπάρχει μονάχα για μια στιγμή, μέχρι αυτή η στιγμή να τελειώσει, να κρυφτεί, μέχρι την επόμενη ημέρα την ίδια ώρα στο ίδιο σημείο. Και εκείνο το επόμενο ακριβώς λεπτό τα πρώτα φώτα της πόλης ανάβουν. Και εκείνο ακριβώς το λεπτό ένιωσες και αγάπησες το φως που χάθηκε.
8
9
Κεφάλαιο Β’: Δημόσιος Χώρος vs Ιδιωτικός χώρος Εισαγωγικά Β1. Η πόλη ως δυναμικός δημόσιος χώρος Β2. Η πολυκατοικία ως μονάδα του δημόσιου χώρου: Δυναμική και εσωτερική κοινωνική οργάνωση Κεφάλαιο Γ’: Πολυκατοικία: Το περιεχόμενο σε αντιδιαστολή με την κτιριακή επιδερμίδα
Περιεχόμενα Περίληψη | Abstract Προοίμιο Εισαγωγή Σκελετός Στόχος έρευνας Κεφάλαιο Α’: Αθηναϊκή πολυκατοικία: Εμφάνιση και εδραίωση της αθηναϊκής πολυκατοικίας Α1. Η ανοικοδόμηση της Αθήνας Α2. Πολεοδομικό υπόβαθρο Α3. Διεθνές και εγχώριες πολιτικές καταστάσεις Α4. Τι υποστηρίζει ο ΓΟΚ; Α5. Αστική πολυκατοικία Α6. Κτιριακοί Κανονισμοί ΓΟΚ Α7. Αντιπαροχή Α8. Τί συνέβη μετά την πύκνωση του αστικού περιβάλλοντος; Α9. Παρατηρήσεις: Συνέπειες ανοικοδόμησης και εκσυγχρονισμού Α9.1. Οικονομικά συμφέροντα Α9.2. Η πολυκατοικία ως καταναλωτικό προϊόν Α9.3. Κοινωνικές Συνέπειες Α9.3.1 Οριζόντια κοινωνική διαστρωμάτωση Α10. Ανακεφαλαίωση
10
Μέρος Α’. Εσωτερική πολυπλοκότητα Εισαγωγικά Α1. Εσωτερική πολυπλοκότητα - συμπαγές περίβλημα Α2. Συνοπτική περιγραφή εσωτερικής διαμόρφωσης Α3. Ανθρώπινη παρουσία και δράση στο εσωτερικό της πολυκατοικίας
Μέρος Β’. Το κτιριακό περίβλημα Εισαγωγικά Β1. Κτιριακή μορφολογία: Τύποι πολυκατοικιών και τα κτιριακά κελύφη Β2. Προσόψεις πολυκατοικιών Β3. Εξώστης: Η σημασία και η εξέλιξή του ως μορφολογικό και λειτουργικό στοιχείο της πολυκατοικίας. B3.1. Τυπολογίες εξωστών B3.2. Μεγέθη εξωστών B3.3. Στηθαία B3.4. Σύστημα ηλιοπροστασίας B3.5. Χρήσεις και ποιότητες ζωής στους εξώστες B4. Κτιριακές απολήξεις: Ατενίζοντας την πόλη από ψηλά B4.1. Ρετιρέ B4.2. Αφηγήσεις στα δώματα: Ανθρώπινες δράσεις στις αμήχανες κτιριακές απολήξεις Β5. Γενικές Παρατηρήσεις – Σημειώσεις Β6. Συμπεράσματα Κεφαλαίου Συμπεράσματα Επίλογος Βιβλιογραφία
11
Εισαγωγή
Η
πολυκατοικία είναι μια αποτελεσματική, ευέλικτη αλλά και ορισμένη κτιριακή μορφή, που συγκεντρώνει στο εσωτερικό της όλες τις λειτουργίες μιας σύγχρονης και ζωντανής πόλης όπως είναι η Αθήνα, παρ’ όλ’ αυτά με μια μορφή ιεράρχησης. Το ναι μεν αυστηρό, στυφό και συμπαγές περίβλημά της, κρύβει στην πραγματικότητα μια εσωτερική πολυπλοκότητα, που φανερώνει έναν συνεχή εξελικτικό χαρακτήρα, ταυτόχρονα σύγχρονο και διαχρονικό. Η πολυκατοικία είναι η κατοικία της οικοδομής. Είναι το κτίριο που χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα την Αθήνα μετά από την μεγάλη ανοικοδόμηση που κράτησε για πολλές δεκαετίες. Είναι το κτίριο που παράχθηκε ανεξέλεγκτα από τους ανώνυμους κατασκευαστές και τις οικοδομικές εταιρείες, χωρίς ιδιαίτερους περιορισμούς και αντιπαραθέσεις, με την σπάνια συγκατάθεση αρχιτεκτόνων. Στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα όταν τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα έπληξαν όλους τους τομείς της ζωής, ο αρχιτέκτονας έρχεται να ερμηνεύσει και να διαχειριστεί και όχι να κατασκευάσει τον χώρο1. Οι καταστάσεις και οι μηχανισμοί του προηγούμενου αιώνα, όποιο και αν ήταν το αποτέλεσμα, κακώς ή καλώς έχουν δημιουργήσει μια πολυμορφική παλέτα, έναν καμβά που δεν είναι πια λευκός, πάνω στον οποίο ο σύγχρονος αρχιτέκτονας έρχεται να εργαστεί, να μελετήσει, και να τον προσεγγίσει με τον δικό του τρόπο και ιδεολογία έτσι ώστε να προσφέρει μια καινοτόμα και φρέσκια ιδέα για τον πώς το δομημένο περιβάλλον μπορεί να αναζωογονηθεί. Μέσα από τις θεωρίες της αρχιτεκτονικής μάθαμε να κατασκευάζουμε κτίρια, να δημιουργούμε χώρους και περιβάλλοντα. Ελάχιστες όμως ήταν οι στιγμές που αναρωτηθήκαμε τι συμβαίνει
Υπόμνημα φωτογραφίας: Δημήτρης Φιλιππόδης, Τυπική άποψη της Αθήνας, 2000 (πηγή: Δημήτρης Φιλιππόδης, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Μέλισσα, Αθήνα 2001)
12
1 Στο περιοδικό αρχιτέκτονες ο Χ. Κούτελης, γράφοντας στο άρθρο «Αρχιτέκτονας Παιδαγωγός» για τον ρόλο του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα του σήμερα, υποστηρίζει ότι ο σύγχρονος αρχιτέκτονας είναι διαμεσολαβητής και ερμηνευτής όχι μόνο της σύγχρονης ιστορίας της πόλης, των κτισμάτων και του δημόσιου χώρου, αλλά και διαχειριστής του υφιστάμενου δομημένου περιβάλλοντος με έναν δημιουργικό τρόπο, για την αντιμετώπιση των αστικών προκλήσεων. (τ.16/2015, σ.7)
13
στην πραγματικότητα γύρω μας. Αυτό που λείπει πιθανότατα περισσότερο στην αρχιτεκτονική σκέψη είναι το πεδίο αντίληψης του υφιστάμενου δομημένου περιβάλλοντος. Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το δομημένο περιβάλλον και όλα τα επιμέρους συστατικά που το απαρτίζουν μέσα στην μικροκλίμακα του, και τελικά ολοκληρώνουν τον ζωντανό οργανισμό της πόλης, μαζί με άλλα παραπλήσια ερωτήματα απουσιάζουν από την κρίση και αντίληψη του σημερινού αρχιτέκτονα. Είναι κάποια από τα ζητήματα που επείγουν να προβληθούν ώστε να επηρεάσουν τους νέους δημιουργούς οι οποίοι προσπαθούν να εκφραστούν μέσα από το υπάρχον δομημένο περιβάλλον. Η πολυκατοικία είναι το κύτταρο της ελληνικής κοινωνίας. Είναι η «μικρότερη μονάδα μέτρησης» που, όντας πολλαπλασιασμένη με τον εαυτό της προς άπειρο δημιουργεί και ολοκληρώνει τον δομημένο χώρο της πόλης. Αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και ο τρόπος που την αντιλαμβανόμαστε ως μέρος του τοπίου παίζει σημαντικό ρόλο στην αντίληψη του χώρου γύρω μας. Κατά την διάρκεια του προηγούμενου αιώνα η πολυκατοικία εδραιώθηκε και επεκτάθηκε σε όλο το χωρικό πλαίσιο της πρωτεύουσας αλλά και των υπόλοιπων πόλεων της χώρας ως ο θεσμός της τυπικής αστικής ελληνικής κατοικίας, δημιουργώντας ένα αστικό αρχιπέλαγος, όρος που εδραιώθηκε από τον Μασσίμο Κατσιάρι, και μπορεί να παρομοιαστεί με την σε όλους γνωστή ρέουσα εικόνα του αστικού περιβάλλοντος της Αθήνας ή οποιασδήποτε άλλης ελληνικής πόλης. Ο Κατσιάρι στο βιβλίο του αναλύει με ποιητικό τρόπο την δυναμική του Αιγαίου πελάγους που ονομάζει Αρχιπέλαγος, χαρακτηρίζοντας το ως ένα ζωντανό οργανισμό, μια ολοκληρωμένη οντότητα. Κάθε νησί κάθε βραχονησίδα έχει την δική της θέση σε αυτό το σύμπλεγμα μαζών. Η θάλασσα, το υδάτινο στοιχείο, είναι αυτό που τα χωρίζει αλλά και αυτό που τα ενώνει - είναι η μόνη και αποκλειστική δίοδος, το συνδετικό στοιχείο, αλλά και αυτό που τα διατηρεί σε τέλεια αρμονική θέση. Το κάθε νησί έχει τον δικό του δυναμισμό, είναι αυτοδημιούργητο, ανεξάρτητο και με τον δικό του ιδιαίτερο γνώρισμα. Κάθε νησί είναι ξεχωριστό και φέρει μέσα του τον δικό του δυναμικό χαρακτήρα. Όλα τα νησιά μοιάζουν να είναι τα ίδια με την πρώτη ματιά. Όμως κάθε ένα από αυτά έχει κάτι που διαφέρει από το διπλανό του. Δεν έχει να υστερήσει σε τίποτα από το γειτονικό του, γιατί απλούστατα αυτό που έχει το ένα νησί δεν το έχει το άλλο, αλλά και αυτό που λείπει από το ένα νησί βρίσκεται στο διπλανό του. Επομένως τα νησιά είναι ανεξάρτητα και συνάμα αλληλεξαρτόμενα.2 Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με το αθηναϊκό αστικό περιβάλλον. Ο δημόσιος χώρος είναι η θάλασσα και οι αστικές πολυκατοικίες τα νησιά του Αρχιπελάγους. Κάθε πολυκατοικία έχει την δική της μοναδική θέση μέσα στο αστικό 2 Massimo Cacciari, Αρχιπέλαγος
14
Αρχιπέλαγος. Όλα τα δομημένα στοιχεία, από όπου κι’ αν έχουν προκύψει, προδίδουν χαρακτήρα και δυναμισμό στα «αστικά νησιά». Κάθε «νησί» φέρει στο εσωτερικό του μια ποικιλία πληθυσμού, κουλτούρας και ανθρώπινων δραστηριοτήτων, που όμως ζουν αρμονικά μέσα στο ίδιο κέλυφος. Παρ’ όλα αυτά ο δημόσιος χώρος, η «θάλασσα», διατηρεί τα όρια και τις σχέσεις μεταξύ των «νησιών». Χωρίς τη «θάλασσα» τα «νησιά» θα έχαναν την υπόστασή τους, και χωρίς τα «νησιά» η «θάλασσα» δεν θα ήταν πλέον αρχιπέλαγος. Οι δύο δυναμικοί οργανισμοί είναι αλληλεξαρτώμενοι: ο δημόσιος χώρος δεν θα είχε κανένα νόημα χωρίς τον δομημένο χώρο με τις πολυκατοικίες αλλά και το αντίθετο. Μια σχέση αμφίρροπη, αρμονικά χαοτική και συνάμα οξύμωρη. Το αθηναϊκό τοπίο έχει πληγεί από την αστική πύκνωση αλλά χωρίς αυτήν, η γοητευτική πλευρά που αντιλαμβάνεται και θαυμάζει κάθε περιπλανώμενος οραματιστής θα απουσίαζε από τον αστικό χώρο. Σκελετός Η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στο αθηναϊκό αστικό τοπίο το οποίο παρουσιάζει εντονότατη πύκνωση δομημένου χώρου όπου ζουν και κινούνται οι άνθρωποι έχοντας δημιουργήσει, με τυχαίες και μη οργανωμένες αποφάσεις, μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Η ιδιαίτερη αυτή κατάσταση έχει επηρεάσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το δομημένο περιβάλλον και συγκεκριμένα την θέση της πολυκατοικίας μέσα σε αυτόν τον μηχανισμό. Η προσπάθεια διαχείρισης του δημόσιου χώρου από τους χρήστες και η σηματοδότηση του ιδιωτικού χώρου, παρουσιάζουν έντονη αντιπαράθεση. Το ένα ξεκινάει εκεί που τελειώνει το άλλο, με πολλές περιπτώσεις τα όρια να αναμιγνύονται και τελικά να χάνονται και να δημιουργούν αμήχανες καταστάσεις και περιοχές. Συγκεκριμένα, η ακόλουθη μελέτη επικεντρώνεται σε γενικές γραμμές στα αστικά κελύφη, πως αυτά έχουν δημιουργηθεί και καταλήξει στην μορφή που τα γνωρίζουμε και ποιες ποιότητες, χαρακτήρα και δυναμική φέρουν τα συστατικά τους με κύριο παρονομαστή φυσικά τον χρήστη, τον ένοικο, τον κάτοικο και τις ανθρώπινες δράσεις. Κυρίως θα γίνει μια προσπάθεια να εξηγηθούν και να καταγραφούν τα συστατικά που δημιουργούν τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Θα αναλυθούν ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τη μορφή που έχουν πάρει τα συγκεκριμένα όρια, όπως έχουν προκύψει από τις παλαιότερες οικοδομικές νομοθεσίες και κανονισμούς. Πώς διαχειρίζεται ο χρήστης τα αστικά κελύφη και τα σημεία του αστικού περιβάλλοντος που του ανήκουν; Κάτω από ποιες ανάγκες και συνθήκες νοοτροπίας κατέληξαν σε αυτή τη μορφή και χρήση που τα συναντάμε σήμερα; Ποια η θέση του αρχιτέκτονα σε αυτές
15
τις περιπτώσεις; Τι μπορεί και πώς πρέπει να διαχειριστεί ένας αρχιτέκτονας το υφιστάμενο δομημένο περιβάλλον και στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτό που μεσολαβεί, αυτό που φαίνεται, αυτό που δημιουργεί εικόνες και ατμόσφαιρες στον αστικό δημόσιο χώρο; Η εικόνα της πόλης προβάλλει την νοοτροπία του κατοίκου και συνεπώς τον χαρακτήρα ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα επιδιωχθεί μια προσπάθεια εύρεσης της σχέσης της αστικής πολυκατοικίας με τον δημόσιο χώρο, της προβολής της κατοικίας προς την πόλη μέσω της νοοτροπίας ζωής των ανθρώπων, και την εύρεση της όποιας αρχιτεκτονικής ταυτότητας αυτών των κτιρίων μέσω των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών που πρόκειται να αναλυθούν στη συνέχεια και που ολοκληρώνουν την εικόνα της πόλης. Επιχειρείται να προσδιοριστεί η προσωπικότητα του κτιριακού συνόλου μέσω κάποιων μορφολογικών και λειτουργικών χαρακτηριστικών. Θα απαντηθούν ερωτήματα που αφορούν τους παράγοντες που οδήγησαν τον σημερινό αστικό ιστό στην κατάσταση και τη μορφή που βρίσκεται. Πώς έχει διαμορφωθεί και κάτω από ποιους περιορισμούς το σημερινό δομημένο περιβάλλον; Και σημαντικότερο ερώτημα είναι ποια η σχέση του ανθρώπου με αυτό το δομημένο περιβάλλον και πώς αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει ο χρήστης τον ιδιωτικό χώρο που του ανήκει αλληλοεπιδρώντας με το έξω και κατ’ επέκταση τον δημόσιο χώρο; Το κείμενο επικεντρώνεται στα όρια μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου με έμφαση την αστική κατοικία μέσα στα πλαίσια της κτιριακής μορφής που έχει λάβει από τον θεσμό της πολυκατοικίας. Αναλυτικότερα, το πρώτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στους ιστορικούς παράγοντες που δημιούργησαν το σημερινό δομημένο περιβάλλον και στους τρόπους παραγωγής αυτού και της κατοικίας του Έλληνα αστού, πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Αθήνας. Η προσέγγιση επικεντρώνεται κυρίως στην περίοδο μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, όταν πρωτοεμφανίστηκε και καθιερώθηκε το φαινόμενο της αστικοποίησης, αλλά και κατά την μεταπολεμική περίοδο, με την ραγδαία οικοδομική ανάπτυξη. Αναλύεται ο θεσμός του ΓΟΚ των κανονισμών/νομοθεσιών που έδωσαν υπόσταση στην πολυκατοικία μέσα από τις κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις που επικρατούσαν στην Ελλάδα τον 20ο αιώνα. Αυτό το μέρος αν και οικείο στους περισσότερους, και θέμα πολλών ερευνών και μελετών, παρουσιάζεται περιληπτικά θα λέγαμε ώστε να καταλήξει με ομαλό τρόπο στο πως αντιμετωπίζεται τελικά το κτιριακό αποτέλεσμα και κυρίως το αστικό κέλυφος, αυτό που μεσολαβεί μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού πλαισίου. Στη συνέχεια παρατίθενται τα δύο στοιχεία τα οποία αφορά η συγκεκριμένη έρευνα και τα οποία είναι αναγκαίο να εκφραστούν σε αντιπαράθεση το ένα με το άλλο.
16
Ο δημόσιος χώρος, το αστικό περιβάλλον και η δυναμική του, σε αντιπαράθεση με την πολυκατοικία και όλα τα συστατικά της, τη κτιριολογική της μορφή, τις τυπολογίες και τον τρόπο εξέλιξης του συγκεκριμένου φορέα, που «στοίβαξε» την κοινωνία στο εσωτερικό της και έγινε φορέας όλων των αναγκών και λειτουργιών της ανθρώπινης ζωής. Τέλος, στο κύριο μέρος της εργασίας όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, εκφράζεται με αναλυτικό τρόπο η δυναμική της αστικής εικόνας της πρωτεύουσας. Κωδικοποιούνται και αναλύονται όλα τα επιμέρους συστατικά που απαρτίζουν τα κτιριολογικά κελύφη της πόλης, τα δομημένα, τα κατασκευασμένα, τα ηθελημένα, τα τυχαία και τα αβέβαια, αρχικά μέσω παράθεσης αδιαμφησβήτητων στοιχείων ως προς την κατανόηση των οικοδομικών και κατασκευαστικών στοιχείων. Ακολούθως με έναν πιο ποιητικό τρόπο, και με έναυσμα την προσωπική απόλαυση της γοητευτικής πλευράς της Αθήνας παρατίθενται και προβάλλονται τα στοιχεία εκείνα, οι ενέργειες και οι πολλές γνωστές ή άγνωστες ανθρώπινες δράσεις, που συμβαίνουν στους ενδιάμεσους αυτούς χώρους, μεταξύ δημόσια και ιδιωτικής σφαίρας και τους δίνουν νόημα. Η εικόνα της πόλης μέσα από την μικροκλίμακα της πολυκατοικίας θα παρουσιαστεί μέσα από την παράθεση σχεδίων και αξονομετρικών των στοιχείων αυτών. Τα μπαλκόνια, οι εξώστες, τα ρετιρέ και οι προσόψεις συμπεριλαμβανομένου ολόκληρού του όγκου λειτουργιών ταυτοτήτων και κατασκευαστικών στοιχείων που λαμβάνουν, παρουσιάζονται με λεπτομερείς απεικονίσεις που μεταφέρουν σε εικονιστική μορφή την αντιμετώπιση των στοιχείων αυτών ως ορίων πλέον με την πόλη δεδομένου των χρηστών.
17
Στόχος έρευνας Μέσα από την παρούσα μελέτη επιχειρείται να εκφράσει με έναν ιδιαίτερο τρόπο η αντίληψη του υφιστάμενου δομημένου περιβάλλοντος, το οποίο μέχρι στιγμής αντιμετωπίζεται με αρνητισμό. Επιδιώκεται να προβληθεί η σχέση μεταξύ κατοικίας και δημόσιου χώρου, κυρίως μέσω της κωδικοποίησης των στοιχείων που μεσολαβούν μεταξύ του ιδιωτικού και δημόσιου πεδίου της πόλης. Αλλά κυρίως προσπαθεί να αποδείξει πως ο άνθρωπος, και ο σύγχρονος κάτοικος της πόλης δεν έχει ανάγκη από τυποποιημένες και σχεδιασμένες αρχιτεκτονικές κινήσεις και δράσεις για να εκμεταλλευτεί και να απολαύσει αυτό που του δίνεται. Πιθανότατα μικρά και σημειακά εναύσματα και με την τυχαιότητα της σωματικής δράσης να επιτευχθούν και να εμφανιστούν περισσότερες τέτοιες δράσεις, που θα αναζωογονήσουν την πόλη και θα δώσουν νόημα στα περιβάλλοντα πέραν των ορίων των προσωπικών χώρων ιδιωτικότητας του διαμερίσματος κατοικίας.
18
19
20
Κεφάλαιο Α’ Αθηναϊκή Πολυκατοικία: Εμφάνιση και εδραίωση της αθηναϊκής πολυκατοικίας Η Πολυκατοικία είναι το κύτταρο της μεταπολεμικής Ελλάδας.3 Με την μορφή που την ξέρουμε, η πολυκατοικία εδραιώθηκε μετά την εφαρμογή του ΓΟΚ το 1929, του πρώτου Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του κράτους και με το ψήφισμα περί οριζοντίου ιδιοκτησίας ή αλλιώς ιδιοκτησίας κατά όροφο. Στον ΓΟΚ αυτόν, ορίστηκαν για πρώτη φορά έννοιες και ρυθμίσεις που υπάρχουν μέχρι σήμερα και καθόρισαν το δομημένο περιβάλλον. Θεσπίστηκε μια σειρά νόμων οι οποίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα οικοδομική πορεία της Αθήνας. Κατασκευάστηκαν διαφόρων ειδών πολυώροφα κτίρια ώστε να αξιοποιούν όλα τα κοινωνικά στρώματα, από τις προσφυγικές ομάδες πληθυσμών μέχρι τα υψηλά κοινωνικά στρώματα. Με την προώθηση του θεσμού εδραιώθηκε το διαμέρισμα ως το νέο μοντέλο κατοικίας στον αστικό ελληνικό χώρο, δημιουργώντας την σημερινή πύκνωση του αστικού περιβάλλοντος της Αθήνας στην οποία στηρίζεται και αναλύει το πρώτο μέρος της έρευνας. Ήταν εντούτοις μια καθαρά κερδοσκοπική επιχείρηση που στην τελική έφερε πολλές αρνητικές επιπτώσεις στον αστικό χώρο. Α1. Η ανοικοδόμηση της Αθήνας Τα πρώτα πλάνα για ανοικοδόμηση της Αθήνας4 ήταν στο πλαίσιο εκσυγχρονισμού 3 Στα δεδομένα του ελλαδικού χώρου το φαινόμενο αναπτύχθηκε στο διάστημα μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων αλλά εφαρμόστηκε μαζικά μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Χωροθετικά ξεκίνησε από την περιοχή όπου εμφανίστηκε η πρώτη συστηματική ανοικοδόμηση, δηλαδή στο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας και αργότερα προχώρησε στις άλλες μεγάλες πόλεις της χώρας. 4 Όταν η πόλη της Αθήνας ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους το 1834, έγινε ο κύριος άξονας όλων των οικονομικών διεργασιών. Την ίδια στιγμή η κυβέρνηση προσπάθησε να θέσει νέους χωροταξικούς και πολεοδομικούς κανόνες στα πλαίσια εκσυγχρονισμού της πόλης μέσα από την πολιτική της ανοικοδόμησης. Από την άλλη, η κατάσταση στην ύπαιθρο περνούσε κρίση. Η εργατική τάξη των αγροτών εξαθλιώθηκε εντελώς, αφού με την εκμηχάνιση και χρήση λιπασμάτων στη γεωργία αυξήθηκε η παραγωγή και η παραγωγικότητα, με αποτέλεσμα να απελευθερωθούν τα εργατικά χέρια και οι αγρότες να στραφούν προς τις πόλεις για να αναζητήσουν εργασία. Έτσι οι πόλεις έγιναν αποθήκες εργατικών χεριών και η κυβέρνηση με την καλοσχεδιασμένη νέα τάξη πραγμάτων οδήγησε στην αναγκαστική εσωτερική μετανάστευση πληθυσμών προς τις πόλεις και κυρίως προς την Αθήνα.
21
της πόλης στις αρχές του 20ου αιώνα. Την ίδια στιγμή, η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί έναν από τους κυριότερους σταθμούς της αστικοποίησης στην Ελλάδα. Οι πρόσφυγες που εισήχθησαν στον ελλαδικό χώρο κατά το 1922, αύξησαν δραματικά τον πληθυσμιακό αριθμό την χώρας5. Η πρώτη φορά που ορίστηκε κανονισμός για την ιδιοκτησία κατ’ ορόφους ήταν για την ανάγκη στέγασης των προσφύγων. Έτσι το πρόγραμμα οργανωμένης δόμησης για την λύση του προσφυγικού όριζε την ίδρυση οικισμών στην περιφέρεια της πρωτεύουσας, συνήθως μικρής κλίμακας κτίσματα ή διώροφα κτίρια. Ήταν η πρώτη φορά που καθιερώθηκε ο κανόνας που επέτρεπε την συνύπαρξη περισσότερων από μία κατοικία στα όρια μιας κτιριακής μονάδας. Α2. Πολεοδομικό υπόβαθρο Για τον εκσυγχρονισμό του αστικού τοπίου ορίστηκε η κατασκευή νέων οδών και μιας σειράς δημοσίων κτιρίων στα όρια της τότε κεντρικής συνοικίας της Αθήνας δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο επεκτατικές προϋποθέσεις.6 Τα νέα δημόσια κέντρα που κατασκευάστηκαν οριοθέτησαν τις κεντρικές περιοχές της Αθήνας, δημιουργώντας ταυτόχρονα διαφορετικές κοινωνικές διαστρωματώσεις πληθυσμών πολύ πριν την ανακήρυξη της νέας οικοδομικής νομοθεσίας του ΓΟΚ. Με τον διαχωρισμό του κέντρου σε ζώνες το 1908, τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα κατοικούσαν στις περιοχές-ζώνες των κεντρικών συνοικιών, γύρω από την πλατεία Συντάγματος, ανατολικά της πλαγιάς του Λυκαβηττού και στον νέο οδικό άξονα του ποταμού Ιλισού, της σημερινής λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας. Από την άλλη, τα μεσαία και μικρότερα στρώματα κατοικούσαν κυρίως Πλήθος αγροτών μετακινήθηκαν στην Αθήνα για να εργαστούν στην ανοικοδόμηση της πόλης και πολύ αργότερα αρκετοί πρόσφυγες από την Μικρά Ασία. Το κράτος ναι μεν μερίμνησε για τη χωροθέτηση της Αθήνας μέσω μιας επεκτατικής πολιτικής και προβλέποντας την επερχόμενη ανοικοδόμηση που θα συνέβαινε στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά από την άλλη εκμεταλλεύτηκε την οικονομική παρακμή της χώρας για την ξεκάθαρη κερδοσκοπία της ίδιας. 5 Ο πληθυσμός της χώρας διπλασιάζεται (4.8 εκ. κάτοικοι) λόγω των έντονων χωρικές ανακατατάξεων των βαλκανικών χωρών στις αρχές του 20ου αιώνα, φτάνοντας το 1922 με 5.9 εκ. κατοίκους με την εισροή σχεδόν 2 εκ. προσφύγων λόγο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Φυσική συνέπεια ήταν να ακολουθήσουν έντονες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές. Υπολογίζεται εισροή 900.000 προσφύγων σε περίοδο τεσσάρων μηνών κατά το 1922. (Μ. Μαρμαράς, Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.26) 6 Οικοδομήθηκαν η πλατεία Συντάγματος και Κοτζιά, το Δημαρχιακό Μέγαρο, το Πανεπιστήμιο, η Ακαδημία, η Εθνική Βιβλιοθήκη, νέα τραπεζικά και χρηματιστικά συγκροτήματα και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες.
22
στις συνοικίες των δυτικών πλαγιών του Λυκαβηττού στον άξονα της οδού Πατησίων και στα υπόλοιπα προάστια γύρω από τις κεντρικές περιοχές. Οι συνοικίες άρχισαν από πολύ νωρίς να αποκτούν συγκεκριμένο χαρακτήρα, γεγονός που συντέλεσε στην μετέπειτα οικιστική τους ανάπτυξη, κυρίως σε θέματα αξίας του αστικού εδάφους. Α3. Διεθνές και εγχώριες πολιτικές καταστάσεις Αρκετοί ήταν οι εξωγενείς παράγοντες που επηρέασαν τα εγχώρια κοινωνικοοικονομικά ζητούμενα της Ελλάδας. Η οικονομική κατάσταση της χώρας είχε φτάσει στο μέγιστο της αστάθειας της.7 Η Διεθνής οικονομική κρίση του 1929 οδήγησε το κράτος σε πτώχευση με εκτεταμένα φαινόμενα ανεργίας στις μεγάλες πόλεις άρα και σοβαρή πτώση των μισθών του εργατικού δυναμικού με την έντονη οικονομική ύφεση του 1932. Από την άλλη, παρατηρήθηκε σταδιακή μεταφορά πολιτικής δύναμης από τα ανώτερα προς τα μεσαία στρώματα με αρκετές αρνητικές οικονομικές εξελίξεις μεταξύ 1929-1932. Έτσι η κυβέρνηση εκμεταλλευόμενη τα γεγονότα προχωρεί στην κατασκευή αρκετών παραγωγικών έργων κυρίως στους τομείς μεταφορών, γεωργίας και μεταλλευτικής και εντονότερη προσπάθεια τόνωσης της εσωτερικής βιομηχανικής παραγωγής, εκμεταλλευόμενη τους χρηματικούς δανεισμούς που δέχτηκε από τη Γαλλία και την Μ. Βρετανία.8 Πέραν όμως από τις δυσμενείς επιπτώσεις, οι προσπάθειες του κράτους για ενίσχυση της εσωτερικής οικονομίας και την πυροδότησης του εγχώριου κεφαλαίου μέσω της ανοικοδόμησης της Αθήνας γνώρισε ευνοϊκές επιδράσεις. Λύθηκαν χρόνια αστικά προβλήματα, τονώθηκε η κίνηση της αγοράς και αργότερα της βιομηχανικής παραγωγής. Όμως η εντονότερη οικοδομική δραστηριότητα αναφορικά με τα πολυώροφα κτίρια παρατηρήθηκε την περίοδο 1932-1941. Σημαντικότερο έργο θεωρείται ότι επιτεύχθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στη διάρκεια του πολιτικού του έργου, όπου εισήγαγε σημαντικές μεταρρυθμίσεις που στόχευαν στον εκσυγχρονισμό της κοινωνικής και οικονομικής ζωής της χώρας με κύρια δραστηριότητα το ζήτημα του πολεοδομικού σχεδιασμού και της στέγασης, περιλαμβανομένου του νόμου περί οριζοντίου ιδιοκτησίας.9Επομένως, πολλές ήταν οι διακυμάνσεις της οικονομικής κατάστασης της χώρας λόγω διαφόρων πολιτικών και κοινωνικών 7 Εύλογα, μπορεί να υπονοηθεί ότι με την υποτίμηση της δραχμής κατά το 1910 μειώθηκε εξίσου και η αξία γης σε δραματικό επίπεδο. 8 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.29 9 ο.π. σελ.30
23
αλλαγών, με έντονες άρσεις και υφέσεις της κατασκευαστικής δραστηριότητας μεταξύ 1918-1941.10 Ο θεσμός του πολυώροφου κτιρίου μπήκε για τα καλά στον κατασκευαστικό τομέα ως ο νέος τρόπος κατοικίας. Έτσι κι’ αλλιώς, η πολυκατοικία θεωρείτο το αποτελεσματικότερο μέσο για να λυθεί το μόνιμο άγχος της Αθήνας, το στεγαστικό πρόβλημα. Α4. Τί υποστηρίζει ο ΓΟΚ; Ο θεσμός της οριζοντίου ιδιοκτησίας που καθιερώθηκε τον Ιανουάριο του 1929 με τον νόμο 3741 περί της ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους11 υποδήλωνε ότι «δεν είναι υποχρεωτική η συγκέντρωση στο ίδιο πρόσωπο όλων των συστατικών στοιχείων που περιέχονται σε ένα συγκεκριμένο τμήμα εδάφους», όπως συνέβαινε παλαιότερα. Μία οικοδομή, μπορεί να ανήκει σε διάφορα φυσικά πρόσωπα. Με τον τρόπο αυτό μπορούσαν σε ένα κτίριο να υπάρχουν πολλοί και ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες. Βέβαια, η πρώτη φορά που καθιερώθηκε επίσημα ο θεσμός, ήταν τον Μάρτιο του 1927, εφαρμοζόμενος μόνο στους προσφυγικούς συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Όμως με τον νέο νόμο 3741 του 1929 καταργήθηκε ο προηγούμενος, και με τον καινούργιο κανονισμό να έχει ως πρότυπο το βελγικό νόμο του 1924.12 Η συγκεκριμένη νομοθεσία ανασχημάτισε με ριζοσπαστικό τρόπο τις σχέσεις 10 (υφέσεις:) Πτώση Δικτατορίας Πάγκαλου, Διεθνές οικονομική κρίση, υποτίμηση δραχμής, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος - (άρσεις:) διακυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου, Μικρασιατική Καταστροφή, είσοδος μεγάλων εξωτερικών κεφαλαίων, επαναπατρισμός ομογενών από τις παροικίες της διασποράς. 11 Οι ρίζες του θεσμού της οριζοντίου ιδιοκτησίας ανευρίσκονται σε αρχαιοτάτους πολιτισμούς, ήταν διαδεδομένος σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου ήδη από το 2.000 π.Χ. Άκμασε σε χώρες της ανατολικής και νοτιοδυτικής Ασίας, της βόρειας Αφρικής και της ανατολικής Μεσογείου. Συγκεκριμένα το εβραϊκό δίκαιο δήλωνε ξεκάθαρα το δικαίωμα οικοδόμησης στον αέρα ή στο δώμα υπάρχουσας οικοδομής. Από την άλλη στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο η εδαφική ιδιοκτησία διαφέρει από την δομική αλλά και την ιδιοκτησία του υπεδάφους και του «αέρα», φανερώνοντας εύλογα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της οριζοντίου ιδιοκτησίας. Κατά τον Π. Ζέπο, η ανάπτυξη του θεσμού αποδίδεται στην υπερσυγκέντρωση πληθυσμών σε πόλεις με περιορισμένες δυνατότητες επέκτασης τους, για διάφορους λόγους, παραδείγματος χάριν της διαμόρφωσης του εδάφους, ή λόγω στενότητας περιτειχισμένων ή προστατευμένων περιοχών. (Μαρμαράς Μ., σελ.18-19) 12 Αλλά και το σχέδιο της Γαλλικής Εταιρεία Νομοθετικών Σπουδών του 1926. Η Γαλλία ήταν η χώρα που πρωτοστάτησε στη μαζική εφαρμογή παρόμοιων οικοδομικών νομοθεσιών, που όμως καθιέρωσε τους αντίστοιχους κανονισμούς μόλις το 1938. (Βλ. Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.22)
24
των ατόμων μέσα στο δομημένο περιβάλλον.13 Υποστηρίζεται ότι το νομικό περιεχόμενο που απέκτησε προώθησε την ουσιαστική εξέλιξη του θεσμού στο διεθνές επίπεδο, διότι εισήγαγε ειδικές ρυθμίσεις που δεν είχαν προταθεί από παλαιότερες εφαρμογές άλλων χωρών.14 Η νομοθεσία περί οριζοντίου ιδιοκτησίας καθιερώθηκε έτσι ώστε να λύσει τα στεγαστικά και πολεοδομικά προβλήματα και κυρίως τις ανάγκες κατοικίας των μεσοστρωμάτων σε συνδυασμό με την ανάγκη για μείωση της επέκτασης της πόλης. Ταυτοχρόνως, η πολυκατοικία μείωνε το κατασκευαστικό και αγοραστικό κόστος βοηθώντας τους πολίτες να αποκτήσουν ευκολότερα διαμέρισμα κοντά στις εργασίες τους, με αποτέλεσμα κάτοχοι μικρού σχετικά χρηματικού κεφαλαίου ήταν σε θέση να αποκτήσουν ιδιόκτητη στέγη σε πολυκατοικία. Α5. Αστική πολυκατοικία Η αστική πολυκατοικία, όρος που εισήγαγε για πρώτη φορά ο Κυπριανός Μπίρης, πρωτοεμφανιζόμενος απευθυνόταν κυρίως σε άτομα της μεσαίας και ανώτερης τάξη της αθηναϊκής κοινωνίας, διαφοροποιώντας με αυτό τον τρόπο τον ρόλο της από την αντίστοιχη προσφυγική πολυκατοικία. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι η πρώτη αστική πολυκατοικία χτίστηκε από τον ίδιο: «... στοιχεία από τα μάλλον εκλεκτά της αστικής τάξεως, επιστήμονες, τραπεζικοί υπάλληλοι κλπ. εύρον ούτω δια την οικογένειαν των, κατοικίαν εγγύτατα του κέντρου της πόλεως ευρισκομένην και εφοδιασμένην κατά το δυνατόν με τας ανέσεις τας οποίας απαιτεί ο σύγχρονος πολιτισμός και προσφέρουν τα σύγχρονα τεχνικά μέσα».15 Οι πολίτες που ανήκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα ζούσαν στις πιο ευνοημένες περιοχές του κέντρου και απαιτούσαν τις καλύτερες παροχές, συνήθως επηρεασμένοι από τα ευρωπαϊκά πρότυπα διαβίωσης. Βέβαια οι επιθυμίες τους είχαν και το ανάλογο οικονομικό αντίκτυπο.16 Όμως υπογραμμίζει ο ίδιος ότι, με την εφεύρεση της πολυκατοικίας καταργήθηκε η ατομικότητα και με την ανάγκη για εύρεση ενός νέου τρόπου ζωής εκμηδενίστηκε η σημασία της γειτονιάς και οδηγήθηκαν οι ανθρώπινες σχέσεις στην εσωτερική ερήμωση και εγκατάλειψη.
13 ο.π., σελ.16 14 ο.π., σελ.24-25 15 Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, σελ.102 16 Προς το τέλος της μεσοπολεμικής περιόδου υπολογίστηκε μια μέση τιμή κόστους παραγωγής διαμερίσματος στην Αθήνα περίπου 3.000 δρχ./μ2.
25
Α6. Κτιριακοί Κανονισμοί ΓΟΚ Ο ΓΟΚ πράγματι μπορεί να θεωρηθεί το πρώτο συστηματικό και ολοκληρωμένο κείμενο της σύγχρονης ελληνικής κτιριοδομικής νομοθεσίας, διότι καθόριζε το σύνολο των κανόνων, δηλαδή περιορισμών και δυνατοτήτων, που θα έπρεπε να ακολουθούνται για τη μελέτη και την κατασκευή των οικοδομών. Παράλληλα, ήταν εναρμονισμένος με το θεσμικό πλαίσιο των ευρωπαϊκών τάσεων και κανονισμών. Με την νέα νομοθεσία μειώθηκε υπερβολικά η κάλυψη των οικοδομών στα οικόπεδα με το οποίο συνεπάγεται η έντονη πύκνωση του αστικού πλέγματος. Όρισε απόλυτα μέγιστα ύψη αστικών κτιρίων, ανάλογα με το πλάτος του δρόμου και την περιοχή. Επέτρεψε την κατασκευή διαφόρων μορφολογικών στοιχείων κυρίως στις όψεις και στο κτιριακό απόθεμα των πολυκατοικιών (έρκερ και ρετιρέ). Επίσης καθόρισε σημαντικούς κανόνες υγιεινής (αερισμός και ηλιασμός), ελάχιστα εμβαδά εσωτερικών χώρων αλλά και θέματα πυροπροστασίας (άφλεκτα υλικά οικοδομής). Σημαντικό να αναφερθεί η εφαρμογή του νέου για την εποχή υλικού, του οπλισμένου σκυροδέματος, που προσέφερε νέες κατασκευαστικές δυνατότητες. Ασφαλώς, η νέα νομοθεσία αναθεώρησε αυστηρά μέτρα σχετικά με τον δομοστατικό τομέα μέσω στατικών ελέγχων από μηχανικούς. Λόγω πολλών αντιδράσεων εναντίον των νέων κανονισμών, κυρίως από επενδυτές και οικοπεδούχους στις περισσότερο ευνοημένες περιοχές της Αθήνας, η νέα νομοθεσία επαναπροσδιορίστηκε αρκετές φορές ώστε να ευχαριστήσει και να γίνει αποδεκτή από τους κεφαλαιούχους που θα επένδυαν στην ανοικοδόμηση. Επομένως το 1934 αυξήθηκαν τα μέγιστα υποχρεωτικά κτιριακά ύψη στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας διαιρώντας την σε χωροθετικές ζώνες ανάλογα με τον συντελεστή δόμησης. Από τη μία η πόλη διαιρέθηκε σε βασικές ενότητες, με την κεντρικότερη περιοχή, να κερδοσκοπεί λόγω αύξησης επιτρεπόμενου κτιριακού ύψους, ενώ από την άλλη, περιμετρικά του κέντρου δέχτηκε σημαντική μείωση ως προς τα προηγούμενα επιτρεπτά όρια. Συγκεκριμένα, με τις αλλαγές στους συντελεστές κτιριακού ύψους, ευνοήθηκαν τα οικόπεδα που βρίσκονταν σε φαρδύς δρόμους, σε αντίθεση με εκείνα των στενών δρόμων που υπέστησαν μείωση κτιριακού ύψους.17 Οι νέες διαρρυθμίσεις όριζαν επίσης την απαγόρευση κατασκευής ορόφου σε εσοχή -ρετιρέ- σε σημεία όπου αποκόπτεται η θέα προς τους αρχαιολογικούς χώρους και τους λόφους. Παρ’ όλα αυτά, παρά τις πολλές αλλοιώσεις και επαναπροσδιορισμούς, μπορεί να ειπωθεί ότι η νέα νομοθεσία δεν λειτούργησε όσο θετικά υπολογιζόταν ότι θα λειτουργήσει. Οι αποκλίσεις των κανονισμών, οι πολλές αυθαιρεσίες λόγω 17 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.64-65
26
οικονομικών συμφερόντων, η κρατική αδυναμία να ελέγξει τις κατασκευαστικές κινήσεις, οδήγησαν σε σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις που είναι εμφανές στο σήμερα και στοιχειώνουν το Αθηναϊκό τοπίο. Τί συνέβαινε όμως με τον παραγωγικό τομέα; Η διαδικασία χρηματοδότησης θεωρείται σημαντικό κομμάτι στον τομέα της παραγωγής διότι καθιέρωσε την ιδιαιτερότητα του ελληνικού παραγωγικού μηχανισμού. Ουσιαστικά, διαχωριζόταν ανάλογα με τα φυσικά πρόσωπα που είχαν την ευθύνη απέναντι στην κατασκευή και παραγωγή. Παρουσιάζονται επομένως οι εξής τέσσερις διαφορετικοί τρόποι χρηματοδότησης: (1) χρηματοδότηση και τελικός ιδιοκτήτης θεωρείται ένα μονάχα φυσικό πρόσωπο, (2) πολλά διαφορετικά φυσικά πρόσωπα, (3) μια μορφή συνεταιρισμού ή (4) το σύστημα αντιπαροχής. Παρατηρούμε ότι παρά την εισαγωγή του θεσμού περί οριζοντίου ιδιοκτησίας, η αποκλειστική ιδιοκτησία ενός προσώπου σε κάθε πολυκατοικία εξακολουθούσε να ισχύει μέχρι και το 1931. Μόνο κατά την περίοδο μετά το 1932 άρχισε να παρουσιάζεται έντονα το φαινόμενο της ιδιοκτησίας ανά ορόφους. Η θέσπιση του κανόνα περί οριζοντίου ιδιοκτησίας, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, όρισε την πορεία για μια νέα πιο κερδοσκοπική ανοικοδόμηση αστικών πολυκατοικιών. Στους πρώτους δύο τρόπους χρηματοδότησης, όπου η ιδιοκατοίκηση ήταν αποκλειστικό φαινόμενο, δεν παρατηρείται κάποιο στοιχείο κερδοσκοπίας μέσω πώλησης ή μίσθωσης διαμερισμάτων, αφού κάθε κατοικία προοριζόταν για τους χρηματοδότες. Αντιθέτως, με την εδραίωση της περί οριζοντίου ιδιοκτησίας, και όταν αυτή άρχισε να προβληματίζει αρχιτέκτονες και κατασκευαστές, εμφανίστηκε ένας νέος τρόπος ανοικοδόμησης που έλυνε εύκολα τα χρηματοδοτικά θέματα που υπήρχαν και παράλληλα ευνοούσε τον οικοπεδούχο αλλά και τον κατασκευαστή, που σε αυτή τη περίπτωση ήταν διαφορετικά φυσικά πρόσωπα. Α7. Αντιπαροχή Το πρωτοπόρο σύστημα αντιπαροχής κάνει την εμφάνισή του κατά το 1932, αν και η τακτική χρήση του συστήματος παρατηρείται κατά την περίοδο 19551985. Μπορεί να θεωρηθεί το κλειδί της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης της Αθήνας αλλά και ολόκληρης της χώρας. Όριζε ότι: «ο αρχικός οικοπεδούχος συμμετέχει στη διαδικασία παραγωγής ως ανεξάρτητος συντελεστής, προσφέροντας στην επιχείρηση το οικόπεδό του και παίρνοντας ως αντάλλαγμα μέρος του παραγόμενου προϊόντος».18 Με αυτό το σύστημα, εφόσον δεν ήταν 18 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.164
27
πλέον αναγκαία η αγορά του οικοπέδου, μειώθηκε το χρηματικό κεφάλαιο που χρειαζόταν ο κατασκευαστής. Από την μία ο οικοπεδούχος εξασφάλιζε μια νέα κατοικία, συνήθως σε ένα ευνοϊκό σημείο στο νέο κτίριο, το ρετιρέ ή το οροφοδιαμέρισμα, στην καλύτερη περίπτωση, κέρδιζε την προίκα για τα παιδιά του, ή και έναν επιπλέον χώρο καταστήματος για εκμετάλλευση. Ασφαλώς δεν έβγαινε ζημιωμένος ο κατασκευαστής αφού μπορούσε να πουλήσει ή μισθώσει το υπόλοιπο μέρος της οικοδομής από το οποίο και είσπραττε όλα τα κέρδη. Ανακεφαλαιώνοντας, για να μπορέσει η μαζική πολυκατοικία να ανθήσει στη μεταπολεμική Ελλάδα χρειαζόταν ένας μηχανισμός αντιμετώπισης της μόνιμης έλλειψης κεφαλαίων. Έτσι επινοήθηκε ανώνυμα η αντιπαροχή. Ταυτίστηκε με «αμάρτημα» ως το τίμημα μιας ανεξέλεγκτης ανάπτυξης. Πολλές ήταν οι κατηγόριες με το περισσότερο μερίδιο ευθύνης να πέφτει στους εργολάβους, αν και στην πραγματικότητα το φταίξιμο ήταν σε όλους όσους έπαιρναν μέρος σε αυτόν τον μηχανισμό ανάπτυξης.19 Η αντιπαροχή έγινε το σύμβολο της ανασυγκρότησης που έλυσε το οικιστικό πρόβλημα, αλλά δυσαρέστησε κάθε ένα που λάτρευε και σεβόταν την Αθήνα.
ο νεοαστός της περιφέρειας ήταν αυτός που απαξίωνε για τον κεντρικό εμπορικό πυρήνα της Αθήνας. Αποστασιοποιημένος από το κέντρο, δεν δεχόταν κανένα διάλογο με το παρελθόν της πόλης. Η νέα του γειτονιά ήταν καλά οριοθετημένη και του προσέφερε όλες τις ανάγκες και ανέσεις που επιθυμούσε. Βέβαια ούτε το ίδιο το κράτος δεν απαίτησε ή εξανάγκασε ποτέ την διατήρηση των σχέσεων μεταξύ των δύο. Με αυτό τον τρόπο, η απομάκρυνση του πληθυσμού οδήγησε στην υποβάθμιση του κέντρου που ήλθε χωρίς αντιρρήσεις ή αντιδράσεις.
Α8. Τί συνέβη μετά την πύκνωση του αστικού περιβάλλοντος; Με την υψηλή πυκνότητα του κέντρου από την ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση, η κοινωνία άρχισε να αλλοτριώνεται. Οι γρήγοροι ρυθμοί της πόλης, ο θόρυβος, η είσοδος του αυτοκινήτου για τα καλά στη ζωή του ανθρώπου, το καυσαέριο, η στενότητα του μικρού διαμερίσματος, η τυπική καθημερινή ζωή στο δυάρι του τρίτου, στρυμωγμένο στην πολυκατοικία του στενού και ανήλιαγου δρόμου, έπνιγαν τον σύγχρονο άνθρωπο που με κάθε τρόπο προσπαθούσε να ξεφύγει από το «καλοφτιαγμένο» πρότυπο ζωής του. Βλέποντας την συνεχή υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, οι υψηλοί κοινωνικοί κύκλοι, οδηγούνται στην έξοδο και την μετακίνηση προς άλλες προαστιακές περιοχές, όπου θα είχαν μια πιο υγιές και βιώσιμη λύση κατοίκησης. Η αυξανόμενη οικονομική ευμάρεια και η υιοθέτηση νέων προτύπων ζωής και καταναλωτισμού, οδήγησαν ένα μέρος του πληθυσμού της Αθήνας στην δημιουργία νέων μικρότερων κέντρων στην περιφέρεια της πόλης, όπου θα εκτυλίσσεται η καθημερινότητά τους μακριά από την βουή και τον συνωστισμό του παραδοσιακού κέντρου της πόλης. Αυτή η κίνηση δημιούργησε την ίδια στιγμή αρκετά περιφερειακά εμπορικά κέντρα και καταναλωτικούς μικρό-πυρήνες στην περιφέρεια με αποτέλεσμα να αποδυναμωθεί η αγορά και το εμπόριο του μεγάλου κέντρου. Δυστυχώς ο ίδιος 19 «Οι μάσκες έπεσαν με την επερχόμενη οικονομική κρίση και τότε όλοι εξαναγκάστηκαν να δεχτούν μερίδιο ευθύνης» Φιλιππίδης Δημήτρης, Πολυκατοικίες, Made in Athens σ.222
28
Ένα ακόμη στοιχείο που υποδεικνύει την ερήμωση και υποβάθμιση συγκεκριμένων περιοχών του κέντρου της Αθήνας είναι η οικονομική κρίση του 2008. Επομένως ένας μεγάλος αριθμός νέων επιστημόνων και αποφοίτων αναγκάζεται την ίδια στιγμή να μεταναστεύσει σε άλλες πιο εύπορες ευρωπαϊκές κυρίως χώρες για την αναζήτηση εργασίας. Την ίδια στιγμή ο αριθμός των αστέγων κυρίως από τις κατώτερες κοινωνικές ομάδες πληθυσμού σε δραματικό επίπεδο ερημώνοντας αφήνοντας πίσω τους κενές κατοικίες και άδεια διαμερίσματα. Τέλος, το έντονο μεταναστευτικό κύμα προσφύγων από τις ανατολικές χώρες, που έπληξε την χώρα ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, συσσωρεύτηκε σε μεγάλες ποσότητες στο κέντρο της πόλης, με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα ποσοστά ανεργίας αλλά κυρίως τα ποσοστά αστέγων. Έτσι με τα πολλά δραματικά κοινωνικοοικονομικά γεγονότα, οι πληθυσμιακές ομάδες άρχισαν να αλλοιώνονται. Αρκετά διαμερίσματα εγκαταλείφθηκαν, πολυκατοικίες ερήμωσαν, οικοδομές παρέμειναν μισοτελειωμένες, και κτίρια σημαντικής αξίας και αισθητικής αφέθηκαν στο έλεος του χρόνου, με αδυναμία του κράτους να προσφέρει οποιαδήποτε προστασία ή συντήρηση.
29
Α9. Παρατηρήσεις: Συνέπειες ανοικοδόμησης & εκσυγχρονισμού Οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η μεσοπολεμική αστική πολυκατοικία χρησιμοποιήθηκαν ως πρότυπα των μεταπολεμικών πολυώροφων κτιρίων κατοικίας από το 1929 μέχρι σήμερα, αποτελώντας το κλειδί της μελλοντικής ανοικοδόμησης των αστικών περιοχών ολόκληρης της Ελλάδας. Πέραν όμως των προτύπων εξέλιξης που προσέφερε η νέα νομοθεσία και η ακόλουθη ανοικοδόμηση, απορρέει ένα αρνητικό κλίμα, που μπορεί να θεωρηθεί επόμενο, παρατηρώντας τα ζητήματα που προκύπτουν μετά την καθιέρωση του θεσμού. Στην τελική, η υλοποίηση των δυνατοτήτων ενός θεσμικού πλαισίου στον οικοδομικό τομέα, είναι περισσότερο υπόθεση των κοινωνικό-πολιτικών εξελίξεων και του επιπέδου ανάπτυξης της οικονομίας της χώρας παρά αποτέλεσμα ορισμένων νομικών διατάξεων. 20
κανονισμών. Με τις τιμές των οικοδομών στα ύψη άρχισε η αυθαίρετη δόμηση έτσι ώστε να καταφέρουν και άτομα χαμηλότερου εισοδήματος να αποκτήσουν στέγη και των υπολοίπων να κερδοσκοπήσουν. Η απειρία του ανθρώπινου νου και η έλλειψη παιδείας δημιούργησαν την αυθαίρετη και αμήχανη εικόνα της σημερινής Αθήνας. Η λανθασμένη κατεύθυνση της αυθαίρετης οικοδόμησης, οδήγησε στην κακή πολεοδομική ανάπτυξη πολλών περιοχών αφού τα σπίτια προϋπήρχαν των ρυθμιστικών σχεδίων και έτσι η διάνοιξη των δρόμων γινόταν με πολλές δεσμευτικές προϋποθέσεις. Δηλαδή παρατηρείται μια «πλήρης οικοδομική αναρχία και ρυμοτομική ανεπάρκεια».22
Α9.1. Οικονομικά συμφέροντα Αν και η συγκεκριμένη νομοθεσία προσέφερε στην οικοδομική παραγωγή τα θεμέλια για ένα ολοκληρωμένο μηχανισμό ανάπτυξης που ανέλυε ξεκάθαρα κάθε κανονισμό, διαδικασία ή απαγόρευση, στην πραγματικότητα πίσω από τις προσδοκίες εκσυγχρονισμού κρύβονταν σοβαρά οικονομικά συμφέροντα, σε κρατικό αλλά και ιδιωτικό επίπεδο. Αυτό διαφαίνεται μέσα από το αρνητικό κλίμα που απορρέει η επακόλουθη ανοικοδόμηση. Οι παραγωγοί του κτιριακού προϊόντος στόχευαν αποκλειστικά στη μεγαλύτερη απόδοση κέρδους από την επιχειρησιακή τους ενέργεια. Οι χρήστες των διαμερισμάτων απαιτούσαν ένα συγκεκριμένο τύπο κατοικίας εξοπλισμένο με όλες τις ανέσεις, με αποτέλεσμα να μην διευκολύνεται η οικονομική και κατασκευαστική ελάφρυνση. Οι υπερβολικές απαιτήσεις τους είχαν το ανάλογο τίμημα, με τις κατασκευαστικές εταιρείες να εκμεταλλεύονται τις μικροαστικές ιδέες των πελατών τους και να τους προσφέρουν «απλόχερα» τις οικιστικές ανέσεις που πίστευαν ότι θα τους έδιναν δόξα και αναγνωρισιμότητα. Με την εκμετάλλευση και αξιοποίηση του οικοπέδου, με τις χαμηλές αμοιβές του εργατικού δυναμικού και με την αυξημένη ζήτηση για σύγχρονη κατοικία στο κέντρο της πόλης, η αστική πολυκατοικία ήταν από τις πιο προσοδοφόρες επενδύσεις την εποχή εκείνη.21 Η οικοδομή πρόσφερε στον επενδυτή προίκα, σύνταξη, αυτοκίνητο, κοινωνική άνοδο και σταθερό εισόδημα. Κύριο αμέλημα βέβαια θεωρείται ότι είχε η ίδια η πολιτεία, η οποία θεσμοθέτησε και έστησε το γενικό πλαίσιο του νέου κτιριακού τύπου χωρίς να ορίσει τους κατάλληλους ελέγχους στην τήρηση των 20 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.71 21 ο.π., σελ.221
30
Φωτογραφία: Μανώλης Μπαμπούσης, Καλλιθέα, 1987
Α9.2. Η πολυκατοικία ως καταναλωτικό προϊόν Με την νέα τάξη πραγμάτων η κατοικία μετατράπηκε από κοινωνικό αγαθό σε εμπόρευμα.23 Η μεγιστοποίηση του κέρδους έγινε ο άμεσος στόχος των μηχανισμών της οικονομίας: τα υλικά αύξαναν τα κέρδη, τα εργατικά χέρια ήταν ολιγόμισθα, η εκμετάλλευση του χώρου έγινε εντονότερη, και τέλος η κατανάλωση είχε την μέγιστη ζήτηση. Έτσι, η κατοικία ως καταναλωτικό αγαθό κατασκευάστηκε στοχεύοντας στον μηχανισμό κατανάλωση-αλλαγή, 22 Τουρσούνογλου Γ., Από το Νεοκλασικό στην πολυκατοικία, Περιοδικό Αρχαιολογία, σελ.62 23 Υποστηρίζεται ότι καταστάσεις ολικής εμπορευματοποίησης εμφανίζονται σε εποχές αποσυνθέσεως των διαφόρων συστημάτων.
31
όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα καταναλωτικά προϊόντα, χωρίς όμως να επιτευχθεί ποτέ κάτι τέτοιο. Έτσι, με την δικαιολογία της εμπορευματοποίησης της κατοικίας οι κατασκευαστές χρησιμοποιούσαν ευτελή υλικά και τρόπους οικοδόμησης με αποτέλεσμα να απουσιάζει ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας και η μορφολογική αισθητική του τελικού προϊόντος. Λίγες ήταν οι πολυκατοικίες, στις καλές συνοικίες, που σχεδιάζονταν από αρχιτεκτονικά γραφεία.24 Οι περισσότερες περιοχές κατασκευάστηκαν γρήγορα και κερδοφόρα από εργολάβους και τεχνικά γραφεία. Είχαν την πρωτοκαθεδρία κυρίως στις γειτονιές λαϊκών και μεσοστρωμάτων. Ιδιαίτερο ρόλο στη δημιουργία της νέας πραγματικότητας της Αθήνας έπαιξε και το lifestyle των δεκαετιών του ’80 και του ’90, προβάλλοντας πρότυπα οικιακού καταναλωτισμού που μοιραία οδήγησαν σε έναν προσανατολισμό περισσότερο στο «μέσα» του διαμερίσματος της πολυκατοικίας (διακόσμηση, έπιπλα, χρώματα κ.λπ.) και σε μια αδιαφορία για το «έξω» (κοινόχρηστοι χώροι, κ.λπ.). Χαρακτηριστικό της εποχής, που διαμόρφωσε το αθηναϊκό τοπίο είναι και η επιζητούμενη «μοναδικότητα» της κατασκευής. Με τον όρο αυτό περιγράφεται η συνολική απογοήτευση του κατοίκου – πελάτη από την «μονοτονία» και το «γκρίζο» της πολυκατοικίας του ’60 και η αναζήτηση στις νέες πια πολυκατοικίες της μοναδικής, απόλυτα «κεντροβαρικής» μορφής, που θα εξυπηρετεί και την «μοναδικότητά» του. Η κυρίαρχη αυτή λογική τροφοδότησε τη χρήση κάθε λογής χρωμάτων, μορφών, σχημάτων, παραδοσιακών στοιχείων ή και το συνδυασμό όλων μαζί, προς τέρψιν του αγοραστικού κοινού.25 Α9.3. Κοινωνικές Επιπτώσεις Με την ανοικοδόμηση η παλιά γειτονιά εξαφανίστηκε και με την νέα διαρρύθμιση της κατοικίας αποθαρρύνθηκε η ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων. Οι κάτοικοι αναζητούσαν περισσότερη προστασία της ιδιωτικής τους ζωής, που τους οδηγούσε στην απομόνωση στο εσωτερικό του διαμερίσματος. Με άλλα λόγια η πολυκατοικία από κατοικία για πνευματικότητα κατέληξε να ικανοποιεί την ανάγκη για απομόνωση και ιδιωτικότητα. Παρ’ όλα αυτά, παρατηρήθηκε άνοδος του βιοτικού και πνευματικού επιπέδου εφόσον ο άνθρωπος πλέον κατοικούσε μέσα στον κεντρικότερο πολιτισμικό και κοινωνικό πυρήνα της Αθήνας. 24 Ο Λάσκαρης επισημαίνει ότι οι αρχιτέκτονες έδιναν σημασία μόνο στην εξωτερική μορφή της πολυκατοικίας χωρίς να επιλύουν σωστά τις κτιριακές κατόψεις. 25 Σταυρίδης Σ., Μακρυνικόλας Α., Από την πολυκατοικία στο τετράγωνο: Ένα μοντέλο επαναδιαπραγμάτευσης του δημόσιου και του ιδιωτικού
32
Α9.3.1. Οριζόντια κοινωνική διαστρωμάτωση Με την μετατροπή της κατοικίας σε καταναλωτικό αγαθό το κοινωνικό χάσμα αμβλύνθηκε περισσότερο. Την ίδια στιγμή που ο πληθυσμός στο αστικό τοπίο πύκνωνε απρόσκοπτα η κοινωνική διαστρωμάτωση έπαιρνε διαφορετικές διαστάσεις. Πλέον δεν ζουν στην ίδια πολυκατοικία μόνο άτομα παρόμοιου κοινωνικού επιπέδου. Οι κοινωνικές διαστρωματώσεις δεν χωρίζουν την πόλη σε εδαφικές ζώνες αλλά η κοινωνική διαστρωμάτωση πλέον αναπτύσσεται σε οριζόντιο επίπεδο: τα ανώτερα εισοδήματα βολεύονται στα προνομιούχα προάστια σε εξέχουσα διαμερίσματα ρετιρέ και πολυτελή οροφοδιαμερίσματα, 26 ενώ τα μεσοστρώματα στοιβάζονται στους μεσαίους ορόφους των γνωστών πολυτελών αθηναϊκών πολυκατοικιών. Πρόσφυγες, μετανάστες ή άνεργοι καταλαμβάνουν τους κατώτερους ορόφους, τα ισόγεια και τα ημιυπόγεια των ίδιων πολυκατοικιών που δέχονται και τις υπόλοιπες ομάδες πληθυσμού. Επομένως, όλες οι κοινωνικές τάξεις αναμείχθηκαν και οι περιοχές κατοίκισης επαναπροσδιορίστηκαν καθ’ ύψος. Πλέον στο εσωτερικό μιας τυπικής αθηναϊκής πολυκατοικίας του ’60 συναντάται τόσο μια ποικιλία χρήσεων, όσο και διαφορετικά επίπεδα πολυτέλειας ανάμεσα στα διαμερίσματα. Αυτή η κατάσταση έδωσε ένα ενιαίο αισθητικό αποτέλεσμα στην εικόνα της πόλης, αναδεικνύοντας την πολυκατοικία ως κυρίαρχο μοντέλο αισθητικής, που διατηρούσε και αναπαρήγαγε τις αρχές του μοντέρνου κινήματος φτιάχνοντας έναν ενιαίο καμβά φόντου της πόλης. Από την άλλη όμως, η πολυκατοικία συμβολίζει τον θρίαμβο την ατομικότητας και της κοινωνικής αποξένωσης πάνω στο κουφάρι του ως τότε συλλογικού, με ότι ερμηνείες μπορεί αυτό να χωρέσει. Είτε αυτές οι ερμηνείες είναι η λογική ατομικού χτισίματος και της ατομικής διαπραγμάτευσης του καθενός για το πώς θα ωφεληθεί ο ιδιοκτήτης, είτε είναι η εσωστρέφεια που παράγει το μοντέλο της πολυκατοικίας με την ανύψωση του ατομικού διαμερίσματος – καταφυγίου, έναντι του εκφυλισμένου κοινόχρηστου – δημόσιου χώρου. Είτε ακόμα και με το ότι η πολυκατοικία με την επικράτησή της κατόρθωσε να πατήσει πάνω στη συλλογική μνήμη των διαφορετικών χαρακτήρων και χρωμάτων της κάθε περιοχής και κατόρθωσε να καλλιεργήσει όνειρα πλουτισμού σε πολλά κομμάτια της κοινωνίας.27 26 Το ρετιρέ μέχρι και σήμερα δείχνει μια οικονομική ευρωστία. Οι νοικοκυρές απαιτούσαν το καλύτερο οροφοδιαμέρισμα ή ρετιρέ, με εξοπλισμό και έπιπλα από το εξωτερικό, πλούσιες κουρτίνες, και μοντέρνα έπιπλα, κουζίνα, τηλεόραση, ραδιόφωνο. Ο στόχος της Ελληνίδας γυναίκας ήταν ένα σπίτι με βεράντες στην πρόσοψη με θέα την Ακρόπολη ή το Λυκαβηττό και μπαλκόνι στην κουζίνα. 27 Σταυρίδης Σ., Μακρυνικόλας Α., Από την πολυκατοικία στο τετράγωνο: Ένα μοντέλο
33
Α10. Ανακεφαλαίωση Λογικό επακόλουθο της ανοικοδόμησης της Αθήνας ήταν η αστική πύκνωση και η υπερσυγκέντρωση πληθυσμού και λειτουργιών στον πυρήνα της πόλης ιδιαίτερα την περίοδο του μεταπολέμου. Η αστυφιλία28 μας μεταφέρει στην μεταπολεμική περίοδο, μια περίοδο που το αστικό τοπίο της πόλης μεγάλωνε και πύκνωνε ανεξέλεγκτα ενισχύοντας το πρόβλημα υπερπληθυσμού που διήρκησε για πολλές δεκαετίες.29 Την ίδια στιγμή παρατηρείται εκτίναξη των τιμών του αστικού εδάφους και υποβάθμιση της ποιότητας του οικισμένου περιβάλλοντος. Το γεγονός της αστικοποίησης και η ανάγκη για ταχεία στέγαση, οδήγησαν στην πλήρη ανοικοδόμηση του κέντρου της Αθήνας η οποία αναπτύχθηκε απότομα και ταχύτατα. Την ίδια στιγμή παρατηρήθηκε υπερπροσφορά αλλά και αναζήτηση εργασίας, που ναι μεν έλυνε το πρόβλημα της ανεργίας των λαϊκών στρωμάτων, αλλά ταυτόχρονα ελαχιστοποιούσε το εργατικό ημερομίσθιο. Πολλές και αντιφατικές ήταν οι απόψεις για τον νέο κτιριακό τύπο κατοικίας. Ο Δημήτρης Φατούρος υποστηρίζει ότι με την συνεχή ανοικοδόμηση αυτό που απομένει να έχει το αθηναϊκό περιβάλλον σε αφθονία πέραν από τα αρχαία είναι η κονσερβοποιημένη πολυκατοικία, η οποία μεταμόρφωσε το αστικό χώρο σε μια «απέραντη θάλασσα από τσιμέντο».30 Ο Δημήτρης Καρύδης, καθηγητής του ΕΜΠ, γράφοντας για την κοινωνική ερμηνεία που μπορεί να δεχθεί η μορφή των πόλεων σε διεθνές επίπεδο, όταν φθάνει στην περίπτωση της Ελλάδας, μιλώντας για την πολυκατοικία γράφει: «Η τυπική αστική εμπορική πολυκατοικία, που είναι, αναμφίβολα το κύτταρο συγκρότησης των ελληνικών μεγάλων πόλεων, της Αθήνας, έχει συχνά κατηγορηθεί ως βασικός παράγοντας ενός υποβαθμισμένου δομημένου περιβάλλοντος. Και μάλιστα, οι κατηγορίες έχουν διατυπωθεί είτε όσον αφορά Φωτογραφία: Θανάσης Γεωργακόπουλος, «Η Αθήνα από ψηλά», 2014
34
επαναδιαπραγμάτευσης του δημόσιου και του ιδιωτικού 28 Η πρωτεύουσα δεχόμενη την μεγαλύτερη ποσοστιαία πληθυσμιακή πύκνωση σε σχέση με τις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας, με 7.000 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, είχε στα σπλάχνα της όλων των ειδών οικονομικά και κοινωνικά στρώματα, κεφαλαιούχους, επιχειρηματίες, επιστήμονες, δημόσιους υπαλλήλους, εργάτες. 29 Μετά το χάος του εμφυλίου ο κόσμος εγκατέλειψε την επαρχία και η ζήτηση για στέγαση στην πρωτεύουσα αυξανόταν ραγδαία. Η ανοικοδόμηση, υποστήριζε ο Θ. Γ. Μιχαλόπουλος, «θα κρατήσει τον κόσμο στα σπίτια του και θα τον αποτρέψει από το να πολιτικοποιεί συχνάζοντας στα καφενεία της πλατείας Συντάγματος. [...] είναι προς όφελος της οικογενειακής ζωής και της συσφίξεως των οικογενειακών δεσμών». (περιοδικό αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 12) 30 Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 12, σ.102-161
35
τις διαδικασίες παραγωγής κτισμένου χώρου, των οποίων αυτή υπήρξε φορέας, είτε όσον αφορά τον ίδιο τον τύπο κατοικίας, τα μορφολογικά ή λειτουργικά του χαρακτηριστικά, που η πολυκατοικία ενσωμάτωσε. Βέβαια, έχει και υποστηρικτές. Ορισμένοι από τους τελευταίους […] σαγηνεύονται από την αρχιτεκτονική κλίμακα, τον αυθορμητισμό της έκφρασης και άλλα παρόμοια που κατ’ αυτούς «περνάνε» μέσα από την πολυκατοικία ξεχνώντας, ίσως, εύκολα την αξία κάποιων στεγαστικών ή πολεοδομικών παραμέτρων που εισάχθηκαν μετά τον πόλεμο, και των οποίων η Ελληνική πολυκατοικία, κατά κανόνα, δε είναι εκφραστής. Ασχέτως όμως από την παραπάνω αρνητική ή θετική στάση, συχνά παραγνωρίζεται το γεγονός ότι τόσο η μεγάλη κατάτμηση της αστικής γης σε πολύ μικρές οικοδομήσιμες επιφάνειες όσο και η δυνατότητα ύπαρξης ανεξάρτητης, κατ’ όροφο, ιδιοκτησίας, που είναι και δύο βασικές παράμετροι για να υπάρξει ο συγκεκριμένος τύπος κατοικίας, έκαναν την εμφάνισή τους στην περίοδο του μεσοπολέμου, αρκετά πριν εξαπλωθεί η πολυκατοικία μεταπολεμικά. Και βέβαια, είναι γνωστό ότι ήταν εκείνη, η πολυκατοικία του μεσοπολέμου, κτισμένη στο μορφολογικό ή λειτουργικό «ύφος» της Σχολής του Bauhaus με την οποία «μετριόταν» συχνά η μεταπολεμική, αστική, εμπορική πολυκατοικία για να διαπιστωθεί η αισθητική «διαστροφή» της τελευταίας.»
36
37
Κεφάλαιο Β’: Δημόσιος χώρος vs. Ιδιωτικός χώρος
«Περνώντας από μια μοντέρνα συνοικία μένουμε, όπως ύστερα από επίσκεψη σε έκθεση εξπρεσιονιστικών έργων, με το συναίσθημα της αφάνταστης τραγικότητας. Τα σπίτια, τα απογυμνωμένα από κάθε εξωτερικό πάθος, έχουν μια ιδιαίτερη συγγένεια με τις μορφές που χωρίς δράση, σχεδόν ασύνδετα, παρατάσσονται, τα περίεργα εκείνα πορτραίτα με τα ορθάνοιχτα μάτια και το ακαθόριστο βλέμμα». 31 Σ.Καρούζου Παπασπυρίδη, 1935 Η συγκεκριμένη ενότητα -το ενδιάμεσο κεφάλαιο- προσπαθεί να μεταφέρει τον αναγνώστη ομαλά στο κύριο μέρος της έρευνας. Θα επιδιωχθεί η δημιουργία των βάσεων που θα μπορέσουν να στηρίξουν την δυναμική του επόμενου κεφαλαίου. Αναλυτικά, εκφράζονται με συνεχή αντιπαράθεση τα στοιχεία εκείνα που δημιουργούν και οργανώνουν την πόλη ως έναν ενιαίο οργανισμό: ο δημόσιος χώρος σε αντιπαράθεση με την εσωτερική οργάνωση. Πώς αντιλαμβανόμαστε τον δημόσιο χώρο με όλα τα επιμέρους συστατικά του; Ποια η δυναμική της ελληνικής πολυκατοικίας ως συνολική οντότητα, με όλο το περιεχόμενο της, τους ανθρώπους που την κατοικούν, και τις διάφορες κοινωνικές μάζες που την συγκροτούν; Β1. Η πόλη ως δυναμικός δημόσιος χώρος Ο δημόσιος χώρος αναζωογονεί και δίνει νόημα στην κατοίκηση της πόλης, ενώ η διαδραστική σχέση μεταξύ του κτιρίου κατοίκησης και του κοινόχρηστου αστικού περιβάλλοντος εφοδιάζει το κτίριο με διαφορετική υπόσταση και αρχιτεκτονική σημασία. Η Αθήνα είναι μια μεγαλούπολη χωρίς δομή και ιστορικότητα έντονα προσαρμοσμένη στον ιστό της σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις που έχουν έντονο το στοιχείο την μνημονικής διαστρωμάτωσης. Το κτιστό της περιβάλλον δεν περιέχει την αφήγηση της εξέλιξης του: πρώτα καταστράφηκαν τα ιστορικά και περιβαλλοντικά ίχνη, στη συνέχεια ακολούθησε ο 20ος αιώνας σε συνθήκες αρχιτεκτονικής tabula rasa, όπου τα πάντα κατεδαφίζονταν για να υψωθεί αγέρωχη και περήφανη η πολυκατοικία. Τα ίχνη της αρχαιότητας παραμένουν στρυμωγμένα ανάμεσα στα 5όροφα κτίρια να παίζουν κρυφτό με Φωτογραφία: Alma Barxo, (atenistas Διαγωνισμός φωτογραφίας «100 αθηναϊκά μπαλκόνια», 2012)
38
31 Η αστική πολυκατοικία στην Αθήνα, 1920-1940, Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, σ.128
39
τους φωταγωγούς και τους ακάλυπτους. Το διάστημα αυτό αποδείχτηκε για την αθηναϊκή αρχιτεκτονική ένας μακρύς αιώνας: η πόλη έζησε μια ετεροχρονισμένη και παρατεταμένη περίοδο μοντερνισμού, χωρίς να έχει εφοδιαστεί με αστικές ποιότητες που έχουν να κάνουν με την ιστορικότητα και την μνήμη: της είναι κατά συνέπεια ακατανόητη η έννοια της ένταξης. Ο Richard Scoffier στο έργο του «Ένα όραμα για την Αθήνα» αναφέρει: «Η πόλη δεν είναι πλέον μια οντότητα που μπορεί να ξεχωρίσει και να διακριθεί απολύτως από το περιβάλλον, δεν είναι πλέον ένας χώρος αναγνωρίσιμος, αλλά ένα περιβάλλον ρευστό, χωρίς εσωτερικό και εξωτερικό, ένας χώρος σκιώδης, γεμάτος αντικείμενα αυτιστικά, δρόμος, παλιά πόλη, εργοστάσιο, αρχαία ερείπια, σωρός σκουπιδιών, αρχιτεκτονήματα, δένδρα, μνημεία…» .32
Β2. Η πολυκατοικία ως μονάδα του δημόσιου χώρου: Δυναμική και εσωτερική κοινωνική οργάνωση
Η γενική εικόνα του αστικού περιβάλλοντος εκφράζεται από το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο μιας ενιαίας μικροκλίμακας με απλά σχήματα και στιβαρά υλικά εντός της. Είναι δύσκολο να διακριθούν μέσα σε αυτό το τοπίο οι μορφολογικές διαφορές, εφόσον κυριαρχεί μια άναρχη αταξία όπου όλα συνυπάρχουν. Κάθε πολυκατοικία τοποθετείται με άναρχο ή τυχαίο θα λέγαμε τρόπο μέσα στο πολεοδομικό σύστημα, αφού δεν υπήρξε ποτέ ένας γενικός πολεοδομικός κανονισμός, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν ενιαία σύνολα ίδιας αρχιτεκτονικής ταυτότητας.33 Όλες οι αρχιτεκτονικές μορφολογίες συμπυκνώνονται ακατάστατα στο αστικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα η ταυτότητα της πόλης της Αθήνας πλέον να προσδιορίζεται μέσα από την ανώνυμη αρχιτεκτονική της πολυκατοικίας και την άμεση αλληλεπίδραση της με τη μικροκλίμακα του δρόμου.
Η ελληνική πολυκατοικία, έτσι όπως εξελίχτηκε μέχρι σήμερα, δημιουργεί μικρές εσωτερικές νησίδες ιδιωτικότητας, χωρίς να αναμετράται με το χώρο της πόλης, με την έννοια της κοινότητας. Ο ένοικος αντιλαμβάνεται την πολυκατοικία ως ένα πολλαπλάσιο της μονοκατοικίας με αποτέλεσμα να παρατηρείται έντονη έλλειψη κοινωνικότητας στο εσωτερικό της.34 Την ίδια στιγμή, τα όρια μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου αναδιοργανώνονται. Η ζώνη του ιδιωτικού της πολυκατοικίας έχει πλέον αναμιχθεί με μια «πολύχρωμη» παλέτα δημόσιου και ημι-δημόσιου χαρακτήρα. Κάτω από το οικογενειακό δυάρι του τρίτου λειτουργεί ένα οδοντιατρείο, στο ισόγειο μια καφετέρια-μπαρ και στη μικρή γκαρσονιέρα του τέταρτου ένα λογιστικό γραφείο, δίπλα ακριβώς από το φοιτητικό διαμέρισμα. Από την άλλη στο μικρό ρετιρέ των 25 τετραγωνικών του 6ου ορόφου, πηγαινοέρχονται Γάλλοι, Γερμανοί, Σουηδοί, Κινέζοι, κάθε εβδομάδα και άλλοι, «σύγχρονοι τουρίστες της πολυκατοικίας του Airbnb».
32 Σημειώσεις από το κείμενο του Richard Scoffier : Η Πόλη – Τοπίο, από το συνέδριο «Ένα όραμα για την Αθήνα: Η συνέχεια, ο καταστατικός χάρτης», Αθήνα, Νοέμβριος, 1996, (πηγή: βιβλιοθήκη ΤΕΕ) 33 Οι αστικές παρεμβάσεις στην Ελλάδα, δεν ακολούθησαν τις Ευρωπαϊκές τάσεις. Από τη δεκαετία του 50 έως και τη δεκαετία του 80 η εντατική αστικοποίηση των πόλεων οδήγησε στην άναρχη ανάπτυξή τους. Ο κατακερματισμός των ιδιοκτησιών, η ανοικοδόμηση της «πολυκατοικίας» μέσω του μηχανισμού της αντιπαροχής, η εκτός σχεδίου αυθαίρετη δόμηση και ο αμελητέος πολεοδομικός σχεδιασμός, συνέθεσαν το σύγχρονο ελληνικό τοπίο.
40
«Το να ζεις μια απόλυτα ιδιωτική ζωή, σημαίνει πάνω απ’ όλα να έχεις στερηθεί πράγματα που είναι απαραίτητα για μία πραγματικά ανθρώπινη ζωή: να έχεις στερηθεί την πραγματικότητα του να σε βλέπουν και να σε ακούν οι άλλοι, να έχεις στερηθεί μία «αντικειμενική» σχέση μαζί τους που συμβαίνει όταν έρχεσαι σε επαφή και διαχωρίζεσαι από αυτούς μέσα απ’ τη διαμεσολάβηση ενός κοινού αξιακού κώδικα, να έχεις στερηθεί τελικά τη δυνατότητα να πετύχεις κάτι πιο μόνιμο, απ’ την ίδια την επιβίωση». Hannah Arendt, 1958
Από την άλλη η πολυκατοικία δεν είναι απλά ένα αντικείμενο που επαναλαμβάνεται έτσι ώστε να καλύψει τις βιοτικές και λειτουργικές ανάγκες της πόλης και του κατοίκου. Πέραν από την λειτουργική σφαίρα, έχει κωδικοποιήσει με έναν έμμεσο τρόπο τον δεσμό του ιδιωτικού και δημόσιου, την κοινωνική ουσία του κτιρίου αυτού. Η χωρική διάταξη των κτιρίων στην πραγματικότητα ορίζει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Η πολυκατοικία είναι το οπτικό σύμβολο της κοινωνίας γιατί περιλαμβάνει μέσα της πέραν από τις λειτουργίες, και όλες τις 34 Οι πολυκατοικίες των τελευταίων 20 χρόνων δεν ανατρέπουν τα κοινωνικά δεδομένα, αφού δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην αμυντική εσωστρέφεια του ιδιωτικού. Η επικοινωνία του κτιρίου με το περιβάλλον είναι ενδεχομένως εικονογραφική, δεν εισάγονται νέες μορφές κοινωνικής συμβίωσης και οργάνωσης του χώρου (μιλώντας για την πολυκατοικία των Β. Σταθουλόπουλου και Α. Γεωργάκη στην Γλυφάδα), Γιακουμακάτος Ανδρέας, Μοντερνισμός χωρίς ουτοπία, Made in Athens, σ.261
41
κοινωνικές και πολιτισμικές και εθνοτικές διαστρωματώσεις του πληθυσμού της Αθήνας. Το νοικοκυριό έχει κατατεμαχιστεί σε ποικίλα αντιπαρατιθέμενα χωρικά προγράμματα. Ο οικιακός βίος, η εργασία, η μετακίνηση, η κατανάλωση και ο ελεύθερος χρόνος έχουν όλα παραλάβει τη δική τους ξεχωριστή θέση στο αστικό τοπίο. Η πολυκατοικία λαμβάνει στο εσωτερικό της νοικοκυριά, οικογένειες, φοιτητές, νέους και γέρους, πλούσιους και φτωχούς, επαγγελματικούς χώρους και γραφεία, καταστήματα, ιατρεία, χώρους προσωρινής διαμονής και τουρισμού, όλα κάτω από το ίδιο κέλυφος με αποτέλεσμα να χάνονται τα όρια ιδιωτικού και δημόσιου και κοινωνικού διαχωρισμού. Αποτέλεσμα αυτής της κατακερμάτισης του χώρου της πόλης, η σχέση ανάμεσα στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα να είναι αμήχανη που δύσκολα μπορεί να αναγνωριστεί και να χαρακτηριστεί. Ανακεφαλαίωση Επομένως εφόσον η χωρική διάταξη των κτιρίων στην πραγματικότητα ορίζει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, η πολυκατοικία είναι το οπτικό σύμβολο της κοινωνίας γιατί περιλαμβάνει μέσα της πέραν από τις λειτουργίες, και όλες τις κοινωνικές, πολιτισμικές και εθνοτικές διαστρωματώσεις του πληθυσμού της Αθήνας. Έτσι η σύγχρονη Αθήνα, χωρίς ξεκάθαρη ταυτότητα και υφολογικό χαρακτήρα, προσπαθεί να αναγνωρίσει και να δώσει νόημα στα επιμέρους συστατικά της.
42
43
Κεφάλαιο Γ’ Πολυκατοικία: Το περιεχόμενο σε αντιδιαστολή με την κτιριακή επιδερμίδα Αποστασιοποιώντας τον εαυτό σου από το Αθηναϊκό τοπίο, παρατηρείς μια άμορφη αλλά επαναλαμβανόμενη, έντονα θορυβώδες μάζα να απλώνεται στο Αττικό τοπίο. Τη στιγμή όμως που αποφασίζεις να πλησιάσεις, τα πράγματα γίνονται πιο ξεκάθαρα και το τοπίο ξεδιαλύνεται. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως, η Αθήνα είναι ένας ζωντανός μηχανισμός φράκταλ35, μια επαναλαμβανόμενη μονάδα που πολλαπλασιάζεται στο άπειρο χωρίς σταματημό, με μοναδιαίο συντελεστή την πολυκατοικία αλλά και όλα τα συστατικά που την αποτελούν. Μέρος Α’. Κτιριακό περιεχόμενο ως ζωντανός οργανισμός (Εισαγωγικά) Η παρουσίαση του τρόπου που οργανώνονται τα διαμερίσματα και οι εσωτερικοί χώροι των κατοικιών των υφιστάμενων κτιρίων στοχεύει να αποδείξει πως η νομοθεσία, οι κατασκευαστές αλλά και οι αγοραστές ενδιαφέρονταν πολύ περισσότερο για το εσωτερικό, για τους ιδιωτικούς χώρους κατοίκισης και ελάχιστα για την εξωτερική εικόνα των κτιρίων. Αυτό συνέβαινε εξάλλου αναγκαστικά λόγω των απαγορεύσεων από την νομοθεσία για επέμβαση στις όψεις και στα σημεία που έχουν άμεση σχέση με τον δημόσιο χώρο. Δινόταν περισσότερη έμφαση στην διακόσμηση και στο ‘φόρτωμα’ θα λέγαμε των χώρων ώστε να προσδίδουν κύρος και μεγαλοπρέπεια στην κατοικία σε αντίθεση με αυτό που γινόταν στο περίβλημα. Α1. Εσωτερική πολυπλοκότητα και συμπαγές περίβλημα Η πολυκατοικία, το κύτταρο του οργανισμού της πόλης, επεκτείνεται σε όλη την περιοχή της Αθήνας, δημιουργώντας μια ολοκληρωμένη οντότητα. Είναι μια αποτελεσματική, ευέλικτη αλλά και ορισμένη κτιριακή μορφή, που συγκεντρώνει στο εσωτερικό της όλες τις λειτουργίες μιας σύγχρονης και ζωντανής πόλης
Φωτογραφία: Βαρακλιώτης Θανάσης, (atenistas Διαγωνισμός φωτογραφίας «100 αθηναϊκά μπαλκόνια», 2012)
44
35 fractal, (ελλ. μορφόκλασμα ή μορφοκλασματικό σύνολο) είναι η γεωμετρία ή το σχήμα που επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης, κι έτσι συχνά αναφέρεται σαν “απείρως περίπλοκο”. Όσες φορές και να μεγεθυνθεί θα συνεχίζει να παρουσιάζει ένα εξίσου περίπλοκο σχέδιο με μερική ή ολική επανάληψη του αρχικού. Χαρακτηριστικό των φράκταλ είναι η λεγόμενη αυτό-ομοιότητα (self-similarity) σε κάποιες δομές τους, η οποία εμφανίζεται σε διαφορετικά επίπεδα μεγέθυνσης.
45
όπως είναι η Αθήνα, παρ’ όλ’ αυτά με μια μορφή ιεράρχησης.Το ναι μεν αυστηρό, στυφό και συμπαγές περίβλημά της, το οποίο τις περισσότερες φορές αγνοούμε, κρύβει στην πραγματικότητα μια εσωτερική πολυπλοκότητα, που φανερώνει έναν συνεχή εξελικτικό χαρακτήρα, ταυτόχρονα σύγχρονο και διαχρονικό. Τί συμβαίνει δηλαδή στο εσωτερικό των διαμερισμάτων; Πώς οργανώνονται οι χώροι και γιατί υπερισχύουν μπροστά στα αστικά κελύφη τα οποία παραμένουν απείραχτα, και χωρίς δυνατότητα συντήρησης ή αλλαγής; Α2. Συνοπτική περιγραφή εσωτερικής διαμόρφωσης Κατά την μελέτη των κατόψεων των διαμερισμάτων και των κοινόχρηστων χώρων των πολυκατοικιών φαίνεται ξεκάθαρα η επιρροή από την Μοντέρνα Αρχιτεκτονική36 στην εσωτερική διαμόρφωση και οργάνωση των χώρων. Ο αρχιτέκτονας αρχίζει να ανασυγκροτεί την σχεδιαστική του σκέψη έτσι ώστε να εκμεταλλευτεί την νέα νομοθεσία και τάξη πραγμάτων.37 Αν και οι κοινόχρηστοι χώροι της πολυκατοικίας είναι απλουστευμένοι, παρατηρείται συχνή χρήση διαφορετικών υλικών, επενδύσεις στους πλαϊνούς τοίχους με ξύλο ή μάρμαρο, διάφορα διακοσμητικά στοιχεία, γλάστρες, μικρά έπιπλα, καθρέφτες και φωτιστικά. Επιλεγόταν πάντοτε μια στιβαρή και επιβλητική πόρτα στην είσοδο της πολυκατοικίας, με πολλά μεταλλικά στοιχεία, συνήθως κατασκευασμένη περίτεχνα από τον καλύτερο μάστορα της αγοράς. Εισερχόμενοι στο διαμέρισμα τα πράγματα είναι αρκετά οργανωμένα, όπου είναι εύκολο να αναγνωριστούν οι διάφορες ζώνες κατοίκισης: χώροι υποδοχής, χώροι εστίασης και προετοιμασίας φαγητού, αλλά και χώροι ανάπαυσης οργανώνονται σε ζώνες ως προς τον δημόσιο ή ιδιωτικό τους χαρακτήρα. Ο αρχιτέκτονας δίνει ιδιαίτερη βάση στην οργάνωση και την κατανομή των χώρων, αφού οργανώνονται με ιεραρχημένο τρόπο βάσει του δημόσιου ή ιδιωτικού τους χαρακτήρα.38 Ο τρόπος που διαρθρωνόταν η κάτοψη της εκάστοτε 36 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.183 37 Με την εφαρμογή της λεγόμενης αρχής της ελάχιστης κατοικίας η οργάνωση του διαμερίσματος γίνεται κυρίως κατά ζώνες, αξιοποιώντας κάθε τετραγωνικό του διαμερίσματος για μια πιο οικονομικότερη επίλυση του παραγόμενου δομημένου χώρου. 38 Οι χώροι υποδοχής τοποθετούνται πάντοτε προς τον πιο κεντρικό δρόμο, οι κοιτώνες προς τον ακάλυπτο ή αν το οικόπεδο βρίσκεται σε διασταύρωση, τότε σε αυτή τη περίπτωση, τοποθετούνται προς την δευτερεύουσα οδό. Τέλος οι χώροι προετοιμασίας φαγητού και το λουτρό τοποθετούνται στους πιο σκιερούς χώρους του διαμερίσματος, συνήθως στον ακάλυπτο ή προς το φωταγωγό. Οι χώροι με τις πιο δημόσιες λειτουργίες, σαλόνι, τραπεζαρία, γραφείο, επικοινωνούσαν μεταξύ τους, συνήθως μέσω μεγάλων
46
κατοικίας έθετε ζητήματα κοινωνικοοικονομικής κατάστασης των ενοίκων. Οι κάτοικοι των αστικών πολυκατοικιών την περίοδο του μεσοπολέμου, στο μεγαλύτερο ποσοστό ήταν ανώτερης και μεσαίας κοινωνικής τάξης. Επομένως τα διαμερίσματα των αντίστοιχων ενοίκων ήταν μεγαλύτερα, με περισσότερες ανέσεις, και σημαντική έμφαση στους χώρους υποδοχής, το σαλόνι, την τραπεζαρία, που συνήθως ήταν πιο μεγαλοπρεπής και ευρύχωροι, στοιχεία που μαρτυρούν το μεγαλοαστικό χαρακτήρα της αγοράς κατοικίας στην οποία απευθύνονταν.39 Η κατοικία είχε καταντήσει ένα καταναλωτικό προϊόν. Οι ξένες επιρροές, τα νέα υπερσύγχρονα προϊόντα, η αγορά των καλύτερων επίπλων και συσκευών, ήταν ο μεγάλος πόθος κάθε Ελληνίδας νοικοκυράς. Το εξωτερικό ελάχιστα ενδιέφερε τους ενοίκους, που μόνη τους έγνοια ήταν η κατανάλωση και η απόκτηση καθετί νεόφερτου που θα τους αναδείκνυε κοινωνικά. Α3. Ανθρώπινη παρουσία και δράση στο εσωτερικό της πολυκατοικίας Για την κατανόηση του κτισμένου χώρου παίζει ουσιαστικό ρόλο η ανθρώπινη παρουσία και οι δράσεις του χρήστη μέσα στον χώρο που του ανήκει. Έτσι η πολυκατοικία αποκτάει ιδιαίτερη δυναμική αφού είναι το στοιχείο εκείνο που δέχεται όλες σχεδόν τις ανθρώπινες δράσεις είτε αυτές μπορεί να εξαρτώνται από τον δημόσιο χώρο είτε παραμένουν σε ιδιωτικό επίπεδο. Το εσωτερικό μιας πολυκατοικίας είναι μια εντελώς ανεξάρτητη οντότητα, μια μικρογραφία της πόλης, με τις δικές της κοινωνικές διαστρωματώσεις, τους δικούς της κανόνες, τους δικούς της κοινόχρηστους χώρους, τα σημεία συγκέντρωσης, τα σημεία κίνησης κ.ο.κ. Η ίδια η πολυκατοικία μπορεί να δεχθεί στο εσωτερικό της, πέραν από την κατοίκιση, προσωρινή ή μόνιμη, όλες τις δυνατές ανθρώπινες λειτουργίες, χώρους εργασίας, ψυχαγωγίας, εστίασης, ιατρικά κέντρα. Ο Γ. Μιχαήλ μιλώντας για την αστική κατοικία και τον τρόπο ζωής το 1994 αναφέρει: «η παραγωγή της κατοικίας έχει μεγάλα περιθώρια ευελιξίας με δυνατότητα αλλαγών και τροποποιήσεων των εσωτερικών μόνο χώρων των διαμερισμάτων. Οι εξωτερικές αλλαγές είναι σχεδόν αδύνατες λόγω του νομικού ανοιγμάτων. Ο χώρος εισόδου, το χωλ, μπορεί να θεωρηθεί το πιο κεντρικό σημείο του διαμερίσματος, το σημείο που ένωνε ή χώριζε τις λειτουργίες, ανάλογα με την περίοδο κατασκευής ή τις απαιτήσεις του ενοίκου. Ήταν ένας κόμβος συνάντησης και διαχωρισμού των λειτουργικών δραστηριοτήτων της κατοικίας. Σε γενικές γραμμές η κουζίνα παρουσίαζε την περισσότερη απομόνωση με εξαίρεση αρκετών περιπτώσεων κατοικιών που κατασκευάστηκαν μετά το 1932, όταν οι χώροι προετοιμασίας φαγητού άρχισαν να εμφανίζουν αμεσότητα επικοινωνίας με την υποδοχή. 39 Σημαντικό είναι να αναφερθεί η ύπαρξη δωματίων υπηρεσίας στο διαμέρισμα, δείκτης που είναι ενδεικτικός κατά κάποιο τρόπο, της ανώτερης κοινωνικής διαστρωμάτωσης των νοικοκυριών αυτών, σε σχέση με το σύνολο του αθηναϊκού πληθυσμού.
47
χαρακτήρα, και των κανονισμών περί δημόσιου χώρου.»40 Συνεχίζοντας λέει: «Ο καθένας έχει τη δυνατότητα να κάνει μια μικρή ή μεγάλη επιλογή τροποποιήσεων εσωτερικών, να διαλέξει χρώματα, πλακάκια κουζίνας, εγκαταστάσεις μπάνιου, αλλά και μεγαλύτερες αλλαγές, να γκρεμίσει τοίχους ή να προσθέσει άλλους, να φορτώσει το διαμέρισμα με κάθε λογής διακόσμηση, μια ευκαιρία κάθε πολίτης να προσδώσει στο προσωπικό του χώρο την ταυτότητά του και τον χαρακτήρα του.» Οι υλικότητες, οι χρωματισμοί και τα κατασκευαστικά στοιχεία δεν έχουν τροποποιηθεί. Εντούτοις οι προσωπικές προσθήκες κάθε χρήστη, που προσπαθούσαν να καλύψουν διάφορες ανάγκες, η προσπάθεια εκμετάλλευσης του εξωτερικού χώρου, η ανάγκη επέκτασης προς τα έξω των ελάχιστων τετραγωνικών του διαμερίσματος, οδήγησαν σε πολλές αυθαιρεσίες και μη σχεδιασμένες λύσεις με έντονη προσωπική αισθητική στο εμφανές σημείο των ορίων ιδιωτικού-δημόσιου.
Και εκείνη τη στιγμή που το βλέμμα απομακρύνεται ακόμη μια φορά από το κύτταρο της πόλης, η ίδια η πόλη φανερώνει και πάλι την έντονα ‘θορυβώδη’ συσσώρευση ετερόκλιτων λειτουργιών και δράσεων, που βρίσκονται κατανεμημένες στον χώρο με ένα σχεδόν τυχαίο και βεβιασμένο τρόπο, όπως συμβαίνει και με τα αντικείμενα που καταλαμβάνουν το ανώτερο στρώμα της πόλης, τις κτιριακές απολήξεις. Ό,τι συμβαίνει στο ανώτερο αστικό έδαφος, συμβαίνει και στο εσωτερικό κάθε αστικής πολυκατοικίας. Έχουμε μπροστά μας μια πόλη-κολλάζ, όχι μόνο για αυτό που φαίνεται στην επιφάνεια της αλλά και για αυτό που βρίσκεται καλά κρυμμένο στο μέσα της πόλης. Μια πόλη-κολλάζ όπως κάλλιστα αναφέρουν οι Colin Rowe και Antoine Grumbach προάγοντας την αισθητικοποίηση του αστικού τοπίου.41
Στην λειτουργία των χώρων τα πράγματα που συμβαίνουν είναι αρκετά μηχανικά και τυποποιημένα: η έννοια της ξεχωριστής τραπεζαρίας και του ξεχωριστού σαλονιού έχουν καταργηθεί στις περισσότερες σύγχρονες κατοικίες οικογενειών. Ο χώρος της καθημερινής χρήσης της οικογένειας το «living room», είναι ο χώρος της τηλεόρασης, της υποδοχή, της ξεκούρασης, του διαβάσματος, του πρόχειρου φαγητού, της χαλάρωσης. Όλες οι καθημερινές ανθρώπινες λειτουργίες και ανάγκες μαζί στον ίδιο χώρο. Όλα αλλάζουν ύφος και μορφή ακόμη και με τα νέα συρόμενα αλουμίνια κουφώματα στις όψεις με διπλά τζάμια για καλύτερη ηχομόνωση. Με τις άπειρες δυνατότητες της τεχνολογίας των νέων κατασκευαστικών μηχανισμών που αναπτύσσονται με ραγδαία ταχύτητα, τις δυνατότητες των νέων υλικών που μηχανοποιούν την αρχιτεκτονική σκοπεύοντας στην τελειοποίηση της ιδιωτικής ζωής, η κατοικία και το διαμέρισμα έχει μετασχηματιστεί σε μια υπερσύγχρονη μηχανή ζωής, και “good living”.
40 Μιχαήλ Γ., «Λειτουργικές παράμετροι κατοικίας και τρόπος ζωής σε προγράμματα οργανωμένης δόμησης», Συνέδριο: «Ανθρώπινες λειτουργίες στα σύγχρονα σπίτια», Αθήνα, Μάϊος, 1994 (πηγή: Τεχνικά Χρονικά, ΤΕΕ)
48
41 Σημειώσεις από το κείμενο του Richard Scoffier : Η Πόλη – Τοπίο, από το συνέδριο «Ένα όραμα για την Αθήνα: Η συνέχεια, ο καταστατικός χάρτης», Αθήνα, Νοέμβριος, 1996, (πηγή: βιβλιοθήκη ΤΕΕ)
49
Μέρος Β’. Το κτιριακό περίβλημα (Εισαγωγικά) Αφού λοιπόν ολοκληρώθηκε ο προβληματισμός γύρω από τον δυναμισμό του οργανισμού της πολυκατοικίας και όλων των μερών που απαρτίζουν το εσωτερικό της, εμφανίζεται και πάλι το κρίσιμο ερώτημα: Τί συμβαίνει με την επιδερμίδα αυτού του κτιριακού σώματος που απλώνεται σε όλη την έκταση της πόλης; Στη συνέχεια του κεφαλαίου, παίρνοντας ως βασικό άξονα τον άνθρωπο, γίνεται μια προσπάθεια αναγνώρισης και επεξήγησης των αστικών κελυφών ως προς τα κτιριακά μορφολογικά στοιχεία που οργανώνουν και καθορίζουν την εικόνα της Αθήνας, μέσα από την καταγραφή και κωδικοποίηση κάθε οικοδομικού και οργανικού στοιχείου. Συγκεκριμένα θα παρουσιαστούν με περιγραφικό τρόπο η ογκοπλαστική μορφή κάθε περιόδου, η γενική οργάνωση των προσόψεων, οι εξώστες ως μέρος αυτών των προσόψεων αλλά και τα συστατικά που τους ολοκληρώνουν, τα στηθαία, τα συστήματα σκιασμού, τις τέντες. Θα καταγραφούν όλα εκείνα τα στοιχεία που υπάρχουν, που μεσολαβούν, που τα αναγνωρίζουμε ως μορφές, αλλά αγνοούμε την δυναμική τους, μια δυναμική που δίνει ζωή και νόημα στη πόλη, στο έξω, στο όριο μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, στο σημείο εκείνο που ο ανθρώπινος νους αντιλαμβάνεται ως το προστατευτικό φράγμα της προσωπικής του ζωής και του ιδιωτικού του χώρου.
και αν η αρχιτεκτονική επιθυμεί να τις χωροθετήσει ή να τις οργανώσει, δεν είναι εφικτό να συμβούν απρόθυμα ή προσχεδιασμένα μέσω μιας καλά οργανωμένης αρχιτεκτονικής επέμβασης. Οι ανθρώπινες δράσεις καλώς ή κακώς εκφράζονται αυτόβουλα και ασυνείδητα. Πιθανότατα ένα ελάχιστο αρχιτεκτονικό έναυσμα να κέντριζε τον ανθρώπινο νου και τις ανθρώπινες ενέργειες, μέσω διαφόρων σημειακών συμβάντων που να μπορούν να αναζωπυρώσουν και να δώσουν νόημα στις συγκεκριμένες κτιριακές ζώνες. Δεν είναι σίγουρο εάν αυτό πρέπει να προέρχεται από μια ξεκάθαρα αρχιτεκτονική μελέτη ή πρόταση. Το μόνο σίγουρο είναι πως το αστικό περιβάλλον πρέπει να γίνει αποδεχτό ως έχειν για να αναγνωριστεί ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του. Η λύση για τα προβληματικά σημεία του αστικού περιβάλλοντος θα μπορέσει να εκφραστεί μονάχα όταν ο ίδιος ο χρήστης αναγνωρίσει τις μεγάλες δυνατότητες που μπορεί να προσφέρει ο μέχρι στιγμής «άχρηστος» ή «αμήχανος» κτιριακός χώρος.
Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την ανάβαση στα δώματα. Οι κτιριακές απολήξεις, το ανώτερο επίπεδο της πόλης, αυτό το αμήχανο περιβάλλον έχει όντως προβληματίσει αρκετούς μελετητές τα τελευταία χρόνια. Μπορούμε να θεωρήσουμε πως διανύουμε μια μεταβατική περίοδο, μια εποχή κατά την οποία αρχίζουμε να κατανοούμε αυτό που μας περιβάλλει, να ξεδιαλύνεται το τοπίο, και πλέον αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε πως αυτό που για καιρό αγνοούσαμε οφείλει να συμπεριληφθεί στην καθημερινότητά μας ως αναγκαίο καλό. Ο άνθρωπος έχει μπουχτίσει από καταναλωτικά αγαθά, ό,τι επιθυμήσει μπορεί ευκολότερα να το αποκτήσει. Ή καλύτερα θα μπορούσαμε να πούμε πως, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αρχίσει να κατανοεί την διαφορά μεταξύ ψυχικής και καταναλωτικής απόλαυσης, επομένως προσπαθεί να κυνηγήσει την απόλαυση ενός γοητευτικού τοπίου από μια οπτική πλευρά που δεν γνώριζε ή προσποιούταν πως δεν υπήρχε, την ανθρώπινη συνύπαρξη που για καιρό αγνοούσε την δύναμή της, την εκμετάλλευση ενός περιβάλλοντος που θα του προσφέρει νέες εμπειρίες και νέους πνευματικούς προβληματισμούς. Επισημαίνεται ότι με την συγκεκριμένη ανάλυση δεν επιδιώκεται να επιλυθεί το πιθανότατα εκφραστικό πρόβλημα της αμήχανης σχέσης ιδιωτικού και δημόσιου ή να επιτευχθεί η προσφορά δυναμικής αυτών των σημείων, σε περιπτώσεις κυρίως που αυτή απουσιάζει. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες όσο
50
51
Β1. Κτιριακή μορφολογία: Τύποι πολυκατοικιών και τα κτιριακά κελύφη Η μορφή και το μέγεθος των κτιρίων κατοικίας έδωσε τις βάσεις για την οργάνωση των οικοδομικών τετραγώνων και κατ’ επέκταση του αστικού ιστού. Το μέγεθος τους ήταν συναρτήσει των παραμέτρων: εμβαδόν οικοπέδου και επιτρεπόμενο ύψος κτιρίου.42 Με άλλα λόγια, τον μεγάλο όγκο του κτιρίου σε συνάρτηση με το προσφερόμενο οικόπεδο και δεύτερο τον αριθμό των ορόφων σε σχέση με την οικιστική ζώνη που βρίσκεται το οικόπεδο. Η εξωτερική εμφάνιση των αστικών πολυκατοικιών είναι ένα σημαντικό στοιχείο για την διαμόρφωση της εικόνας της πόλης αν και φυσικά είναι εξαρτημένη από τις πιο πάνω παραμέτρους εφόσον αυτές είχαν καθοριστική σημασία στη διαμόρφωση του πολεοδομικού περιβάλλοντος της Αθήνας. Η ογκώδης μορφή ήταν άμεσο αποτέλεσμα της εξάντλησης των δυνατοτήτων που πρόσφεραν οι κτιριολογικοί κανονισμοί. Όμως παρά την γενική αισθητική εντύπωση που προκαλούσαν οι πολυκατοικίες, οι κύριες όψεις τους, που θα αναλυθούν στη συνέχεια, έγιναν αντικείμενο μορφολογικού προβληματισμού και πειραματισμού για τους αρχιτέκτονες.43 Η συνολική μάζα που καταλαμβάνουν αλλά πιο έντονα η διαμόρφωση του συνολικού όγκου των πολυκατοικιών όντως αλλάζει σε κάποια φάση της εξέλιξής τους, ωστόσο παρουσιάζει και αυτό μια αξιοσημείωτη εσωτερική σταθερότητα. Η κατασκευαστική παραγωγή και αντίληψη άλλαξε δυναμικά στην διάρκεια του μεσοπολέμου, και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στην εξωτερική διαμόρφωση της πολυκατοικίας. Επηρεασμένη αρχικά από εκλεκτικιστικά πρότυπα και στη συνέχεια από περισσότερο μοντέρνες αρχιτεκτονικές επιρροές οι όψεις και η μορφή των πολυκατοικιών εξέφραζαν την κοινωνική θέση των ενοίκων. Οι εκλεκτικιστικές επιρροές συνήθως αφορούσαν τα ανώτερα στρώματα ενώ οι πιο μοντερνιστικές τάσεις θεωρείται ότι εμφανίστηκαν στο σημείο που εισήλθαν τα μεσοστρώματα στις αστικές πολυκατοικίες και ως απλούστερες κατασκευαστικές μορφές υποστηρίζεται ότι ήταν κατά κανόνα οικονομικότερες, σε αντίθεση με τα εκλεκτικιστικά στοιχεία που ήταν οπωσδήποτε ακριβότερα, εφόσον ήταν και πιο επιβαρυμένα κατασκευαστικά.44 42 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σελ.224 43 ο.π., σελ.225 44 Τα αισθητικά ρεύματα του εκλεκτικισμού παρουσιάστηκαν στην μορφολογία της αστικής πολυκατοικίας κατά την δεκαετία του 1920, ενώ του μοντερνισμού επικράτησαν κατά την δεκαετία του 1930. Οι διαμορφώσεις κτιρίων με βάση τις αρχές του μοντερνισμού επηρεάστηκαν κυρίως από τους κανόνες του Bauhaus. (206, σελ.206, 225)
52
Αναλυτικότερα, νέα μορφολογικά στοιχεία προστέθηκαν στην εξωτερική εμφάνιση του κτιρίου που κατέληξαν να εκφράζουν την γενική τελική εντύπωση των αστικών πολυκατοικιών. Στην πρώτη περίπτωση κατασκευάζονταν μεγάλες κλειστές προεξοχές στην κύρια όψη, τα έρκερ. Έτσι, με το σύστημα των έρκερ οι όψεις παρουσίαζαν μια πιο ολοκληρωμένη συνοχή, με τους ορόφους να ενοποιούνται μορφικά δημιουργώντας έναν ομοιογενή όγκο κατοίκισης. Παράλληλα, με τις συγκεκριμένες προεξοχές το κτίριο αποκτούσε έναν ενδιαφέρον χαρακτήρα, μέσα από τις έντονες φωτοσκιάσεις αλλά και τις καθαρές επιρροές από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Η περίπτωση αυτή
53
εμφανίστηκε τα πρώτα χρόνια εμφάνισης της πολυκατοικίας, όταν αυτές προορίζονταν κυρίως για ιδιοκατοίκηση, δηλαδή την περίοδο εκείνη που η οριζόντια ιδιοκτησία δεν ίσχυε ακόμη. Στη συνέχεια προβλημάτισε ιδιαίτερα τους αρχιτέκτονες και τους κατασκευαστές η απόληξη των κτιρίων ή οποία ήταν ένα σημαντικό κριτήριο στην εξωτερική διαμόρφωση. Έτσι, η νομοθεσία προέβλεπε την κατασκευή ενός τουλάχιστον πρόσθετου ορόφου σε εσοχή, στα 2,5 μέτρα από την κύρια πρόσοψη, κάνοντας δηλαδή μια υποχώρηση προς τα πίσω, το λεγόμενο ρετιρέ, ώστε η συνολική ογκοπλασία του κτιρίου να είναι ολοκληρωμένη. Το μέτρο εισάχθηκε στην κτιριολογική νομοθεσία για πιο πρακτικούς λόγους, δηλαδή για να βελτιώσει τις συνθήκες ηλιασμού και αερισμού στους στενούς δρόμους της πόλης. Ναι μεν η ορατή πρόσοψη προς τον δρόμο ελαχιστοποιήθηκε, αλλά ο πραγματικός αριθμός των ορόφων αυξήθηκε προς τα πάνω και πίσω. Έτσι επιτεύχθηκε η οπτική ελάφρυνση του όγκου του πολυώροφου κτιρίου. Από την άλλη, τα διαμερίσματα σε εσοχή -τα ρετιρέ- ήταν και συνεχίζουν να θεωρούνται τα πιο ευνοούμενα και προνομιούχα διαμερίσματα της πολυκατοικίας λόγω της οπισθοχώρησης από το δρόμο και όλων των απολαύσεων που μπορεί να προσφέρει η κατοίκιση στο ανώτερο επίπεδο της πόλης. Σε άλλες περιπτώσεις, όταν απουσίαζε το ρετιρέ, το βατό δώμα αποκτούσε άλλες εγκαταστάσεις και κοινόχρηστες λειτουργίες, μηχανοστάσια και απολήξεις κλιμακοστασίων, καπνοδόχους και λεβητοστάσια, με αποτέλεσμα το απόθεμα των κτιρίων να δημιουργεί ένα αβέβαιο και αμήχανο περιβάλλον στο ανώτερο σημείο της πόλης, τα οποία θα αναλυθούν εκτενέστερα στη συνέχεια της έρευνας. Άλλα κατασκευαστικά στοιχεία που προστίθενται και συμπληρώνουν τις κτιριακές όψεις όπως τα ανοίγματα με τις ποικίλες αναλογίες τους, οι εξώστες και τα προεξέχοντα μπαλκόνια φανερώνουν τις επιρροές που δέχτηκε η αρχιτεκτονική από τα αισθητικά κινήματα του ευρωπαϊκού χώρου αλλά και από την εγχώρια παράδοση. Συνοψίζοντας, μέχρι τη δεκαετία του ’70 η βασική ογκοπλαστική οργάνωσή των κτιρίων είναι αυτή της εν επαφή με το έδαφος. Ως ογκοπλαστική οργάνωση, τα πρώτα χρόνια εμφάνισης της πολυκατοικίας, παρατηρούνται πιο στιβαροί και ενιαίοι όγκοι. Δεν συνέβαιναν και πολλά σε σχέση με την ογκοπλασία εφόσον αυτό που ενδιέφερε περισσότερο τους ενοίκους ήταν η εσωτερική διαμόρφωση. Η απλότητα των μορφών συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια. Ήταν προφανώς οικονομικότερη, γρηγορότερη και πιο αποδεχτή. Συνέφερε και κατασκευαστές και αγοραστές. Η ταχύτητα και η κατανάλωση του προϊόντος ήταν το σημαντικότερο μέλημα της οικοδομικής παραγωγής.
54
Στη συνέχεια και έως και τα τελευταία χρόνια η κατάσταση διατηρείται περίπου η ίδια, μόνο που υπεισέρχεται εκείνο το στοιχείο των Pilotis αντί του ισογείου. Νεοφερμένη από τα σύγχρονα ιδεώδη της ευρωπαϊκής κουλτούρας, έδινε λύση για την διαμόρφωση των ισογείων. Προσέφεραν έναν πιο δημόσιο χαρακτήρα στα ισόγεια, αφήνοντας τα διαμερίσματα και την πιο ιδιωτική ζώνη των πάνω ορόφων να απόσταση. Δημιουργούσαν ανοιχτούς χώρους για καταστήματα και εμπόριο αλλά και χώρους στάθμευσης για τους ενοίκους. Επίσης, το στοιχείο του επίπεδου δώματος ως τελείωμα της μορφολογικής διάπλασης είναι σε αυτή την περίοδο σ’ ένα ποσοστό της τάξεως του 70% έως 80%, παρόν στα εν λόγω σύγχρονα κτίρια κατοικίας, ενώ η τριγωνικής μορφής στέγη, αν και ελάχιστο, συμπληρώνει το υπόλοιπο ποσοστό. Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι ακόμα και στο ελεύθερο πεδίο της διαμόρφωσης μιας στέγης ακολουθείται μια αξιοσημείωτη εσωτερική πειθαρχία και ομοιομορφία. Με την εμφάνιση της πιλοτής, ταυτοχρόνως, επηρεάστηκε και η κτιριακή όψη των πολυκατοικιών, που θα αναλυθούν εκτενέστερα στη συνέχεια. Τα μπαλκόνια, που παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της ογκοπλαστικής οργάνωσης των συγκεκριμένων κτιρίων, απέκτησαν μια πιο συνεχή και γραμμική μορφή, με το στοιχείο των υαλοπινάκων να εμφανίζεται στις πιο επώνυμες πολυκατοικίες της εποχής. Επομένως η συνολική ογκοπλασία των κτιρίων άρχισε να αλλάζει, αν και οι περιπτώσεις των εργολαβικών πολυκατοικιών με τις απλούστερες και πιο στιβαρές μορφές υπερνικούσαν σε ποσοστά τις υπόλοιπες.
Φωτογραφία: Θανάσης Γεωργακόπουλος
55
Β2. Προσόψεις πολυκατοικιών Στην Αθήνα σήμερα η μεταφορά στην ελληνική πραγματικότητα πολλών και διαφόρων ξένων ιδεών έχει οδηγήσει σε μια μορφολογική ποικιλία που εντούτοις διατηρεί το εγχώριο στοιχείο την παράδοσης μεταφρασμένο και επηρεασμένο από τα μοντέρνα και πιο σύγχρονα αρχιτεκτονικά κινήματα. Η κρίσιμη έννοια της πρόσοψης στις πολυκατοικίες, ειδικά εκεί που υπάρχουν συνεχή μέτωπα οικοδομών, η ρυθμική επανάληψη σχεδόν πανομοιότυπων λύσεων στην αντιμετώπιση των δύο κατακόρυφων επιπέδων - ενός πραγματικού (ο εξωτερικός τοίχος με τα ανοίγματα) και ενός ιδεατού (εκεί που τελειώνουν οι εξώστες/μπαλκόνια) - προσφέρουν την απαραίτητη ενότητα ύφους στην ανήσυχη εικόνα της σύγχρονης πόλης. Οι προσόψεις της δεκαετίας του ’30 διαφέρουν από τις μεταγενέστερες λόγω της χρήσης των έρκερ, που επεξηγήθηκαν προηγουμένως, και έδιναν ένα διαφορετικό ενδιαφέρον στην εικόνα της πρόσοψης. Στη συνέχεια, όταν η πολυκατοικία άρχισε να δέχεται σοβαρές επιρροές από το Μοντέρνο Ευρωπαϊκό Κίνημα, οι όψεις άρχισαν να εκ-μηχανοποιούνται, τα μπαλκόνια να γίνονται κύριο μέρος της πρόσοψης, και να καταλαμβάνουν το σημαντικότερο της μέρος, ως κύρια λειτουργικά σημεία. Η ίδια η πρόσοψη τις περισσότερες φορές έπαυε να λειτουργεί ως κύριο μέτωπο προς την πόλη.
Φωτογραφία: Θανάσης Γεωργακόπουλος
56
57
-Τί παρατηρούμε λοιπόν σε γενικό πλαίσιο στις προσόψεις των πολυκατοικιών; Αρχικά πρέπει να αναφερθούμε στα υλικά και τις χρωματικές επιλογές. Το χρώμα ήταν πάντα μια ευαίσθητη, αλλά και αμφιλεγόμενη, υπόθεση για όλη την ελληνική αρχιτεκτονική γενικότερα. Παράλληλα, με βάση τις αρχικές θέσεις του Μοντέρνου Κινήματος τα χρώματα έπρεπε να είναι τα φυσικά χρώματα των υλικών κατασκευής, ή τουλάχιστον να τα εκφράζουν, και όχι να επιτελούν μια εικαστική αναζήτηση. Στην Ελλάδα διαπιστώνεται ότι η κυρίαρχη χρωματική παλέτα των μεταπολεμικών κτιρίων κατοικίας στην Ελλάδα περιορίζεται στην ώχρα, το γκρίζο και το λευκό ή, τουλάχιστον, στα πολύ συγγενικά τους χρώματα. Το δομημένο περιβάλλον κατοικίας της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας δεν έχει ιδιαίτερα μεγάλες ενότητες κτιρίων που να τις χαρακτηρίζει κάποιο σημαντικό στοιχείο χρωματισμού στις όψεις. Αντιθέτως στις πλείστες περιπτώσεις παρατηρείται απουσία χρωμάτων. Επομένως, έχοντας ως δεδομένο τον μεσογειακό ήλιο και το μεσογειακό κλίμα της Ελλάδας, για να αντιμετωπιστεί το έντονο φως χρησιμοποιούνται κυρίως ανοιχτά χρώματα στις όψεις και στις εξωτερικές επιφάνειες και στους κτιστούς εξώστες, ώστε να αντανακλάται το φως, ενώ πιο σκούρα χρώματα στις μέσα επιφάνειες ώστε να το απορροφούν.45 Ο Δημήτρης Πικιώνης έδειξε από την αρχή το ενδιαφέρον του στην ανώνυμη αρχιτεκτονική και εντάχθηκε σε ένα ευρύτερο κίνημα αναζητήσεως της «ελληνικότητας» σχεδιάζοντας πολλά κτίρια και πολυκατοικίες εμπνευσμένα από την λαϊκή αρχιτεκτονική και την παράδοση, έργα που προέβαλαν μια λαϊκότροπη αρχιτεκτονική.46 Έτσι αρκετά παραδείγματα πολυκατοικιών, ακόμη και αυτές που προέρχονται από την ανώνυμη αρχιτεκτονική, οι εργολαβικές πολυκατοικίες, φέρουν ξεκάθαρες επιρροές από την αρχιτεκτονική του Πικιώνη - και άλλων βέβαια επιφανών αρχιτεκτόνων που με το έργο τους επηρέασαν όλη την οικοδομική παραγωγή - επομένως και επιρροές από την παραδοσιακή και νησιώτικη αρχιτεκτονική του Αιγαίου. Οι λευκές προσόψεις, η καθαρότητα των μορφών και η έλλειψη διακόσμου στις εξωτερικές επιφάνειες ήταν ξεκάθαρα εμπνευσμένη από την ντόπια αρχιτεκτονική. Το οπλισμένο σκυρόδεμα παρατηρείται σε ελάχιστα παραδείγματα, με σχεδόν παντελή απουσία του στις εργολαβικές πολυκατοικίες, όπου κυρίαρχη θέση έπαιζε ο σοβάς, ο οποίος με τη σειρά του έκρυβε κάθε κακοτεχνία των οικοδομών και ήταν γενικά η πιο εύκολη και απλούστερη λύση σε κάθε εμφανές πρόβλημα του μπετόν. Φωτογραφία: Σπηλιοπούλου Αιμιλία Β., (atenistas Διαγωνισμός φωτογραφίας «100 αθηναϊκά μπαλκόνια», 2012)
58
45 Μαρμαράς Μ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, σ.138 46 Τζάκου Ε. Αναστασίας, Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο, Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, Αθήνα, 1978, σ.132
59
Β3. Εξώστης: Η σημασία και η εξέλιξή του ως μορφολογικό και λειτουργικό στοιχείο της πολυκατοικίας.
-Τί διαδραματίζεται στα αθέατα μπαλκόνια και εξώστες της πόλης;Το προνόμιο του Μεσογειακού ήλιου στις ελληνικές πόλεις, έχει καθορίσει την σημαντικότητα του εξώστη, και της ζωής στο έξω, ακόμη και στο μητροπολιτικό τοπίο της Αθήνας. Ο εξώστης είναι ένα από τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά όλων των τυπολογιών της πολυκατοικίας. Από την γέννηση της πολυκατοικίας έχει υπάρξει με ποικίλους και διαφορετικούς τρόπους, διαστάσεις, μορφές και ποιότητες. Άλλα αποτελούσαν απλά ένα μορφολογικό στοιχείο της όψης, άλλα είχαν καθαρά λειτουργικό χαρακτήρα, άλλα εμπλουτίζονταν με υλικά και υφές. Σε κάθε περίπτωση και σε κάθε εποχή που αναφέρονται, παίζουν τον ουσιαστικό παράγοντα της μορφοποίησης της όψης προς την πόλη και είναι το στοιχείο αυτό που συνήθως έχει στόχο να υποδεικνύει κάθε φορά τα συστατικά του εσωτερικού του διαμερίσματος και των κατοίκων. Ο εξώστης μπορεί να θεωρηθεί η επέκταση της κατοικίας προς τα έξω - το αποκλειστικό σημείο του διαμερίσματος που ανοίγεται στον δημόσιο χώρο. Ο τρόπος που ο κάθε ένοικος εκμεταλλεύεται τον χώρο του μπαλκονιού μπορεί να ορίσει σημαντικά πράγματα για την νοοτροπία κα συνήθειες του ιδίου. Στον ελλαδικό χώρο έχει πάρει πολλές και ποικιλόχρωμες ποιότητες, λειτουργίες και μορφές ανάλογα με την αντίληψη και τις ανάγκες του ανθρώπου που ζει στο συγκεκριμένο διαμέρισμα. Εντούτοις, μιας και μιλάμε για την πρωτεύουσα μιας μεσογειακής χώρας, οι κάτοικοι αν και αγαπούν την υπαίθρια ζωή και την απόλαυση του μεσογειακού ήλιου, δύσκολα μπορούν να κατανοήσουν το γεγονός της απώθησης του δημόσιου χώρου, που παρατηρείται σε αρκετές περιπτώσεις, στα σημεία συνάντησης του ιδιωτικού με το δημόσιο περιβάλλον. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο ιδιωτικός χώρος είναι εντελώς αποκομμένος από το δημόσιο, το περιβάλλον και ο έξω χώρος δεν θεωρείται οικείος ακόμη και το όριο μεταξύ των δύο ποιοτήτων, οι χώροι που μεσολαβούν μεταξύ τους, τα μπαλκόνια και οι εξώστες, αν και ιδιωτικοί χώροι δημιουργούν αμήχανα σημεία στην επιδερμίδα της πόλης που προκαλούν πολλές και αμφίρροπες αντιδράσεις.
Φωτογραφία: Σπηλιοπούλου Αιμιλία Β. (atenistas Διαγωνισμός φωτογραφίας «100 αθηναϊκά μπαλκόνια», 2012)
60
61
Β3.1. Τυπολογίες εξωστών Απαραίτητη θεωρείται η καταγραφή των τυπολογιών των εξωστών που παρατηρούνται στις Αθηναϊκές πολυκατοικίες, αφού με αυτόν το τρόπο θα κατανοήσουμε την απαραίτητη ύπαρξή των συγκεκριμένων στοιχείων στην ζωή του αστού αλλά και στην διατήρηση του ιδιαίτερου δυναμισμού της ελληνικής πόλης. Καταγράφονται λοιπόν, οι βασικοί τύποι κάθε εξώστη, υπό τους εξής κωδικούς όρους: α. συνεχής (ο εξώστης διατρέχει όλο το μήκος της όψης του κτιρίου), β. τμηματικός (ο εξώστης διακόπτεται κατά τμήματα για τον οποιοδήποτε λειτουργικό ή και μορφοπλαστικό λόγο), γ. σε πρόβολο (η σχέση των εξωστών με το κυρίως σώμα του κτιρίου, μορφολογία εκτός του κτιριακού σώματος), δ. σε υποχώρηση (ό.π. εντός του κτιριακού σώματος), ε. σε μερική υποχώρηση (ό.π. σε συνδυασμό των δύο πιο πάνω περιπτώσεων).
Οι βεράντες των πρώτων πολυκατοικιών που χτίστηκαν στην Αθήνα με το σύστημα του έρκερ δεν παρουσίασαν δραματικές αλλαγές στον τρόπο χρήσης τους. Παρέμειναν στις ίδιες σχεδόν διαστάσεις, κάποια να προεξέχουν της όψης και κάποια να λειτουργούν ως εσοχές στον γενικό όγκο του κτιρίου, ή συνήθως σαν μια συνέχεια του όγκου του έρκερ. Ήταν κυρίως ο χώρος των γυναικών τους καλοκαιρινούς μήνες, όπου απολάμβαναν την δροσιά του πρωινού με συζητήσεις και κουβέντα. Εκεί αέριζαν τα σκεπάσματα και τα χαλιά τους, εκεί άπλωναν την μπουγάδα τους, εκεί έπιναν τον απογευματινό καφέ τους σχολιάζοντας τους περαστικούς. Στις αρχές του 20ου αιώνα, με την αστικοποίηση, οι πολυκατοικίες εξέφραζαν έναν χαρακτήρα εκλεκτικισμού και τα αισθητικά μπαλκόνια δεν είχαν καθοριστικό λειτουργικό σκοπό. Ήταν στενά κυρίως μπαλκόνια μικρής κλίμακας και βρίσκονταν πάνω από την κυρία είσοδο του σπιτιού και στις κυρίες όψεις των κτιρίων. Προσπαθούσαν να εκφράσουν τον πλούτο των υψηλά ιστάμενων κατοίκων τους, φορτωμένα με κάθε λογής διάκοσμο και γύψινα κολωνάκια και αγαλματίδια. Με την προβολή τους στον δημόσιο χώρο προσέφεραν στους
62
κατοίκους τους κύρος και κοινωνική ανάδειξη. Όταν όμως η κτιριολογική αισθητική άρχισε να δέχεται επιρροές από πιο μοντέρνα αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι όψεις και τα μπαλκόνια έχασαν τον προηγούμενο αισθητικό τους χαρακτήρα και τον διάκοσμο, αρχίζοντας να παίρνουν πιο λειτουργικές μορφές και ποιότητες. Οι διαστάσεις των μπαλκονιών πλέον έχουν αυξηθεί στο μέγιστο δυνατόν. Τα νέα μπαλκόνια ήταν συνήθως διαμήκη, κατέχοντας όλο το μήκος της όψης έδιναν έναν καθοριστικό μορφολογικό χαρακτήρα στις νέες πολυκατοικίες που άλλαξε την εικόνα της πόλης, ένα περιβάλλον με συνεχείς παράλληλες γραμμές. Χαρακτηριστικότερο αρχιτεκτονικό έργο του συγκεκριμένου χαρακτήρα είναι η γνωστή πολυκατοικία στην λεωφόρο Αμαλίας 34, των αρχιτεκτόνων Τάκη Χ. Ζενέτου και Μ. Αποστολίδη. Πολυκατοικία λεωφόρου Αμαλίας 34, 1959 Ο Τάκης Ζενέτος επηρεασμένος από τις προοδευτικές τάσεις της εποχής, προσπαθούσε να βρει μια προσωπική αρχιτεκτονική έκφραση. Έτσι σχεδίασε την πολυκατοικία της οδού Αμαλίας σε συνεργασία με τον Μ. Αποστολίδη, εφαρμόζοντας για πρώτη φορά στα ελληνικά δεδομένα την κρεμαστή όψη, επηρεασμένος από το στυλ του Mies Van der Rohe, με την διάλυση του γυάλινου κουτιού. Το κτίριο χαρακτηρίζεται από έναν τρισδιάστατο κάνναβο, επιτρέποντας την ευκαμψία στην όψη αλλά και στην κάτοψη. Πέραν δηλαδή από την δυνατότητα αλλαγής της εσωτερικής διαμόρφωσης με μετακινούμενα διαχωριστικά πανέλα, τα όρια του κτιρίου προς την πόλη ήταν και αυτά μετακινούμενα με αποτέλεσμα ανάλογα με τις επιθυμίες και ανάγκες του κατοίκου είχαν την δυνατότητα να διαμορφώσουν τους εξώστες τους προσφέροντας έναν πιο ιδιωτικό ή ανοικτό και δημόσιο χαρακτήρα, να προεκτείνουν το διαμέρισμά τους προς τα έξω ή να ορίσουν προσωπικά όρια με την πόλη. Έτσι με την κινητή όψη του κτιρίου ο Ζενέτος κατάφερε να ορίσει τις σχέσεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού περιβάλλοντος. Αυτή η πρωτότυπη για την εποχή τεχνική δέχτηκε πολλές μιμήσεις και αντιγραφές από κατασκευαστικές και οικοδομικές εταιρείες αν και απαιτούσε συγκεκριμένες δυνατότητες για την υλοποίηση ενός τέτοιου κτιρίου.47 47 Τζάκου Ε. Αναστασία, Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο,
63
Ανακεφαλαιώνοντας, κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο της δεκαετίας του ’50, ο κυρίαρχος τύπος είναι αυτός των τμηματικών σε μερική υποχώρηση, στην επόμενη δεκαετία οι συνεχείς και οι τμηματικοί ισομοιράζονται, στη δεκαετία του ’70 επικρατούν αναντίρρητα οι συνεχείς σε πρόβολο, αλλά στις δύο επόμενες περιόδους επιστρέφει πάλι μια ισορροπία στην παρουσία των συνεχών και των τμηματικών το οποίο συνεχίζει να συμβαίνει μέχρι και στις μέρες μας, αν και στη παρούσα περίοδο παρατηρούνται ποικίλες επιλύσεις των εξωστών και όχι μια ενιαία και ομοιόμορφή κατάσταση, ακόμη και στις ελάχιστες περιπτώσεις νέων οικοδομών της χώρας. Άρα, παρά την ποικιλόμορφη εντύπωση που προβάλλουν οι προσόψεις της πόλης, οι εξώστες όλων των σύγχρονων κτιρίων κατοικίας είναι μόνο δύο βασικών τύπων: του τμηματικού σ’ ένα ποσοστό της τάξεως μεγέθους του 60% και, σ’ ένα υπόλοιπό ποσοστό της τάξεως του 40%, συνεχείς, ενώ και οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι κατά κύριο λόγο σε πρόβολο, και σ’ ένα μικρότερο ποσοστό σε μερική υποχώρηση. Β3.2. Μεγέθη εξωστών Βέβαια, σημαντικό είναι επίσης το μέγεθος των συγκεκριμένων οικοδομικών στοιχείων. Τα μπαλκόνια συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση του κελύφους του δομημένου περιβάλλοντος. Επομένως το μέγεθος και οι διαστάσεις των εξωστών48 καθορίζουν το βάθος της εικόνας του κτιρίου που προβάλλεται, σε συνδυασμό με το υπόλοιπο κτιριακό περίβλημα στο πίσω μέρος, δημιουργώντας ένα σύμπλεγμα ανοιχτών και κλειστών χώρων όπου το εξωτερικό άκρο του εξώστη σηματοδοτεί την αρχή του δημόσιου χώρου, ενώ το εσωτερικό του άκρο το όριο του ιδιωτικού χώρου. Σύμφωνα με την ελληνική νοοτροπία, ο ιδιωτικός χώρος πρέπει να είναι μη-ορατός από κοινή θέα, επομένως δεν μπορεί να παίζει σημαντικό ρόλο στην εικόνα της πόλης. Παρατηρείται ότι η ελληνική κοινωνία πάντα απαιτούσε την ύπαρξη αυτού του τύπου των ανοιχτών χώρων και στα μεταπολεμικά κτίρια κατοικίας, σαν υποκατάστατο μάλλον των ανοιχτών χώρων των παλαιότερων κατοικιών.
Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 12, 1978, σ.136 48 Αναφορικά η διάσταση του πλάτους των εξωστών ξεκινάει περίπου από τα 0,90m στην περίοδο 1950-1960, και κλιμακώνεται αργά σε μεγέθη γύρω από τα 2,40m στη σημερινή περίοδο. Αυτές οι αλλαγές είναι σημαντικές, γιατί η ερμηνεία τους και η κριτική των ανοιχτών χώρων που δημιουργούν θα είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση της ζητούμενης σχέσης της ελληνικής κοινωνίας με τις νέες αυτές κατοικίες της.
64
Β3.3. Στηθαία Τα κτιριακά στηθαία μπορεί να θεωρηθούν αρκετά πολύπλοκα ώστε να κατηγοριοποιηθούν για να κατανοηθούν τα ιδιαίτερα τους χαρακτηριστικά που ολοκληρώνουν την κτιριακή εικόνα. Λόγω της ποικιλίας τεχνοτροπιών κατασκευής των στηθαίων, μπορεί να ειπωθεί ότι με την υπόστασή τους εντείνουν την εικόνα της αυθόρμητης αρχιτεκτονικής των πολυκατοικιών. Κάθε μάστορας ή σιδεράς αν και χρησιμοποιούσε πάντοτε τα ίδια τυποποιημένα προϊόντα, διατομές χάλυβα σιδήρου και αλουμινίου, κρύσταλλα, ξύλο κ.λπ., το τελικό αποτέλεσμα είχε διαφορετική μορφή κάθε φορά λόγω της προσωπικής δημιουργίας που στο τέλος έβγαζε ποικίλες παραλλαγές στηθαίων. Κάθετα, οριζόντια, καμπύλα, ποιο πυκνά η πιο αραιά στηθαία, όλα μαζί δίνουν έμφαση στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της εικόνας της πόλης. Είναι σημαντικό να αναφερθούν και τα στηθαία που αποτελούν μια προέκταση του βασικού συστήματος κατασκευής του κτιρίου και χαρακτηρίζονται ως πλήρες. Αυτά είναι συνήθως κτιστά από τούβλα ή χυτά από οπλισμένο σκυρόδεμα, κάποτε διακοσμημένα με οπές και γεωμετρικά σχήματα. Β3.4. Σύστημα ηλιοπροστασίας Οι τέντες με τον σωστότερο όρο συστήματα ηλιοπροστασίας ή συστήματα σκιασμού, είναι το κατ’ εξοχήν στοιχείο που χαρακτηρίζει την αστική εικόνα της Αθήνας αλλά και κάθε αστικής περιοχής της χώρας. Είναι το στοιχείο αυτό που εφαρμόστηκε σε όλες σχεδόν τις μεταπολεμικές πολυκατοικίες χωρίς να είναι εξαρχής ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο στα κτίρια κατοικίας. Με τη σειρά τους εμφανίζονται σε πολλές και ποικίλες μορφές με ιδιαίτερους μηχανισμούς, χρωματισμούς και ποιότητες. Πράσινες, μπλε, κίτρινες, πολύχρωμες, πιο απλές ή με μοτίβα, υφασμάτινες, πάνινες ή με μεταλλικά στοιχεία για περισσότερη αντοχή, με σταθερό σύστημα μηχανισμού ή πτυσσόμενο, όλες μαζί «στολίζουν» τις όψεις με μια ποικιλία χρωμάτων και ποιοτήτων. Η ισχυρή παρουσία τους στην εικόνα των όψεων μαζί με τα υπόλοιπα στοιχεία που συμπεριλαμβάνονται και ολοκληρώνουν τους εξώστες, εντείνουν το στοιχείο της μικροκλίμακας που χαρακτηρίζει το Αθηναϊκό τοπίο και ταυτόχρονα φανερώνουν την υποσυνείδητη επιθυμία της ελληνικής κοινωνίας για περισσότερη ομοιομορφία της εικόνας του δομημένου περιβάλλοντός της.
65
Β3.5. Χρήσεις και ποιότητες ζωής στους εξώστες Ο κάθε ένοικος αντιμετωπίζει τον εξωτερικό χώρο του διαμερίσματος του αναλόγως, επομένως παρατηρούνται κάποια ιδιαίτερα στοιχεία που ορίζουν το αστικό τοπίο αλλά και της ποιότητα του κάθε νοικοκυριού. Το χαρακτηριστικότερο στοιχείο που παρατηρείται σε όλη την έκταση της πόλης είναι οι πολλές προσωπικές οάσεις πρασίνου στους εξώστες και στα μπαλκόνια. Γλάστρες παντού, μικρές αλλά και μεγαλύτερες, με όλων των ειδών τα φυτά, από μικρά δέντρα, ελιές, πορτοκαλιές, μέχρι λουλούδια, κάκτους, πρασινάδες, κηπευτικά, βότανα και θάμνους. Είναι μήπως η ανάγκη του ένοικου για επαφή με τη φύση; Είναι η απλούστερη μορφή για περισσότερη ιδιωτικοποίηση; Όπως και να’ ναι, τα μπαλκόνια αυτά είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του Αθηναϊκού περιβάλλοντος. Διαμεσολαβούν μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου προσφέροντας ζωτικότητα και δυναμισμό στην πόλη αλλά και στην ίδια την κατοικία.
Ο εξώστης είναι ίσως το πιο έντονο μορφολογικό χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής της κατοικίας στην Ελλάδα. Θα μπορούσε μάλιστα να υποστηριχτεί ότι οι εξώστες έγιναν το σήμα κατατεθέν του ιδιαίτερου ύφους ολόκληρου του εντόπιου μεταπολεμικού δομημένου περιβάλλοντος. Εξάλλου, τόσες άλλες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες – οι οποίες αποτελούν και αυτές στοιχεία της κωδικοποίησης – συνδέονται άμεσα με τους εξώστες όπως, για παράδειγμα, τα διάφορα κιγκλιδώματα, διακοσμητικά μάρμαρα, κ.λπ. Εκτός όμως από τα μπαλκόνια, ο τύπος των εξωστών θα συμπεριληφθούν από την παρούσα έρευνα και οι διάφορες βεράντες, στεγασμένες είσοδοι κ.λπ. Αυτό θα γίνει γιατί οι συγκεκριμένοι χώροι έχουν έναν πολύ παραπλήσιο, με τους κατεξοχήν ¨εξώστες¨, ρόλο στην εικόνα του κτιρίου, αλλά και γιατί είναι εξωτερικοί χώροι που βρίσκονται στην περίμετρο του κτιριακού σώματος.
Τα πράσινα μπαλκόνια συνήθως έρχονται να συμπληρωθούν με τα διάφορα είδη σαλονιών εξωτερικού χώρου, τραπεζαρίες και χώρους χαλάρωσης, δημιουργώντας έναν οικείο ιδιωτικό χώρο σε άμεση επαφή με το δημόσιο. Οι κάτοικοι απολαμβάνουν τον ήλιο και τον αέρα του έξω, δειπνούνε, συζητάνε, γιορτάζουν, ξεκουράζονται, αλληλοεπιδρούνε με τους γείτονες, τους απέναντι, με την πόλη τριγύρω. Εκεί είναι ελεύθεροι και ταυτόχρονα εκτεθειμένοι στην πόλη. Κουβαλάνε γενικότερα μια οξύμωρη γοητεία. Εντούτοις τα κενά μπαλκόνια, τα αμήχανα και άδεια, χαμηλώνουν την ένταση που δημιουργούν τα προηγούμενα. Είναι συνήθως ξεχασμένα ή ακατοίκητα. Ο κάθε Αθηναίος έχει καταφέρει να προσθέσει το δικό κομμάτι στον πολύμορφο χαρακτήρα του Αθηναϊκού τοπίου. Σε πολλές περιπτώσεις παρατηρείται οι ένοικοι να δείχνουν πλήρη απαξίωση για τα μπαλκόνια τους ακριβώς όπως κάνουν και για τους δημόσιους χώρους της πόλης. Στην περίπτωση που το διαμέρισμα στο εσωτερικό κατοικείται, δηλώνει την ανύπαρκτη επικοινωνία του ένοικου με το έξω, την παντελή ανάγκη για άμεση διέξοδο του βλέμματος και της σκέψης προς το εξωτερικό περιβάλλον. Μέσα σε αυτά έρχονται να ενταχθούν και τα εγκαταλελειμμένα μπαλκόνια, αυτά με τις ξερές γλάστρες, και τα ξεχασμένα λουλούδια. Από την άλλη, αυτά τα οποία μετατρέπονται σε ανοιχτές αποθήκες άχρηστων αντικειμένων, παλιών επίπλων και συσκευών, μετατρέπουν το μπαλκόνι - τον συνήθως προνομιούχο χώρο του διαμερίσματος, την προέκταση του σπιτιού - σε αμήχανο και απαγορευτικό χώρο και ένα αυτοδημιούργητο εμπόδιο της εκτόνωσης του ιδιωτικού χώρου προς τα έξω.
66
Φωτογραφία: Αποστόλου Αντώνιος (atenistas Διαγωνισμός φωτογραφίας «100 αθηναϊκά μπαλκόνια», 2012)
67
Le Corbusier αναπληρώνει το χαμένο έδαφος με την αξιοποίηση του δώματος, έτσι και το νέο ελληνικό αστικό έδαφος των κτιριακών απολήξεων οφείλει να προσφέρεται στον σύγχρονο κάτοικο της πόλης ως περιοχή δράσεων και χρήσεων. Η συγκεκριμένη ενότητα ξεκινάει από την γενική εικόνα της ανώτερης κτιριακή επιφάνειας. Στη συνέχεια αναφέρεται στην δυναμική παρουσία του ρετιρέ αλλά και στην απουσία του. Αναλυτικά παρουσιάζει την αμηχανία των βατών δωμάτων με τις απολήξεις των κλιμακοστασίων, που παραμένουν εγκαταλελειμμένα και αχρησιμοποίητα και στις εγκαταστάσεις που φιλοξενούν. Τέλος παραθέτει μαρτυρίες ανθρωπίνων δράσεων και αφηγήσεων τους μέσα από σύντομα κείμενα και εικονογραφικές απεικονίσεις, προσπαθώντας να φανερώσει με ενδιαφέρον τρόπο ότι όλο και πιο πολλοί κάτοικοι της σύγχρονης Αθήνας αρχίζουν να αναγνωρίζουν αυτό που τόσο καιρό παρέμενε «σκιερό» και άγονο στα μάτια τους. Φωτογραφία: Θανάσης Γεωργακόπουλος
Β4. Κτιριακές απολήξεις
-Ατενίζοντας την πόλη από ψηλάΔιαβάζοντας το «άλλο τοπίο» της πόλης από ψηλά, τις κτιριακές απολήξεις, μπορείς εύκολα να καταγράψεις τι συμβαίνει και τί όχι. Το τοπίο παρουσιάζει μια γοητευτική ομοιομορφία άμορφων περιοχών, που έχουν δημιουργηθεί τυχαία ή καλύτερα ξέμειναν από την προσπάθεια οργάνωσης του κατώτερου αστικού περιβάλλοντος, λες και δεν απέμεινε χρόνος για σκέψη. Το οριζόντιο βατό δώμα και η εκμετάλλευσή του είναι ένα θέμα που έχει επηρεάσει αρκετούς αρχιτέκτονες, που κατά καιρούς έχουν ερμηνεύσει το περιβάλλον αυτό δίνοντας ταυτόχρονα προτάσεις για την αξιοποίησή του. Προς το παρόν, το ανώτερο αυτό τοπίο παραμένει, στις πλείστες περιπτώσεις ανεκμετάλλευτο, χωρίς ταυτότητα και με την παντελή έλλειψη ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Βέβαια ο σύγχρονος αστός που ζει και εργάζεται στο Μεσογειακό χώρο ποτέ δεν αγνοεί και πάντοτε ψάχνει να βρει τα «δώρα» που του χαρίζονται απλόχερα, ο ήλιος, το κλίμα, η μεσογειακή αύρα. Γιατί έτσι έχουν μεγαλώσει όλες οι γενιές.49 Όπως ο 49 Μιλώντας για τα λαϊκά σπίτια, τις διώροφες και τριώροφες μονοκατοικίες που κυριαρχούσαν στο αθηναϊκό τοπίο κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, λέει τα εξής: «Η αυλή, όπου γύρω της, ή προς το ένα μέρος της, αραδιάζονται οι κλειστοί χώροι, είναι πάντα ο βασικός πυρήνας. Δηλαδή ο υπαίθριος χώρος, ο οργανωμένος
68
Το αθηναϊκό αστικό τοπίο -έχοντας απαθανατιστεί από αρκετούς φωτογράφους με πολλές και διαφορετικές οπτικές απόψεις- παρατηρώντας το από ψηλά μπορεί εύλογα να χαρακτηριστεί γοητευτικό. Οι φυγές των δρόμων, οι φωτεινές πήγες του νυχτερινού τοπίου, οι αντανακλάσεις του ήλιου στους θερμοσίφωνες, στα ηλιακά πανέλα, τα «μεταλλικά δάση» από κεραίες, αλλά και οι τρούλοι και τα κωδωνοστάσια που ξεπροβάλλουν μέσα στη κτιριακή πύκνωση, οι εδαφικές μάζες του λόφου του Λυκαβηττού, η Ακρόπολη και ο ιερός βράχος, ο λόφος Φιλοπάππου, οι πλατείες και οι δημόσιοι κήποι συγκατοικούν στο αστικό αρχιπέλαγος50, βρίσκονται σε μια σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλοδιείσδυσης. 51 Δημιουργούν πυρήνες και σημεία ενδιαφέροντος για το μάτι του παρατηρητή. Το κάθε στοιχείο, στέκεται μόνο του στον αστικό χώρο αλλά σε άμεση σχέση και εξάρτηση με το διπλανό του, σχηματίζοντας όλα μαζί μια ολοκληρωμένη και κατασκευασμένος, έτσι ώστε να είναι αυτός δοχείο ζωής και να προσφέρει άνεση, χαρά και υγεία. Ο ξέσκεπος χώρος για να δέχεται το φως και τον ήλιο και τη θέρμη της ελληνικής ατμόσφαιρας, πλακοστρωμένος και φυτεμένος και λουλουδιασμένος. Γιατί ο Έλληνας, όπου χτίζει, φυτεύει κιόλας, όπου ορθώνει κατασκευές τεχνητές πάντα τις δένει και τις στερεώνει και με το φυσικό στοιχείο». (Α. Γιακουμακάτος, «Το φευγαλέο και το ευρηματικό στη μαζική κατοικία», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 42, 2008, σ.93) 51 Όπως ομοίως χαρακτηρίζει ο Massimo Cassiari το ελληνικό Αρχιπέλαγος, το Αιγαίο, τα νησιά και τις βραχονησίδες που «πλέουν» στο θαλάσσιο τοπίο, όλα μαζί δημιουργούν ένα σύνολο, μια άλλη πόλη, μια οντότητα αλλά και το καθένα ξεχωριστά έχει την δική του προσωπική υπόσταση, διαφέροντας από το διπλανό του.
69
οντότητα που γοητεύει όχι μόνο το σώμα που κινείται μέσα σε αυτό αλλά και το μάτι που αποστασιοποιείται και το παρατηρεί από ψηλά. Στα δώματα όλες οι αισθήσεις και τα συναισθήματα είναι εντονότερα. Β4.1. Ρετιρέ Το να ζεις ψηλά είναι αναμφισβήτητα ένα προνόμιο. Το ρετιρέ μπορεί να θεωρηθεί η ελληνική μετάφραση των απόψεων του Μοντέρνου Κινήματος περί κατοίκισης των κτιριακών απολήξεων. Η ζωή στα ρετιρέ γενικότερα εκπνέει μια προφανή κοινωνική διαφοροποίηση, με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική έκφραση που παίρνουν ώστε να ξεχωρίζουν από οτιδήποτε βρίσκεται στις κατώτερες «τυπικές» στάθμες αναπαράγοντας συνθήκες προαστιακής ζωής.52 Στα ρετιρέ με τα μεγάλα μπαλκόνια με την υποχώρηση των τελευταίων ορόφων, συναντάς κήπους, πισίνες, υπαίθριες ψησταριές, μια ζωή εξισορροπημένων σχέσεων του μέσα και του έξω, μια ζωή όπως την έχει ζήσει στο παρελθόν ο Έλληνας και έχει λησμονεί, μεγαλώνοντας κάτω από τον μεσογειακό ήλιο, στις αυλές και στους κήπους. Ο κάτοικος του ρετιρέ έχει την ευκαιρία να αποστασιοποιηθεί από τους γύρω του και από την στενότητα των κατώτερων ορόφων. Έτσι, μπορεί ελεύθερα να εκμεταλλευτεί τα προνόμια που του χαρίζονται απλόχερα και να αξιοποιήσει «το έξω» που του προσφέρεται. Κατέχοντας αναμφίβολα την πιο προνομιούχα θέση της πολυκατοικίας, λαμβάνει καλύτερες συνθήκες ζωής, τον μέγιστο ηλιασμό, φωτισμό και αερισμό που χρειάζεται, ενώ από την άλλη μειώνεται ο θόρυβος της πόλης και το καυσαέριο. Βέβαια, η ελεύθερη θέα και η συνεχής απόλαυση του γοητευτικού αστικού περιβάλλοντος από ψηλά, αν και θα έπρεπε να προσφέρεται σε όλους, μέχρι στιγμής είναι προνόμιο λίγων. Τα ρετιρέ και οι απολήξεις των κλιμακοστασίων θα μπορούσαν εύκολα να θυμίσουν τοπίο ελληνικού νησιού. Αν υποθέσουμε ότι το αστικό τοπίο είναι η θαλάσσια μάζα και οι πολυκατοικίες -από το ισόγειο μέχρι το σημείο που τελειώνουν οι προσόψεις και αρχίζει η υποχώρηση των ρετιρέ- είναι τα διάφορα νησιά του Αιγαίου, τότε τα ρετιρέ -στο μάτι του παρατηρητή πάντα- μοιάζουν με τα παραδοσιακά λευκά νησιώτικα σπίτια. Η τυχαιότητα και απλοποίηση των κτιριακών μορφών των εργολαβικών πολυκατοικιών, εκφράζει καλύτερα την συγκεκριμένη άποψη. Τα ξασπρισμένα χρώματα που αντανακλούν τον μεσογειακό ήλιο στις πολυκατοικίες αυτές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, δημιουργούν εσωτερικούς μικρόκοσμους και περικλείουν ανθρώπινες καθημερινές καταστάσεις μιας νέας σύγχρονης αστικής ζωής, που αν την ερμηνεύσουμε με ένα βλέμμα νοσταλγίας, εκφράζουν την μεταφρασμένη 52 Φιλιππίδης Δημήτρης, «Πολυκατοικίες», Made in Athens σ.223
70
μορφή της παλαιάς γειτονιάς στοιβαγμένη σε τσιμεντένια πλατώματα, κάθε πολυκατοικία και μια γειτονιά. Μεταβαίνοντας στις περιπτώσεις που στο ανώτερο κτιριακό επίπεδο δεν υπάρχει ρετιρέ αλλά η αμήχανη απόληξη ενός κλιμακοστασίου, η κατάσταση γίνεται αρκετά αμήχανη. Το εγκαταλελειμμένο κτιριακό απόθεμα σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν έχει δεχθεί καμία αξιοποίηση του κοινόχρηστου αυτού χώρου, με αποτέλεσμα να παραμένει ανεκμετάλλευτο και με παντελή απουσία λειτουργικών χρήσεων. Στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν εδραιώθηκε η κατ’ ορόφους ιδιοκτησία, το δώμα είχε μία και μοναδική λειτουργία: το άπλωμα της μπουγάδας. Στις παλαιότερες πολυκατοικίες μπορεί κανείς να δει ακόμη τις εγκαταστάσεις από τις γούρνες που έπλεναν οι νοικοκυρές και η υπηρεσία τα ρούχα, την περίοδο που το πλυντήριο και η τεχνολογία δεν είχαν εισχωρήσει για τα καλά στο ελληνικό νοικοκυριό. Σήμερα οι μπουγάδες στα δώματα είναι λιγότερες, ο κάθε ένοικος αρκείται στο μικρό μπαλκόνι της πρόσοψης ή του ακάλυπτου στο πίσω μέρος, αν υπάρχει. Πλέον τη θέση των μπουγάδων έχουν πάρει οι κεραίες και τα δορυφορικά πιάτα, πράγμα που εντείνει την ανάγκη του ανθρώπου να απομονώνεται στον εσωτερικό ιδιωτικό του χώρο μπροστά από την τηλεόραση. Έτσι, η θέα που προσφέρουν αυτά τα περιβάλλοντα παραμένει ανεκμετάλλευτη, και οι εγκαταστάσεις των θερμοσίφωνων, τα ηλιακά και οι κεραίες να κατέχουν την καλύτερη θέση της πόλης και οι κάτοικοι από κάτω να μην το αντιλαμβάνονται ή να το αγνοούν. Βέβαια, ατενίζοντας τις κτιριακές απολήξεις υπάρχουν στιγμές που οι ανθρώπινες δράσεις φανερώνουν την ανάγκη για εκτόνωση σε αυτούς τους αφιλόξενους χώρους. Ζώντας στο ανώτερο επίπεδο της πόλης μπορείς εύκολα να γίνεις μάρτυρας τέτοιων ενεργειών, που φανερώνουν την ανάγκη των κατοίκων για χρήση των δωμάτων για διάφορες προσωπικές τους ανάγκες. Στη συνέχεια παρατίθενται μικρές αφηγήσεις από τις διάφορες χρήσεις που λαμβάνουν μέρος στα δώματα των αθηναϊκών πολυκατοικιών και τα οποία δίνουν ζωή στη πόλη μέσα από απλοϊκές και προσωπικές δράσεις ή ανάγκες.53
53 Υπάρχουν περιπτώσεις, σε πόλεις όπως η Νέα Υόρκη, το Ντουμπάι και η Σιγκαπούρη που οι ταράτσες χρησιμεύουν είτε ως υπαίθρια γυμναστήρια, γήπεδα για γκολφ, ελικοδρόμια, χώροι για την διοργάνωση εκδηλώσεων, καθώς οι ένοικοι εκμεταλλεύονται την ανεμπόδιστη θέα και τα πολλά ελεύθερα τετραγωνικά που προσφέρουν.
71
Β4.2. Αφηγήσεις στα δώματα – Ανθρώπινες δράσεις στις αμήχανες κτιριακές απολήξεις Το δώμα είναι το νέο έδαφος προς οικειοποίηση, όχι απαραίτητα όμως υπό τη μορφή προσθήκης κι’ άλλων ορόφων, αλλά με την έννοια της δημιουργίας καταστάσεων και ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Η δημιουργία δηλαδή συμβάντων της καθημερινής ζωής πάνω στις ταράτσες χωρίς τη διαμεσολάβηση σχεδιαστικών μηχανισμών, παρά μόνο μέσω της μαζικής συγκέντρωσης ανθρώπων. Η εικόνα της πόλης από το επίπεδο των δωμάτων αποκαλύπτει το τεράστιο δυναμικό, που αυτά συγκροτούν, το οποίο και μόνο από την ποσοτική του διάσταση μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να ανατρέψει και να μετασχηματίσει τη σημερινή φυσιογνωμία της. Στο επίπεδο των δωμάτων απλώνεται μια δεύτερη πόλη σχεδόν άδεια. Τα τετραγωνικά της κατά ελάχιστο είναι μικρότερα από αυτά της συνολικής της κάλυψης. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι ο συγκεκριμένος χώρος είναι τόσο ουσιαστικό απόθεμα για την ίδια την πόλη, όσο και ο χώρος των ακαλύπτων.
Υπόμνημα φωτογραφίας: Ταράτσα από τριώροφη πολυκατοικία στην περιοχή του Αιγάλεω, πιθανότατα κτίσμα του μεσοπολέμου. Χαρακτηριστική η γούρνα για το πλύσιμο των ρούχων στο κέντρο του δώματος. Περιμετρικά μικρά εγκαταλελειμμένα κτίσματα-ιδιωτικά δωμάτια, πιθανότατα να λειτουργούσαν κάποτε ως αποθήκες, δωμάτια υπηρεσίας ή και για κατοίκιση τους θερινούς μήνες. Μια παλιά μπανιέρα, ένας ξυλόφουρνος και παλιά αντικείμενα είναι ξεχασμένα τριγύρω. Η ταράτσα χρήζει συντήρησης, εφόσον πλέον είναι σχεδόν απρόσιτη και επικίνδυνη. Όλα τα διαμερίσματα της πολυκατοικίας είναι κατοικημένα, ενώ το δώμα φαίνεται να μην έχει δεχτεί την ό,ποια συντήρηση στο παρελθόν.
72
Έχει ωριμάσει πλέον η ανάγκη για εμβάθυνση στην αστική αρχιτεκτονική που μπορεί να παράγει η πολυκατοικία. Με μια οπτική προσφοράς στο ευρύτερο σύνολο, το δώμα, είναι ένα ευέλικτο υπόβαθρο, που παρουσιάζει κάποια στοιχεία τυποποίησης, όπως και η υπόλοιπη πολυκατοικία. Τα δώματα στις περιοχές αμιγούς κατοικίας φέρουν εξαιρετικά ελαφρές χρήσεις: άπλωμα ρούχων, τοποθέτηση ηλιακών και κεραιών, σπανιότερα κατοίκηση (παράνομη ή μη) τμήματος του δώματος. Φυσικά στα δώματα αναγνωρίζεται ένα τεράστιας σημασίας λανθάνον δυναμικό, τόσο από πλευράς ελεύθερου χώρου, όσο και από πλευράς σημασίας, ως χωρικής εμπειρίας. Το δώμα αποτελεί ένα όριο μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, μόνο που εδώ δημόσιο χαρακτηρίζεται το κοινόχρηστο από όλους τους ιδιοκτήτες μιας πολυκατοικίας. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το δώμα ως ενδιάμεσο στάδιο κοινωνικοποίησης, εφόσον δεν λειτουργεί ούτε ως απόρθητο φρούριο κάποιου ιδιώτη ούτε ως αχανές πεδίο δημοσίων δραστηριοτήτων. Η δυνατότητα αυτή του δώματος να φιλοξενήσει κοινόχρηστες δραστηριότητες έχει ξεχαστεί τελείως σε μια συνεχώς αναδυόμενη τάση για ιδιωτικοποίηση. Το όριο ‘δώμα’ αποτελεί σήμερα το τελείωμα της ζωής και των δραστηριοτήτων της πολυκατοικίας και όχι την αρχή νέων κοινωνικών συναναστροφών με φόντο το skyline της πόλης.
73
Ένας Παρατηρητής στο Αθηναϊκό τοπίο
«396 ημέρες στο διαμέρισμα των 25 τετραγωνικών στο ρετιρέ του 6ου μιας γωνιακής πολυκατοικίας στο Γουδί. 13 μήνες σε μια κορυφή της Αθήνας. Κάθε μέρα που περνούσε, το τοπίο τριγύρω γινόταν όλο και πιο γοητευτικό. Αγάπησα το μεγάλο μπαλκόνι. Τα πάντα από εκεί φαινόντουσαν να έχουν κάτι να πουν. Ακόμη και οι δορυφορικές κεραίες που σκορπίζονταν βίαια όπου κοιτούσε το μάτι μου. Στο πρωινό ξύπνημα το δάσος του Λυκαβηττού φαινότανε καταπράσινο. Έτσι καταλάβαινα αν η μέρα θα ήταν ηλιόλουστη ή όχι. Ο πύργος γραφείων στο πλάι σεβότανε τον αμέριμνο και σοφό λόφο, αν και πολλές φορές με εξόργιζε η επιβλητικότητα και το θράσος του. Τα βράδια του καλοκαιριού, το μεγάλο ξενοδοχείο στο βάθος άναβε τα πολύχρωμα φώτα του που χόρευαν μαζί με τα άστρα. Αγάπησα το μπαλκόνι. Βγαίνοντας έξω καταλάβαινα τη ζωή της Αθήνας σαν από ένα παρατηρητήριο. Είναι ωραία να παρατηρείς τους γείτονες στα απέναντι μπαλκόνια. Τα φώτα που ανάβουν, τα σκυλιά που τρέχουν από την μία μπαλκονόπορτα στην άλλη, τα κρυμμένα από φυτά και γλάστρες διαμερίσματα, τις τέντες, τον ήλιο που δύει και ξανανατέλλει. Νοιώθεις πως έχεις δικαίωμα να το κάνεις. Ή μήπως και όχι. Όπως και να ‘χει, με τριγύριζε μια γλυκιά γοητεία η ζωή στα ψηλά. Τα πάντα μοιάζουν διαφορετικά - ο χρόνος, τα φώτα, οι άλλοι.» Στη συνέχεια παρουσιάζονται με ένα ποιητικό και αφηγηματικό τρόπο οι προσωπικές μαρτυρίες από τη ζωή στο ρετιρέ μιας πολυκατοικίας στο κέντρο της Αθήνας. Καταγράφονται με επεξηγηματικό τρόπο οι ανθρώπινες δράσεις στα γύρω μπαλκόνια, στους εξώστες και στα δώματα, προβάλλοντας την ανάγκη του σύγχρονου αστού για τη ζωή στο έξω. Τις απλές και καθημερινές στιγμές του ανθρώπου στους εξωτερικούς χώρους, που δίνουν νόημα στα αστικά κελύφη , και κατ’ επέκταση ζωή στην ίδια την πόλη. Φανερώνουν πως τα όρια μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου μπορούν να αποκτήσουν αξία και υπόσταση και πως δεν είναι απλώς τα αμήχανα σημεία μεταξύ των δύο χωρικών καταστάσεων.
74
1 Γιορτή: «Στην ταράτσα της απέναντι πολυκατοικίας φοιτητές έκαναν πάρτι γενεθλίων. Η κάποτε σκοτεινή ταράτσα γέμισε χρώματα και η γειτονιά συζητήσεις, φωνές, μουσική. Μια μικρή πισίνα δρόσιζε τα ποτά και τα λιγοστά κεράκια πρόσφεραν όσο φωτισμό χρειαζόταν στις φιγούρες που κουνιούνταν ανάμεσα στις κεραίες των τηλεοράσεων. Το πρωί το μόνο που μαρτυρούσε την βραδινή γιορτή ήταν οι χρωματιστές σημαίες που ανέμιζαν στον καλοκαιρινό αέρα.»
75
2 Η γριά προσεύχεται: «Στην ίδια ταράτσα που τις προάλλες γιόρταζαν οι νέοι,
μια γριά κρατάει ένα βιβλιαράκι και διαβάζει. Μάλλον θρησκευτικό βιβλίο. Η γριά μένει στην οροφή αρκετή ώρα. Παρατηρεί τα απέναντι μπαλκόνια, τον κόσμο που περνάει από κάτω, τα αυτοκίνητα. Κάνει αρκετές βόλτες σε όλο το δώμα, από τον φωταγωγό μέχρι το μικρό ανοικτό ρετιρέ που το μπαλκόνι του δεν περιορίζεται από κάποιο διαχωριστικό πανέλο. Στο τέλος βάζει τον σταυρό της, ανοίγει την πόρτα του κλιμακοστασίου και μπαίνει στην πολυκατοικία.»
76
3 Μεσημβρινή σιέστα: «Στην διπλανή πολυκατοικία μια γυναίκα απλώνει ένα
χαλάκι και ξαπλώνει. Μάλλον είναι η ανάγκη για ήλιο. Σε μια άλλη πολυκατοικία πιο δίπλα, ένα καλοκαιρινό μεσημέρι, τρείς άνδρες ξαπλώνουν στη σκιά των ηλιακών πανέλων και ξεκουράζονται.»
77
4 Φουσκωτή πισίνα: «Ενα καλοκαιρινό μεσιμέρι στο δώμα της γωνιακής
πολυκατοικίας ένα αγοράκι παίζει σε μια μικρή φουσκωτή μπλε πισίνα. Η μαμά του απλώνει την μπουγάδα στο πλάι και το αγοράκι χαίρεται τον ήλιο και το παιχνίδι.»
78
5 Πανσέληνος: «Δυο κορίτσια ανεβαίνουν στον έκτο και βγαίνουν στο
δώμα. Ανάμεσα από τις κεραίες και τα δορυφορικά πιάτα προσπαθούν να φωτογραφήσουν την πανσέληνο. Μέσα στο σκοτάδι της πόλης, το φεγγάρι είναι φωτεινό και ολόγιομο, κλέβοντας την παράσταση από τους φωτισμένος δρόμους της πόλης που απλώνεται από κάτω. Ο μόνος τρόπος για να καταλάβεις την δύναμη του ουρανού, των αστεριών και του φεγγαριού είναι να ανέβεις ψηλά, να απομακρυνθείς για λίγο από το φως της πόλης.»
79
6 Καλοκαίρι στο μπαλκόνι: «Καλοκαίρι. Γλυκιά βραδιά. Ο πύργος Αθηνών
αχνοφαίνεται στο βάθος, πίσω από το μικρό ρετιρέ της γωνιακής πολυκατοικίας. Το νεαρό ζευγάρι έχει βγάλει τον καναπέ του σαλονιού στο μπαλκόνι και μετακίνησε την τηλεόραση ίσα που να φτάνει στην μπαλκονόπορτα και την έστρεψε προς τα έξω. Ο σκύλος τους απολαμβάνει την βραδιά τρέχοντας πέρα δώθε, χαρούμενος όπως και τα αφεντικά τους. Τα φώτα της πόλης γοητεύουν τη σκηνή. Ο πύργος Αθηνών και τα φώτα του δρόμου που ανηφορίζει στο Λυκαβηττό ‘φοντάρουν’ το νυχτερινό τοπίο.»
80
7 Η ξεχασμένη μπουγάδα: «Στο ρετιρέ της διπλανής πολυκατοικίας η μπουγάδα
έμεινε για βδομάδες ξεχασμένη. Αεράκι ξέσπασε μια μέρα και το λευκό σεντόνι κατέληξε να κρατιέται από την κεραία της τηλεόρασης. Άγνωστο το πού κατέληξε.»
81
8 Τα σκουριασμένα θερμοκήπια: «Το απέναντι διαμέρισμα του 5ου φαίνεται να
παραμένει άδειο για χρόνια. Το γωνιακό μπαλκόνι με τα δύο γυάλινα θερμοκήπια νοσταλγεί και πάλι τη στιγμή που θα γεμίσεις λουλούδια και μυρωδιές. Το γυάλινο θερμοκήπιο στη γωνία έχει μέσα στοιβαγμένα σκουριασμένα αντικείμενα, κουτιά και πλαστικές καρέκλες. Οι γαλάζιες τέντες έχουν σκιστεί και οι μεταλλικές γλάστρες δεν έχουν πια λουλούδια. Ένα πρωινό του Νοέμβρη η μπαλκονόπορτα ανοίγει, και ένα ηλικιωμένο ζευγάρι βγαίνει στον εξώστη. Παρατηρούν τα παλιά αντικείμενα, τις τέντες, τα απέναντι διαμερίσματα. Την επόμενη μέρα το μπαλκόνι ήταν σχεδόν άδειο. Οι τέντες, οι παλιές πλαστικές καρέκλες και τα παλιά αντικείμενα είχαν χαθεί. Ένας μάστρορας αντικατέστησε
82
τις σκεπές από τα γυάλινα θερμοκήπια. Καινούργιες τέντες αντικατέστησαν τις παλιές. Το διαμέρισμα σκοπεύει να κατοικηθεί και πάλι.»
9 Τραπεζαρία στο μπαλκόνι: «Στο μικρό ρετιρέ του 6ου οι ένοικοι έβγαλαν το
τραπέζι στο μπαλκόνι. Πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό. Το μπαλκόνι ήταν η προέκταση του σπιτιού τους. Από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβρη, λίγο πριν φύγει για τα καλά η καλοκαιρινή αίσθηση της μεσογειακής πόλης, οι δύο φοιτητές απολάμβαναν το έξω. Χαρτιά, φαγητό ή διάβασμα, το μπαλκόνι ήταν το σημαντικότερο σημείο του σπιτιού.»
83
Β5. Συμπεράσματα Κεφαλαίου
10 Ξύλινος καναπές στο μπαλκόνι: Τα δύο κορίτσια στο γωνιακό μπαλκόνι του 4ου έχουν φτιάξει έναν ξύλικο καναπέ με παλιά πανέλα. Τα σκυλιά τρέχουν ανέμελα στο μπαλκόνι κάνοντας κύκλους από το ένα δωμάτιο στο άλλο.
84
Παρατηρώντας το αστικό τοπίο, τις προσόψεις, τις πολλές και διάφορες ατομικές προσθήκες στους εξώστες, την φύτευση, τα συστήματα σκιασμού, τα κάθε λογής προσωπικά αντικείμενα που βρίσκονται εκτεθειμένα στο δημόσιο βλέμμα, και γενικότερα στον τρόπο που ο ένοικος αξιοποιεί τον δικό του ημι-δημόσιο χώρο, εκφράζουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες της ελληνικής κοινωνίας. Οι ανθρώπινες δράσεις που παρουσιάστηκαν, αν και μεμονωμένες μπορούμε να μπούμε ότι εκφράζουν την εσωτερική ανάγκη του σύγχρονου Έλληνα για να ξαναβρεί αυτό που έχει χάσει, αυτό που τόσο καιρό αγνοούσε προσπαθώντας να προλάβει τον χρόνο. Ο δημόσιος χώρος όντως παραμένει ασχεδίαστος και χωρίς συλλογική νοηματοδότηση, ενώ η κατοίκιση της πόλης αποτελεί οξύμωρο για την ελληνική πραγματικότητα, πράγμα που αντανακλάται και στους χώρους εκείνους μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου. Παρ’ όλ’ αυτά, η τυχαιότητα και η μηηθελημένη ποικιλομορφία που φανερώνουν οι κτιριακές όψεις, φανερώνουν μια υποβαστάζουσα γοητεία που οφείλουμε να εκμεταλλευτούμε και να την κάνουμε αναγκαίο προϊόν για την διαβίωση του σύγχρονου αστού στην ελληνική πόλη.
85
Β6. Γενικές Παρατηρήσεις – Σημειώσεις Ο Νέος Οικοδομικός Κανονισμός (ΝΟΚ) που θέσπισε το υπουργείο περιβάλλοντος και Ενέργειας και το άρθρο 2054 με τίτλο «Κατασκευές πάνω από κτίριο», εκφράζει την επιθυμία να προβληματίσει το κατασκευαστικό μηχανισμό της χώρας σε σχέση με την αξιοποίηση των κτιριακών απολήξεων. Tο συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται σχετικά με επιπρόσθετα στοιχεία που μπορούν να προστεθούν στις κτιριακές απολήξεις και μπορούν να αλλάξουν την λειτουργεία ή τη μορφή των συγκεκριμένων χώρων. Συγκεκριμένα σημειώνει πώς: «Όλες οι κατασκευές πάνω από το κτίριο πρέπει να αποτελούν ένα ενιαίο αισθητικό σύνολο, να συνδέονται ή να περιφράσσονται με ελαφρά ή διάτρητα στοιχεία[…].» Στη συνέχεια αναφέρεται με περισσότερες λεπτομέρειες σε κατασκευαστικά στοιχεία και λειτουργικούς σκοπούς, όπως την υποχρεωτική επιτρεπτή μέγιστης επιφάνειας κοινόχρηστου χώρου ή τους χώρους φύτευσης, τους καπνοδόχους, τους αγωγούς αερισμού, τις εγκαταστάσεις ηλιακών συστημάτων, τις απολήξεις των κλιμακοστασίων, τα στηθαία, τα κιγκλιδώματα και τις πέργκολες, τις πισίνες, ακόμη και τις μόνιμες γλάστρες φυτών και τις όποιες κατασκευές για τη στήριξη των φυτών, και δεν παραλείπει τις εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών πανέλων. Η θέσπιση της συγκεκριμένης νομοθεσίας θα μπορούσε να είναι το έναυσμα για τον επαναπροσδιορισμό του ανώτερου επιπέδου της πόλης. Ήδη, αρκετοί αρχιτέκτονες που έχουν μελετήσει και προβληματιστεί σχετικά με την αθηναϊκή πολυκατοικία μετάφρασαν και κωδικοποίησαν με τον δικό τους τρόπο το πως τα αστικά κελύφη και τα δώματα των πολυκατοικιών θα μπορούσαν να αποκτήσουν νόημα μέσα από έναν πιο βιώσιμο και ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Αυτό που λείπει για να τεθεί σε λειτουργία η νέα νομοθεσία πιθανόν να είναι η έλλειψη ενημέρωσης και η σωστή προβολή των ωφελειών των συγκεκριμένων κανόνων.
54 Ο νόμος υπό αριθμόν 4067/FEK 79A/2012 του άρθρου 19, όπως τροποποιήθηκε και ισχύει με το άρθρο 20 ν.4258/14
86
87
88
Επίλογος Η Αθήνα είναι μια σύγχρονη “μετά-πόλη”, η οποία διαφέρει τόσο από τις υπόλοιπες ιστορικές πόλεις της Ευρώπης όσο και από τις νέες, σχεδιασμένες πόλεις του 20ού αιώνα. Η κατοικία είναι ο κόμβος συνάντησης και η αφετηρία προσεγγίσεων αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού προβληματισμού, λόγω της ζωτικής σημασίας που έχει για τον άνθρωπο αλλά και για τα μεγάλα ποσοστά που εκτείνεται στον αστικό ιστό.55 Από την άλλη το αστικό κέλυφος που περιβάλλει την κατοικία δέχεται με υπομονή όλα τα επιμέρους συστατικά που διαμορφώνουν την πολυκατοικία και κατ’ επέκταση το πρόσωπο της πόλης, που κατά καιρούς γοητεύει αλλά και εξοργίζει τους χρήστες, τους περαστικούς, τους ξένους και τους ντόπιους. Έτσι μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το βάρος για την ευθηνή και διαμόρφωση της εικόνας της πόλης πέφτει κατευθείαν στα αστικά κελύφη, που όπως έγινε ξεκάθαρο έχουν παραμείνει τελείως παραγκωνισμένα, περιμένοντας την παραμικρή υπόνοια εκμετάλλευσης από τους δικαιούχους τους. Η νοοτροπία του σύγχρονου κάτοικου της Αθήνας που δεν μπορεί να διευκρινίσει και να εξηγήσει τι ακριβώς είναι αυτό που κάνει «απαράδεκτο και δύσμορφο» το δομημένο περιβάλλον κατοικίας στο οποίο ζει. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η συλλογική αντίληψη για την εικόνα του δομημένου περιβάλλοντος εκφράζει την αδυναμία αλλαγής της κατάστασης.56 Οι ιδιαιτερότητες που χρωματίζουν την αθηναϊκή αρχιτεκτονική, από την εμφάνιση της πολυκατοικίας και εδραίωσης της ως η εξέχουσα μορφή κατοικίας στον ελλαδικό χώρο, μέχρι την σημερινή μορφή και χαρακτήρα που έχει λάβει, όχι μονάχα μορφολογικά, δεν οφείλονται μόνο σε κοινωνικό-οικονομικούς 55 Μαρμαράς Μανόλης, Μεταλλαγές στο πρότυπο της κατοικίας και προοπτικές, Περιοδικό Τεχνικά Χρονικά, 1994, σ.124-160 56 Ο Χ. Κούτελης στο άρθρο του «Αρχιτέκτονας Παιδαγωγός» λέει τα εξής: «Αναφέρομαι, στην κυριολεξία, στην προοπτική εκπόνησης […] μελετών νέας εσωτερικής οργάνωσης αλλά και αναμόρφωσης των όψεων αυτού του τεράστιου αριθμού κτιρίων, µε σκοπό τη συνολική αναβάθμιση της εικόνας του δομημένου περιβάλλοντος σ’ ολόκληρη τη χώρα. Για να γίνει όμως αυτό εφικτό στην ιδιαίτερη περίπτωσή µας, που χαρακτηρίζεται από εκατομμύρια μικροϊδιοκτήτες ακινήτων, χρειάζεται ένας τύπος αρχιτέκτονα/παιδαγωγού, γιατί μόνο αυτός είναι σε θέση να πείσει έναν έναν ξεχωριστά τον κάθε ιδιοκτήτη της κάθε μονάδας κατοικίας για κάτι τέτοιο. Φυσικά, οι τρόποι για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός μπορεί να είναι διάφοροι, σίγουρα όμως όλοι οι πιθανοί αυτοί τρόποι θα πρέπει να διέπονται από μια φιλοσοφική και στοχαστική διάθεση, έτσι ώστε – και µε τους νέους αρχιτέκτονες να λειτουργούν σχεδόν σαν αρχαίοι φιλόσοφοι – να μπορούν να πείσουν την ελληνική κοινή γνώμη να το επιθυμεί. Και τότε σίγουρα ο οικονομικός παράγοντας, καθώς για τέτοιες οικοδομικές εργασίες συγκριτικά δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικός, δεν θα αποτελέσει ανυπέρβλητο εμπόδιο.» Περιοδικό Αρχιτέκτονες, Αθήνα, τ.16/2015, σ.7
89
παράγοντες.57 Συνδέονται όμως και με πλούσια γεωγραφικά και πολιτισμικά δεδομένα, με βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες και συνήθειες κουλτούρας και παράδοσης.58 Η πολυκατοικία μπορεί να φέρει στο μυαλό την οργάνωση των νησιών του Αιγαίου, με τα ξασπρισμένα σπίτια τις στενές εσωτερικές αυλές, και τα δρομάκια που τα καίει ο μεσογειακός ήλιος. Τα περβάζια με τις ξύλινες παραδοσιακές καρέκλες και τις γριές που παρατηρούν τους περαστικούς. Τις γλάστρες και τα πολύχρωμα και ευωδιαστά λουλούδια, τους πανσέδες και τους βασιλικούς. Η παράδοση δεν έχει χαθεί. Είναι κρυμμένη στα μπαλκόνια και στους εξώστες, κάτω από τις δορυφορικές, τα ηλιακά και τους θερμοσίφωνες.
57 Ο Χρήστος Κούτελης στην διατριβή του επιχειρεί και ο ίδιος να προσδιορίσει τη σχέση του χρήστη µε το κτίριο κατοικίας, προσπαθώντας να ερμηνεύσει τη μορφολογία τους, υπό την έννοια ότι αυτά αποτελούν ένα συλλογικό δημιούργημα της ελληνικής κοινωνίας και όχι µόνο αποτέλεσμα της κερδοσκοπίας κάποιων εργολάβων. Αποσκοπώντας έτσι στο να απομακρύνει την κοινωνία μας από την, ούτως ή άλλως ουτοπική, ιδέα ότι όλα αυτά τα κτίρια «πρέπει να γκρεμιστούν», και οδηγώντας τη στο να επιθυμεί ρεαλιστικά πλέον την αρχιτεκτονική παρέμβαση διαχείρισης του χώρου. 58 Φεσσά-Εμμανουήλ Ελένη, «Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα: Πολεοδομική μεταμόρφωση & αρχιτεκτονική δημιουργία» (πηγή: Greekarchitects.gr), Ιανουάριος, 2010, σ.1
90
91
Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία: 1.
Βερβελίδου Ευρωπία, Φιλίππου Αθανασία, Πολυκατοικία, αγάπη μου: Μια σύντομη επισκόπηση της πολυκατοικίας στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης από το 1917 μέχρι σήμερα, Θεσσαλονίκη, 2016
2.
Δραγώνας Πάνος, Σκιάδα Άννα, Made in Athens, 13η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής – La Biennale Di Venezia, 2013
3.
15.
Τουρσούνογλου Γιώργος, Από το νεοκλασικό στην πολυκατοικία, Περιοδικό Αρχαιολογία, Τεύχος 115, Αθήνα, Ιούνιος 2010, σ.59-62
16.
Η Εργατική Τάξη και το σπίτι: Αποκλεισμός και ενσωμάτωση μέσω της πρόσβασης στην κατοικία στην Ελλάδα, Περιοδικό Κομπρεσέρ, Τεύχος 6, Ιούλιος 2016, σ.54-67
Διαδικτυακά Άρθρα:
Κοτιώνης Ζίσσης, Από την Πολυκατοικία στην Πληθοδομή, Ημερίδα ΥΠΕΚΑ «Η Αθήνα σε κρίση», Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2010
17. 18.
Αθηναϊκή Πολυκατοικία (attikipedia.sadas-pea.gr), 2018 H αθηναϊκή πολυκατοικία καθρέφτης της οικονομικής κρίσης – Έρευνα αρχιτεκτόνων, Profilnet.gr, Αθήνα, 2016
4.
Μαλούτας Θωμάς, Σπυρέλλης Σ., Η πολυκατοικία της Αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός, Αθήνα, 2015
19.
Θεοδώρου Κωνσταντίνα, Τυπολογία της Αθηναϊκής Πολυκατοικίας, City Issue: Urban Theory, articles and research (cityissue.org), 2016
5.
Μανόλης Β. Μαρμαράς, Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα, 1991
6.
Cacciari Massimo, Αρχιπέλαγος, (ελληνική έκδοση, μετ. Κυριαζόπουλος Νάσος), Δεκέμβριος, 1999
20.
Θωμάς Μαλούτας, Η πολυκατοικία της αντιπαροχής στο μικροσκόπιο (συνέντευξη) Αθηνόραμα (athinorama.gr), 2015
7.
Scoffier Richard, Η πόλη-τοπίο, σ.41-44
21.
Μπουρλέσσας Π., Χωρική εγγύτητα και κοινωνικές αποστάσεις: η κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση σε μια πολυκατοικία της Αθήνας, Athens Social Atlas (athenssocialatlas.gr), Αθήνα, 2015
Περιοδικά και Αρθρογραφία: 8.
Αφιέρωμα στην πολυκατοικία, Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 12, 1978, σ.102-161
9.
Γιακουµακάτος Α., Το φευγαλέο και το ευρηματικό στη μαζική κατοικία, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 42, 2008, σ.93
10. 11.
Δραγώνας Πάνος, Μετασχηματισμοί του αττικού τοπίου, Περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 39, 2005, σ.79-85 Κούτελης Χρήστος, Αρχιτέκτονας Παιδαγωγός, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, Τεύχος 16, Οκτώβριος 2015, σ.7
12.
Μαρμαράς Μ., Μεταλλαγές στο πρότυπο της κατοικίας και προοπτικές, Περιοδικό Τεχνικά Χρονικά, Μάρτιος-Απρίλιος, 1994, σ.124-152
13.
Μιχαήλ Γ., Λειτουργικές παράμετροι κατοικίας και τρόπος ζωής σε προγράμματα οργανωμένης δόμησης, Περιοδικό Τεχνικά Χρονικά, Μάρτιος-Απρίλιος, 1994, σ. 176-177
14.
Παπανικολάου Δημήτρης, Κάτι τρέχει με την οικογένεια, Περιοδικό The books’ journal, Τεύχος 1, Νοέμβριος 2010, σ.96-98
Άλλες Πηγές: 22.
Διαδικτυακή σελίδα Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας,
www.opengov.gr
23.
Δραγώνας Πάνος, Woditsch Richard, Θεοχαροπούλου Ιωάννα, Μαλούτας Θωμάς, Η πολυκατοικία της Αντιπαροχής, «Re-think Athens: Αστικές προκλήσεις 2014-15» (βίντεο συζήτησης), Στέγη Ονάση (sgt.gr), Αθήνα, 2015
24.
TEE Ψηφιακή Βιβλιοθήκη, www.tee.gr
Εργασίες και Διατριβές: 25.
Αργύρης Μάνος, Μακρυνικόλας Θάνος, Από την πολυκατοικία στο τετράγωνο: Ένα μοντέλο επαναδιαπραγμάτευσης του δημόσιου και του ιδιωτικού (διπλ. εργασία), Αθήνα, 2014, σ.7-10
26.
Αλεξανδρή Γεωργία, Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο
της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου (Διδακτορική Διατριβή), Αθήνα, 2013
27.
Βαταβάλη Φερενίκη, Κρίση, γεωγραφικοί μετασχηματισμοί και κατανάλωση ενέργειας. Ξανασυζητώντας την αθηναϊκή πολυκατοικία, ΕΜΠ, 2015
28.
Κουρσάρη Ευτυχία, Αθήνα και Αστική Διάχυση, Νέες Διαρθρώσεις του περιαστικού χώρου και αναδυόμενες γεωγραφίες της πόλης (Μεταπτυχιακή Ερευνητική Εργασία), Αθήνα, 2008
29.
Κουτέλης Α. Χρήστος, Η ανεύρετη σχέση μεταξύ του δομημένου περιβάλλοντος κατοικίας, της εικόνας του και της νοοτροπίας ζωής στην Ελλάδα, από την μεταπολεμική περίοδο έως σήμερα, Ξάνθη, 2016
30.
Κωστής Γιώργος, Γραμμή Παραγωγής: Συνθήκη διαχείρισης κτιριακού αποθέματος (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία), Θεσσαλία,
31.
Μπουγονικολού Μαριάνα, Μηχανισμοί Παρέμβασης: Η περίπτωση της κατοικίας, Βόλος, 2016, σ.64
Ξένη Βιβλιογραφία: 32.
Arapoglou V., Maloutas T., Segregation, Inequality and Marginality in context: The case of Athens, Athens, 2011
33.
Woditsch Richard, Plural: public and privatespaces of the Polykatoikia in Athens, Berlin, 2009
Πηγές Φωτογραφικού Υλικού: 34.
Γερόλυμπος Γιωργής (φωτογραφικό αρχείο)
35.
Γεωργακόπουλος Θανάσης, 100 ταράτσες, 2014,
100taratses.com
36.
Γεωργακόπουλος Θανάσης, Η Αθήνα από ψηλά, 2014,
37.
Διαγωνισμός φωτογραφίας 100 αθηναϊκά μπαλκόνια, 2012,
atenistas.gr
38.
Προσωπικό φωτογραφικό υλικό
39.
Daniel Rich, This is the end and this is now (συνέντευξη) www.juxtapoz.com
40.
Daniel Rich, προσωπική ιστοσελίδα καλλιτέχνη, www.danielrich.net
Mediterranean Futures Patras School of Architecture